20. ASIRDA KUR’AN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI..............................................................................................5Önsöz...............................................................................................................................................................5Giriş.................................................................................................................................................................520. Asır Kur'ân İlimleri Çalışmaları................................................................................................................620. Asır Kur'ân Çalışmalarının Tasnifi............................................................................................................720. Asır Kur'ân Çalışmalarının Özellikleri......................................................................................................8

I. BİRDEN FAZLA KONU İHTİVA EDEN KUR'ÂN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI.............................................9A- Ulumu'l Kur'an'ın Tarihçesi Ve Tanımı.....................................................................................................9A- Tarihçesi:....................................................................................................................................................9B- Tarifi:........................................................................................................................................................10Çağdaş Bazı Çalışmaların Tanıtımı...............................................................................................................10Eserlerin Tanıtımı..........................................................................................................................................111- Şeyh Tahir El-Cezâirî (ö.1388/1919) et-Tibyân li Ba'di'l-Mebâhisi'l-Mütaallikati Bi'l-Kur'ân Alâ Tarikati'l-İtkân:..............................................................................................................................................11Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................112- Muhammed Abdulazîm Ez-Zerkânî (Ö. 1367/1948) Menahilu'l-İrfan fi Ulumi'l-Kur'ân:.......................12Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................133- Sübhî es-Salih-Mebâhisu fi Ulümi'l-Kur'ân:.............................................................................................13Kitabın Özellikleri;........................................................................................................................................134- Muhammed b. Muhammed Ebu Şehbe-El-Madhal ilâ Dirâseti'l-Kur’ani'l-Kerîm:..................................14Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................145- Mennâ' Halilu'l-Kattân-Mebâhisu fî Ulumi'l Kur'ân:................................................................................14Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................156- Abdullah Mahmud Şehhâte-Ulumu'l-Kur'ân:...........................................................................................15Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................157- Muhammed Adnan Zerzur-Ulumu'l-Kur'ân:.............................................................................................15Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................168- Muhammed Ali es-Sabunî-et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'ân:..........................................................................16Kitabın Özellikleri:........................................................................................................................................169- Nüreddin Itr-Muhaderatun fi Ulumi'l-Kur'ân:...........................................................................................1610- Muhammed Ali el-Hasan-el-Menar fi Ulumi'l-Kur'ân:...........................................................................1611- Mühammed İbrahim El-Hafnavî-Dirasatun fi'l-Kur'ânı'l-Kerim:...........................................................16Çağımızda Yapılan Kür'ân İlimleri Çalışmaları............................................................................................17

II. MÜSTAKİL KONU ÇALIŞMALARI...............................................................................................................17l) Eleştirel çalışmalar.....................................................................................................................................18Yeni Alanlarda Müstakil Konu Çalışmaları..................................................................................................18A- Kur'ân Psikolojisi.....................................................................................................................................191- Muhammed Osman Necati-el-Kur'ânu ve İlmun-Nefsi............................................................................201- Faktör........................................................................................................................................................202-Et-Tıhamî Nakra-Saykolijiyetil-Kıssati fil-Kur'ân (Kur'ân Kıssalarının Psikolojisi):...............................21B- Konu Birliği..............................................................................................................................................22Dr. Muhammed Mahmud Hicazi-el-Vahdetu'l-Mevduiyetu f'i'l-Kur'ânı'l-Kerim (Kur'ân'da Konu Birliği) 24

KUR'AN TASVİRİ.................................................................................................................................................24A-Tasvır Üslûbunun Özellikleri: ...............................................................................................................25B- Tasvirin Vasıtaları:...................................................................................................................................25Seyyid Kutub-et-Tasviru'l-Fenniyu li'l-Kur'ân:.............................................................................................26

KUR'AN ÜSLUBU.................................................................................................................................................26A- Kur'ân Üslûbu'nun Özellikleri:.................................................................................................................271- Lafzın Azlığı ve Mânânın Çokluğu:..........................................................................................................272. Kur'ân Hitabının Avam Ve Havasa Yönelik Olması;................................................................................283. Kur'ân Üslûbunun Hem İcmali (Genelleyici), Hem Beyanı (Açıklayıcı) Olması:...................................284. Te'kid:........................................................................................................................................................285- Tekrar:.......................................................................................................................................................286- Dil Güzelliği:.............................................................................................................................................297. Tasvir Üslûbu:...........................................................................................................................................298- İstidlal Üslûbu:..........................................................................................................................................29B- Eserlerin Tanıtımı.....................................................................................................................................291- Hasan Tabl-Üslübu'l-Îltifatı fi'l-Belağati'l-Kur'âniyye:.............................................................................292- Ahmed Mahir el-Bakari-Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'ân:.................................................................................30Üslûp Alanında 20. Asırda Yazılmış Eserler:...............................................................................................30

KUR'AN KISSALARI............................................................................................................................................31a- Kur'ân Kıssalarının Çeşitleri:....................................................................................................................31b- Kıssaların Fayda ve Amaçları:..................................................................................................................32C- Kıssaların Tekrarı:....................................................................................................................................32d- Tekrarın Sebepleri:....................................................................................................................................33Vehbe ez- Zuheyli-el-Kıssatü'l-Kur'âniyye Hidâyetün ve Beyanün:............................................................33Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:...............................................................................................................34Kur'ân Kıssaları Sahasında Yapılan Çalışmalar:...........................................................................................34

USUL'UT TEFSİR..................................................................................................................................................35A- Usülü't-Tefsirin Tasnifi:...........................................................................................................................35B- Eserlerin Tanıtımı:....................................................................................................................................351- Muhammed Hüseyin ez-Zehebî-et-Tefsir ve'I-Müfessirûn:......................................................................352- Halid Abdürrahman el-Akk-Usulu't-Tefsir ve Kavaiduhu:.......................................................................363- Muhyiddin Baltacı-Dırasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi:................................................................................37Tefsir Usûlü Sahasında Yapılan Diğer Çalışmalar:.......................................................................................38

KEVNİ AYETLER.................................................................................................................................................39Adnan eş-Şerif-Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'âniyye:............................................................................................39Kevni âyetler Alanındaki Çağdaş Çalışmalar:...............................................................................................40

KUR'AN SEMANTİĞİ...........................................................................................................................................40Toshihiko İzutsu-Kur'ân'da Allah ve İnsan:..................................................................................................41Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:...............................................................................................................42

MU'CEM ÇALIŞMALARI.....................................................................................................................................42a- Mu'cem Çalışmalarının Tasnifi:................................................................................................................421- Muhyiddin Atiyye-el-Keşşafu'l-İkdisadî li Âyâti'l-Kur'âni'l-Kerim (Kur'ân Âyetlerinin Ekonomik Rehberi):........................................................................................................................................................43Altı müfessir şunlardır:..................................................................................................................................432- Muhammed Mustafa Muhammed el-Fihrisü'l-Mevduiyye li Âyâti'l-Kur'âni'l-Kerim:.............................44Mu'cem Çalışmaları:......................................................................................................................................44

ELEŞTİREL ÇALIŞMALAR.................................................................................................................................44Ahmed Muhammed Cemal-el-Kur'ânu'l-Kerimu Kitâbun Uhkimet Ayatuhu:.............................................45Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:...............................................................................................................45

KUR'ÂN ARAŞTIRMALARI................................................................................................................................461- Şeyh Halid Abdurrahman El-Akk (Suriye Dimeşk'li) El-Furkan Ve'l-Kur'ân:.........................................47Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:...............................................................................................................472- Muhammed Beyyumî Mehran-Dirasatun Tarihiyyetun mine'l-Kur'âni'l-Kerim:.....................................48Kür'ân Araştırmaları Sahasında Yapılan Çalışmalar:....................................................................................51

KLASİK KONU ÇALIŞMALARI.........................................................................................................................52KIRAAT..................................................................................................................................................................53

A- Kıraetlerin Ortaya Çlkış Sebebleri Ve Tarihçesi:.....................................................................................53B- Kıraetlerin Tasnifi:...................................................................................................................................54C- Kıraetlerîn Kabul Şartları:........................................................................................................................55d- Ahrufu Seb'a ile Kıraati Seb'a Arasındaki Fark:.......................................................................................55e- Eserlerin Tanıtımı:.....................................................................................................................................55Muhammed Salim Muhaysin el-Kıraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arabiyye:...................................................55Kıraat ve Tecvid Sahasında Yapılan Çalışmalar:..........................................................................................56

KUR'ÂN'DA NESÎH...............................................................................................................................................57Mustafa Zeyd-en-Neshu fi'l-Kur'âni-Kerim:.................................................................................................58Nesihle İlgili Çağdaş Eserler:........................................................................................................................58

KUR'AN İ'CAZI.....................................................................................................................................................59A- İ'cazın Gerekliliği.....................................................................................................................................59B- İ’cazın Merhaleleri:..................................................................................................................................59C- İlmî Bir Disiplin Olarak İ'cazın Ortaya Çıkışı:.........................................................................................59D- Î'cazın Tarifi ve Vecihleri:........................................................................................................................60E- 20. Asır Kur'ân İ'cazı Çalışmaları.............................................................................................................611- Mustafa Sadık er-Rafi'î-İ’cazu'l-Kur'ân:...................................................................................................622- Mustafa Müslim-Mebahisu fi Î'cazi'l-Kur'ân:...........................................................................................623- Muhammed Hasan Heyto-el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye:...............................................................................624- Muhammed Abdullah Draz-en-Nebe'u'l-Azim:........................................................................................63Kur'ân Î'cazı Sahasında Yapılan Çalışmalar:.................................................................................................63

KUR'AN TARİHİ...................................................................................................................................................63

A- Kur'ân Tarihine Genel Bir Bakış:.............................................................................................................64Birinci Merhale..............................................................................................................................................64İkinci Merhale................................................................................................................................................64Üçüncü Merhale:...........................................................................................................................................65Eserlerin Tanıtımı..........................................................................................................................................661- Muhammed Hamidullah-Kur'ân Tarihi.....................................................................................................662- Abdussabur Şahin-Tarihu'l-Kur'ân:...........................................................................................................6620. Asır Kur'ân Tarihi Çalışmaları:...............................................................................................................67

KUR'ÂN İ'RABI.....................................................................................................................................................67A- Tarihçesi:..................................................................................................................................................67Eserlerin Tanıtımı:.........................................................................................................................................68Mühyiddin Derviş-İ'rabul'Kur'ân:..................................................................................................................68Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:...............................................................................................................69Kur'ân İ'rabı Çalışmaları:...............................................................................................................................69

ĞARİBU'L-KUR'AN..............................................................................................................................................69A- Ğaribu'l-Kür'ân'ın Tarih İçerisinde Oluşumu ve Nedenleri:....................................................................70Ğaribü'l-Kur'an Alanında Yapılan Çalışmalar:.............................................................................................71

FİLOLOJİK ÇALIŞMALAR..................................................................................................................................711. Abdu'l-'Âli Salim Makram-Kadâyâ Kur'ân'iyye fî Dav’i’d-Dirâsâti'l-Luğaviyye:...................................722- Salah Abdu'l-Fettah el-Halidî-Letâifu Kur'âniyye:...................................................................................7220. Asır Kur'ân Filolojisi Çalışmaları:...........................................................................................................72

III. ÇAĞDAŞ TEFSİRLERİN MUKADDİMELERİNDE KUR'ÂN İLİMLERİ.................................................731- Cemaleddin el-Kasımi-Mehasinu't-Te'vil:................................................................................................73Mukaddime Hakkında Bazı Mülahazalar......................................................................................................742- Muhammed et-Tahir ibnu Aşur-et-Tahrir ve't-Tenvîr:..............................................................................743- Muhammed El-Emin Eş-Şankitî-Adva'u'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'âni bi'l-Kur'ân:....................................754- Muhammed Reşid Rıza-el-Menar:............................................................................................................765- Vehbe ez-Zuhayli-et-Tefsiru'l-Münir:.......................................................................................................766- Muhammed Hamdi Yazır Elmalılı-Hak Dini Kur'ân Dili:........................................................................767- Süleyman Ateş-Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri:........................................................................................768- Ebu'l-A'lâ El-Mevdudi-Tefhimu'l-Kur'ân:................................................................................................77

IV. TÜRKÇE YAZILAN KUR'AN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI.........................................................................771- Abdullah Aydemir-Tefsirde İsrailiyat:......................................................................................................772- Abdurrahman Çetin Kur'ân İlimleri ve Kur'ân-ı Kerim Tarihi:................................................................773- Ali Turgut-Tefsir Usûlü ve Kaynakları:....................................................................................................784- Bursalı Mehmed Tahir-Delilu't'Tefasir:....................................................................................................785- Bergamalı Cevdet Bey-Tefsir Tarihi:........................................................................................................786- Celal Kırca-İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'ân'a Yönelişler:.............................................................787. İsmail Hakkı İzmirli-Tarih-i Kur'ân:.........................................................................................................798- İsmail Cerrahoğlu-Tefsir Usûlü:...............................................................................................................798- İsmail Cerrahoğlu-Tefsir Tarihi:...............................................................................................................799- Mehmet Sofuoğlu-Tefsire Giriş:...............................................................................................................7910- Osman Keskioğlu-Kur'ân Tarihi:............................................................................................................8010- Osman Keskioğlu-Nüzulünden Günümüze Kur'an-ı Kerim Bilgileri:....................................................8011- Ömer Rıza Doğrul...................................................................................................................................80a) Tanrı Buyruğu...........................................................................................................................................80b) Kur'ân Nedir:.............................................................................................................................................8012- Ömer Nasuhî Bilmen-Büyük Tefsir Tarihi:............................................................................................8113- Sait Şimşek-Kur'ân Kıssalarına Giriş:.....................................................................................................8114- Suat Yıldırım-Peygamberimizin Kur'ân'ı Tefsiri:...................................................................................8114- Suat Yıldırım-Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân ilimlerine Giriş:......................................................................8215- Süleyman Ateş-İşari Tefsir Okulu:.........................................................................................................82

TERCÜME ÇALIŞMALARI.................................................................................................................................82A- Harfi Tercüme:.........................................................................................................................................83B- Manevi Tercüme:......................................................................................................................................84C- Manevî Tercümenin Şartları:....................................................................................................................84D- Tefsirî Tercüme:.......................................................................................................................................84

GAYRI MÜSLÜMLERÎN KUR'ÂN ÇALIŞMALARI..........................................................................................851- J. J. G. Jansen-Kur'ân'a Bilimsel Filolojik Pratik Yaklaşımlar:................................................................862- J. M. S. Baljon-Kur'ân Yorumunda Çağdaş Yönelişler:...........................................................................87

Oryantalistlerin Kur'ân çalışmaları................................................................................................................87ULÜMU'L KUR'ÂN ÇALIŞMALARIYLA İLGİLİ ÖNERİLERİMİZ:...............................................................88SONUÇ...................................................................................................................................................................89BİBLİYOGRAFYA................................................................................................................................................90

20. ASIRDA KUR’AN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI

Önsöz

Yüce Kur'ân, insanlığın fert ve toplum düzenini, mutluluğunu sağlamak, güçsüzleri zulüm ve haksızlıktan kurtarmak, şirkin kirine bulaşmış olan insanoğlunu Allah'a halis kul yapmak suretiyle kalp, akıl, vicdan ve ruhunu temizlemek için inmiştir. Kur'ân, insanlığa yeni mesajlar, önemli ve yararlı ilahi emirler ve yasaklar getirmiştir. Kur'ân, insanoğlunun dini hayatını tevhidi esaslar ekseninde yeniden düzenlediği gibi, dünya hayatını da değişik kurallar, kanunlar ve nizamlar çerçevesinde farklı biçimlerle ve arı formlarla tanzim etmiştir.Kur'ân, din, dünya, ahlâk, kanun, ilim ve sanat gibi birçok hususta ilham kaynağı olmuştur. Zira o, inançtan felsefeye, ahlâktan eğitime ve sanattan fenne kadar çok sayıda ilim dallarının normlarını ihtiva etmektedir.Bu yüce Kitab, herkesin kendi gücü nisbetinde istifade edebileceği bir özelliğe sahiptir.İnmeye başladığı ilk günden itibaren, gerek güzel üslubuyla, gerek olağanüstü içeriğiyle muhataplarını ciddi bir şekilde etkilemiştir.İşte bu ve daha birçok özelliğe sahip olan Kur'ân, insanlığın dikkatini çekmiş ve tarih boyunca hep ilgi odağı olmaya devam etmiştir.Müslüman alimler, ona karşı hem bir vefa borcunu yerine getirme, hem ümmet tarafından daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmak için, okunuşundan, içeriğinin kapsadığı değişik hukuki ve metodolojik hususlara kadar birçok yönden onu incelemeye ve ona hizmet etmeye çalışmışlar. İslâm âlimleri, Kur'ân'a hizmet sadedinde binlerce eser yazmışlar ve on dört asır boyunca Kur'ân'a yönelik bu hizmet aşkı devam etmiştir.Biz Müslümanlar için çok sevindirici bir olaydır ki, materyalizm, ateizm ve pozitivizm gibi inkarcı felsefe ve düşüncenin en çok yaygın olduğu yirminci asırda Kur'ân'a yönelik çalışmaların azalması beklenirken aksine, bu asırda diğer çağlara nisbetle daha fazla artmıştır. Umulmadık bir şekilde Kur'ân ilimleri sahasında büyük gelişmeler olmuştur.Sadece ona inananlar değil, farkında olmadan düşmanları tarafından bile Kur'ân'a hizmet edilmiştir. Kur'ân, çok değişik açılardan incelenmeye tabi tutulmuştur. Özellikle Kur'ân'ın muhtevası, farklı zaviyelerden irdelenmiştir. Bunun için Kur'ân'la ilgili çalışmalar arasında konulu tefsir, günümüzde en çok yer kaplayan alan olmuştur.Günümüzde Kur'ân'a yönelik bu yoğun ilgi dikkatimizi çekti. Yirminci asırda Kur'ân ilimleri sahasında yapılan çalışmalara bir ışık tutmak istedik. Önceleri bu çalışmamızı kırk-elli sayfalık bir makale olarak düşündük. Ancak araştırmaya daldıkça bu konunun bir iki makaleyle tam olarak ortaya konulamayacağı kanaati hasıl oldu. Nihayet çalışmamızı "Yirminci Asır Kur'ân İlimleri Çalışmaları" adı altında orta hacimli bir kitap olarak yayınlamaya karar verdik.Çalışmamız bir giriş, dört bölüm ve bir sonuçtan meydana gelmektedir. Kur'ân ilimlerini incelediğimiz birinci bölümde, Kur'ân ilimlerinin kısa bir tarihçesini ve tarifini sunduktan sonra, konuyla ilgili yazılan bir kısım eserlerin tanıtımını yaptık. Müstakil konu çalışmalarına ayırdığımız ikinci bölümü iki kısma ayırdık: Yeni ve eski konu çalışmaları. Konuları ele almadan önce her konunun felsefesini yaparak bazı lüzumlu bilgiler sunduk. Ardından ele alınan sahada örnek olarak bazı çalışmaları tanıttık. Konuyu, bu sahada yapılan çağdaş eserlerin isim listesiyle bitirdik.Üçüncü bölümde, mukaddimelerinde Kur'ân ilimlerine yer veren çağdaş tefsirleri ele aldık.Kasımı, İbn Aşur, Muhammed Reşid Rıza, ez-Zuhaylî, Mevdudî, Süleyman Ateş ve Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'ın tefsirlerinin mukaddimelerinde işlenen hususları tanıttık.Dördüncü bölümde de Arapça olmayan Kuran ilimleriyle ilgili çalışmaları inceledik. İmkanlarımızın kısıtlı oluşundan münhasıran Türkçe ve Batı Dillerinde yapılan çalışmalar üzerinde durduk Ancak Ortadoğu ve dünyanın Arapça dışındaki dillerde yapılan bütün çalışmaları tesbit etme imkanını bulamadık.Çalışmamızı, Kur'ân ilimleri hususunda sunduğumuz öneriler ve sonuç kısmıyla bitirdik.Gayret bizden muvaffakiyet Allah'tandır.M. Halil Çiçek Van-1995. 1

Giriş

Kur'ân-ı Kerim tarih boyunca gerek Müslümanlar, gerekse Müslüman olmayan diğer bazı insanlar nezdinde büyük bir ihtimam görmüş ve devamlı olarak akademik çevrelerin ilgi odağı olmuştur. Kur'ân diğer semavî kitaplardan hiç birisine nasip olmayan ilmî bir teveccühe mazhar olmuştur.2 İlim çevreleri, Kur'ân'ı birçok yönden ele almış ve onun bu muhtelif yönlerini ilmî kurallarla disiplinize ederek birçok ilim dalı geliştirmişlerdir. Kur'ân'a gösterilen bu yoğun ilgi neticesinde îslâm tarihinin erken dönemlerinde "Ulumu'l-

1 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 7-9.2 Lewis, Bernard , İslâmın Siyasal Dili çev. Fatih Taşar, İst. 1992, s. 20.

Kur'ân" adı altında çok zengin ilmî bir disiplin ortaya çıkmıştır.3

Gün geçtikçe gelişmekte olan bu ilim, Kur'ân'ın mânâ yönünden ihtiva ettiği bütün konuları ve lafız yönünden ilgisi bulunan tüm hususları müstakil ilim kolları halinde işlemektedir. Kur'ân'ın müfred, cümle, üslûp, kasem, darb-ı mesel, mecaz, nesh, istiare, nüzul sebebi...v.b. onlarca konu ilim çevrelerinin ilgi odağı olmuş ve bu konular müstakil eserler halinde detaylı bir şekilde incelenmiştir. Hatta Kur'ân'ın kimi konuları hakkında müstakil ilim dalları bile kurulmuştur. Bazı konular hakkında da onlarca eser yazılmıştır, islâm tarihinin erken dönemlerinden itibaren başlayan bu çalışmalar, bazı dönemlerde hızlanmış bazı dönemlerde ise yavaşlamıştır. Hicri üçüncü ve dördüncü asırlar Kur'ânla ilgili çalışmalar açısından altın devirdir.4 Îbnü'n-Nedim (ö. 380/990) in el-Fihrist'inde h. üçüncü ve dördüncü asırda Kur'ân'la ilgili telif edilmiş yaklaşık 400 eserin ismi yer almaktadır.5

Kur'ân'a yönelik bu yoğun teveccüh zaman zaman dumura uğramış olsa bile, asla tümden kesintiye uğramamıştır. Yetişen her ilim nesli Kur'ân'da orijinal bir şey bulmaya çalışmış ve araştırmalarını orijinal bulduğu o sahaya teksif etmiştir. Tabiatıyla bu çalışmaların bir kısmı temel kaynak vazifesi görmüş ve ilim dünyası birçok yönden onlardan istifade etmiştir.Bazı çalışmalar ise ön yargılı; Kur'ân'a ve İslam'a husumet dürtüsüyle yazılmıştır. Bunlar İslamî camiaya er veya geç de olsa zararlı olmuştur.Konu buraya çekilmişken, geniş bir parantez açma zaruretini hissetmekteyim. İslam'ı ve kaynaklarını söz konusu yapan çalışmalar tarihte kısmen, günümüzde ise ciddi mânâda oryantalist çevreler ve onların zihniyetini taşıyan bazı kişiler tarafından kaleme alınmıştır. Bu çalışmalar, İslama hizmetten ziyade husumet amaçlı kaleme alındıkları için bazı ilmî hususları ihtiva etseler bile, zarardan hali değiller.6

Bahsi geçen oryantalistler en azından üslûp olarak Müslüman bir alimin kullanamayacağı kuşku dolu bir dil kullanmışlardır.7 Kimileri ise, kendi milliyetlerinin propagandasını yapmak ve Müslümanları geri kalmışlık, güçsüzlük ve cehalet nitelemeleriyle lanse edip, özellikle Müslüman okuyucuyu kendine güvenmeme psikolojisine sokmayı hedeflemektedir.8

Bu sebepten ötürü Müslüman okuyucunun bu tür çalışmaları okurken çok müteyakkız olması gerekir. Neyi kabul edeceğini neyi rededeceğini iyi bilmelidir. Söylenen her şeyi kuru bir teslimiyetle almamalıdır. Özellikle Kitap ve Sünnetle ilgili oryantalist araştırmaların arka planındaki hedeflere alet olmamaya özen göstermelidir. Batının teknolojide, siyasette, iktisatta, sosyal fikir ve organizasyonlarda ve bilimler metodolojisindeki üstünlüğünü kimse inkar etmez. Ayrıca bunlardan istifade etmeyi de akıl sahibi hiç kimse reddedemez. Ne var ki, Batının bu üstünlüğü kendisine aşırı ve şımarıkça bir gurur verdiği gibi, Batı karşısında güçsüz düşmüş ve geri kalmış ülkelere de kendi kendilerine karşı fazla bir güvensizlik ve şüphe halini kazandırmıştır. Durum böyle olunca geri kalmışlık ve güçsüzlük psikolojisinin zebûnu olmuş milletler, büyük bir ekseriyetle Batıya karşı aşırı hayranlık, güven ve teslimiyetle bağlanmışlardır. Oysa bu mutlak güven ve teslimiyet, özellikle islâm alemi açısından oldukça riskli ve tehlikeli bir durumdur. Çünkü Müslümanlar şunu hiç akıllarından çıkarmamalıdırlar ki; Batı yeryüzünde kendisine ezelî düşman olarak İslâm'ı kabul etmektedir. Fikrî, coğrafî, hukukî ve idarî güç potansiyelinden ötürü de kendisine sadece islam'ı rakip görmektedir. Her fırsatta bu rakibi güçsüz düşürmek ve ayağa kalkmasını geciktirmek için uluslararası platformlarda tuzak kurmaktadır. Bugünkü islâm dünyasının hali ve Batının buna karşı vurdum duymaz tavrı bunun en bariz şahididir. Şu halde Müslümanlar vasat bir yol izlemelidirler. Batının faydalı olan her türlü bilim ve teknolojisinden ve özellikle sosyal bilimler alanındaki metodolojisinden ihtiyatli bir şekilde istifade etmelidirler. Ancak Batı'nın Kitap, Sünnet ve İslâm tarihi alanındaki çalışmalarını çok büyük bir ihtiyatla ele almalıdırlar. Bu önerimiz Batılı ilmî çalışmaları hiç almamak anlamında anlaşılmamalı. Aksine biz İslam'ı ve kaynaklarını konu edinen tüm oryantalistlerin veya bu eğilimi gösteren yerli yazarların bütün çalışmalarının titizlikle, hiç bir taassuba ve ön yargıya kapılmadan takip edilmesinin zaruretine ve hatta İslamî bir görev olduğuna kaniyiz. Ancak şunu ısrarla tekrarlıyoruz: Batı kaynaklı çalışmalar ön teslimiyet ve mağlubiyet pskolojisiyle okunduğu zaman bize zarardan başka birşey kazandırmaz.9

20. Asır Kur'ân İlimleri Çalışmaları

Selef alimlerimiz Kur'ân ilimlerini kendi asırlarının bilimsel şartlarına göre yeteri kadar doyurucu ve kapsamlı bir şekilde incelemiş ve derlemişlerdir. Oldukça zengin bir ilim mirasını ve çok faydalı ve verimli eserleri kendi asırlanndaki ilim nesline ve daha sonra gelecek nesillere bırakmışlardır. Ne var ki, onlar, kendi asırlarının kültür

3 Bkz. Taşköprüzade, Ahmed, Misbâhu's-Se'ade ve Miftâhu's-Siyâde, Beyrut 1989, II. 344.

4 Bkz. İbnu'n-Nedim, Muhammed İbnu Yakub, el-Fihrist, bas. y.y.,1988, s. 37-42;5 Çiçek, M.Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevi’nin Külliyât'ında Tefsir ve Kur'ân İlimleri,Selç. Ün.(doktora tezi, basılmamış), s.107.

6 Cerrahoğlu, İsmail, Oryantalizm ve Batıda Kur'ân ve Kur'ân İlimleri Üzerine Çalışmalar, Ankara Ün. İlah. Fak. Der. XXXI. Ankara, 1989,

s.115; Meryem Cemile, İslam ve Oryantalizm, İst. 1989, s. 25-29.7 Bkz. Jansen JJ.G. Kur'ân'a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar çev. Halilrahman Açar, Ankara 1993,5.11-12,55.8 Bkz Lewis, a.g.e., s. 19.9 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 11-13.

materyallerini kullanarak çalışmalarını kendi üslûp ve yöntemleriyle kaleme almışlardır. 20. Asra kadar Ulumu'l-Kur'ân'la ilgili çalışmalar, kullanım malzemesi olan ilmî metaryal açısından ve üslûp yönünden pek bir fark göstermediğinden, Ulumu'l-Kur'ân çalışmaları klasik üslûbunu ve metaryalini korudu. 19. asrın son çeyreğinden itibaren ise İslâm alemi ciddi bir şekilde Batıdan esen dil, kültür, düşünce, idare, hukuk, sanat...v.b. sahalardaki değişim rüzgarlarının etkisine maruz kaldı. Bu değişim gittikçe de etkisini daha fazla hissettirdi.Bu değişimlerden özellikle üslûp, kültür ve inanç değişimleri Ulumu'l-Kur'ân alanını da ilgilendiriyordu. Çünkü dildeki bazı radikal değişiklikler yeni üslûbu eski üslûptan kalın çizgilerle ayırıyordu. Ayrıca kompozisyonun yeni formu da belirgin tonlarla klasik kompozisyon biçiminden ayrılmakta idi. Öyle ki artık eski kompozisyon şekli yeni nesillere sıkıcı geliyordu.Batıdan gelen pozitivist akımlar ve buna eşlik eden oryantalizmin Kur'ân'a yönelik yersiz ve haksız eleştirileri Batıya karşı kompleksli olan ve teslimiyet, taklitçilik pskolojisiyle Batıdan gelen her şeyi tam bir güvenle alıp kabul eden Batı meftunlarını ve bunlarla yakın temas halinde olan elit çevreleri hem kültür hem de inanç yönünden derinden etkilemiştir. Böylece İslâm alemi yeni bir kültürel ve düşünsel yapılanma sürecine girmiştir. Özellikle İslamî inançlarda korkutucu bir dejenerasyon süreci başlıyor ve islâm alemi profan bir dünyaya doğru hızla kaymaktaydı.İşte bu ve buna benzer nedenlerden dolayı Kur'ân ilimleri asrın icablarına uygun olarak çekici, akıcı ve yepyeni bir üslûpla ele alınmalı idi. Eleştirileri reddeden, kuşkuları gideren ve okuyucunun.ilgisini çeken ciddi bir ilmî üslûba olan ihtiyaç, kendini her geçen gün daha şiddetli bir şekilde hissettiriyordu, işte bu ihtiyaç 20. asırda Kur'ân ilimleri alanında yeni bir oluşum sürecine yolaçtı. Bu yeni oluşum Kur'ân ilimlerini birçok yönden etkiledi. Biz önce bu asırdaki çalışmaların tasnifini daha sonra da özelliklerini sunacağız. Böylece hem tasniften hem de özelliklerden yeni oluşumun daha belirgin bir şekilde tanınmış olacağını ummaktayız.10

20. Asır Kur'ân Çalışmalarının Tasnifi

Bu asırda yapılan Kur'ân'la ilgili çalışmaları yirmi grup altında toplamak mümkündür:1- Bütüncül Tefsir çalışmaları,2- Konulu tefsir çalışmaları,3- Konu itibarıyla klasik Ulumu'l-Kur'ân kaynakları tarzında Kur'ân ilimlerini ele alan çalışmalar,4- Kur'ân ilimlerinden herhangi birini müstakil olarak inceleyen çalışmalar,5- Kur'ân'ın mesel ve kıssalarını sosyolojik, pedagojik, psikolojik... v.b. sosyal bilimler açısından inceleyen çalışmalar,6- Kur'ân'ı modern bir bakış açısıyla yorumlamaya yönelik yeni yazılmış el-Menar gibi tefsirleri irdeleyen araştırmalar,7- Kur'ân'ın kelime, cümle, âyet ve konularını bulabilmek için kaleme alınan fihrist çalışmaları,8- Gibb ve Goldizher gibi oryantalistler tarafından kaleme alınan Kur'ân'ı Müslümanların gözünde gerçeklikten düşürebilmek ve Kur'ân'a olan güveni sarsmak için bilimsellik adı altında ama bilimden çok uzak olan eleştirel çalışmalar,9- Tefsir tarihi ve ekollerini inceleyen araştırmalar,10- Eski/yeni kaynakların edisyon kritiğini yapan çalışmalar, 11- Tefsirin sınıflandırılmasına yönelik çalışmalar12- Kur'ân'ın hakkaniyetini modern bir bakış açısıyla ispatlamaya yönelik çalışmalar,13- Nefy, nehiy ve iltifat gibi Kur'ân üslûbunun müşahhas bir materyalini inceleyen çalışmalar,14- Kur'ân'ın aksiyon yönünü ele alan çalışmalar,15- Kur'ân tarihiyle ilgili çalışmalar,16- Tefsir kaynaklarından herhangi birini toplu halde veya bir yönünü inceleyen araştırmalar.17- Filolojik çalışmalar,18- Kıraetle ilgili çalışmalar,19- Garibu’l-Kur'ân çalışmaları,20- Kur'ân semantiği ile ilgili çalışmalarŞunu sevinerek belirtmek gerekir ki, 20. asır, ayni zamanda Kur'ân İlimleri ve tefsiri açısından oldukça velûd bir asırdır. Akademik çalışmaların ivme kazanması, gayri müslimlerin kuşku verici eleştirel yaklaşımları, yazım ve ulaşım teknolojisinin gelişmesi ve İslâm aleminin konjonktürel durumu 20. asrın bu sahalardaki üretkenliğinin temel faktörleridir. Kur'ân'la ilgili bu çalışmaları daha pratik ve daha derli toplu bir taksimle verecek olursak tüm çalışmaları dört ana başlık altında toplamak mümkündür.a- Tefsir b- Tefsir Tarihi c- Kur'ân İlimleri d- Kur'ân'ın genel konularıyla ilgili araştırmalar. Biz bu dört alandan, tefsir hariç diğer üç alanla ilgili bir değerlendirmede bulunacağız. 20. asırda yapılan tefsir çalışmaları genişçe bir alan kapladığından, bu çalışmamız,

10 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 15-16.

onu almaya müsait değildir. Tefsir çalışmalarını müstakil bir çalışmada ele almak daha uygundur.Bu grupların detayına geçmeden evvel 20. asırda yapılan Kur'ân ilimleri çalışmalarının ayırıcı özelliklerine bir göz atmamız uygun olacaktır:11

20. Asır Kur'ân Çalışmalarının Özellikleri

1- 20. asır Ulumu'1-Kur'ân çalışmalarının çoğu, oryantalist veya o eğilimde olanların eleştirilerine hedef olan konulara ağırlık vermektedir. Yani bu çalışmalar mücadeleci bir ruha sahiptirler.12

2- 20. asrın Ulumu'l-Kur'ân'la. ilgili çalışmaları kısmîdir, bütüncül değildir. Zira bu çalışmaların çoğu Kur'ân ilimlerini kapsayıcı bir şekilde içermemektedir. Es-Suyûtî (ö.910/1504)'nin el-İtkân'ı Kur'ân ilimlerinden 80 nini ihtiva etmektedir. Halbuki 20. asırda Kur'ân ilimleri sahasında yapılmış en geniş çalışma olarak kabul edebileceğimiz Menahilu'l-İrfan bile, Kur'ân ilimlerinden sadece on altı konuyu içerir. Onların dışında kalan birçok konuyu ihtiva etmemektedir. 20. asırda Kur'ân ilimleri sahasında yazılan çalışmaların çoğu muhtasar olarak kaleme alınmıştır. Özellikle Batılıların eleştiri konusu yaptıkları Kur'ân'ın Kaynağı, Kur'ân'ın Cem'i, Hurufu-Mukatta'a, Hurufu-Seb'a meseleleri ve aktüalite ile yakın ilişkisi vardır diyebileceğimiz Kur'ân İcazı gibi hususlara daha fazla ağırlık verilmiştir. Böylece 20. asrın Kur'ân ilimleri çalışmaları dünya gündemini yaka lama özelliğine de sahiptir denilebilir.3- Bu çalışmaların büyük bir kısmı eleştireldir. Eski kaynaklardan devralınan bilgileri hiç eleştirmeden olduğu gibi aktarmazlar. İlgili konuda önce malumat verdikten sonra yazar konuyu değişik bir açıdan irdelemeye çalışır ve kendi tercihini kaydeder.13

4- 20. asır Kur'ân ilimleri çalışmaları, zaman zaman Kur'ân'ın bazı yönlerini modern bir bakış açısıyla incelemeye tabi tutar. Mesela Kur'ân kıssalarını veya emsalini incelerken modern bazı kıstaslarla inceliyerek kıssaların teknik yönlerini ortaya koyarlar.14 Sonra kıssalarda psikolojik, sosyolojik, pedagojik bazı kurallara riâyet edildiğine de dikkat çekerler.15

5- Ayrıca bu çalışmalarda Araplar ve Arap olmayanlar genelde çağdaş bir dil kullanmışlardır. Dil özellikle Arapların çalışmalarında akıcıdır; üslûp açık ve çarpıcıdır. Mesela ez-Zerkâni’nin Menahil veya Draz'ın en-Nebe'ü'l-Azîm adlı eserini okurken çok nefis bir edebî eser okuduğunuzu hissedersiniz.16

6- 20. asrın bir takım kültür normlarını da bu çalışmalarda zaman zaman görmek mümkündür. Dr. Abdullah Draz'ın el-Medhal ila Dırâseti'l-Kur'âni'l-Kerim'i ve Seyyid Kutub'un et-Tasviru'l-Fenniyyu fi'l-Kur'ân'ı, Abdurrahman Halid el-Akk'ın el-Furkan'ı, Mâlik b. Nebi'nin ez-Zâhiretu'l-Kur'âniyye'si günümüz kültür normlarını en bariz şekilde taşıyan eserlerdir.7- Bu çalışmalar ihtilaflara fazla yer vermezler. Konunun gereği olmadıkça muhalif görüşleri kaydetmezler, kaydettikleri taktirde de daha evvel işaret ettiğimiz gibi gerekli irdelemeleri yapıp kendi tercihlerini yapmadan geçmezler.8- Bu çalışmalarda aktarılan rivayetlerin senetlerine de genellikle yer verilmez. Ancak gerekli görülen yerde ya rivayetin derecesi veya Bahari, Müslim gibi sika raviler tarafından rivayet edildiği kaydedilir.17

9- 20. asırda kaleme alınan Kur'ân ilimleri çalışmaları îsrailiyat gibi makul olmayan bilgileri toplamaktan kaçınırlar.10- 20. asır Ulumu'l-Kur'ân çalışmaları davetçi bir üslûba sahiptirler. Böylece aksiyoner bir yapıya bürünmüş oluyorlar. Yani Kur'ân'ın aksiyoner yönünü ön plana çıkarırlar. Özellikle Muhammed Abdülazim ez-Zerkânî (ö. 1367/1948), Ebû Şehbe ve Adnan Zerzûr buna fazlaca değinmektedirler.11- 20. asır Kur'ân ilimleri çalışmaları atomiktir. Yani günümüz araştırmacıları Kur'ân'ı atomize ederek çok küçük parçalara ayrıştırarak incelemeye tabi tutarlar. Bunun en tipik örnekleri Kur'ân'ın üslûp ve muhteva elemanlarının en küçük parçalarının birer çalışma konusu yapıldığı akademik araştırmalardır. Örneğin Kur'ân'da nefiy, nehiy, istifham, da'vet v.b. birçok hususun üzerinde bugün yapılmış müstakil çalışmalar azımsanmayacak kadar çoktur.12- Asrımızdaki Kur'ân ilimleri çalışmalarının diğer bir özelliği de müstakil konu çalışmalarının daha fazla

11 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 17-18.12

Bkz. er-Zerkânî, Muhammed Abdulazım, Menâhilu'l-İrfân, bas. y.y. trs., 1.56-84, 177-184, 256-283; Ebû Şehbe, Muhammed, el-Medhal ila Dirâseti'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire 1992, s. 84-100, 209-226, 255-277, 323-340; es-Salih, Subhî, Mebâhisu fî Ulûmi'l-Kur'ân, İst. trs. S. 240-243; Mennâ' Halil el-Kattân, Mebâhisu fî Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut 1990, s.135-138; es-Sâbünî", Muhammed Ali et-Tibyân fî Ulûmi'l-Kur'ân, Dimeşk, H. 1408, s. 208-213; Zerzür, Muhammed Adnan Ulûmu'l-Kur'an, Beyrut 1991, s. 363-369; Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Ankara 1991, s. 43-48. 13

Bkz. ez-Zerkâni, 11.126-130; Zerzûr, a.g.e., s. 251-252, 265-270; er-Rûmi", Abdurrahman Fahd, Dirasatun ila Ulûmi'l-Kur'ân, Riyad H 1413, s. 124-132; Ebû Şehbe, s.62-63.14

Bkz. Zerzûr, a.g.e., s. 240-247.15 Bkz. Itr, Nureddin, Muhâdarâtün fî Ulûmil-Kur'ân, Dimeşk 1988, s. 184-192, 209-213.16

er- Rûmi", a.g.e., s. 48.17

Bkz. Zerzûr, s. 110-112. Mesela "Ebû Şehbe, ahrufu seb'a" hadisinin ispatına ihtiyaç duyduğu için onunla ilgili rivayetlerin çoğunu nakl eder. Bkz. Ebû Şehbe, s. 132-156. Ayrıca bkz Şehhâte, Abdullah, Ulûmu'l-Kur'ân, Kahire, 1985, S. 249-250.

çoğunlukta olmasıdır. Bu durum daha evvelki dönemlerde de Kur'ân ilimleri sahasında görülüyordu. Mesela, İbnu Kayyım (ö.751/1350) Kur'ân'ın kasemlerini, ve edebî sanatlarını, el-İzz b. Abdüsselam (ö.660/1261) i'cazmı müstakil eserler halinde te'lif etmişler. Kur'ân i'câzı, vucûh ve nezâiri, ahkâmı ve garip kelimeleri sahalarında da birçok müstakil eser, öteden beri yazılagelmiştir. Ancak zaman dilimine göre oranlama yapılırsa günümüzde Kur'ân ilimlerinin çeşitli dallarında te'lif edilmiş müstakil eserlerin daha fazla olduğu görülür. Bu konudaki listemizi daha sonra sunacağız.20. asır Kur'ân ilimleri çalışmalarının tesbit edebileceğimiz bu özelliklerini sıraladıktan sonra şimdi de dört grup altında topladığımız Kur'ân'la ilgili çalışmalardan tefsir dışındaki gruplar alanında günümüzde (20. asırda) yapılan çalışmaları sunmaya geçeceğiz. Ancak her bir konu başında konunun tanımı, tarihçesi ve eski kaynakları hakkında özet bir bilgi sunmayı yeğledik. Zira bu sayede konunun geçmişiyle bugünü arasında bağlantı kurma imkanı sağlanmış olacaktır. Böylece okuyucu konuyu genel hatlarıyla görme imkanına sahip olur.18

I. BİRDEN FAZLA KONU İHTİVA EDEN KUR'ÂN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI

A- Ulumu'l Kur'an'ın Tarihçesi Ve Tanımı

A- Tarihçesi:

Kur'ân, çok zengin mânâları ve değişik konuları ihtiva ederek Arapça nazil oldu. Mânâsını anlamak, onu hayata geçirmek, verdiği mesajı iyi anlayıp başkasına da götürebilmek ve nihayet bu değerli serveti gelecek nesillere aktarmak bütün mü'minlerin aslî görevlerinden biridir. Sahabe ve onlardan sonra gelenler bu işin tamamen farkında idiler. Zira müminlerin dünya ve ahiret saadetini temin eden hususlar, hayatlarını düzenleyen kanunlar, bireysel davranışlarını ve sosyal ilişkilerini tanzim eden hukukî ve ahlakî normlar, başka toplum ve devletlerle münasebetlerini belirleyen ilkeler, Allah ile insan arasındaki rububiyet ve ubudiyet kurallarını tesbit eden esaslar, Allah'ın yüceliğini gösteren kainattaki çeşitli tablolar, insanlığa istikamet veren çok yüce mesajlar, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in mücadelesini, tebliğini, ümmet içerisindeki konumunu dile getiren beyanlar, kıyamet gününün tablolarını, cennet nimetlerini ve cehennem azabını hatırlatan ilahî buyruklar bu yüce kitapta yer almaktadır.19

Bu mânâ zenginliğinin yanısıra, Kur'an'ın üslûbu, aksamı, emsali, nasih-mensuhu, delaleti, hitabı, belagatı, muhkem-müteşabihi, esbab-ı nüzulü, kıraatleri v.b. muhtevasıyla ilgili onlarca ilim kolu daha. vardır.Sahabe, halis Arap oldukları için Kur'ân'ı genelde anlıyorlardı.20 Ancak daha sonra gelen nesillerin durumu farklıydı.İşte gelecek nesillerin, muhteva ve üslûp yönünden bu kadar zengin bir kitabı anlayabilmeleri ve içeriğindeki hususları net bir şekilde izah edebilmeleri için gerekli olan bilgi dallarının, ilmî disiplinlerin kurulması gerekiyordu. Fazla geçmeden Kur'ân ile ilgili ilimler kurulmaya başladı. Ancak H. I. yy. ile II. yy.'ın ilk yarısına kadar İslâm alimleri bu tür bilgileri çoğunlukla rivayet yoluyla birbirlerine aktarmakta idiler.21

Gün geçtikçe Kur'ân'la ilgili daha değişik yeni bilgi dalları ortaya çıkıyordu. Günümüze kadar da bu devam etmektedir, işte aynı hedefe yönelik ve aralarında kuvvetli bir birliğin bulunduğu bu ilim dallarını bir isim altında toplamak gerekiyordu. Nihayet bu ilim dalları Ulumu'l-Kur'ân adı altında toplandı. Ulumu'l-Kur'ân teriminin ne zaman ortaya çıktığına gelince; önce şunu kaydetmemiz gerekir: Takriben H. II. asrın ikinci çeyreğinde Kur'ân İlimleri'nin ilk nüvesini teşkil eden tefsir,22 hadis mecmualarının bir babı olarak telif dönemine girdi. 23

Bu dönemde tefsirin öncüleri arasında şu simaları zikredebiliriz. Yezid b. Harun es-Sülemi (ö. 117/735), Şube b. Haccac (ö. 160/777), Mukatil b. Süleyman (ö. 150/767), Veki' b. el-Cerrah (ö. 197/812), Süfyan b. Uyeyne (ö. 198/813) Abdurrezzak b. Hammam es Sağanî (ö. 211/826) v.b.24

Tefsirin tam ve müstakil olarak yazıldığı dönemin öncüleri olarak da şu simaları kaydedebiliriz: İbnu Maceh (ö. 273/885), Muhammed b. Cerir et-Tabarî (ö. 310/922), Ebu Bekr b. el-Mûnzir en- Nisaburî (ö. 318/930) v.b.25

Tefsirin bu gelişmesine paralel Ulumu'l Kur'ân'ın diğer dallarında da müstakil kitaplar yazıldı. Esbabı nüzulde Buharî'nin şeyhi Ali b. el-Medini (ö. 234/843); kıraatte el-Hasan el-Basrî (ö. 110/728); ğaribu'l-Kur'ân'da Ebu Ubeyde (ö. 209/824); fedailinde Ebu Ubeyde (ö. 224/839); nasih ve mensuhta Ebu Ubeyd el-Kasim b. Sellam (ö. 230/839); muşkil ve mecazda Abdullah İbnu Kuteybe (ö. 276/889); İ'cazda Muhammed b. Yezid el-Vasitî (ö. 306/918); i'rabda Muhammed b. Said el-Hufi (ö. 340/951); emsalda. Ebu'l-Hasan el-Maverdî (ö. 450/1058);

18 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 19-21.19 Bkz. Zerzur, a.g.e., s. 13-15.20 es-Salih, a.g.e, s.119; er-Rumî a.g.e., s. 36-37.21 ez-Zerkanî. I, 23, Mustafa Zeyd, en-Nashu fi'l-Kur'âni'l-Kerim, el-Mansura, 1987, I, 307; es-Salih, a.g.e., s. 120.22 er-Rumî, a.g.e., s. 41.23 A.g.e, s, 40.24 ez-Zerkanî, I, 396; es-Salih, a.g.e., s, 121; Ebu Şehbe, a.g.e., s, 31; er- Rumî, a.g.e., s, 40.25

Ebu Şehbe, a.g.e., s. 31; Zerzur; a.g.e., s. 406; er-Rumî, a.g.e, s. 41.

aksamda Îbnu Kayyim (ö. 751/1350) ve cedelde Necmeddin et-Tufî (ö. 716/1316) v.b. müstakil eserler yazmışlar.26

Özet olarak sunduğumuz bu malumattan iki husus anlaşılmaktadır:a) Ulumu'l Kur'ân'ın tedvinine başlanıldığı ilk yıllarda konuların müstakil kitab halinde yazılmasına önem verildiğib) Ulumu'l Kur'ân ifadesinin bu günkü şekliyle tedvinin başladığı yıllarda olmadığıdır.Tedvinin başladığı H. I. asırdan üçüncü asra kadar Ulumu'l-Kur'ân terimine rastlanmamaktadır. Ancak Muhammed b. Halef el-Merzuban'ın (ö. 309/921) yazdığı el-Havi fi Ulumi'l-Kur'ân adlı kitabıyla bu terimi kullandığını görmekteyiz.27

Daha erken bir tarihte İmam Şafii'nin Harun er-Reşid'le karşılaştığında Ulumu'l-Kur'ân terimini şifahî olarak kullandığı rivayet edilmektedir.28 Ancak Dr. Adnan Zerzur bu olaya şüpheyle bakmaktadır.29 Durum ne olursa olsun bu terimin H. üçüncü asırda kullanıldığını adı geçen kitabın isminden anlamamız mümkündür.30

B- Tarifi:

Ulumu'l-Kur'ân sahasında bu kadar eser verildiğine ve kapsamına bunca bilgi dalları girdiğine göre onu diğer bilimlerden ayıran, kendi simgesini taşıyan, konusu ve hedefi belli olan müstakil bir ilim olarak belirlenmesi ve tanımlanması gerekir.31

Ancak gördüğümüz kadarıyla eski alimler Ulumu'l Kur'ân’ı ilmî bir disiplin olarak tanımlamamışlardır. Sadece Îbnu'l-Arabî (ö. 543/1148) gibi bazı alimler Ulumu'l Kur'ân'ı sayısal yönden belirlemeye çalışmışlar.32 Ulumu'l Kur'ân'ı ilmî bir disiplin olarak tanıtmaya yeni alimlerden de fazla yanaşan olmamıştır. Ulumu'ul-Kur'ân sahasında eser veren çağdaş alimlerden gördüklerimiz arasında sadece Suriyeli alim Nureddin İtr ve Suudlu Fahd er-Rumi Ulumu'l-Kur'ân’ı ilmî bir disiplin olarak tanımlamışlardır. İkisinin tanımı aşağı yukarı aynıdır. Onlara göre Ulumu'l-Kur'ân: Kur'ânı Kerimin nüzulü, tertibi, toplanması, yazılması, okunması, tefsiri, i'cazı, nasih-mensuhu v.b. konularıyla ilgili bahislerdir.33

Ulumu'l-Kur'ân'ın tarihçesini ve tanımını kısaca sunduktan sonra yirminci asırda Ulumu'l-Kur'ân sahasında yapılan çalışmaları tanıtmaya geçeceğiz.

Çağdaş Bazı Çalışmaların Tanıtımı

Birden fazla konuyu içeren eski kaynaklar arasında en kapsamlı ve faydalı eserler; Burhaneddin ez-Zerkeşî (ö.794/1392)'nin el Burhan fi Ulumi'l-Kur'ân adlı dört ciltlik eseri ve es-Suyutî (ö.911/1505)'nin el-İtkan fi Ulumi'l-Kur'ân adlı iki ciltlik eseridir. Bunları tanıtmak çalışmamızın asıl amacının dışında olduğundan biz kendi konumuz olan 20. asırdaki Kur'ân İlimleri çalışmalarını tanıtmaya ve kısmen değerlendirmeye çalışacağız. Ancak karıştırılmaması gereken bir hususa dikkat çekme gereğini duymaktayım:Ulumu'l-Kur'ân ve Usulu't-Tefsir Arasındaki Fark:Tefsirin dışındaki Kur'ân'la ilgili çalışmalar, tefsir tarihi dahil Ulumu'l-Kur'ân adı altında incelendiğini görmekteyiz. Ülkemizde Kur'ân ilimleri sahasında yürütülen bu tür çalışmalar Tefsir Usulü adıyla takdim edilmektedir. Şah Veliyullah ed-Dihlevî (ö. 1176/1762)'den önce Usulu't-Tefsir deyiminin ilim çevreleri tarafından kullanıldığına tanık olmamaktayız. Günümüzde bazı Arap araştırmacıların Usulu't-Tefsir deyimini muhteva yönünden Ulumu'l-Kur'ân'dan ayrı bir formda kullandıklarını görmekteyiz. Muhteva yönünden görülen bu farklılık Usulu't-Tefsir deyiminin Ulumu'I-Kur'ân'la eş anlamlı olmadığını göstermektedir.Şimdi biz her iki terkibin muhteva yönünden gösterdikleri farka bir göz atalım:Tefsir Usulü özel; Ulumu'l-Kur'ân ise geneldir. Çünkü Ulumu'l-Kur'ân, Kur'ân ve tefsiriyle ilgili tüm bilgi dallarım içerisinde toplayan geniş bir yapıya sahiptir. Usulü't-Tefsir ise tefsirle ilgili kural, kaide ve izahları içerisinde bulundurmaktadır. Tefsirin sakıncaları, çeşitleri, şartları ve kuralları, delaletin çeşitleri ve tercüme gibi tefsirle yakın ilişkisi olan konular, Tefsir Usulünün konularıdır. Kur'ân ilimlerinin ise, bunlardan çok daha geniş bir muhtevası vardır. Nehyin çeşitlerinden edebî sanatlara, Kur'ân'ın yazılışına kadar Kur'ân'la ilgili birçok ilim

26 ez-Zerkanî, I. 24-25; es-Salih, a.g.e., S. 121-124; Ebu Şehbe, a.g.e., S. 31-32; er-Rumî a.g.e., s. 40-44.

27 es- Salih, a.g.e., s. 122; er-Rumi", a.g.e. s. 45.

28 ez-Zerkanî, I. 26; es- Salih, a.g.e. s. 123-124.29 Bkz. Zerzur, a.g.e. 125-126.30 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 23-26.31

Bkz. ltr, a.g.e., s. 532

es-Suyutî, el-İtkan, II. 163; Halid Abdurrahman el-Akk, Usulü't-Tefsiri ve Kevaiduhu, Beyrut, 1986, s. 40; Tasköpruzade, II, 487-494.33

er-Rumî, a.g.e., s. 33. Nureddin İtr'in tarifi de aynıdır Ancak o, Mebahisu Külliye, diyerek "külliye" ifadesini ilave etmiştir, (bkz. itr, a.g.e., s. 5, ) Ancak külliye ifadesinin olmamasının daha isabetli olacağı kanaatindeyim. Çünkü Nahiv, Sarf, Mantık vs. gibi diğer ilimlerde gördüğümüz küllilik Kur'ân ilimlerinde yoktur. Mesela Nahiv, "Her fiil failini ref eder." gibi külü kaidelerden meydana gelir. Ulumu'l-Kur'ân'da ise, böyle külli kaidelerden söz edilemez.

dalını ihtiva etmektedir34. Kur'ân'ın anlaşılmasında dolaylı olarak etkilidir. Usulu't-Tefsir ise, isminden de anlaşıldığı gibi metodolojiktir ve Kur'ân'ın anlaşılmasında doğrudan etkilidir. Ulumu'1-Kur'ân, daha ziyade pratiktir ve Kur'ân'ın anlaşılması için destekleyici bilgileri ihtiva eder.Usulü't-Tefsir adı altında günümüzde Araplar tarafından kaleme alman şu çalışmaları kaydedeceğiz; Halid el-Akk'ın Usulut-Tefsiri ve Kavaiduhu, Fahd er-Rumî'nin Buhûsun fi Usuli't-Tefsiri, Fethi Baltacı’nın Dırâsatun fi't-Tefsiri ve Usulihi ve Dr. Muhammed Lütfî es-Sabâğ'ın Buhusûn Fî Usûli't-Tefsir. Bu isim ile başka çalışmalar da vardır.el-Akk, kitabında Usulü't-Tefsir'i bağımsız bir ilmî disiplin olarak düşündüğünden ötürü kitabın mukaddimesinde önce Usûtu't-Tefsir'in ehemmiyetini,35 tarifini, konusunu, faydasını ve gayesini müstakil olarak kaydeder.36 Daha sonra Ulumu'l-Kur'ân'ın tarifini ayrı olarak zikreder.37

İşte el-Akk’ın hem Ulumu'l-Kur'ân'a hem Usulu't-Tefsir'e ayrı ayrı tarif getirmesi ikisini ayrı ilim olarak kabul ettiğinin çok açık bir kanıtıdır. Ne var ki, el-Âkk her ne kadar ikisine ayrı tarif getirmiş ise de ikisinin daha önceki alimler nezdinde aynı veya ayrı olduğunu açıkça ifade etmemiştir. Ayrıca el-Akk Usulu't-Tefsir'in tarihçesine de değinmemiştir.Fahd er-Rumî'nin Usulu't-Tefsir'i ve Ulumu'l-Kur'ân’ı ayrı ayrı birer te'lif halinde kaleme alması da ikisini ayrı düşündüğünün net bir göstergesidir.Ayrıca Dr. Muhyeddin Baltacı'nın Dırasatun Fi't-Tefsiri ve Usûlihi adlı tefsirle ilgili çalışmasının önsüzünden de Usulu't-Tefsir'in Ulûmul-Kur'ân'dan ayrı olduğu açıkça anlaşılmaktadır.38

Ancak Dr. Baltacı'nın Usulu't-Tefsir hakkındaki anlayışı el-Akk'ın konu hakkındaki anlayışından farklıdır. Çünkü el-Akk'a göre Usulu't-Tefsir Kur'ân'ı tefsir edebilmenin ilmidir. Onunla doğru tefsir yanlış tefsirden ayırt edilebilir. Gayesi Kur'ân'ı Kerim'in mânâlarının anlaşılmasıdır. Faydası ise Kur'ân'ı tefsir edebilme melekesinin elde edilmesidir.39

Baltacı'ya, göre ise, Usulu't-Tefsir, tefsirin ekollerini, tarihi gelişimini, eğilim ve kaynaklarını, her eğilimin özelliklerini, müfessirlerin metodlarını, İslâm alimlerinin buna karşı tutumlarını, tefsir kaynaklarının farklı formlar almasını etkileyen faktörleri ve tefsir hayatının muhtelif şartlarını inceleyen bir ilimdir.40

Dr: Nureddin Itr'ın da aynı kanaati Baltacıyla paylaştığı yazdıklarından açıkça anlaşılmaktadır.41

Ulumu'l-Kur'ân ve Usulu't-Tefsir arasındaki farkı böylece gösterdikten sonra Kur'ân ilimleri sahasında 20. asırda kaleme alman çalışmalardan bir kaç tanesini örnek olarak tanıtmaya çalışacağız.42

Eserlerin Tanıtımı

Örnek olarak aldığımız eserlerin bir kısmını fihristi (içindekiler kısmını) ölçü alacak şekilde; bir kısmını ise muhtevasını biraz detaylı olarak tanıtacak şekilde sunmaya çalışacağız. Böylece bu asrın Ulumu'l-Kur'ân çalışmaları hakkında daha somut bir bilgiye sahip oluruz. Menahil gibi tanınan eserlerin tanıtımında fazla detaya girmedik. Aksi taktirde malumu ilam etmiş olurduk. Genel bir şekilde muhtevasına dikkat çektik ve bazı özelliklerini sunmakla yetindik. Eserleri tanıtırken birbiriyle çağdaş olmayanlarda tarihî kronolojiye riâyet ettik.43

1- Şeyh Tahir El-Cezâirî (ö.1388/1919) et-Tibyân li Ba'di'l-Mebâhisi'l-Mütaallikati Bi'l-Kur'ân Alâ Tarikati'l-İtkân:

Kitap Şeyh Tahir el-Cezâirî tarafından te'lif edilmiştir; Abdulfettah Ebu Ğudde tarafından tahkik edilerek yayınlanmıştır. Ancak eser Ebu Ğudde'nın tahkikli nüshasının basımından önce ve müellifinin vefatından dört yıl evvel 1334/1915 Kahire’de basılmıştı. Ayrıca 1411'de ikinci, 1412'de üçüncü defa Beyrut’ta basılmıştır.Kitabın muhtevası kısaca şöyledir: Mekkî-Medenî Kur'ân, Kur'ân'ın nüzulü, Yedi Harf, bununla ilgili görüşler, Kur'ân'ın cem'i, Kıraati Seb'a, âyet ve sûrelerin taksimi, âyetlerdeki ihtilaf sebepleri, Kur'ân'ın fasılaları ve

34 Bkz. Zerzur, a.g.e., s.123.35

Bkz el-Akk, Halid Abdurrahman, Usûlü't-Tefsiri ve Kevâiduhu, Beyrut 1986, s. 11. Usûlü't-Tef sır için şöyle bir tarif getirmiştir: Tefsirin kural ve metodları üzerine bina edildiği malumatın tümüdür.36 Bkz. a.g,e,s.30-31.37

Bkz. a.g.e.s.39. El-Akk, Ulûmu'l- Kur'ân'ı da şöyle tarif eder: Kur'ân'ın çeşitli ve sayılı yönlerinden her hangi bir yönünü araştıran bütün ilim dallarını kapsayan bir (İlimdir).38

Bkz. Baltacı, Muhyeddin Dırasatun fi't-Tefsir ve Usulihi, Beyrut, 1987, s.5.39

Bkz.el- Akk, a.g.e., s. 30-31..40

Baltacı, a.g.e.,, s.5.41

Bkz. Nureddin Itr, Muhaderatun fi Ulumu'l-Kur'ân, Dimeşk, 1987, s. 135.42 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 27-29.43 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 29-30.

Kur'ân'da vakf ve ibtida. Bu başlıklar kitabın ana konularını teşkil eder.44

Kitabın Özellikleri:

1) Üslûbu basit ve sade olup, kapalılık ve ta'kitten uzaktır.2) Ele aldığı konuları derinlemesine ince detayına kadar irdeler, konuyla ilgili birçok malumatı aktarmaya çalışır.3) Yazar, basiretli ve maharetli bir şekilde önemli konuları birçok güvenilir kaynaktan seçmiştir.45

4) Yazar ihtiyaç duydukça alimlerin söz konusu mevzuda ilgili görüşlerini zikreder.46 Ancak yazar bu ihtilafları naklederken çoğu zaman görüş sahiplerini tanıtmadan müphem bırakmıştır.47

5) Kitaptaki konular çok ciddi bir şekilde tahkik edilmiştir. Bunun için kitap, hadis, lügat, fıkıh, edebiyat, şiir ve kıraatte ilgili birçok malumata değinmiştir.48

Biz bu çok değerli eserle ilgili sözümüzü Ebu Ğudde'nin tahkikiyle basılan nüshanın kapak sayfasında yazılan şu ibareyle bitireceğiz:"Bu kitap, tefsirci, hadisçi, fıkıhçı, Kur'ân karii, mücevvid, edebiyatçı, şiir araştırmacısı ve seçkin bir Kur'ân kültürüne istekli olan herkese faydalı olan nefis bir kitaptır. Bu kitap okuyucuya Müslüman alimlerin Kur'ân'ı Kerim'e ve Ulumu'l-Kur'ân'a yönelik gayret ve üstün ihtimamlarını tanıtır."49

2- Muhammed Abdulazîm Ez-Zerkânî (Ö. 1367/1948) Menahilu'l-İrfan fi Ulumi'l-Kur'ân:

İki cilt halinde telif edilen bu eser birçok defa basılmıştır.Kitap Kur'ân ilimlerinin tüm konularını almazsa bile asrımızda Kur'ân ilimleri sahasında yazılan en geniş eserdir.Yazar, kitabını onyedi mebhasa ayırmış. Birinci mebhasta farklı ilim zaviyelerinden Kur'ân'ın terim manasını verir. İkinci mebhasta Ulumu'l-Kur'ân'ın ta'rifine, tarihçesine ve son asırdaki durumuna değinir. Üçüncü mebhasta Kur'ân'ın nüzulünü ele alır. Burada Kur'ân nüzulünün terim manasını, Kur'an nüzulünün çeşitlerini, Cibril (a.s.)ın Kur'ân'ı kimden ve nasıl aldığını, getirdiğinin ne olduğu, nüzul süresini, Kur'ân'ın kist kist nazil olmasının dört hikmetini, vahyin hakikatini, hikmetini ve çeşitlerini, vahyin isbatı için beş tane delili, vahy hususundaki müsteşriklerin onbir tane eleştirisini getirir ve bunlara ikna edici cevaplar verir. Dördüncü mebhasta ilk ve son nazil olanla bazı konularda ilk nazil olan ayetleri kaydeder. Beşinci mebhasta nüzul sebebinin tarifini, onu tanımanın faydalarını ve yolunu, nüzul sebebi hususunda kullanılacak ifadeyi, sebebler sayılı olduğu halde nazil olanın bir veya nazil birden fazla olduğu halde sebebin bir olmasını, nazil olanla sebeb arasında umum-husus ilişkisini ve bu konuda ihtilaf edenlerin karşılıklı eleştiri ve cevaplarını anlatır. Altıncı mebhasta Kur'ân'ın yedi harf üzere nüzülünü inceler. Bu mebhasta ahrufu seb'a'nın delillerini, faydalarını, manasındaki kırk görüşü ve bunlardan racih olanı, bu husustaki karşılıklı görüş ve eleştirileri, ahrufu seb'a konusunda ileri sürülen dört şüphe ve cevaplarını anlatır. Yedinci mebhasta mekki ve medeniyi inceler. Burada mekki ve medeniyi bilmenin faydalarını, kaidelerini, mekki ve medeni sûrelerin türlerini, ikisinin arasındaki farkları ve oryantalistlerin bu hususta ileri sürdükleri altı eleştiriyi cevaplarıyla zikreder. Sekizinci mebhasta Kur'an cemini ve tarihini ele alır. Burada yazar, Kur'an ceminin merhalelerini, bu merhalelerin özelliklerini, islam düşmanlarının ileri sürdükleri yedi eleştiriyi, cevaplarını; sahabeyi Kur'an ve sünneti çok iyi korumaya sevk eden on tane faktörü akıcı bir şekilde anlatır. Dokuzuncu mebhasta şu konular incelenir: Ayet ve sürelerin tertibi, ayetleri tanımanın yolları, ayetlerin sayısı, ayetleri tanımanın faydaları ve tertib hakkındaki görüşleri. Onuncu mebhas Kur'an kitabeti ve resmine tahsis edilmiştir. Burada şu konulara yer verilir: Kur'an resminin kaideleri, resm-i osmanin özellikleri ve faydaları, resmi osmaniye uymanın gerekliliği hususunda alimlerin görüşleri, Kur'an yazılışı konusunda ileri sürülen on eleştiri ve cevapları; Hz. Osman'ın mushafları üzerinde genel bir değerlendirme ve mushafların noktalanması. Onbirinci mebhas kıraat, kurra ve bu konudaki eleştirilere tahsis edilmiştir. Sırasıyla şu konular incelenir: Kıraetler, kiraet sayısı, sened yönünden kıraetlerin çeşitleri, kıraat-ı aşerenin durumu, kıraat imamlarının kısa tarihçesi, kıraat-ı aşerenin üzerindeki kıraat ve kıraat hususunda ileri sürülen eleştiriler ve cevapları. Onikinci mebhas tefsir ve müfessirlere dairdir. Yazar burda tefsirin tarifini, kısımlarını, tabiin müfessirler ve tabakaları, me'sur tefsirin tedvini ve bu alanda telif edilen ana kaynakların özellikleri, mezmum ve memduh tefsirler; rey tefsiri, onun caiz olanla caiz olmayanı, müfessir için gerekli olan ilimler, rey tefsirini caiz görenlerle caiz görmeyenlerin delilleri, rey müfessirlerin metodu, sünnetin Kur'an'ı açıklama şekilileri, rey ve mesur tefsirin çatışması, en önemli rey tefsirinin kaynakları, işarı tefsir ve şartları, en önemli kaynakları, kelamcıların tefsirleri ve gerekli şartları. Onüçüncü mebhas Kur'an tercemesi ve hükmüne dairdir. Yazar bu mebhasta şu konuları inceler: Tercümenin sözlük ve terim manalarını, harfi ve tefsiri terceme, tercemenin

44 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 30.45

Ebu Ğudde, Abdulfettah , et-Tibyan mukaddimesi, Beyrut, 1412 H., s. 646 Bkz.el-Cezairi, Tahir, et-Tibyan li Ba'di'l-Mebahisi'l-Müteallikatı bi'l-Kur'ân Ala Tarikati'l-İtkan, Beyrut 1412 H.,s. 62-63.47

el-Cezairi, a.g.e., s. 114-115, 120-121, 172-178, 247-280, 285-307.48

Ebu Ğûdde, a.g.e., s.7.49

el-Cezairi, a.g.e., iç kapak sayfa. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 30-31.

şartları, tefsir ile terceme arasındaki farkları, tercemenin hükümleri, tercümenin çeşitleri, namazda tercümenin fıkhı hükmü ve dört mezhebin görüşleri. Ondördüncü mebhas neshe dairdir. Bu bahiste şu konular kaydedilmiştir: Neshin sözlük ve terim manası, nesh ile bida, nesh ile tahsis arasındaki farklar, neshin kabulü ile reddi, kabul edenlerin delilleri, reddedenlerin delilleri, bu konuda ileri sürülen eleştiriler ve cevapları, neshi tanımanın yolları, Kur'an'da neshin çeşitleri, neshin çeşitleri hususunda vaki olan bazı itirazlar ve cevapları ve mensuh olduğu meşhur olan yirmi iki ayetin değerlendirmesi. Onbeşinci mebhasta muhkem ve müteşabih konusunu kaydeder. Önce her iki kelimenin lügat ve terim manalarını kaleme alır. Daha sonra şu konuları inceler: Her iki terim hakkında alimlerin görüşleri, bu görüşlerin değerlendirmesi, müteşabihliğin kaynağı, çeşitleri ve örnekleri, müteşabih hikmetleri, müteşabih sıfatlar, müteşabih konusunda vaki olan eleştiriler ve cevapları. Onaltıncı mebhasta Kur'an'ın üslûbunu inceler. Bu mebhasta şu konulara yer verir: Üslûbun luğat ve terim manaları, Üslûbu'l-Kur'an'ın hangi manaya geldiğini, üslûb ile müfred ve terkibler arasındaki farklar, Kur'an üslûbunun yedi tane özelliğini ve bu konuda vaki olan itirazlar ve cevapları. Onyedinci ve son mebhas Kur'an i'cazına dairdir. Yazar i'cazı çok boyutlu bir şekilde ele almaktadır. Kur'an i'cazının on dört vechini inceler. Her birisinin de- varsa -alt vecihlerini detaylı bir şekilde irdelemeye çalışır. Konunun sonunda ileri sürülen yedi eleştiriyi cevaplarıyla kaydeder ve kitabını burada bitirir.50

Kitabın Özellikleri:

1- Zerkânî, aldığı konuları çok geniş bir yelpazede ve detaylı bir şekilde inceleyerek konuyla ilgili lüzumlu leh ve aleyhteki bilgileri verir. Mesela nüzul konusunu incelerken ilk ve son nazil olanla ilgili görüşleri, bunu bilmenin faydaları, bu konudaki bazı şüpheleri ve cevaplarını kaydeder.51

2- Kitabın en bariz faydalı tarafı tartışmacı bir ruh taşımasıdır.Yazar kaleme aldığı her hangi bir konu hakkındaki birçok şüphe ve eleştirileri cevaplarla birlikte sıralamaktadır. Kitap baştan sona kadar bu tür eleştiri ve cevaplarla doludur. Keza başkasından aktardığı bilgileri de çoğu zaman irdeleyip münakaşasını yaparak kaydeder. Yani bilgileri ön teslimiyetle değerlendirmeden aktarmaz.52

3- Kitap akıcı, edebî ve güzel bir üslûba sahiptir. Bu sayede Arap aleminde büyük rağbet görmektedir.4- Kitap zaman zaman aksiyoner bir yapıya bürünür, Kur'ân'ın aksiyonla ilgili yönlerini çarpıcı üslubuyla nazara verir.53

5- Yazar aşırı bir şekilde Kur'ân âyetleriyle istişhad eder. Ayrıca zaman zaman ibarelerinde de Kur'ân'dan iktibaslar yapar. Birinci durum, kitabın delil yönünden kuvvetli olduğunu ifade ederken; ikincisi, kitabın ifade ve üslûbunu alabildiğine güzelleştirir.6- Kitap başkasından alıntı yapsa bile, bugün alışıldığı şekliyle kaynak göstermemektedir.Menahil hakkında son sözümüz şudur:Menahil 20. asrın iftihar edebileceği bir şaheserdir. Kitap, Kur'ân'la ilgili ileri sürülen şüphe ve eleştirilere genelde isabetli ve keskin cevaplar veren nadide bir eserdir. Kur'ân araştırmacısının as la bigane kalamayacağı ciddi bir kaynaktır. Bunun için Menahil, Zerkânî’den sonra Kur'ân ilimlerinde eser yazanların başvuru kaynağı olmuştur.54

3- Sübhî es-Salih-Mebâhisu fi Ulümi'l-Kur'ân:

Kitabın yazarı Lübnan alimlerinden Dr. Subhî es-Salih'tir. Kitap, hacim olarak fazla büyük değildir; 345 orta boy sayfadan ibarettir.Küçük hacmiyle beraber çok değerli malumatı ve birçok konuyu özet bir şekilde ihtiva etmektedir. Bunun için ilim çevrelerince fazla tutulmaktadır. Birçok defa basılmıştır.Kitap dört bab, bir hatimeden oluşmaktadır. Birinci bab Kur'ân ve Vahye dair olup üç fasıldan meydana gelmektedir. Bu babta vahiy olayı detaylı olarak ispatlanacak şekilde anlatılmıştır. Vahyi ispatlayıcı hususlar yine vahyin kendisinden somutlaştırılarak anlatılmaktadır.55

Kur'ân tarihinin incelendiği ikinci bab yine üç fasıldan oluşmaktadır. Bu babta Kur'ân'ın cem'i, âyetlerin tertibi, Hz. Osman'ın mushafları, Kur'ân'ın noktalanması, ahruf-u seb'a ve bu konulardaki oryantalistlerin eleştirileri ve cevapları kaydedilmiştir.Üçüncü bab Ulumu'l-Kur'ân'a dair olup sekiz fasıldan meydana gelmektedir. Bu babta Ulumu'l-Kur'ân tarihi, eski ve yeni kaynakları, çok yönlü bir şekilde nuzül sebepleri, tafsilatlı olarak Mekkî ve Medenî sûreler ve her

50 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 31-33.51

Bkz. ez-Zerkanî, I,85-98.52

Bkz. a.g.e.. I, 346-352, 374-379, 432-433.53

Bkz. a.g.e. I, 284-331, II.20-23. İktibas: Kişinin Kur'ân'ın ifadesini kendi ifadesiymiş gibi kullanmasıdır. el-Haşîmî Ahmed, Cevahiru'l- Belağe fil-Meanî ve'l- Beyani ve'l-Bedi'. İst., 1984, s. 414.54 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 33-34.55

Bkz. es- Salih, a.g.e., s. 22-48.

ikisinin özellikleri, hurufu mukatta'adan oluşan sûre başlangıçları, bu konudaki hem sufîlerin hem de oryantalistlerin görüşleri ve değerlendirmesi, kıraat ilmi, kıraat-ı seb'a, kıraat-ı aşere ve şazz, nasih-mensuh, neshin çeşitleri, nesh ile bidâ ve tahsis arasındaki farkı, Kur'ân'ın hattı, muhkem-müteşâbih, bunların te'vili, te'ville ilgili selef ile halefin görüşleri ve müteşâbihin hikmetleri incelenmektedir.Dördüncü bab, tefsir ve i'caza dairdir. Bu bab dört fasıldan meydana gelir. Yazar bu son babta tefsir tarihi, ekolleri, kaynakları hakkında özet bilgi sunmaktadır. Bu Babın ikinci faslında Kur'ân'ın delaleti, mefhum-u muvafık ve mefhum-u muhalifi, mefhumun diğer çeşitleri, amm-hass, mücmel-mübeyyen ve has-zahir hakkında lüzümlü bilgileri okuyucuya sunmaktadır. Yazar bu babta Kur'ân i'cazının eski ve yeni kaynaklarını, i'cazın birer unsuru olan teşbih ve istiareyi, mecaz, kinaye, ta'riz ve mecazın çeşitlerini incelemeye çalı şır. Dördüncü babın son faslını Kur'ân nağmelerindeki i'caza ayırır. Âyetteki kelimelerin, sûrelerdeki âyetlerin ses uyumuna dikkat çeker. Kur'ân lafzındaki ahengin harf, kelime ve cümlelerden nasıl kaynaklandığını kaydeder. Hatimede ise, Kur'ân'ın ilahî vahiy olduğuna ve Kur'ân ilimleri sahasında alimlerin gayretlerine dikkat çeker.56

Kitabın Özellikleri;

1- Üslubu basit ve sadedir.2- Kitap muhtasardır. Yazar konuları fazla uzatmamaya özen gösterir.3- Kitap diğer çağdaş çalışmalarda olduğu gibi ele alınan konular hakkındaki oryantalistlerin görüşlerini aktarır ve cevap vermeye çalışır.4- Kitapta kaleme alınan konularda ispat etme çabası bariz bir şekilde kendini göstermekte.57

5- Kitab, hem muhtevasından hem de dipnotlarından anlaşıldığı gibi birçok yerli ve müsteşrik kaynaklardan istifade edilerek yazılmıştır.58

4- Muhammed b. Muhammed Ebu Şehbe-El-Madhal ilâ Dirâseti'l-Kur’ani'l-Kerîm:

Kitabın yazarı, el-Ezher Üniversitesi Usul'ud-Din Fakültesi Ulumu'l-Kur'ân hocasıdır. 1992'de birinci baskısının tükenmesi üzerine ilaveli ikinci baskısı yapılmıştır. Kitap orta boy 423 sayfadır.Kitab, evvela Kur'ân'ın tarifini, Peygamber (s.a.v.)'in en büyük mucizesi olduğunu, büyük hidâyet rehberi ve Arap dilinin de en büyük kaynağı olduğunu, cahiliyenin ırkçılık ve sapıklığıyla mücadele ederek ideal bir toplumu nasıl meydana getirdiğini ve üslûbunun bazı üstünlüklerini anlatır.Kitap, bu girişten sonra 10 mebhas ve yazarın bahislerin sonuna Kur'ân'ın tilavet ve hıfzıyla ilgili ilave ettiği mesaili müteferrika'dan meydana gelir.Birinci mebhas, Ulumu'l-Kur'ân'ın terminolojik mânâsı, tarihçesi, asrımızda yazılan en önemli kaynakları, bu alanla ilgili faaliyetler, müsteşrik ve misyonerlerin eleştirileri ve cevaplarını ihtiva eder.İkinci Mebhas, Kur'ân'ın nüzulü, nüzulünün çeşitleri, parça parça inişin hikmetleri, vahiy, vahyin çeşitleri ve oryantalistlerin bu konudaki eleştirileri ve ciddi ilmî cevaplarını ihtiva eder.Üçüncü mebhas, ilk ve son nazil olan âyetler, bu konudaki ihtilaflar ve bazı özel konularda nazil olan ilk âyetler hakkındadır.Dördüncü mebhas nüzul sebepleri ve faydalarına dairdir.Beşinci mebhas ahrufu seb'a, onun mânâsı hakkındaki görüşler ve oryantalistlerin eleştiri ve cevaplarını kapsar.Altıncı mebhas Mekkî-Medenî sûreler, özellikle konuyla ilgili müsteşriklerin itiraz ve cevaplarını içerir.Yedinci mebhas, Kur'ân'ın yazılışı, cem'i, tarihi ve müsteşriklerin konuyla ilgili ileri sürdükleri eleştiri ve cevaplarını kapsar.Sekizinci mebhas, âyet ve sûre tertibine ve taksimine dairdir.Dokuzuncu mebhas Kur'ân hattı, konuyla ilgili bazı alimlerin görüşlerini, yine konuyla ilgili müsteşriklerin ileri sürdükleri 12 eleştiri ve cevaplarını ihtiva eder.Onuncu mebhas, Kur'ân nassının tevatürle sabit olduğuna ve bu konuda sahabe ve sonraki nesillerin Kur'ân hıfzına gösterdiği öneme dairdir.59

Kitabın Özellikleri:

1- Kitabın üslûbu açık ve akıcıdır.2- Kitap mücadeleci bir ruha sahiptir; yukarıdan da anlaşıldığı gibi konularla ilgili misyoner ve müsteşriklerin eleştirilerini sıralar ve mutlaka bunlara cevap verir.

56 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 34-36.57

Bkz. es-Salih, a.g.e., s. 49-62.58 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 36.59 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 36-37.

3- Kitap davetçi bir üslûp ve muhtevaya sahiptir, islâm davetçilerinin istifadesi düşünülerek kaleme alındığı üslûbundan anlaşılmaktadır.60

4- Oryantalistlere verdiği cevaplarda -varsa- çağdaş kültürün bir takım normlarını kullanmıştır.Kur'ân ilimlerinin az bir kısmım almasına rağmen faydalı ve güzel bir çalışmadır.61

5- Mennâ' Halilu'l-Kattân-Mebâhisu fî Ulumi'l Kur'ân:

Rıyad Yüksek Yargı Enstitüsü müdürü Mennâ' Halilu'l-Kattân tarafından telif edilen bu eser Subhî es-Salih'in Mebâhis’i gibi küçük hacimli olup 390 sayfadan meydana gelmektedir. Kitap pratik bilgi leri özet olarak ihtiva ettiği için çok tutulmaktadır. 1990 da 17. baskısını yapmıştır.Kitap, şu konuları ihtiva etmektedir: Kur'ân'ın tarifi, isimleri, Kur'ân'la kudsi Hadis arasındaki fark, vahy, vahyin çeşitleri; Mekkî-Medenî Kur'ân, aralarındaki fark ve özellikleri, bunu bilmenin faydaları, ilk ve son nazil olan âyetler ve bunu bilmenin faydaları, nüzul sebepleri; faydaları, âyet ve sûre arasındaki münasebetler, Kur'ân'ın nüzulü, parça parça nazil olmanın hikmetleri, Kur'ân'ın cem'i ve tertibi, Kur'ân'ın yedi harf üzere nazil oluşu, Kıraat ve kurra, müfessir için gerekli kaideler; muhkem ve müteşabihin farkı, amm-hass, nasih-mensuh, neshin çeşitleri, neshle ilgili görüşler ve örnekleri, mutlak ve mukayyedin tarifi, taksimi ve hükümleri, mefhumun kısımları; Kur'ân'ın i'cazı, tarifi ve vecihleri, Kur'ân emsali, emsalin çeşitleri ve faydaları, Kur'ân aksamı; aksamın tarif, taksim ve faydaları, Kur'ân cedeli; cedelin tarifi, çeşit ve üslûbu, Kur'ân kıssaları, çeşitleri, faydaları ve tekrarı, Kur'ân'ın tercümesi; hükmü, tefsir ve te'vîl arasındaki fark, müfessirin şartları ve edepleri, tefsirde oluşan ekoller, önemli eski ve yeni tefsir kaynakları ve önemli müfessirlerin biyografisi.62

Kitabın Özellikleri:

1- Basit ve açık bir üslûba sahiptir.2- Konuları klasik bir şekilde ele almaktadır.3- Çağdaş yazarlar gibi konularla ilgili oryantalist ve benzerlerinin eleştiri ve cevaplarına hemen hiç yer vermemektedir.4- Fazla kaynak göstermez.5- Kitapta çağdaş kültürün izlerine fazla rastlanılmaz.Her şeye rağmen kitap ihtiva ettiği öz bilgilerden ötürü güzeldir. Lisans derslerinde ondan istifade edilebilir.63

6- Abdullah Mahmud Şehhâte-Ulumu'l-Kur'ân:

Kitap el-Ezher Ünniversitesi hocalarından Dr. Abdullah Mahmud Şehhâte tarafından telif edilmiştir. Günümüzde bu isimle telif edilmiş bir çok çalışma vardır. Biz yalnız iki tanesini tanıtacağız. Birincisi 1980-85 arasında üç baskı yapan, orta boy 414 sayfa olan Şehhate'nin Ulumu'l-Kur'an'ıdır.Kitabın tamamı üç fasıldır. Bu fasıllarda sırasıyla şu konular incelenmektedir. Kur'ân'ın yazılışı, Kur'ân'ın nüzulü, nüzul sebepleri, Kur'ân'ın i'cazı, Kur'ân'ın kıssa, kasem meselleri, israiliyat numune ve çeşitleri, Kur'ân'da sıfatı İlahiyeyi içeren âyetler, bunlarla ilgili mezhebi görüşler, Kur'ân'ın yedi harf üzere nazil oluşu, Kur'ân'ın tercümesi, Kur'ân sûrelerinde konu birliği ve bazı sûrelerin hedefleri, Kur'ân kıraati ve hıfzı, muhkem-müteşabih, amm-hass, mutlak-mukayyed, mantûk-mefhûm, Kur'ân cedeli, nesih, inkar edenlerle kabul edenler arasında nesih, ictihad başlangıcı, ilk dönemde ictihad, müctehidin özellikleri ve ictihadın şartları.64

Kitabın Özellikleri:

Kitabın tesbit edebildiğimiz özellikleri şunlardır.1- Kitap, fazla kaynak kullanmamıştır.2- Kitap, ders notu olma görünümünü verir.3- Verilen bilgiler, fazla sistematize edilmemiştir. Dolayısıyla bilgi dağınıklığı göze çarpmaktadır.4- Günümüzün ilim gündemini sık sık meşgul eden müsteşriklerin eleştiri ve cevaplarına yer vermeyişi kitap için önemli bir eksikliktir.65

60 Ebu Şehbe, a.g.e., s. 3.

61 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 37-38.62 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 38.63 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 38-39.64 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 39.65 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 39.

7- Muhammed Adnan Zerzur-Ulumu'l-Kur'ân:

Şam Üniversitesi Edebiyat Fakültesi hocalarından Dr. Muhammed Adnan Zerzur'un öğrencilerine verdiği ders notları, kitabın ilk iskeletini teşkil etmektedir. Daha sonra yazar tarafından gözden geçirilerek te'lif haline getirilmiştir. 1991'de üçüncü baskısı yapılmıştır. Kitap 458 sayfadan meydana gelir. Yazar, altı babtan meydana gelen kitabını iki cüz'e ayırmıştır. Birinci cüz, Kur'ân tarihi ve ilimlerine dairdir. Üç babtan meydana gelir. Yazar, bu cüz'ün birinci babını, Kur'ân'a ve tefsire tahsis etmiştir. Bu babta, Kur'ân'ı Kerim'in Arap diline, uygarlığa, İslâm kültürüne ve ilim metodolojisine etkisi anlatılır. Yazar bu babın son faslında Kur'ân'ın zaman boyunca İslâm ümmetinin güç kaynağı olduğunu izah eder.66

İkinci babta, Kur'ân ilimlerini ele alır. Önce bir girişle Ulumu’l-Kur'ân terimini ele alır. Daha sonra nüzul sebeplerini, Mekkî ve Medenîyi, sûre başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi, Kur'ân kıraetleri, nasih ve mensuhu birer fasılda inceler.Kitabın ikinci cüz'ünü, Kur'ân'ın edebî yönüne ayırmış, bu cüz' de üç babtan meydana gelir. Dördüncü babın, birinci faslında i'cazın tarihî gerçekliğini ele alır. İkinci fasılda i'cazın mânâsını ve vechini, üçüncü fasılda i'cazla ilgili bazı görüş ve teorileri serdeder. Dördüncü fasılda Kur'ân üslûbunun özelliklerini ve Kur'ân'î ifadenin üstünlüğünü dile getirir. Beşinci fasılda, fasıla ve seci'; tanımlayarak aralarındaki farkı anlatır. Son fasılda ise, Kur'ânî tasvirde mânâ ve üslûbun etkisini kaleme alır.Kitabın beşinci babı, teknik özelliklere dairdir. Birinci babta Kur'ân'î teşbihler ve bu teşbihlerin Arap toplumundaki etkileri, Kur'ân'ın tasviri ve teknik uyumu, Kur'ân'ın kasem ve kıssaları anlatılır.Altıncı babın konusu tefsirin başlangıcı ve gelişmesidir. Bu babta, tefsirin başlangıcı, kaynakları ve evreleri, beyanî tefsirin özellikleri, Fizilâli'l-Kur'ân'ın tanıtımı ve tefsirler arasındaki yeri ve edebî tefsirin çeşitleri; el-Fecr, et-Tekâsür ve ve'1-Âdiyât sûrelerinin tefsiri numune olarak kaleme alınır.67

Kitabın Özellikleri:

1- Kitap, kaynaklara sıkça başvurmasına rağmen dipnotla fazla kaynak göstermemektedir.2- Zerkânî ve Ebu Şehbe'de olduğu gibi sistemli değilse ve fazla olmasa bile, zaman zaman müsteşriklerin leh ve aleyhteki görüşlerini nakledip cevap vermektedir.68

3- Kitap, Kur'ân'ın edebî yönüne değişik bir bakış açısıyla bakma çabasını taşımaktadır. Bu, beşinci babta somut bir şekilde hissedilmektedir.69

8- Muhammed Ali es-Sabunî-et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'ân:

Kitap, Mekke-i Mükkereme'deki Ummu'l-Kurra Üniversitesi hocalarından Şeyh Muhammed Ali es-Sabunî'nin te'lifidir. Kitap, 1987'de üçüncü baskısını yapmıştır. 310 sahifeden meydana gelir.On fasıldan oluşan eserin muhtevası şöyledir: Ulumu'l-Kur'ân, nüzul sebepleri, parça parça nazil olmasının hikmetleri, Kur'ân'ın cem'i, nesih, tefsir ve müfessirler, tabi'in müfessirler, Kur'ân i'cazı, Kur'ân'ın ilmî mucizeleri, muhtelif eğilimlerin eski ve yeni tefsir kaynakları, Kur'ân tercümesi, Kur'ân'ın yedi harf üzere nuzülü, bu konuyla ilgili eleştiriler ve son olarak kıraetler ve yedi kıraat imamlarının biyografisi incelenir.70

Kitabın Özellikleri:

1- Kitabın üslûbu Sabunî’nin bildiğimiz o sade, kolay, akıcı ve anlaşılır üslûbudur.2- Kitap daha ziyade öğrencinin ihtiyacı paralelinde yazıldığı anlaşılmaktadır. Bunun için tefsir eğilimlerine, kaynaklarına, Kur'ân'ın ilmî mucizelerine detaylı bir şekilde yer vermiştir.3- Konuların daha kolay kavranmasını sağlamak için mümkün olduğu kadar bilgileri maddeleştirerek verir.4- İki üç yer dışında müsteşriklerin görüşlerine yer vermemektedir.5- Kitap, tartışmalara fazla yer vermez.71

9- Nüreddin Itr-Muhaderatun fi Ulumi'l-Kur'ân:

66 Bkz. Zerzûr, a.g.e., s. 40-42.

67 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 40-41.68

Bkz.. Zerzûr, s.181-182, 97.69 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 41.70 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 41.71 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 41-42.

Şam Üniversitesi Şeriat Fakültesi hocalarından Nureddin Itr'ın ders notlarıdır. Öyle olmasına rağmen Kitap, konuları ciddi ve tahkikli bir şekilde incelemektedir. 1988'de basılan eser 232 sayfadan oluşur.Kitap, muhteva olarak asrımızın Kur'ân ilimleri çalışmalarının temel konuları olan Ulumu'l-Kur'ân, tefsir eğilimleri ve kaynakları, nüzul sebepleri, Kur'ân hattı, kıraati, cemi', nüzulü, tertibi, i'cazı, ahrufu seb'a, Mekkî ve Medenî, nasih-mensuh, muhkem-müteşabih, Kur'ân'ın tercümesi, kıssaları ve tasviri ve ilgili konularda oryantalistlerin görüş ve cevapları. Ayrıca yazar, "Kur'ân'da Kevn" adıyla bir başlık koymuştur. Bu başlık altında Kur'ân'ın ilmî i'cazını incelemektedir.72

10- Muhammed Ali el-Hasan-el-Menar fi Ulumi'l-Kur'ân:

Kitap, Kral Suud Üniversitesi Eğitim Fakültesi İslamî ilimler bölümü hocalarından Dr. Mühammed Ali el-Hasen tarafından ders notları olarak kaleme alınıp 1983 yılında ilk baskısını yapmıştır. 165 sayfadan oluşur.Konuları: Kur'ân ve vahy; tefsir tarihi, merhaleleri ve kaynakları; Kur'ân'ın nuzülü, cem'i, hattı, neshi ve i'cazı ve mutlak-mukeyyed, amm-hass, mantûk-mefhûm, muhkem-müteşabih ve mücmel-mübeyyen gibi Kur'ân'ın hitap çeşitleridir.Yazarın ihtiyaç duyulan yerlerde tahkikte bulunup aktarılan bilgileri olduğu gibi kabul etmemesi kitabın takdire şayan bir yönünü teşkil eder ve kitabın ilmî seviyesini yükseltmektedir.73

11- Mühammed İbrahim El-Hafnavî-Dirasatun fi'l-Kur'ânı'l-Kerim:

Dirasat adı altında bu gün Kur'ân'la ilgili birçok çalışma vardır. Bunlar Kur'ân'ı muhteva yönünden incelemektedir. Biz sadece mısırlı Dr. Mühammed İbrahim el-Hafnavî'nin Dirasatun fi'l-Kur'ân'ıl-Kerim adlı çalışmasını biraz tanıtıp Ulumu'l-Kur'ân dalındaki eserlerinin tanıtımını noktalıyacağız.Kitap, altı bab ve 27 fasıldan oluşmaktadır. Kitabın konu başlıkları genellikle Ulumu'l-Kur'ân'ın konularıdır. Kendisi hatimede Ulumu'1-Kur'ân kaynaklarının hülasası olduğunu söylemektedir.74 Ancak konuların incelenmesinde yazarın daha ziyade usulü fıkıh yöntemini izlediği görülmektedir.Kitap, birçok eski ve yeni kaynakların taranmasının sonucudur.75 Şu konuları içerir:Kur'ân'ın tarifi, tevatürü, tertibi, tercümesi, i'cazı ve özellikleri, ahkamı, üslûbu, hüküm çıkarma yolları, lafzın kullanıldığı mânâya göre durumu, nesih, neshin çeşitleri, Kur'ân-sünnet ilişkisi, Hz. Peygamber (s.a.v)'in Kur'ân'ı açıklaması, Mekkî, Medenî sûreler ve özellikleri, ihtilaflı sûreler, Kur'ân'ın nuzülü ve ayrı ayrı inişin hikmetleri, ilk ve son nazil olan âyetler.Kur'ân ilimlerinden birden fazla konu ihtiva eden eserleri tanıtma hususunda bu kadarla yetindik. Zira hepsini tanıtma imkanına sahip değiliz. Gerisini aşağıda sunacağımız listede vereceğiz.Tanıtımını yaptığımız bu eserler hakkında araştırmacı ve akademisyenlere şunu sunmak istiyorum: Cezairî'nin et-Tibyan'i ve Ebu Şehbe'nin el-Medhal’i, Zerzur'un Ulumu'l-Kur'ân’ı Hafnavî’nin Dırasat'ı başvuru kaynağı olarak istifade edilebilir. Geriye kalanlar ise ders kitabı olmaya daha elverişlidir.76

Çağımızda Yapılan Kür'ân İlimleri Çalışmaları

1- Abdulğani Avd er-Racihî, en-Nahcu'l-Kavim, Daru't-Ta'lif, 1965. 2- Adil, Ahmed Kemal, Ulumu'l-Kur'ân, Beyrut 1976.3- Ahmed, Ahmed Ali, Müzekkiretu Ulumi'l-Kur'ân.4- Bennurî, Muhammed Yusuf, Yetimetu'l-Beyan fi Şey'in min Ulumi'l-Kur'ân, Pakistan 1976.5- Berî, Abdullah Hurşîd, el-Kur'ânu ve Ûlûmuhu fi’ş-Şam, Mısır 1987.6- Berî, Abdullah Hurşîd, el-Kur'ânu ve Ulumuhu fi Mısır,7- Butî, Muhammed Said, Min Revai'i'l-Kur'ân, 1977.8- Davud, Ahmed Muhammed Ali, Ulumu'l-Kur'âni ve'l-Hadis.9- Ebu Selame, Muhammed, Menhecu'l-Furkaan ila Ulumi'l-Kur'ân, 1938.10- Emir, Abdulaziz, Dirasatun fi Ulumi'l-Kur'ân.11- Ferşuc, Muhammed Emin, el-Medhal ile'l-Ulûmi'l-Kur'âniyeti ve'l-Ulumi'l-Islamiyeti.12- Gızlan, Abdülvehhab, el-Beyan fî U'lûmi'l-Kur'ân, Kahire 13- Halil, es-Seyyid Ahmed, Nezeratun fi Ulumi'l-Kur'ân, 1985. 14- Hammade, Faruk, Medhalun ila Ulumi'l-Kur'ân’i ve't-Tefsir.

72 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 42.73

Bkz. Mühammed Ali el-Hasan, el-Menar fi Ulumi'l-Kur'ân, Amman, 1983, s. 13-20, 23-26, 36-37, 54-55. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 42-43.74 Bkz. el-Hafnavî, Mühammed İbrahim, Dırasatun fi'l-Kur'ân'il-Kerim, bas. y. y. trs. s. 485.75

A.g.e, s. 6.76 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 43.

15- Hasan Muhammed bin Ali-Süleyman b. Salih el-Keremanî, el-Beyanu fî Ulûmi'l-Kur'âni mea Medhalin fî Usuli't-Tefsir.16- Havvas, Abdurrahman Ali, Bedi'u'l-Beyan fi Ulumi'l-Kur'ân, Kahire 1985.17- Hayder, Abdullah Ahmed Osman, İcmalu'l-Beyan fi Mebahis; min Ulumi'l-Kur'ân, H. 1398.18- İsmail, Muhammed Bekir, Dirasâtün fi Ulûmi'l-Kur'ân, Dâru'l-Muhabbe, 1991.19- Kamhavî, Muhammed Sadık, el-îcazu ve'l-Beyan fi Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire 1980.20- Kefanî, Abdullah Şerif-Muhammed Abdusselam, fi Ulûmi'l-Kur'ân Dirasâtün ve Muhâdaratün, Daru'n-Nehdeti'l-Arabiyye, 1990.21- Nemr, Abdulmun'im et-Tahir, Ulûmu'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire22- Racihî, Abdulğani, Dirasâtün fi Ulumi'l-Kur'ân, Kahire. 23- Rıda, Fuad Ali, Min Ulumi'l-Kur'ân.24- Rumî, Fehd Abdurrahman, Dirasâtün fi Ulûmi'l-Kur'âni'l-Kerim, Riyad H. 1413.25- Sa'dî, Abdurrahman b. Nasır, el-Kevaidu'l-Hisan li Tefsiri'l-Kur'ân, Kahire H. 1366.26- Sabbağ, Muhammed, Lemâhatun fî Ulûmi'l-Kur'ân.27- Zalat, Muhammed, et-Tıbyan fi Ulumi'l-Kur'ân.77

II. MÜSTAKİL KONU ÇALIŞMALARI

Kur'ân ilimlerinin yazılmaya başlandığı İslâm tarihinin erken dönemlerinden itibaren Kur'ân ilimleri sahasında müstakil konu çalışmaları da varolagelmiştir. Hatta Kur'ân ilimleri alanında telif evvela müstakil konu alanında başlamıştır. Zira Kur'ân ilimleri kapsamına giren konuların çoğu, bir kitabın bir bölümüne sığmaktan çok daha geniştir. Oysa Zerkeşî'nin el-Burhan'ı olsun; Suyutî'nin el-İtkan'ı v.b. olsun birçok konuyu bir arada ihtiva etmektedir. Örneğin el-İtkan, Kur'ân ilimlerinden 80 konu/dal içerir. Tabiatıyla bu kadar konu kalabalığı içerisinde yer alan konuların çoğu özet olarak verilmiş, detayına inilmemiştir. Konunun tam olarak anlaşılması, tüm boyutlarıyla incelenebilmesi için bağımsız olarak kaleme alınması gerekir.Geçmiş alimlerimiz, Kur'ân'ın faziletleri, kasemleri, meselleri, garibi, i'cazı, i'rabı, adabı, tecvidi, kıraati, vucüh ve nezairi, edebî sanatları, nüzul sebebleri, îcazı, belagatı, vakf-ibtida ve nesih gibi birçok konuda müstakil eserler yazmışlardır.78 Konuyu müstakil olarak inceleyen yazarlar, daha detaylı irdeleme imkanına sahiptirler. Bu itibarla eskide olduğu gibi günümüzde de her hangi bir konuyu daha etraflı bir şekilde incelemek isteyenler onu bağımsız olarak kaleme alırlar. Bu çalışmalar günümüzde hayli artmıştır. Ayrıca ilerde de göreceğimiz gibi bugün Kur'ân ilimleri sahasında yeni çıkan bazı konular vardır. Bu tür konuların münferid bir şekilde kaleme alınması gerekir. Şu veya bu sebebten ötürü bugün Kur'ân ilimleri müstakil konu çalışmaları alanında daha evvel sahip olduğumuzdan daha zengin bir bibliyografya ile karşı karşıyayız. Bu da oldukça sevindiricidir. Örnek olarak şunu söyleyebiliriz;Kur'ân üslûbu veya üslûbun elemanları olan nefy, nehy, takdim, te'hir, hazf, iltifat v.b ile ilgili müstakil çalışmalar günümüzde daha fazla bir ivme kazanmıştır. Eski alimler bunları ya Ulumu'l-Kur'ân veya İ'caz konusu altında işlemekteydiler. Günümüzde ise bunların müstakil eserler halinde incelendiğini görmekteyiz. Çok ciddi insanî bir tecrübe, çaba ve fikir telahukunun neticesi olarak günümüzde fennî, beşerî ve dinî ilimlerde büyük bir genleşme ve ayrışma gözlenmektedir. Bu genleşme ve ayrışmanın tabii sonucu olarak beşerî ve dinî ilimlerde ciddi bir sistematize olayı müşahede edilmektedir.Kur'ân'ı Kerimle ilgili ilimler de, bundan nasibini almıştır. Bunun için Kur'ân ilimlerine muhtelif zaviyelerden baktığımızda bazı yeniliklerin ortaya çıktığını görmekteyiz. Mesela, Seyyid Kutub'un et-Tasviru'l-Fenniyyu fi'l-Kur'ân adlı eseri Kur'ânî anlatımı yepyeni bir üslûp ve muhteva ile irdelemeye çalışan ve bize göre büyük ölçüde başarılı olan teknik bir çalışmadır. Daha evvel de işaret ettiğimiz gibi Malik b. Nebi'nin ez-Zahiretu'l-Kur'ân'iye'si de Kur'ân'ın Allah kelamı olduğunun ispatını yeni bir yaklaşımla ele alan ciddi bir çalışmadır.Yine daha evvel değindiğimiz gibi bu yenilenmenin bir tezahürü olarak Kur'ân'ın bazı yönlerinin yeni bir formla ele alındığını görmekteyiz. Yenilenmenin açıkça görüldüğü Kur'ânî sahalar şunlardır:a) Kevnî âyetlerin yorumu,b) Kur'ân kıssa, mesel..vb.ni psikolojik, pedagojik ve sosyolojik bakış açılarıyla değerlendirmeye tabi tutan çalışmalarc) Kur'ân İ'cazıd) Kur'ân anlatımının teknik yönüe) Genel olarak Kur'ân'da, özel olarak sûrelerinde konu birliği f) Tefsir ekolleri ve tarihig) Kur'ân'da yer alan bazı içtimaî, siyasî, hukukî ve tarihî konuların modern bir bakış açısıyla kaleme alınışıh) Kur'ân üslûbu ı) Kur'ân tarihi,

77 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 44-45.78

Bkz. es-Suyutî, el-İtkan, I, 20-23; ez-Zerkanî, 1, 31-32; es- Salih, a.g.e., s.121-126; el- Kattan, a.g.e., 12-13; er-Rumî, a.g.e., s. 41-44; Çiçek, M.Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevî’nin Külliyatında Tefsir ve Kur'ân İlimleri, selç. Ün. Doktora tezi basılmamış, s. 106-108.

j) Kur'ân semantiğik) Kur'ân filolojisil) Eleştirel çalışmalarm) Tefsir kaynaklarından birinin veya bir kaçının tanıtımıp) Mu'cem çalışmalarıTesbit edebildiğimiz değişim ve yenilenmenin belirgin bir şekilde görüldüğü alanlar bunlardır. Bu alanlarda bizim sözünü ettiğimiz yenilik şudur: Konular, klasik muhtevadan ayrı bir muhteva ve eski metodlara değişik bir metod ve yeni bir bakış açısıyla ele alınmaktadır. Buna, bir kısmına daha evvel işaret ettiğimiz şu eserleri örnek verebiliriz: Draz'ın en-Nebe'ul-Azim ve el-Medhal ile'l-Kur'ân'ıl-Kerim'i, Abdülmecid el-Beyanunî'nin Darbu'l-Emsal'i, Malik b. Nebi’nin ez-Zahiretu'l-Kur'âniye'si, Mustafa Sadık er-Rafii'nin İ'cazu'l-Kur'ân'ı, Dr. Adnan Şerifin es-Sevabitu'l-ilmiye fi'l-Kur'ân'ı, Mahmud Hicazi'nin el-Vahdetu'l-Mevadiyye fi'l-Kur'ân’ı ve tefsir usulüyle ilgili tüm çalışmalar.Dikkatimizi çeken bir husus da şudur :Kur'ân ilimleri sahasında yapılan münferid konu çalışmaları genellikle yeniliğin olduğu bu alanlarda olduğu gibi klasik konulardan da nesih, kıssa, mesel, garip, gramer, tecvid, fezail, kıraat, israiliyat ve konulu tefsir sahalarında da belirgin bir şekilde görülmektedir.Bu durumda şunu söyleyebiliriz: Kur'ân ilimlerinde münferid konu çalışması daha çok, yeni ortaya çıkan veya değişimin olduğu konulardadır. Öyleyse biz burada her iki alanla ilgili bazı eserleri örnek olarak bazen kısa ve öz olarak, bazen de detaylı bir şekilde tanıtmaya çalışacağız.79

Yeni Alanlarda Müstakil Konu Çalışmaları

Yukarıda da değindiğimiz gibi yirminci asırda Kuran ilimleri sahasına giren birçok yeni konu ortaya çıkmıştır. Örneğin Kur'ân kıssalarının psikolojik, sosyolojik ve pedagojik yönden ele alınması tamamen yeni bir olaydır. Keza Kur'ân'da veya sûrelerinde konu birliği de günümüzde fazla ilgi gören bir sahadır. 80

Kur'ân ilimlerinin bu yeni dallarından tasvir ve üslûp gibi alanlar Kur'ân'ın dil yapısını ve anlatım şeklini ilgilendirir. Konu birliği, psikoloji ve ilmi i'caz gibi alanlar da muhtevayla ilgilidir. Şimdi biz her iki alanla ilgili eserlerden temin edebildiğimizin bir kısmını tanıtıp, kalanları listeler halinde sunacağız.81

A- Kur'ân Psikolojisi

İnsanoğlu yaratılış itibarıyla birçok yeteneklerle donatılarak dünyaya gelmiştir. İnsanın bu yeteneklerine paralel olarak varlık dünyasında da çok farklı olaylar cereyan etmektedir, insanın zekâ, akıl ve irade gibi kavrayıcı ve motive edici, bazı kabiliyetlerle donanımlı olması nedeniyle insan, ister istemez etrafında yaşanan ve cereyan eden bazı olaylardan etkilenmektedir. İşte psikoloji ilmi bu etkilenmeyi araştırmaktadır.82 Yani insanın, etrafındaki olaylardan ne derece ve nasıl etkilendiğini, bu etkilemeyi sağlayan ne gibi duygulara sahip olduğunu, bu duyguların neler olduğunu ve etkileme sürecini, etkilenmenin sonucu olan tepkisini araştırır, bunlar için bazı temeller ve çerçeveler çizer.Psikoloji ilminin Batılılar tarafından geliştirildiği kuşkusuzdur. Zira modern psikoloji/sistematik psikoloji'nin kurucusu Alman Filozufu Wilhelm Wundt (ö.l923)'dır. Wilhelm Wundt'un 1879'da Leipzig'te ilk psikoloji laboratuarını kurmasıyla, bütün Avrupa ve Amerika’da da kısa sûrede bu laboratuarlar kurulmaya başladı. Gün begün bu bilim farklı gelişmeler kaydetti.83

Bilindiği üzere Psikolojinin alanı oldukça geniştir. Dinî eğitim, tıp, ordu, iş ve idare hayatı gibi birçok alana yönelmektedir. Asrımızdaki teknolojik gelişmeler nedeniyle psikolojinin ilgi alanı olan birçok sahada bilgi patlaması olmuştur, işte hem bilgi patlaması, hem de psikolojinin ilgi alanının genişlemesiyle, kısa sürede birçok alt dala ayrıldı.84 Bu dallardan bizi ilgilendiren, din psikolojisidîr. Din psikolojisi de, Genel psikoloji gibi Batılılar tarafından geliştirilmiştir. Bunun için Din psikolojisi Batılıların kültür normlarıyla ve pozitivist mantalitenin anlayışıyla oluşmuştur. Netice itibariyle o, Hıristiyan inanç, töre ve ahlakını, kilisenin hayata bakış felsefesini ve olayları değerlendirme kıstaslarını, psikolojik problemlerin çözümünde kullandı. Çünkü bu saha, Hıristiyanlığın beşiği olan Avrupa'da kurulup gelişiyordu. Zaten başka şey de beklenemez. Batıda kurulup gelişen din psikolojisinin bazı kural, prensip ve kriterleri; inanç, ibadet, töre, kültür ve ahlak yönünden tamamen

79 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 47-49.80

Konu birliği eski alimlerden eş-Şatıbî, Razî gibi bazı alimler tarafından ele alınmış ise de bkz. Dıraz, en-Nebeu'l-Azîm, s. 159. bugünkü kadar sistemli, metodlu ve yaygın değildir81 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 51.82

Bkz. Kırca, Celal, Kur'ân'a Yönelişler, İst. ters., s. 265-266.83 Sosyal Bilimler Ansiklopedisi heyet, bas. y.y., 1990, III, 292.84

Bkz. a.g.e., s, 293

farklı olan orta doğunun Müslüman halkları için geçerli olamazdı.85

Bu boşluk Müslüman psikologlar tarafından doldurulmalıydı. Özellikle Kur'ân, psikolojinin ilgi alanı olan birçok insan davranışlarını ve bunların sonuçlarını ihtiva etmektedir. Mesela: Kur'ân; İbadet,86 dua,87 pişmanlık,88

suçluluk duygusu sonucunda insanın fizyonomisindeki değişiklik,89 sıkılma duygusu,90 stres,91 şımarıklık,92

depresyon,93 intihar,94 nankörlük,95 tartışmacılık,96 öfke97 temenni98 v.b gibi yüzlerce davranış türünü ihtiva eder. Ayrıca Kur'ân olumsuz insan tiplerinden riyakar,99 aceleci,100 zayıf,101 kıskanç,102 kaba,103 azgın104 ve tartışmacı insan;105 karakter açısından olumsuz insan tipleri arasında da riyakar insan,106 cimri insan,107 hasetçi insan,108

kibirli insan;109 bunun yanı sıra sevgi ve çeşitleri,110 acıma,111 merhamet112 vb. duyguları da işlemektedir.113

Şayet bunlar İslamî bir mantalite ile Müslüman psikologlar tarafından ele alınmış olsaydı ve bilimsel metodlarla sistematize edilseydi mükemmel bir İslamî/ Kur'ânî psikoloji meydana gelirdi.Bilindiği gibi Kur'ân psikolojisi üzerine değişik çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların yeterli olup olmadığı yönünde bir fikir beyan edemeyeceğiz. Çünkü hem değerlendirebileceğimiz o tür çalışmalar elimizde yoktur; hem de biz bu sahanın uzmanı değiliz.114

Elimizde Kur'ân psikolojisi alanında bize iyi bir fikir verebilecek bazı çalışmalar mevcuttur. Biz bunlardan önemli bulduğumuz iki eseri tanıtmakla yetineceğiz. Bu eserleri tanıttıktan sonra tesbit ettiğimiz diğer eserlerin listesini sunacağız.115

1- Muhammed Osman Necati-el-Kur'ânu ve İlmun-Nefsi

Kur'ân psikolojisi ile ilgili gördüğümüz eserler arasında en derli toplu ve konunun mantığını yakalayıp okuyucusuna kavratma noktasında en etkin çalışma budur. Beyrut'ta dördüncü baskısı 1989 yılında yapılan bu eser 290 sayfadan meydana gelir. Kitap on fasıldan ibarettir. Birinci faslı Kur'ân'daki davranış faktörlerine ayrılmıştır. Burada şu hususlara yer verilmiştir:

85 Bu düşüncemizin haklılığını anlamak için, bkz. Malik Babıkr Bedri, Müslüman Psikologların Çıkmazı, Çev. Harun Şencan, İst. 1984, s. 12-22.86

el-Bakara, 72; en-Nahl, 11487

el-Furkan, 77, Meryem, 4; Fussılet, 49, 51.88

el-Maide 52.89

es-Secde, 12.90

Lokman, 3291

el-En'am, 64.92

el-İsra, 67; el-Ankebut, 65.93

el-Hacc, 15.94

el-Hacc, 15. 95 İbrahim, 34; el-İsrâ, 67; el-İnsan, 3,24.96 el-Kehf, 56; el-Hacc, 3,8; Lokman, 20; el-Ğafir, 4..97 el-Maide, 2, 8; Hûd, 89.98 el-Mearıc, 11.99 el-Maun, 6.100 el-Enbiya, 37.101 en-Nisa, 28.102 en-Nisa, 54.103 el-Kalem, 13.104

el-Alak, 6.105

el-Kehf, 56 ,el-Hacc 3,8; Lokman 20; Ğafir, 4Kur'ân'ın çizdiği insan tiplerinin çeşitleri için bkz. Seyyid Kutub, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'ân, bas. y.y. trs., s.165-171.106 en-Nisa, 142.107 en-Nisa, 37108 en-Nisa, 54.109

Lokman, 7.110 en-Nisa, 54. Kur'an'da geçen sevgi çok çeşitlidir: iman sevgisi, bkz. el-Hucurat, 7; mal sevgisi, bkz. Al-i İmran, 92; el-Fecr, 20; insan sevgisi, bkz. Al-i İmran, 119, Allah'ın insanları sevmesi, bkz el-Bakara, 195, 222; Al-i İmran, 31, vb ..111

el-İsra, 24112 el-Feth, 29; el-Beled, 17113

Bkz. Kırca, a.g.e , s 268.114

Bkz. a.g.e., s.264-267115 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 51-54.

A- Fizyolojik faktörler: Kendini koruma faktörleri, insan türü kalıcılığının iki faktörü 1- Cinsel faktör 2- Annelik faktörü. B- Psikolojik faktörler: mülkiyet faktörü, saldırganlık faktörü, yarışma faktörü ve dindarlık faktörü. C- Bilinçaltı faktörler, faktörlerarası çatışma, faktörler istila etme ve faktörlerin inhirafı (sapması).İkinci fasılda Kur'ân'daki etkileşimler incelenmiştir. Burada kaleme alman konular şunlardır: Korku ve çeşitleri, öfke, sevgi ve sevginin çeşitleri olan kendisini sevmesi, insanları sevmesi, karşı cinsi sevmesi, ebeveynini sevmesi, Allah'ı sevmesi, Resulullah'ı sevmesi; sevinç, hoşlanmamak, her iki anlamıyla kıskançlık, üzüntü, pişmanlık, diğer bazı etkileşimler, etkileşime eşlik eden fizyonomik değişimler, etkileşimlere istila etmek, ölüm korkusuna, yoksulluk korkusuna, öfkeye ve sevgiye istila etmek ve diğer bazı etkileşimlere istila etmek.Üçüncü fasılda Kur'ân'daki hissî idraklar kaleme alınmıştır. Burada şu konulara yer verilmiştir: Kur'ân'da hasseler (duyu organları), cildin duyguları, duyguların alanı dışındaki harici duygusal kavrama, göz yanılması, faktör ve değerlerin uyarma ve duygusal kavramadaki etkisi.Dördüncü fasıl Kur'ân'daki tefekküre ayrılmıştır: Problemlerin çözümünde düşüncenin evreleri, düşüncenin hataları:a- Eski düşüncelere sarılmak b- Açıklamaların yetersizliği c- Etkisel ve duygusal sakınma.Beşinci fasılda Kur'ân'daki öğrenim meselesi incelenmiştir. Bu fasılda şu konulara yer verilmiştir: Bilgi kaynağı, dil öğrenimi, Adem (a.s.)ın dil öğrenmesi, karar verebilme ve seçim yapabilme azmini öğrenmesi, taklid, amelî tecrübe, çaba ve hata, düşünce. Kur'an'a göre öğrenimin ilkeleri:1- Faktöra- Terğib ve terhible faktörü harekete geçirmeb- Kıssalarla faktörü harekete geçirmec- Önemli olayların desteğini sağlamak.2- Tekrar3- Uyarma4- Aktif katılım5- Öğrenimin dağılımı6- Davranışın düzeltmesinde tedricilik.Altıncı fasıl Kur'ân'daki ledünî ilme tahsis edilmiştir. Bu başlık altında ilham ve rüyalar incelenmiştir.Kur'ân'da yer alan unutma ve hatırlama olaylarına tahsis edilen yedinci fasılda şu başlıklar yer almaktadır: Unutma, unutma ve şeytan, Kur'ân'da unutmanın ilacı.Sekizinci fasılda Kur'ân'da yer alan insanın sinir sistemi ile beyni incelenmiştir.Dokuzuncu fasılda Kur'ân'daki kişilik meselesi kaleme alınmıştır. Bu başlık altında şu konulara yer verilmiştir: İnsanın oluşumu, psikolojik mücadele, kişilikte denge, düzgün kişilik. Kur'ân'da kişilik tipleri: Müminler, kafirler, münafıklar, Kur'ân'da aklî hileler, kendi kusur ve zaaflarını başkasına yıkma, meşrulaştırma, tepkinin oluşumu, Kur'ân'da bireysel farklar, Kur'ân'da insanın gelişmesi, doğum öncesi gelişme, doğum sonrası gelişme ve bebekte duygunun gelişmesi.Son fasılda ise, Kur'ân'daki psikolojik tedavi kaleme alınarak bu başlık altında şu hususlar incelenmiştir: îman ve güven duygusu, iman ve cemaata mensubiyet duygusu, Kur'ân'ın psikolojik tedavideki yöntemi, tevhid akidesine inanmak, takva, ibadetler (namaz, oruç, zekat ve hac), sabır, zikir ve tevbe.Bu kitap Kur'ân psikolojisine ilgi duyanların bigane kalamayacakları değerli bir eserdir.116

2-Et-Tıhamî Nakra-Saykolijiyetil-Kıssati fil-Kur'ân (Kur'ân Kıssalarının Psikolojisi):

Kitap, Dr. et-Tihami Nakra'nin 1971 yılında Cezair Üniversitesine sunduğu bir doktora tezidir. 1974 yılında Tunus'ta basılmıştır. Kitabın ana kısmı 594 sayfa ise de, fihristlerle beraber 650 sayfaya ulaşmaktadır.Kitabın iskeleti birincisi altı, ikincisi beş fasıl olmak üzere iki babdan oluşur. Müellif, iki babdan önce, bir "Mukaddime", "Geçmiş Araştırmalar" ve "Çalışmanın Konusu ve Metodu" başlıkları altında bir "Giriş" yazmıştır. Birinci bab konunun teorik bilgilerini içermektedir. Bu babın birinci faslı (s.49-84) Kur'ân kıssalarının kaynağına dairdir. Bu fasılda yazar, vahy ve nübüvveti, semavî vahyin tesirini, Kur'ân ve kıssalarına dair oryantalistlerin görüşlerini ve Zat-i Nebevi ile Kur'ân vahyini incelemeye tabi tutar. İkinci fasılda (s.85-110) Kur'ân'ın kıssayla ilgili metodunu ele alır. Bu Fasılda üslûp, icmal-tafsil, kıssa unsurlarının ortaya çıkarılması ve Kur'ân'la Kitab-ı Mukaddes arasında konuların mukayesesi kaleme alınmıştır.Yazar,Üçüncü fasılda (s.111-151) Kur'ân kıssalarının tekrarı, sebepleri, yerleri, hedefleri, amaçları tekrarın stili ve tekrarda çelişkinin olup olmadığını incelemektedir. Dördüncü fasıl (s.156-256) Kur'ân kıssalarının çeşitlerine, Kur'ân kıssalarında efsane ve sembolizmin olmadığına, tarihî kıssalar içinde umumi kanunlara nasıl yer verildiğine, Kur'ân haberlerinde doğruluk durumuna ve temsilî kıssalara dairdir. Beşinci fasılda (s.257-274)

116 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 54-56.

Kur'ân kıssalarının bilgi kaynağı oluşuna, bu arada Kur'ân'ın bilgi kaynağı olarak evreni, tarihi ve insanın psişik durumunu kullandığını da nazara verir. Altıncı fasılda (s.275-305) da müfessirlerin kıssalar hususundaki tutumlarının bir eleştirisi yer almaktadır. Bu fasılda yazar kıssalarda israiliyatın durumunu, müfessirlerin ihtilafını ve örneklerini kaydeder.Yazar, kitabın ikinci babını konunun analizine tahsis etmiştir. Birinci faslı (s.309-347) Kur'ân kıssalarının tahliline ayırarak burada tahlilin genel ilkelerini dinî, insanî, kültür ve sanatsal birikim açılarından değerlendirir. Ayrıca kıssanın ciddi mânâda tahlil edilebilmesi için bu kıssalarda davetçi konumunda görünen Hz. Peygamber (s.a.v)'in kişiliğini, kıssaların nazil olduğu çevreyi ve insan unsurunu değişik boyutlarıyla ele almanın gerekliliğini vurgulamaktadır.117 Örnek olarak Salih (a.s) ve Semud kıssasını mercek altına alır ve tahlilini yapar.118

Birinci fasıl Peygamber ve kıssalar başlıklı bir konuyla bitmektedir.Müellif ikinci fasılda (s.348-420) Kur'ânî kıssaların unsurlarını incelemeye alır. Kıssanın unsurları olarak olayları ve kişilikleri ele alır. Kıssaların unsuru olan insan tiplemelerini inceler.119 Analitik psikolojiye de atıfta bulunarak özellikleri sebebiyle teşekkül eden tipleri sunar.120 Yazar Kur'ân'ın önemli unsurlarından olan kişiliğin çeşitlerinden, özel konumundan ötürü kadın kişiliğine özel bir yer vermektedir. Çeşitli kıssalarda yer alan kadınların kişiliklerinden örnekler verir.121

Kur'ânî kıssaların bir unsuru olan kişilikler arası diyaloga da yer ayırır. Ancak bu unsurun tedricî bir şekilde kıssalarda yer aldığını ve bunun için de ilk inen kıssalarda yer almadığına dikkat çeker.122

Yazar kıssalardaki diyalogu çok geniş bir perspektiften değerlendirir.123 Yazar üçüncü fasılda (s.421-508) Kur'ân kıssalarında etkilemenin faktörlerini inceler. Evvela insanları etkileyen faktörlerin çeşitliliğine dikkat çeker. Daha sonra bu amilleri çok geniş bir yelpazede ele alır. Bu fasılda müellif ilginç bazı tesbitlerde bulunur. Şöyle ki; psişik etki, huzuru İlahiyi, kaderi, korkutma ve müjdelemeyi, siyak sibak ve münasebetin tanınmasını, etkilenme ve duygusal yönünü, telkini, karşılaştırmayı, ikna ve sanatsal güzelliği etkilemenin faktörleri arasında saymaktadır.Dördüncü fasılda şimdiye kadar geçmiş olan teorik bilgileri pratiğe çevirmek amacıyla Yusuf (a.s.)'ın kıssasını mercek altına alır. Kıssada olayların gelişmesini, psikolojik yönlerini ve kıssada özel konumundan ötürü özellikle rüyaları inceler. Faslın sonunda kıssanın Kur'ân'ı Kerimle Ahdikadim arasındaki mukayesesini sunarak faslı bitirir.Beşinci fasılda (s.543-597) kıssaların pedagojik yönünü araştırır. Kıssaların inanç ve yaşayıştaki rolüne dikkat çeker. Peygamberin eğitimini ve Kur'ân kıssalarında eğitim yollarını nazara verdikten sonra günahların tevbe ile nasıl tedavi edildiğini açıklamaya çalışarak kitabını bitirir.Kitabın ilmî seviyesi oldukça yüksektir. Kendi sahasında büyük bir açığı kapatmaktadır. Kur'ân araştırmacısının ilgisiz kalamayacağı faydalı bir eser olduğu kanaatindeyiz. Kur'ân psikolojisi sahasında şu eserlerin isimlerini kaydedebiliriz:1- Abdulvehhab Hammude, el-Kur'ânu ve İlmu’n-Nefsi, Daru'l-Kalem, el-Kahire, 19622- Şerif Adnan, Min İlmi'n-Nefsi'l-Kur'ânî.124

B- Konu Birliği

Kur'ân 23 sene gibi uzun bir sürede, farklı olaylar nedeniyle, değişik konuları ihtiva ederek muhtelif zaman ve mekanlarda, ayrı inançtaki kitlelere hitap eder vaziyette nazil olmuştur.125 114 sûreden meydana gelen bu yüce kitap yüzlerce ilmî, itikadi, içtimaî, idarî, iktisadî, ahlakî ve hukukî konuları ihtiva etmektedir. Bu kutsal kitap, çok zengin bir bilgi mozayiği görünümünü arz etmektedir.Kur'ân'ın ihtiva ettiği konulardan kimisinin ispatı, Kur'ân'ın asıl amacı iken; kimi konular da, Kur'ân'da başka hususların ispatı için vasıta olarak bahse konu edilmektedir. Kur'ân, üslûbunun karakteristik özelliğinin gereği olarak konular arasında seri geçişlerde bulunmaktadır. Bunun için her biri, Kur'ân'ın kısa bir hülasası mesabesinde olan birçok sûrede birden fazla konuya yer verilmiştir. Kimi sûrelerde ise tek bir konu işlenmiştir.Kur'ân'ın birden fazla konu ihtiva eden sûreleri, içinde çok güzel kokulu rengarenk çiçeklerin, güllerin, ağaç ve nehirlerin bulunduğu bir bahçeye benzer. Kişi böyle bir bahçeye girer bahçenin çeşitlerini seyrettikçe zevki ve

117 Bkz, Tihami en-Nakre, Saykolijiyetu'l-Kıssatı fi'l-Kur'ân, Tunus, 1974, s.312-327.

118 A.g.e, s. 327-334119

Bkz. a.g.e., s 360-37120

Bkz a g e., s. 378-388,121

Bkz. a.g.e,.s. 399-410,122 A.g.e. s. 410-411,123

Bkz. a.g.e. s. 410-420,124 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 56-58.125

Dıraz, Muhammed Abdullah, en-Nebeü'l-Azım, Beyrut, 1970, s.145.

beğenisi daha fazla artar. Usanç şöyle dursun, bahçeye daldıkça derin hazlar duyar ve daha değişik manzaralar görmek ister. Bunun gibi Kur'ân okuyucusunun, sûrenin akışı içerisinde farklı konularla karşılaştıkça dikkati daha fazla toplanmış olur. Sûreyi daha bir istekle okur. Sûreye dalıp yeni ve değişik konuları yeni üslûplarla aldıkça kalbi, aklı ve zihni daha zinde olur ve bıkkınlığı önlenmiş olur. Özellikle okuma alışkanlığı fazla gelişmemiş olanlarda (ki, Kur'ân okuyucusunun büyük bir kısmı böyledir.) sürekli konu değişikliği bıkkınlığı önlemede mühim bir faktördür. Çünkü o, uzun konulara dalma yeteneğini henüz kazanmış değildir.İşte yukarıda anlatmaya çalıştığımız hususlardan ötürü Kur'ân'ın küçük sûrelerinin çoğunda tek konu işlendiği halde, orta ve uzun sûrelerde birden fazla konu işlenmiştir. Bu konular karma bir şekilde ele alınmaktadır. Günümüz kitap te'lif etme geleneğinde olduğu gibi Kur'ân, konuları birbiri peşi sıra düzenli bir şekilde ele almaz.Aksine ele aldığı konuları sûrenin tamamına serpiştirerek ve araya konuları destekliyecek başka hususları yerleştirerek sunar.Kur'ân ruhuna iyi nüfuz etmeyen biri, sûrelere ilk baktığında sûrelerin dağınık bilgiler sunduğunu ve bir konu birliğinin olmadığını zannedebilir.126 Ancak, bu kimse sûrelere iyice baktığında ya bir veya iki yahutta üç, nihayet dört konu etrafında bilgilerin yoğunlaştığını görecektir.127 Diğer bilgiler bu konunun/konuların çerçevesinde ya tamamlayıcı ve destekleyici veya konunun/konuların bazı parçalarının sonucu olarak yer almaktadır. İşte günümüz Kur'ân araştırmacıları buna konu birliği demektedirler.Ancak, bu deyimden, sûrelerdeki konu birliği anlaşıldığı gibi, Kur'ân'ın konuları işlerken gösterdiği metod/sunuş birliği de anlaşılmaktadır. Konu birliği her iki manasıyla da aklî tefsir ekolünün ısrarla üzerinde durduğu hususlardandır.Bu konu daha evvelki dönemlerde sûrenin maksadı adı altında incelenmekteydi. Geçmiş alimlerimizden gördüğümüz kadarıyla bu konu Şatıbî gibi bazı alimler tarafından -fazla olmasa bile- gündeme getirilmişti. Dr. Zahir b. Avvâd el-Elma'î adlı Riyad'lı bir yazar Dırasatun fi't-Tefsiru'l-Mevdu'i adlı bir çalışmasında konu birliğine genişçe yer vermiştir. Dr Zahir Avvad, bu konu birliğini ilk tesbit edenin İbnu Kayyım el-Cevz'ıyye olduğunu iddia eder.128 Oysa Dr. Draz'm tesbitine göre İbnu Kayyim'dan önce Razı, Îbnu'l-Arabî ve Ebu Bekr en-Nisaburi konu birliğini tesbit etmişlerdir.129 Ancak bunu kim başlatmışsa başlatsın, gördüğümüz kadarıyla konuyu en geniş işleyen ve en güzel inceleyen Firuz'abadî (ö.817/1415)'dir. Her sûrenin bir ana hedefinin olduğunu izaha çalışır. Bunu Besairu Zevi't-Temyiz fi Letaifi'l-Kitabi'l-Aziz adlı altı ciltlik değerli eserinde her sûre için ayrı ayrı kaydeder.Konu Birliği terimi ise, Kur'ân ilimleri terminolojisine yeni girmektedir. Selef alimleri tarafından işlenmiş olmasına rağmen, günümüz konu birliği anlayışına uygun olacak şekilde ilmî bir zemine oturtulmuş değildi. Bazı oryantalistlerin kinci ve dar düşüncelerinden dolayı Kur'ân sûrelerinin birden fazla konuyu karma bir şekilde işlemesine yönelik eleştirilerine130 tanık olan Müslüman alimler, konu birliğine ilgi duydular. Özellikle yukarda da işaret edildiği gibi aklî tefsir ekolünün müntesipleri Konu Birliğine fazla ilgi göstermektedirler.131 Bu ekolun müntesipleri konu birliğini hem sûredeki konu birliği hem de Kur'ân'ın tümündeki konu birliği anlamında kullanırlar.132 Ayrıca konulu tefsirle meşgul olanlar da konu birliğini terime fazla yer vermeden içerik olarak kullanırlar.Konu birliğini inceleyenlerin başında Dr Muhammed Abdullah Draz gelir. Dr Draz bu konuyu uzun uzadıya en-Nebeu’l-Azlm ve el-Medhal adlı eserlerinde anlatır.133 Draz, Kur'ân sûrelerindeki konu birliğini o kendisine özgü, orijinal, mantıkî, edebî ve delil dolu ilmî üslubuyla anlatır. Bir konunun diğer bazı konular arasında ilk etapta görülmeyecek kadar gizlenip yayılması hususunun şiirde de görüldüğünü vurgular.134

Draz, Kur'ân sûrelerindeki konu birliğinin mantığını, felsefesini ve delillerini, anlattıktan sonra el-Bakara süresindeki konu birliğini örnek olarak anlatır.135

Sûrelerdeki konu birliği'ni biz de 1992 yılında henüz Draz'ın bu konudaki tezini görmeden evvel Mülk sûresine yazmış olduğumuz Adva'un alâ Sûreti'l-Mülk adlı çalışmamızda Draz'ın söylediğinin aynısı olmasa bile, ona çok yakın bir şekilde yazmıştık.136 Draz'ın dışında çağdaş alimlerden Muhammed Reşid Rıza el-Menar'da; Fehd b. Abdurranhman er-Rumî Menhecu'l-Medreseti'l-Aliyyeti'l- Hadiseti fi't-Tefsîr'de; kısmen de Dr. Mustafa Müslim

126 Konuların bu şekilde işlendiğini anlamak için bkz. el-Mevdudi, Ebu'l-Ala, Tefhimu'l-Kur'ân çev. heyet, İst. I, 2-3.

127 Bkz. el-Elma’i, Zahir b Avvad, Dirasatün fi't-Tefsiri'l-Mevdu'li'l-Kur'âni'l-Kerim, Riyad 1405 H.: 5.113.

128 Bkz Dıraz, en-Nebe', s. 159

129 Kur'ân sûrelerinin konu birliğini genişçe "Edvâ'un Ala süreti'l-Mülk" adlı çalışmamızda işledik. Bkz. Çiçek, M. Halil, Advâu'n Ala

süreti'l-Mülk, İst, 1994, s. 27-32130

Şehhate, s. 307131

Bkz. Muhammed Reşid Rıza, el- Menar, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, trsz. VII, 288-289.132 Bkz. Fehd b. Abdurrahman er-Rumî, Menhecu'l-Medreseti'l-Akliyyeti'i-Hadise fi't-Tefsir, er Riyad,1983,1.222-232.133

Bkz. Dıraz, en-Nebe' s.142-163; el-Medhal ile'l-Kur'âni'l-Kerim, Kuveyt, 1984, s. 118-124134 A.g.e., 143-145135 A.g.e., 163-211,136 Bkz. Çiçek, a.g.e., s.27-32

Mebahisu fi't-Tefsiri'l-Mevzu'î adlı eserinde kimisi konu birliği ismini kullanarak kimisi kullanmayarak konuyu incelemişler. Ayrıca aşağıda isimlerini ve bu alandaki eserlerinin adlarını sıralayacağımız simalar da konu birliği mevzu'unu ele almışlar. Ne var ki, konuyu hem ele alış biçimi hem de özünün ne olduğu noktasında birbirinden farklı bir şekilde incelemişler. Hem bu farklılığa dikkati çekmek, hem de bu hususun okuyucunun zihnine daha net bir şekilde yerleşmesini temin etmek için kısmen detaylı olarak bu mevzuyu nasıl işlediklerine ışık tutmaya çalıştım. Bu simaların hepsi de eserlerinde honu birliği'ni müstakil bir başlık altında incelemişler. O simalar şunlardır:1- Dr. Abdullah Şehhate Ulumu'l-Kur'ân adlı çalışmasında sûrelerde konu birliği adlı bir başlıkta Draz’dan bazı nakillerde bulunur. Sonra el-Bakara sûresinden el-Enfal sûresine kadar olan ve es-Seb'u't-Tıvâl adıyla bilinen yedi uzun sûrenin ana konularını konu birligi çerçevesinde tesbite çalışır.137

Ancak, Şehhate'nin çalışmasında şu iki husus dikkatimizi çekmektedir:a-) Konu birliği tezinin yeteri kadar ispatını ve mantıkî argümanlarla temellendirmesini yapmadan, aceleci bir tavırla yukarıda anılan sûrelerde konu birliği tesbitine geçmiştir. Söz konusu mevzuyla ilgili Draz’dan yaptığı alıntılar az olduğu için doyurucu değildir. Halbuki, böylesine önemli ve ilginç bir mevzuun mutlaka yeteri kadar ispatlanması gerekirdi.b-) Sûrelerde tesbit ettiği konuların sayısında bize göre şişkinlik vardır. Dolayısıyla hedeflenen konu birliği dağılmış olmaktadır. Meselâ: en-Nisa sûresi için on konu tesbit eder.138 Oysa bu konuları açıp, sayısını çoğaltarak birliği dağıtmaktansa, şu üç ana konu altında toplamak daha uygun olurdu: Akaid, Ahkam ve ehl-i kitabın durumu.139

Ayrıca konunun işlenmesinde bir dağınıklık da göze çarpmaktadır.2- Halid el-Akk el-Furkan ve'l-Kur'ân adlı eserinde, Beşinci bahis Kur'ân'ın yüceliği ve konu birliği adıyla bir başlık koymuş. Ancak ne ilginçtir ki, yazar yedi sayfalık olan bu başlığın muhtevasında Kur'ân'da konu birliği'ne tek kelime ile değinmemiştir.140

3- Abdülkadir Ata da Kur'ân Yüceliği ve Konu Birliği adı ile bir başlık atmış. Ata burada Kur'ân'nın tümünün bazı temel kavramları ispatlamaya yönelik olduğunu söyler. Bu kavramlar ise: kulluk, insanların haşre gönderilmesi, Allah'ın varlığı, insan hürriyeti, kölelik ve adalet vb....dir.”141

Abdülkadir Ata'ya göre Kur'ân'da geçen tüm konular, insanın bir fakir kul olduğunu ancak, Allah'ın ona hürriyeti bahşettiği hususunu ispata yöneliktir.142

Ata, konu birliği denince Kur'ân'ın yukarıda geçen konuları birbirlerini ispatlayıcı ve destekleyici bir şekilde anlatması hususunu anlamaktadır. Hatta o, bu temel kavramların tümünün de adalet konusunu ispata yönelik olduğu iddiasındadır.143

Buna göre Ata'nın sunmaya çalıştığı Konu Birliği ayrı; Dr. Draz'ın ileri sürdüğü konu birliği ayrı; Mahmud Hicazî’nin konu birliği ayrıdır. Her üçü de Kur'ân'ın yüceliğini ispatlamaktadır. Ancak Ata'nın ileri sürdüğü birlikte, zorlama açıktır. Ayrıca o, oryantalistlerin eleştirilerine fazla cevap vermez.4- Zahir b. Avvad el-Elma'î, konulu tefsir alanında yazdığı Dirasatün fi't-Tefsiri'l-Mavdu'î li’l-Kur'âni’l-Kerim adlı çalışmasında konu birliği mevzuuna değinmektedir. Riyad’lı yazar, çalışmasında Draz’dan alıntı yaparak önce mevzuyu sûre içindeki konu birliği çerçevesinde inceler. Bu cümleden olarak es-Seb'u't-Tıval, et-Tevbe, Yusuf, el-Kehf ve en-Nur sûrelerinin konu birliğini kaydeder.144 Ancak kanaatimizce Riyad'h yazar, sûrenin konu birliğini tesbitte Şehhate'den daha başarılı görünmektedir. Çünkü o, el-En'am sûresinin konularını ustalıkla beşe indirmiştir (tevhid, nübüvvet, haşr, kıssa ve ahlak).145 Oysa Şehhate'nin en-Nisa sûresinin konularını ona çıkardığı daha önce belirtilmişti.Ne var ki, el-En'am sûresinin konularını daha da azaltarak daha fazla birlik sağlamak mümkündür: Akide, tarih ve ahkam şeklinde.Görülen şu ki, Draz'dan sonra gelen hiç birisi bu hususta Draz kadar başarılı olamamıştır. Görebildiğimiz kadarıyla kitaplarının bir bölümünde konu birliğini inceleyenler bunlardır. Konu birliği alanına tahsis edilmiş bir eser temin edebildik. Şimdi onu tanıtmaya çalışalım.146

Dr. Muhammed Mahmud Hicazi-el-Vahdetu'l-Mevduiyetu f'i'l-Kur'ânı'l-Kerim (Kur'ân'da Konu Birliği)

137 Bkz. Şehhate, a.g.e., s. 313-322138

Bkz.a.g.e. s.317139

Bkz. Çiçek, a.g.e., s. 28-29140 Bkz. el-Akk, Halid Abdurrahman, el-Furkan ve'l-Kur'ân, Beyrut 1992, s.174-180.141

Bkz. Ala, Abdülkadir, Azametu'l-Kur'ân, Beyrut, 1984, s. 109-117142 A.g.e.,s. 110.143

A.g.e.,s. 118.144 Bkz. el-Elmaî, a.g.e., s.114-152.145 Bkz.a.g.e., s.132-134.146 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 59-64.

Kitap, bir doktora tezidir. 1970 yılında Kahire'de basılmıştır. Eserin ana metni 408 sahifedir.Yazar ana konulara başlamadan önce konu birliğinden neyi kast ettiğini izaha çalışır. Kısaca konu birliğinden muhtelif sûrelerde ele alınan konular arasındaki birliği kast ettiğini ifade eder.147

Kitap dört bölümden meydana gelir:Birinci bölüm, Kur'ân'da konuların tekrarına, tekrarın gerekliliğine, konunun tekrarını gerektiren amillere ve her sûrenin belli sınırlarının olduğuna dairdir.İkinci bölümde konuların bir sûrede tam zikredilmediğine dairdir. Bu bölümde Kur'ân'ın parça parça nazil oluşunun hikmetlerini ve konunun bütünüyle bir sûrede zikredilmemesinin sebeplerini kaydeder.Üçüncü bölümde Kur'ân sûrelerinde tekrarlanan konular arasında tam bir birlik ve uyumun olduğunu, konu tekrarının adeta Kur'ânî bir özellik olduğunu bir iki misalle anlatmaya çalışır.Dördüncü bölümde bir konunun sûrede tam olarak anlatılmadığını kaleme alır. Yazar bu istikamette konu birliği çerçevesinde Kur'ân sûrelerini genel bir değerlendirmeye tabi tutar. Kur'ânî konulardan ahd, vefa, Mesih, uluhiyet, teşri', Kur'ân'da kıssa ve kıssadan da Musa (a.s.)'ın kıssasını detaylı bir şekilde incelemeye tabi tutar.Yazar, kitabıyla Kur'ân sûrelerinde geçen konular arasında birliğin olduğunu ve muhtelif sûrelerde geçen aynı konunun bir birlik oluşturduğunu, bu sayede ihtilaf ve çelişkinin olmadığını ve böylece de konuların çeşitli sûrelerde geçen parçalarının birbirlerini tamamladıklarını ispatlamaya çalışır.148

Kitap, ciddi bir çalışmanın ürünüdür. Kur'ân'da her hangi bir konu ele alınırken konuyu oluşturan unsurların arasında doğal hiyerarşiye dikkat edildiği tezini savunması açısından orijinal bir çalışmadır.149 istifade edilebilir kanaatindeyiz.Konu birliği sahasında Dr. Abdullah Şehhate'nin Ehdafu Külli Suretin ve Mekasiduha adlı çalışması ve Tahmaz, Abdulhamid Mahmud'un Min Mevadi'i Suveri'l-Kur'âni'l-Kerim adlı eserinden başka isim tesbit edemedik.150

KUR'AN TASVİRİ

Kur'an, ahlak ve dinî pratiklerle ilgili durumlardan, cennet ve cehennem gibi hususlardan söz ederken muhatabın ilgisini uyandırmak, nimete karşı isteğini, azaba karşı da korkusunu artırmak ve bu vesileyle de verilen emirlerin yerine getirilmesini, yasaklardan da kaçınılmasını daha etkin ve daha süratli bir şekilde sağlamak için bazı edebî yöntemler kullanmıştır. Keza tevhid, nübüvvet, haşr... v.b.nın ispatı için kaydettiği delillerden emin bir şekilde sonuca varılmasını temin amacı ile Kur'ân kendisine özgü bir üslûp kullanmıştır.151 Bu üslûbun Kur'ân'a özgü birçok yönleri vardır. Bu yönlerden en önemlisi ve en etkini kuşkusuz mânâ tasviridir. Tasvir, muhatabı çabucak mânâya götüren ve beninin dile getirilen olaya katılmasını sağlayan kestirme bir yoldur. Tasvir ne kadar güzel, ilgi çekici ve ustaca yapılmış ise; mânânın somutlaşması ve okuyucu, muhatap...vb.nin ben'inin ona katılması o kadar kolay ve süratli olur. Günümüzde düşüncelerin ve olayların sinema, tiyatro, piyes...vb vasıtası ile görüntülenerek verilmesinin amacı seyirci ve dinleyicinin ben'inin bizzat olaya katılmasını ve psişik olarak onu yaşamasını sağlamaktır. İşte bu canlı tasvir türüdür.Kur'ân'ı Kerim'de yukarıda anlatılan konularda çokça tasvire başvurulmaktadır.Kur'ân soyut bir mânâyı, psikolojik bir durumu, manevî bir vasfı, insanî bir tiplemeyi, yaşanmış bir olayı, geçmiş bir kıssayı, kıyametin bir manzarasını, bir nimet veya azab tablosunu ve bir tartışma havasını sunarken hep tasvir yöntemini izler.152 Yani canlılık, hayat, hareket renklilik, tablo, manzara, görüntü ve bütün bunları güzel bir düzenle, ilginç bir tertiple sentezleyerek aktarılmak istenen şeyi tasvir etmek. İşte muhatabın /dinleyicinin aktif olarak olaya katılmasını, olayın göz önünde canlandırılmasını ve zihnî /hayali olanın hissileştirmesini sağlayan en etkin üslûp bu tasvire dayalı üslûptur.Bunun için Kur'ân, sunmak istediği herhangi soyut bir mânâyı anlatırken o mânâyı muhatabın hayalinde canlı bir vaziyete, hareketli bir şekle sokacak, ona canlılık, hareketlilik ve renklilik kazandıracak unsurlar, ta'birler ve tablolar seçer. Birden o soyut mânâ somutlaşmış, hareketli ve canlı hale gelmiştir. Sanki o sahnede canlandırılan bir tiyatro perdesiymiş gibi görünür bir hal almıştır.153 Yine bu sayede Kur'ân'daki soyut durumlar, hareketli manzaralara; psikolojik haller, görünür tablolara; insanî tiplemeler, diri şahıslara; insanî karakterler, gözle görülür durumlara dönüşmüş olurlar.Buna bazı örnekler verelim:1. Kur'ân, kafirlerin yaptıkları amellerin kendilerine hiç bir fayda vermeyeceğini ifade ederken şöyle der: Onların

147 Hicazi, Muhammed Mahmud, el-Vahdetu’l-Mevduiyetu fi’l-Kur'ani'l-Kerim, el-Kahire, 1970, s. 33-34.

148 Bkz. a.e., s. 94-95, 124-125. 129.

149 Bkz.a.e., s. 134-151150 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 64-65.151 Bkz. Şehhate, s. 135152

Seyyid Kutub, s. 29.153

Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasviru'l-Fenni fi'l-Kur'ân, bas. y.y.,trs,, s. 29; Itr, a.g.e., s. 185.

yaptıkları amele yöneldik ve onu dağınık toz haline getirdik.154 Burada onların yaptıkları ve kendilerine uhrevî bir faydası olmayan amellerinin dağınık bir toz haline getirdik denmesiyle soyut bir durum olan amelin fayda vermeyişi gözler önünde canlandırılmış bir durum haline sokulmuş olur.2. Kur'ân, Kafirlerin Allah nezdinde hiç makbul olamayacakları ve asla cennete giremeyecekleri durumunu anlatırken şu ilginç ifadeyi kullanmıştır: "Âyetlerimizi yalanlayıp onlara karşı böbürleneler için gök. kapısı açılmadıkça ve kalın gemi halatı iğnenin deliğinden geçmedikçe onlar cennete girmezler."155

Görüldüğü üzere onların makbuliyetsizliği ve cennete giremeyişleri somut olaylarla anlatılmıştır.156

Bu iki örnek gibi Kur'ân'dan daha fazla örnekler verilebilir.157 Konumuz fazla uzamaya müsait olmadığı için bu kadarla yetinmek durumundayız.158

A-Tasvır Üslûbunun Özellikleri: .

Kur'ân üslûbunun en önemli unsurlarından biri olan tasvirin birçok özelliği arasında şunları sıralayabiliriz:1. Kur'ân tasvirinin en önemli özelliklerinden biri ibarelerin terkibindeki insicamdır. Bu da uygun lafızların seçilmesi ve sonra bu lafızların özenle özel bir kalıba dökülmesi. Bu sayede Kur'ân, fesahetin ve belagatın en üst derecesindedir. Eski alimler bu konuyu zaman zaman tekellüfe varacak şekilde işlemişlerdir.159

2. Uygun lafızların seçilip bir kalıba dökülmesinden ortaya çıkan ses ahengi ve ses uyumu. Bu olağanüstü olay Kur'ân'da çok açık olmasına rağmen eski alimlerin bununla ilgili verdikleri bilgiler onun dış vurgusunu geçmemektedir.3. Birçok alimin dikkat çektiği belagat nükteleri160 mesela âyetin son fezlekesi (âyeti bitiren ve bazen Allah'ın bir veya iki ismi ile sona eren cümlesi ) nin âyetin genel havasına uyması. Örneğin bilgiyi konu eden âyetin son cümlesiyle ve düşmanlık ve aftan söz eden et-Teğabun sûresinin son cümlesinin mağfireti dile getiren şu isimlerle bitmesi gibi; el-Aziz'ül Hakim4. Âyetin siyakındaki konular arasında uygun ve uyumlu geçişler.161 Tabiatıyla bu uyumlu geçişler, beraberinde muhatabda tedrici bir şekilde psikolojik bir uyum oluşturur. Eski alimler de buna kendi üslûpları ile dikkat çekmişler. Mesela Ebu's-Suud (ö.951/1544)'ayetler arasında var olan geçişi ve geçişteki uyumu şu şekilde izah eder: "Evvelki âyetlerde yüce sıfatların Allah için zikredilmesi, O'nun ibadete mahsus olmasını gerektirir"162

B- Tasvirin Vasıtaları:

Kur'ân'daki tasvirin pratize edilebilmesi için birçok vasıta vardır. Muhayyileyi harekete geçiren, düşünceye hissi suret veren, hareketi hızlandıran ve kalp, akıl ve vicdanın duygularına ulaşan her türlü ta'bir tasvirin birer vasıtasıdır. Öyleyse Kur'ân'daki harfler, kelimeler, cümleler, edebî sanatlar, vurgular, renkler, hareketler, nitelemeler, karşılıklı konuşmalar, kelimelerin fonetiği, ibarelerin ve siyakın ses ahengi... bütün bunlar tasvirin birer vasıtasıdır.163 Bunlar birbirlerine omuz vererek, reaksiyona girerek Kur'ân'ın i'cazlı tasvirini meydana getirirler.Ancak bütün bunların bilinebilmesi ve ilmen zevkine varılabilmesi için Arap dilinde büyük bir edebî birikime sahip olmak gerekir.

154 el-Furkan, 23.155

Ayette geçen cemel kelimesini alimlerin bazıları ibareye daha uygun olduğunu düşünerek kalın halat'la tefsir etmiş. bkz.et-Taberi, Muhammed ibnu Cerir Cami'u'l-Beyan an Te'vili Ani'l-Kur'ân, Beyrut 1988, V. 180-181; ez-Zemahşeri, el-Keşsaf, II. 78; İbnu'l-Cevzi, Abdurrahman b. Ali, Zadu'l-Mesir fi İlmi't-Tefsir, Beyrut 1987, III. 197; el-Kurtubi, Muhammed Ebû Abdillah, el-Cami'u li Ahkami'l-Kur'ân, Beyrut 1983 VII. 207; es-Şevkani, Muhammed b. Alî, Fethu'l-Kadir, Mısır, 1964, II. 205. Bazıları ise, devenin olayı daha fazla somutlaştırdığını düşünerek “cemel” kelimesinden deve almıştır. Bkz. et-Taberi, V. 178-179; ez-Zemahşeri, II. 78; İbnu'l-Cevzi, III. 197; el-Kurtubi, VII. 206; eş-Şevkani, II. 205.156

Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'ân, s. 30-31.157

Seyyid Kutub'un Fizilali'l-Kur'ân'ı, Kur'ân'ın manayı nasıl tasvir ettiğini en güzel şekilde incelemektedir. Zaten Kur'ân tasvirinin modern anlamıyla ilk buluşcusu Seyyid'in kendisidir. Ayrıca Bkz. Seyyid Kutub, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'ân, s.31-55; Fizilali'l-Kur'ân, Cidde, 1986, I. 286, 287, 293, 294, 300, 302-304, 310, 317-318, 328-332, 487,158 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 75-77.159

Bkz. el-Cürcani, Abdulkahir. Delailu'l-i'caz, Mısır, ters., s. 40, 75, 77; İbnu'l-Esir, Nasrullah b. Muham med, el-Meselus-Sair-fi Edebi'l-Katibi ve'ş-Şair, Beyrut 1990, II. 107, 108; Itr, a.g.e., s. 187-192.160

Örnek için Bkz. el-Cürcani, Delailu'l’l'caz, s. 40, 163, Said-i Nursi, İşaratu'l-İ'caz fi Mezani'l-i'caz, İst.161

Bkz. ez-Zemahşerî, I, 59, 60, 121-122; Nursi, s. 106-112. Said-i Nursi'nin İşaratu'l-İ'caz'ında baştan sona kadar ayetlerin kendi içinde siyak ve sibakındaki ayetlerle münasebetli ve uyumlu olduğu anlatılır.162

Ebû's-Suud, Muhammed b. Muhammed el-İmadî, İrşadu'l-Aklı's-Selim ila Mezaye'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, trs, I. 16; bkz. el-Kadî, Abdullah b. Muhammed Nasiruddin el-Beydavi, Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil, İst, 1977, I. 80, 106. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 77-78.163

Seyyid Kutub, et-Tasvir, s.30; Itr, a.g.e., s. 187.

Kur'ân tasviri modern edebî çalışmalar sonucunda ortaya çıkmış bir ilim dalıdır. Bunun terkib materyali eski alimler tarafından nazm başlığı altında işleniyordu. Eski alimlerimizin Nazmu'l-Kur'ân başlığı altında sundukları malumat bugünkü Kur'ân Tasviri için bilimsel terkip malzemesini oluşturur. Ancak bu malzemeye bazı yeni maddeler katılarak değişik bir biçimde ve yeni bir yapı içerisinde işlenmesi gerekiyordu. İşte bunu Seyyid Kutub et-Tasvîr adlı eseriyle gerçekleştirdi. Ondan sonra Kur'ân araştırmacıları O'nun yolunu izleyerek bu konuya ilgi duydular. Kimisi bunu müstakil eserlerde işledi; kimisi de bunu kitaplarının bir bölümünde işledi.164

Gerçek şu ki, biz bu gün Kur'ân ilimleri sahasında çok önemli, hassas, Arap dili ve edebiyatında büyük bir yetenek ve maharet isteyen ve ciddi bir gayret bekleyen yepyeni iki ilim dalı ile karşı karşıyayız. Birisi Kur'ân Üslûbu diğeri Kur'an üslûbu'nun bir bölümü sayılan, ama haddizatında çok kolları ve alt bölümleri olan Kur'ân tasviri'dir. Gördüğümüz şu ki, ikisine de ilgi henüz istenen seviyede değildir. Biz önce Seyyid Kutub'un tasvir alanındaki kıymetli eserini kısmen tanıtmaya çalışacağız. Daha sonra bu sahada tesbit edebildiğimiz çağdaş eserlerin isimlerini liste halinde sunacağız.165

Seyyid Kutub-et-Tasviru'l-Fenniyu li'l-Kur'ân:

Kitap, Seyyid Kutub'un te'lifidir. 191 sayfadan meydana gelir. Kur'ân'ın, mânâları, olayları, inançları, insanların bir takım psişik durumlarını, salih amellerin faydalarını, küfrün onarılmaz zararlarını nasıl ustaca tablolaştırdığını, bazı mânevi ve soyut hususların portresini çizerek somutlaştırdığını ve gözler önüne serdiğini anlatır. Seyyid Kutub, Fizilâl'ıyla tefsirde aksiyoner yeni bir çığır açtığı gibi, bu kitabıyla da Kur'ân'ın mânâ tasvirinin tekniğine taptaze mülahazalarla, ilginç olduğu kadar ideal olan; ideal olduğu kadar da ilmî olan yeni bir Kur'ânî ufkun vetiresini başlatmıştır.Bu kitap, yazarda çok yüksek edebî bir zevk ve duyarlılığın var olduğunun ifadesidir.Bizce bu, Kur'ân ilimlerinde yeni ve günümüz alimlerinin ciddiyetle eğilmesi gereken bir konudur. Çünkü daha evvelki çalışmalarda Kur'ân tasviriyle ilgili böyle disiplinli, sistemli ve metodik bir çalışmaya rastlanmamaktayız.Kur'ân tasviri sahasında şu eserlerin isimlerini zikredebiliriz: 1- Beyyumî, Muhammed Receb, el-Beyanu'l-Kur'ânî, Kahire 1971.2- Dubel, Muhammed b. Sa'd, en-Nazmu'l-Kur'ânî fi Sureti'r-Ra'd, Kahire 1981.3- Sa'idî, Abdulmuteal, en-Nazmu'l-Fenniyu fı'l-Kur'ân, Kahire.4- Seyyid, Kutub, Meşahidu'l-Kiyameh.5- Şeyh Emin, Bekrî, et-Ta'biru'l-Fenniyu fi'l-Kur'ân, Beyrut 1973.166

KUR'AN ÜSLUBU

“Uslûp" kelimesi lüğatta; uzanan yol, çeşit, vecih, mezhep, burun kıvırmak, arslanın boynu ve konuşmacının kendi konuşmasında izlediği yol anlamlarına gelir.167

İstilahî mânâsına gelince üslûp yeni bir istilah olduğu168 için, eski mustalahât kitapları ve eski ansiklopedik eserler ona yer vermemektedir. Yeni alimlerden ez-Zerkanî üslûbun istilahî mânâsını şöyle kaydeder: Konuşmacının konuşmasını oluştururken ve kelime ve cümlelerin diziliş biçimlerini seçerken izlediği yoldur.169

Hasan Tabl: "İnsanın, kullanışın belli bir anında dilin bazı yönlerini diğer bazı yönlerine tercih etmesidir" 170

şeklinde üslûbu tarif eder. Hasan Tabl bu tarifin yanısıra üç tarif daha kaydeder.171

Yukarıda terim mânâsını sunduğumuz üslûp bu günkü modern filolojik çalışmalar sonucunda ortaya çıkmış ve kendi başına bir ilmî disiplin haline gelmiştir. Özellikle Arap aleminde üslûp ilmi sahasında azımsanamayacak çalışmalar yapılmıştır.172 Konumuzun gereği olarak biz burada yeni üslûp ilminin amaç ve kurallarını ele almayacağız. Hemen Kur'ân üslûbunu izaha geçeceğiz. Yukarıda üslûp için kaydettiğimiz tariften de anlaşılabileceği gibi Kur'ân üslûbu; kelimelerin seçiminde ve cümlelerin tertibinde Kur'ân'ın kendisine mahsus yöntemiyle takip ettiği metottur.173

164 Tasvir konusunu müstakil işleyenlerin isimlerini kitap listesinde sunacağız. Ayrıca çağdaş Kur'ân araştırmacılarından Dr. Şehhate. Dr.

Nureddin Itr ve Dr. Adnan Zerzur, tasvir konusunu kitaplarının bir bölümünde incelemişlerdir.165 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 78-79.166 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 79-80.167

el-Firûz'abâdî, Muhammed Mecduddin, el-Kamusu'l-Muhit, bas. y.y. 1938, I. 83; Mutıammed b. Manzûr, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1988, VI, 319; Halil el-Cerr, Larûs el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Paris, 1972, s. 96.168 Hasan Tabl, Üslûbu'l-İltifat, bas. y.y. trs. s. 33, 35.169

ez-Zerkânî, II. 199.170 Tabl, a.g.e., s. 35.171 A.y.172

A.g.e., s.33.173

ez-Zerkanî II. 199.

Kur'ân'ı Kerim kendisine mahsus eşsiz üslûbu sayesinde asırlardan beri gönüllerde taht kurmuş, düşmanını susturmuş, dostunu sevindirmiş ve davet ettiği mübâreze meydanında hep galip gelmiştir.Dün dilciler, konuşmanın konuşulduğu ortama uygun olma noktasını ölçü alarak "Belagat" ilmini kurdular ve geliştirdiler. Onun kriterleriyle Kur'ân'a baktılar, eşsiz gördüler ve ona erişilemeyeceği kanaatına oybirliği ile vardılar.Bugünkü modern dünyada çağdaş dil bilimcileri konuşmacının muhatabını daha fazla etkilemesi için konuştuğu kelime ve cümlenin seçimini174 hareket noktası yaparak üslûp ilmi'ni kurdular. Bu yeni bilimin kıstaslarıyla da Kur'ân'a baktılar ve yine Kur'ân'ı eşsiz, erişilmeyecek bir zirvede buldular.Her konuşmacının, konuşmasında ve yazarın, yazısında takib ettiği özel bir yöntemi vardır. O özel yöntem onun kendisine özgü üslûbunu oluşturur. Kur'ân gibi dünya ile âhireti, yaratanla yaratılanı, küfür ile imanı... v.b. birçok eş ve zıt konuyu kapsayan yüce bir kitabın meseleleri, konuları, emir ve yasakları, tavsiye ve öğütleri sunuşta takip ettiği özel bir yöntemi de vardır elbette. İşte bu özel yöntem Kur'ân'ın üslûbudur.Gerek dünkü belagat ölçüleriyle gerekse modern üslûp kriterleriyle Kur'ân'ın dil yapısı incelendiğinde kendisine özgü yapısal birçok özelliğe sahip olduğu görülür. Ancak hemen şunu kaydedelim ki, daha evvel de değindiğimiz gibi bu ilim dalı yeni olduğu için Kur'ân üslûbu sahasında henüz fazla bir birikim mevcut değildir. Her ne kadar Kur'ân üslûbu sahasında atomcu bir anlayışla nefy, nehy gibi birçok küçük üslûp elemanı çalışması yapılmış ise de; genel bir bakış açısıyla bakıldığında bütün Kur'ân'ın üslûbu hakkında fazla bir şeyin yapıldığı görülmemektedir. Bu gün bile, birçok Ulumu'l-Kur'ân çalışmasında "Kur'ân üslûbu" konusuna hâlâ yer verilmiş değildir.Yeni yazarlardan Kur'ân üslûbunu şunlar incelemiştir: Ez-Zerkanî Menahil’de (s.198-226), Draz, en-Nebeu'l-Azim'de (108-142), Halid el-Akk el-Furkan'da (164-173), Dr. Zerzur Ulumu'l-Kur'ân'da (255-298), Dr. Abdülğani Muhammed Said Burke, ed-Davetu'l-Kur'âniye'de (285-352) ve Seyyid Kutub et-Tasviru'l-Fenniyu fil-Kur'ân adlı eserinin "et-Tenasuku'l-Fennî" başlıklı kısımda (69-110). Özellikle Seyyid'in anılan eserinde Kur'ân üslûbunun birçok özellikleri tesbit edilmiştir.Bu yazarlardan ez-Zerkanî Kur'ân üslûbu için yedi tane özellik saymış ve bunları uzun uzadıya anlatmıştır. Ancak biz ikinci, üçüncü özelliği pek yerinde bulmadık. Çünkü Kur'ân'ın avam ve havas herkesi memnun ve razı etmesini ve akıl ve duyguyu tatmin etmesini Kur'ân Üslûbunun ikinci ve üçüncü özelliği saymış.175 Oysa iyi dikkat edildiğinde görülecektir ki, bunlar üslûb'un özelliği olmaktan daha ziyade üslûpla elde edilen sonuçlardır. Çünkü üslûp kendisini oluşturan mantıkî ve ilmî özellikler sayesinde avam ve havassı, memnun kılar; akıl ve duyguyu tatmin eder. Yoksa durup dururken hiç bir özelliği olmayan bir üslûp ne insanları memnun eder, ne de akıl ve duyguyu tatmin eder.176

A- Kur'ân Üslûbu'nun Özellikleri:

Yukarıda adı geçen yazarlardan Kur'ân'ın üslûp özellikleri meyanında biz, tatminkâr ve bilimsel olarak Dr. Abdullah Draz'ın;177 hem tatminkâr, hem bilimsel ve hem de kapsayıcı olarak da Abdulgan'i Berke'nin tesbitlerini bulduk. Şimdi her iki eserde yer alan Kur'ân üslûbunun özelliklerini sadece satırbaşlarıyla sunalım:178

1- Lafzın Azlığı ve Mânânın Çokluğu:

Bu Kur'ân üslûbunun en bariz özelliklerinden biridir. Lafzın azlığı ile mânânın çokluğu adeta iki zıt gibidir. Lafza önem verdiniz mi mânâyı; mânâya önem verdiniz mi lafzı feda etmiş olursunuz. Lafzın azlığı ile mânânın çokluğu, çok önde olan dil ustaları için ancak bir kaç azıcık cümlede mümkün olabilmiştir. Uzun bir kelamda mesela bir iki sayfalık hutbe, risale ve resmi mesaj ve demeçlerde bile, lafzın azlığı ile mânânın çokluğu uzun bir süre beraber götürülememektedir. Mesela bu konuda el-Cahız, el-Beyan ve't-Tabyin’inde en iyi Arap ediplerinden birçok seçme söz, hutbe ve demeç aktarmaktadır. En güzelleri bir kaç satırı geçmemektedir.179

Uzunlarının yüzde doksanı bir sayfa ile bir buçuk sayfadan meydana gelir ki, bu tür bir buçuk veya daha fazla olan metinler, yüce mânâları taşımayı bir yana bırakalım; lafzın ve cümlenin terkibi de garip kelime, kuru seci', uzunluk ve anlamsız tekrarlar gibi eksikliklerden arınmış değillerdir.180

Yaklaşık 500 sayfa, 114 sûre ve 6200 küsur âyetten meydana gelerek yirmi üç sene gibi uzun bir sürede peyderpey nazil olmasına rağmen başından sonuna kadar "lafzın kısalığı ve mânânın çokluğu" ilkesini korumak

174 Bkz. Hasan Tabe, s. 34-38.

175 Bkz. ez-Zerkânî, II. 209

176 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 81-83.177

Aklı ikna ve duyguyu tatmin etmeyi o da bir üslûp saymıştır. Bkz. Draz, en-Nebeü’l-Azim, s. 113 Ancak buna katılmadığımızı yukarıda kaydettik.178 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 83.179

Bkz. el-Cahız, Amr Ebu Osman. el-Beyan ve't-Tebyin, el-Kahire, 1985, I. 109, 112-114, 116-117, 131-132.180

Bkz. A.g.e., I. 137-139; II. 53, 55-60, 62-65.

Kur'ân'ın dışında hiçbir kitapta bulunmaz. Zaten insanın gücü de buna yetmez.İşte Kur'ân baştan sonuna kadar bu ilkeden ayrılmayarak ne lafzı mânâya ne de mânâyı lafza feda etmiştir.181

2. Kur'ân Hitabının Avam Ve Havasa Yönelik Olması;182

İnsanların kültür, bilgi, görgü ve anlayış durumları farklıdır. Bu farklılıktan ötürü hitab etme ve edilme durumları da farklılık arzeder. Kültür ve bilgi seviyesi yüksek olan bir insana yönelik hitab tarzı, kültür ve bilgisi düşük olan bir insanı memnun etmez. Zira o bundan bir şey anlamaz.183 Seviyesi düşük olan bir insana yönelik bir hitab da bilgili bir insana sunulduğunda ona çok yavan ve basit gelir.Halbuki yüce Kur'ân, lafız ve cümle terkibinde öyle bir üslûp kullanmış ki, kültürleri, bilgi seviyeleri ve hayat şartları çok farklı kimseler her tabaka ve her kesim aynı hitabtan kendisine uygun mesaj ve dersi alabilmektedir. Üslûp ne bilgiliye basit; ne de bilgisize ağır gelmektedir. Bu da Kur'ân üslûbuna özgü bir espridir.184

3. Kur'ân Üslûbunun Hem İcmali (Genelleyici), Hem Beyanı (Açıklayıcı) Olması:185

Kur'ân, birbirine zıt görülen ve kelamı ilgilendiren bu iki farklı olayı olağanüstü bir şekilde kendi üslûbunda birleştirmiştir.186 Bundan ötürüdür ki, birçok mezhep ve fırkalar, birçok grup ve farklı kesimler, görüş ve tesbitlerinde Kur'ân'ın naslarına başvurmuş; kendilerine delil göstermişlerdir.187

Kur'ân'ın üslûbu, olağanüstü bir esnekliğe ve mânâ zenginliğine sahip olmasaydı; bu kadar meşrep ve mezhep farkı arada olmasına rağmen herkes ona başvuramazdı.188

4. Te'kid:

Kur'ân, davet, akide, şeriat, ahlak ve hidâyet kitabı olduğu için muhatabı etkileyebilmenin tüm aklî, ilmî ve psikolojik üslûplarını kullanmıştır. Bunun için Kur'ân, mesajını muhataba mal etmek, benliğine işlemek, aklını, kalbini ve vicdanını tatmin etmek için çeşitli etkileyici üslûplar kullanmıştır. İnsan üzerinde etki gücü fazla olan üslûplardan biri hiç şüphesiz te'kid (kelamı vurgalayıcı biçimde kullanmak) dır. Çünkü te'kid sayesinde verilen mânâ kalbe yerleşiyor, vicdanda kök salıyor.189 Bunun için Kur'ân; kasem, tenbih harfleri, inne, enne ve te'kid lamı gibi birçok müekkidi çok yerde kullanmıştır.190

5- Tekrar:

Bir şey tekrar edildikçe kişinin benliğine daha fazla yerleşir, bilinç altı alanına daha çok nüfuz eder.191 Hatta piyasada dolaşan yalan haberler tekrar nedeniyle doğru imiş gibi kabul görür.192 Bundan ötürü siyasî konuşma, dinî hitabe, edebî şiir ve metinlerde zaman zaman tekrara baş vurulmaktadır.193

Ticarî müesseselerin sık sık reklam yaptırıp tekrarlatmaları, verilmek istenen mal, hizmet, v.b.nın geçerlilik ve kalite üstünlüğünü kişiye/topluma mal edebilmenin çabasından başka bir şey değildir.194

İşte yüce Kitap tevhid, nübüvvet, ahkam, geçmiş milletlerin acıklı sonu, peygamberlerin mücadeleleri, v.b. konularda yukarıda geçen hususlardan ötürü tekrar üslûbuna başvurmaktadır.195

181 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 83-84.182

Dıraz, en-Nebe', s. 113; Zerzûr, a.g.e., s. 260;183

T.D.V'nin ülke çapında düzenlediği kutlu doğum haftası münasebetiyle Y.Y. Üni. İlahiyat Fakül tesinden bir grup öğretim elemanı, Van'ın Gevaş ilçesindeki bir panele katıldı. Konuşma seviyesi fazla yüksek olmamasına rağmen halk kesimi fazla bir şey anlamadığını söyledi.184

Bkz. Dıraz, en-Nebe', 113; ez-Zerkanî, ll 209; Zerzur, a.g.e., 5.260. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 84-85.185

Bkz ez-Zerkânî, ll. 219; Dıraz, en-Nebe', s. 117; Zerzûr, s. 262186 ez-Zerkânî, 11. 219.187 A.y. Dıraz, en-Neb'e, S 118.188 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 85.189

Abdulğani Berke, Üslûbu'd-Da"veti'I-Kur'âniyye, el-Kahire, 1983, s 34.190

Bkz. Kur'ân-i Kerim, Yasin, 2, 3; eş.-Şûrâ, 18. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 85.191

Abdulğani Berke, a.g.e., s. 35.192

Abdulğani Berke, a.g.e., s. 35.193

Abdulğani Berke, a.g.e., s. 35.194 ez-Zerkâni, II. 206-207.195 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 85-86.

6- Dil Güzelliği:

Kur'ân'ın hem lafız, hem mânâ ve hem de üslûp yönünden en güzel kelam olduğu alimlerin genel kabulüdür. Bizim burada Kur'ân üslûbunun bir öğesi olarak ele almak istediğimiz güzellik lafız güzelliğidir. Bu lafız güzelliği iki yönden incelenebilir: Cümleleri meydana getiren kelimelerin, kelimeleri meydana getiren harflerin fonetik özellikler yönünde bir biriyle uyum içinde olmasıdır. Tabiatıyle bu uyum ses ahengini ve güzelliğini doğurur.196 İşte Kur'ân'da bu husus zirvededir. İnsanın gücü asla buna yetişemez. Diğeri de, bu fonetik uyuma bakılmaksızın seçilecek kelimenin ve kurulacak cümlenin fasahat şartını taşıyacak şekilde seçilip kurulması.Bu iki güzellik de nihai bir şekilde Kur'ân'da mevcuttur. Zaten Velid’e: "Vallahi bu sözün (Kur'ân'ın) tatlılığı, berraklığı vardır. Onun yukarısı meyve verici, altı bol su fışkırıcıdır. O galip olur; mağlup olmaz, o altındakini ezer" sözünü söyleten onun bu iki güzelliğin nihai sınırlarını kendinde toplamış olmasıdır. Yine Kur'ân'ın bu ses ve lafız güzelliği, Hz. Peygamber'e suikast niyetiyle evinden ayrılan Ömer'i büyüleyip onu en samimi ve fedakar dost haline getiren güzelliktir. Ebu Sufyan, el-Ahnes b. Şurayk ve Ebu Cehl’i üç gece ard arda Hz. Peygamber'in evinin etrafında gizlenip Peygamber'in gece boyunca namazda okuduğu Kur'ân'ı onlara dinlettiren sabaha kadar yine bu ses ve lafız güzelliği değil midir? 197

7. Tasvir Üslûbu:

Yukarıda tasvir üslûbunu müstakil olarak incelemiştik. Tekrara mahal bırakmamak için o malumatla yetinmek durumundayız.198

8- İstidlal Üslûbu:199

Kur'ân özellikle vahdaniyet, nübüvvet, haşr ve Kur'ân'ın gerçekliği konularında sıkça delil getirmektedir. Öyle ki bu delil getirme hususu, Kur'ân üslûbunun çok bariz bir özelliği olmuştur. Ancak Kur'ân, bu istidlali bazen kendisiyle hasmı arasında bir mücadele formuna sokarak sunmaktadır. Mesela en-Neml sûresinin 59. ayetinden 72. ayetine kadar olan Kur'ân pasajları bunun en açık örneğidir. Orada hem istidlal vardır, hem de mücadele vardır. Keza el-Ankebut sûresinin 61-69, âyetlerinde geçen karşılıklı soru ve cevap şekli ve cevapların beraberinde getirdiği zafer şükrü, yine bunun güzel bir örneğidir.Kur'ân üslûbunun saydığımız bu onbir özelliğinin yanısıra, teşvik, hazf, takdim, darb-ı mesel, kıssa anlatımı, terğib, terhib, heyecan, iltifat, istifham, Araplarda hiç alışık olmadıkları fasıla v.b. gibi birçok husus daha vardır ki, bütün bunlar bir araya gelerek Kur’an’ın ondört asırdan beri insanlığa meydan okuyup âciz bırakan üslûbu-nun yapısını meydana getirmektedirler.Daha evvel de ifade ettiğimiz gibi bu gün Kur’ân üslûbu atomize edilerek üslûbun elemanları (küçük parçacıkları) üzerinde çalışılmaktadır. Kur'ân üslûbunu genel yapısı içerisinde inceleyen bir eser görmedik. Üslûbun bir yönünü ele alan bazı çalışmalar temin ettik, şimdi onları tanıtmaya geçelim.200

B- Eserlerin Tanıtımı

1- Hasan Tabl-Üslübu'l-Îltifatı fi'l-Belağati'l-Kur'âniyye:

Kitap 1990 yılında Dr. Hasan Tabl tarafından Medine-i Münevvere'de kaleme alınmıştır. Baskı tarihi ve yeri kaydedilmemiştir.Kitabın ana metni 222 sahifedir. Yazarın, kitabın sonuna eklediği Kur'ân'da geçen iltifat listesi, bibliyografya ve konu fihristiyle beraber 296 sayfayı bulmaktadır.Kitap, ikisi küçük, biri büyük üç fasıldan meydana gelir. Birinci fasılda (13-29) iltifatın terminolojik anlamını ve Belagattaki etkin durumunu inceler.Müellif, bu fasılda iltifatı’ belağatçılar nezdinde alışılagelen terim mânâsından çok daha geniş bir yelpazede inceler. Tarihî seyir içerisinde iltifatın üslûp değişikliğinin ifadesi olarak hangi merhalelerden geçtiğini kronolijik sıra takip ederek anlatır.Evvela Arap dili otoritelerinden el-Ferra (ö.207/822), el-Hatem'ı (ö.388/998) ve Ebu Hilal el-Askerî

196 Bkz. Dıraz, en-Nebe', s.102-103, Abdulğani Berke, a.g e., s. 331-332.197 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 86-87.198 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 87.199

el-Akk, el-Furkan, s. 169-170İltifat: Kelamın bir üslûptan diğer bir üslûba; yani tekellümün veya hitabın yahut gaybetin birinden diğerine geçiş yapmasıdır.Teftazanî, Muhtasar.s 11; Seyyid Şerif.et-Ta'rifat,s.35; es-Suyutî, Mu'tarak, I 286;el-İtkan, ll,109; Ebu'l-Beka el-Kefevî,l, 279; et-Tehanevî, 11,1289.200 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 87.

(ö.395/1005) gibi alimlerin iltifatı hangi mânâda kullandıklarını kaydeder.201 Sonra konuyu biraz daha açarak özellikle Ebu Ubeyde (ö.210/825)'nin üslûp değişikliğini bir dil olayı olarak mecaz adı altında Kur'ân'da nasıl işlediğine ve el-Ferra (ö.207/822), el-Müberred (ö.285/898) ve İbnu Kuteybe (ö.276/889)'nin de gerek Kur'ân'da ve gerekse de Arap şiirinde üslûp değişikliği olayına değindiklerine dikkat çeker.202 Bununla yazar, şu noktaya varmak istemektedir: iltifatın özü olan üslûp değişikliği, bazen mecaz adı altında; bazen de hiç bir isim taşımadan tarihin erken dönemlerinde kullanılmıştır.203 Yazar, üslûp değişikliği olayının iltifat'la ilk defa Abbasî halifesi olan Abdullah b. el-Mu'tazz'ın H. 274 yılında te'lif ettiği Kitabu'l-Bedî adlı eserinde buluştuğunu söyler.204

Müellif bu fasılda tarihin erken dönemlerinden itibaren iltifat'ın üslûp değişikliği anlamında kullanıldığını aktardıktan sonra iltifat'ın ikinci bir merhalede birçok edebî sanat için kullanıldığını ve üçüncü merhalede de bugün belagat çevrelerince kullanılan terminolojik mânâya oturtulduğunu kaydeder.205

Yazar, ikinci fasılda (33-59) çağımızda yeni gelişmekte olup modern dil biliminin bir dalı olan Üslûp İlmi'nin ışığında iltifat sanatını inceler. Kendisi Batılı dilcilerin de görüşlerini naklederek konunun münakaşasını yapar.Üçüncü fasılda (63-222) yazar Kur'ân'daki iltifat'ı inceler. Yalnız müellif, sadece zamirler arası iltifatı kaydetmeyip; aksine sığalar, zamirler, sayılar, edatlar ve eş anlamlı kelimeler arasında vaki olan geçişlerin bol çeşitlerinden oluşan iltifat'ın zengin bir yapısını incelemektedir. Müellif, Kur'ân'da gelen iltifatın bu çeşitlerini açıklarken sadece sanatsal yönünü izah etmekle yetinmez. Bunun yanısıra siyak-sibak itibarı ile haiz olduğu belagat nüktelerini de açıklamaktadır. Bizce eserin en önemli yönü de budur. Çünkü Kur'ân'da geçen muhtelif edebî sanatların belagat yönündeki faydalarının bilinmesiyle Kur'ân'ın yüceliği daha güzel anlaşılmış olacaktır.Kitabın diğer bir güzel yönü de pratik olarak istifadeyi kolaylaştıran bir tablonun kitabın sonuna eklenmiş olmasıdır, bu tabloda yazar iltifatın hangi sûre ve âyetlerde geçtiğini ve iltifat'ın konusu ve türünün ne olduğunu izah etmektedir.Kitap, iyi bir çalışma ve araştırma ürünü olup Kur'ân iltifatı sahasında önemli bir açığı kapatmaktadır.206

2- Ahmed Mahir el-Bakari-Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'ân:

1968 birinci, 1984 yılında ikinci baskı yapan fihrist ve bibliyografya ile beraber 351 sayfadan meydana gelen eser Dr. Ahmed Mahir el-Bakarî'nin master tezidir.Kitabın sonunda M. A. Nawwara imzasıyla ingilizce altı sayfalık bir tanıtımı vardır.Kitap, Kur'ân'ın nefy edatları hususundaki önemli bir boşluğu doldurmaktadır.Müellif, önce her nefy edatının Kur'ân'da kaç defa geçtiğini kaydeder. Sonra ilgili edatı nahiv yönünden tafsilatlı bir şekilde inceler. Edatla ilgili en ince detayları kaydeder.207 Bu arada eski nahivcilerden nakillerde bulunduğu gibi çağımızın dilcilerinden de alıntılarda bulunur.208

Müellif, Kur'ân'da geçen nefy edatlarını belagat yönünden de irdeler. Siyak ve sibak yönünden nefyin haiz olduğu nükteler (mânâ inceliklerini) de kaydeder.209

Üslûp Alanında 20. Asırda Yazılmış Eserler:

1- Abdülkadir Hüseyin, el-Kur'ân ve's-Suretu'l-Beyaniye, Kahire, 1992.2- Ata, Abdülkadir Ahmed, Esraru't-Tekrari fi'l-Kur'ân, Kahire 1973.3- Azim, Muhammed Abdülhâlık, Dirasâtun Lî Eslâbi'l-Kurâni'l-Kerîm, 1985.4- Beğşi, Melik Hasan, Esraru't-Tenevu'î fi Teşbihâti'l-Kur'âni'l-Kerîm. 5- Berke, Abdulğani Said, Üslûbu'd-Da'veü'l-Kur'ânyye, Kahire 1983. 6- el-Müderredi Abdurrahman, Esâlibu't-Te''kîdi fi'l-Kur'an’il-Kerîm.7- Hafnavî, Muhammed, el-Easiletu fi'l-Kur'âni'l-Kerim.8- Hafni, Abdulhalim, Üslûbu's-Seğriyyeti fi'1-Kur'âni'l-Kerîm, el-Kâhire, 1987.9- Üslûbu'l-Kur'ân fi’l-Keşfi'n-Nifâk, el-Kâhire, 1990. 10- Üslûbu'l-Muhavereti fi’l-Kur'âni'l-Kerîm, el-Kâhire, 1985.11- Laşin, Abdulfettah, el-Eesiletu'l-Kur'âniyye, Riyad 1982.12- Makrera, Abdulalim Salim, Üslûbu İz fi Davi'd-Dirasati'l-Kur'âniyye ve'n-Nahviyye, Kuveyt 1983.

201 Bkz. Hasan Tabl, Üslûbu'l-İhtilafi fi'l-Balağati'l-Kur'âniyye, bas y.y. trs., s 3-4.

202 Bkz. Hasan Tabl, Üslûbu'l-İhtilafi fi'l-Balağati'l-Kur'âniyye, bas y.y. trs., s. 5-10203

Hasan Tabl, Üslûbu'l-İhtilafi fi'l-Balağati'l-Kur'âniyye, bas y.y. trs., s.10204 Hasan Tabl, Üslûbu'l-İhtilafi fi'l-Balağati'l-Kur'âniyye, bas y.y. trs., s.10.205

Hasan Tabl, Üslûbu'l-İhtilafi fi'l-Balağati'l-Kur'âniyye, bas y.y. trs., s. 17-24206 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 87-89.207

Bkz. el-Bakarî Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'ân, Daru'l-Maarif, 1985, s. 31-41.208 Bkz. el-Bakarî Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'ân, Daru'l-Maarif, 1985, s. 32-33.209 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 89-90.

13- Nebil, Hamid Ahmed, Min Esâlibi'l-Kur'âni'l-Kerîm.14- Min Esâlibi'l-Kur'ân beynel-Ma'nâ ve Sinaâti'n-Nahviyye, el-Kâhire, 1984.15- Sa'fan, Kamil, el-Menhecu’l-Beyanî fi Tefsiri'l-Kur'ân, 1981.16- Yasin, Sa'dî, el-Burhan alâ Selameti’l-Kur'ân mine'z-Ziyadeti ve'n-Noksan.210

KUR'AN KISSALARI

İnsanların konuştukları çeşitli dillerde çeşitli konuşma üslûplarının olduğu kesindir. Bu üslûplar, genelde konuşma ile muhatab arasında anlaşmaya ve verilmek istenen mânâları pekiştirmeye, güçlendirmeye yöneliktir.Çeşitli üslûpların kullanıldığı çeşitli dünya dillerinde tek hedef, insanlar arası anlaşmayı sağlamaktır. Anlaşmanın temel amaç olduğu tüm dillerde zaman zaman bir durumu hatırlatmak, ibret aldırmak, gerekli mesajları sunmak için öteden beri geçmişte yaşanan kişi veya kişilerin belli bir durumda veya durumlarda geçirdikleri olaylar anlatılagelmektedir. Bazen kişi kendi hayal gücüne dayanarak muhayyelesinde bazı tarihî kahramanlar üretir ve yaşanmış gibi etrafında olaylar örer. Türkçede bu tür geçmişte yaşanmış veya yaşanabilir olayları anlatan hikâyelerden kısa olanlarına "hikâye" uzun olanlarına da "roman" denir.211 Bugünkü modern Arapça'da bu tür kısa edebî anlatımlara "Uksûse" denir.212 "Kıssa" kelimesi ise genel olarak hem uzun (Roman) hem de kısa (Hikâye) olanlarına denir.213

Geçmişi konu eden bu anlatımların bir kısmı gelişi güzel, çalakalem yazılmıştır ve hiç bir sanat değeri yoktur. Bir kısmı ise, büyük bir titizlikle, olaylar tablolaştırılarak, soyut şeyler somutlaştırılarak, hayali şeylere canlılık kazandırılarak, olayda rol alan unsurlara değişik hayat biçimleri verilerek214 yüksek edebî bir değere haiz olacak şekilde anlatılmıştır, işte edebiyat literatürüne geçen de, bu tür kıssalardır.Evvelki dönemlerde kıssaların her iki türü olduğu halde sanat değeri olanların edebî yönlerine fazla değinilmezdi, ilimlerin gelişmesiyle edebiyatta da büyük gelişmeler kaydedildi. Artık kıssa, hikaye vb... nesir türlerinin edebî yönlerine ilgi arttı. Bu kıssa ve hikayelerin edebî yönleri ve özellikleri anlatılmaya başlandı.On dört asır evvel nazil olan Kur'ân'a baktığımızda edebî değeri olağanüstü yüksek olan kıssaların Kur'ân'da bolca yer aldığını görmekteyiz. Ne var ki, bu kıssaların sahip olduğu edebî üstünlükler içerdikleri pedagojik, psikolojik ve sosyolojik yönler hiç anlatılmadı. Hatta es-Suyyuti bütün Kur'ân ilimlerini almaya çok önem vermesine rağmen Kıssasu'l-Kur'ân diye bir konu açmamıştır. Sadece Kısası Enbiya adı altında bazı alimler tarafından yarı efsanevî bir şekilde Kur'ân kıssaları kaleme alındı. Kur'ân Kıssalarını teknik yönden ele alarak edebî ölçülerle değerlendiren ve kıssanın psikolojik, pedagojik ve sosyolojik yönlerini kaydeden çalışmalar oldukça yenidir. Çünkü 20. asırda Kur'ân ilimleri sahasında eser veren el-Cezâirî, ez-Zerkanî ve Subhi es-Salih'in eserlerinde bile, Kıssasu'l-Kur'ân konusunu görememekteyiz.Kanaatimce çağdaş alimler arasında Kur'ân kıssalarının teknik yönlerine en derli toplu ve sistemli bir şekilde dikkat çeken Seyyid Kutub'tur. O'nun et-Tasvirul-Fenniyu fil-Kur'ân adlı eseriyle bu konuyu kısmen temellendirerek yeni ve ciddi bir çığır açtığı kanaatindeyim. Daha sonra bu sahadaki verimin her geçen gün arttığını görmekteyiz.Ne var ki, bazı çağdaş yazarlar bu konuda çok aşırı gitmiştir. Kur'ân Kıssaları hayal olup hakikat değildir diyecek kadar ifrata girmişlerdir.215 Bunun en tipik örneği Dr, Muhammed Ahmed Halefullah’ın Mısır üniversitelerinden birinde doktora tezi olarak sunduğu el-Fennul Kasasi fi'l-Kur'ân adlı çalışmasıdır.216

Bu aşırılığa rağmen Kur'ân kıssaları sahasındaki teknik çalışmaların, onu Ulumü'l Kur'ân'ın yeni bir dalı haline getirecek seviyede olduğunu düşünmekteyim. Scyyid Kutub'un et-Tasvir'deki ve Fizilal'deki yeni yaklaşımları ve ilginç tesbitleri, keza Dr. Adnan Zerzur'un Kur'ân ilimleri sahasındaki eserinde Kur'ân kıssalarıyla ilgili edebî ve teknik, uzun izahları; Kur'ân kıssalarının yeni bir Ulumü'l Kur'ân dalı olmasını gerektiren materyal ve alt yapıyı kapsamaktadır.217

Bu uzun girişten sonra şimdi Kur'ân kıssalarıyla ilgili bazı malumatları özet olarak sunmaya çalışacağız.218

a- Kur'ân Kıssalarının Çeşitleri:

1- Peygamber Kıssaları: Bu tür kıssalarda Peygamberlerin daveti, mücadelesi, mucizeleri, kâfirlerin buna karşı

210 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 90.211 Bkz. Doğan Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, bas. yy., trs., s. 420, 841; Heyet, Türkçe Sözlük, Ankara 1988, 1.645, II. 1227.212 Halil el-Curr, el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Larus, Paris 1972, s. 141.213 Halil el-Curr, el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Larus, Paris 1972, s. 953.214 Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasvîru'l-Fennîyu fi'l-Kur'ân, bas. y. y, trs. s. 29.215

Bkz. el-Kattan, a.g.e., s. 308-309. 216 Bkz. el-Kattan, a.g.e., s. 308-309.217

Bkz. Zerzur, a.g.e.,s. 357-395. 218 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 91-93.

olan tavrı ve kötü sonuçları anlatılır.219

2- Peygamberliği kesin olmayan Hıdır, Zülkarneyn ve Lokman gibi zatların kıssaları. Bu kıssalarda O zatların ilginç tavırları, icraatları ve öğütleri yer almaktadır.3- Ashab-ı Kehf, Ashabı Uhdüd ve Ashabu'l Cenne gibi toplulukların kıssaları.220 Bu kıssalarda o toplulukların mücadelesi, kayda değer davranışları ve karşılaştıkları sonuçlar anlatılmaktadır.Burada bizim dikkatimizi çeken husus şudur: el-Kattan ve Şehhate Kur'ân'da Hz. peygamberin savaşlarıyla ilgili geçen kısmı da Kur'ân kıssası kapsamına sokmaktadırlar.221 Oysa bunun Kur'ân'ın "kıssa" anlayışına iki yönden aykırı olduğunu düşünmekteyim. Birincisi Kur'ân, kıssa ifadesini özellikle geçmiş kişi /kişilerin serüvenleri için kullanmaktadır. İkincisi Kur'ân'ın nazil olduğu dönemde yaşanmakta olan olaylar henüz geçmiş sayılmaz. Dolayısıyla bunlar kıssa kapsamına girmez kanaatindeyim.Evet Peygamber (s.a.v)'le ilgili olaylar bize göre şimdi kıssadırlar. Ama Asrı Saadet'e göre henüz değil.222

b- Kıssaların Fayda ve Amaçları:

Kur'ân Kıssaları'nın birçok fayda ve amacı olduğu kesindir. Bazılarını şöyle hülasa edebiliriz:1- Davetin ilke ve esaslarını belirlemek.223

2- Dinin bütününün Nûh (a.s)'dan Peygamberimize kadar Allah'tan geldiğini ispatlamak.224 Buna el-Enbiya sûresinin kıssaları örnek verilebilir.225

3- Peygamberlerin davet metodlarının aynı olduğunu ve küfür milletinin bu davetlere verdikleri karşılığın eşit olduğunu açıklamak.226 Hûd sûresinde geçen kıssalarda bu durum görülmektedir.227

4- Sonuç itibariyle Allah'ın dostlarına yardım ettiğini ve düşmanlarını da kahrettiğini açıklamak.228 Bu sayede Hz. peygamber ve sahabesi bir yandan teselli; öte yandan da moral bulmuş oluyorlardı.229 el-Ankebut sûresinin 14-40 âyetleri arasında anlatılan kıssalar bunun en güzel örneğidir.5- Peygamber (s.a.v)'in geçmiş milletlerle ilgili verdiği bilgilerle nübüvvetini ispatlamak.230 Çünkü Peygamber (s.a.v) okuma yazma bilmiyordu, kimseden de bilgi almadığı ve ehl-i kitaptan kimseyle beraberliğinin olmadığı biliniyordu.231

6- Ehli kitabı geçmiş Peygamberlerle ilgili kıssalar konusunda susturmak.232

7- Kıssaların edebî bir şekilde işlenişi ile muhatabları daha fazla etkileyebilmek.233

8- Kıssaların ihtiva ettiği ders ve ibretlerle muhatapları eğitinek.234 Bu sayede de muhatabın Allah korkusu ve azab endişesi artar. Böylece amel noktasında Müslümanın daha disiplinli olması sağlanmış olur. Bu son dört husus Kur'ân'ın tüm kıssalarının ortak hedefidir.9- Hz. Muhammed (s.a.v)'in dini ile İbrahim (a.s.)'in Hanif dini ve Benû İsrailin semavi dinleri arasındaki benzerlik ilişkisinin güçlü olduğunu ispatlamak.235 Özellikle İbrahim (a.s.), Mûsâ (a.s.) ve İsa (a.s.)'ın kıssalarında buna tekrarla işaret edilmektedir.236

Kıssaların, bunlardan başka da Hz. Adem'in yaratılışı gibi bazı olağanüstü şeylere Allah'ın güçgetirdiğini, iyiliğin ve güzelliğin, fitnenin ve kötülüğün sonucunu ve Allah'ın peygamberlerine olan nimetlerini açıklamak gibi Kur'ân kıssalarının birçok faydası daha vardır.237

219 el-Kattân, a.g.e., s. 306; Şehhate, a.g.e., 5. 158-159.

220 el-Kattân, a.g.e., s. 306; Şehhate, a.g.e., 5. 158-159.221 el-Kattân, a.g.e., s. 306; Şehhate, a.g.e., 5. 158-159.222 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 93.223

el-Kattan, a.g.e., 5. 307.224

Şehhata, a.g.e., s. 159; Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 113.225

Bkz. el-Enbiya, 48-92.226 Şehhata, a.g.e., s. 160; Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 116.227

Bkz. Hud, 25-100.228 Şehhata, a.g.e., s. 160.229

Şehhata, a.g.e., s. 160; el-Kattan, a.g.e., s. 307; Bkz. Şimşek, Said, Kur'ân Kıssalarına Giriş, ist 1993, s. 73-78.230

Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 112; el-Kattan, a.g.e., s. 307; Şehhâte, a.g.e., s. 161.231 el-Kattan, a.g.e., s. 307.232 el-Kattan, a.g.e., s. 307.233 el-Kattan, a.g.e., s. 307. 234

Bkz. Şimşek, a.g.e, s.101-110.235

S. Kutub, et-Tasvft, a.g.e., S. 117.236

Bkz. el-Bakara, 89, 101; Maide, 46-48; En'am, 92; Yunus, 37; Yusuf, 111; el-Ahkaf, 30; es-Saff, 6; en-Necm, 36-40; el-A'la, 18-19.237

Bkz. S. Kutub, et-Tasvîr, s.117-120; el-Kattan, a.g.e., s. 307; Şehhata, a.g.e., s. 159-161. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 94-95.

C- Kıssaların Tekrarı:

Kıssa'nın amaç ve hedeflerini böylece sıraladıktan sonra kıssaların tekrar'ına kısaca değinmek uygun olur. Zira Kur'ânda geçen tekrarların büyük bir kısmı kıssalardadır. Tekrar konusu ise öteden beri düşmanlar tarafından çeşitli eleştirilere, Müslümanlar tarafmdanda farklı yorumlara konu olmuş bir husustur."Tekrarlama" olayı evrende yer alan birçok hususta görülmektedir. İnsanın hayat boyunca tekrarla yemek yemesinden, su içmesinden ve hava teneffüs etmesinden tutun, bitkinin tekrar sulanmasına, güneşin tekrar doğmasına kadar birçok hususta tekrar vardır. Keza konuşmanın nesir ve şiirinde de tekrar, bir prensip olarak kendisini göstermektedir.238

Tekrarın psikolojik açıdan büyük etkisi vardır. Çünkü tekrar vasıtasıyla tekrarlanan şey kişinin benliğine iyice işlenmiş olur239. Özellikle bireylere daha fazla maledilmek istenen husularda sıkça tekrara başvurma ihtiyacını çok kimse hissetmektedir.240

d- Tekrarın Sebepleri:

Tekrarın işte böyle fıtrî bir olay olmasından ötürü Kur'ân'da. özellikle muhataba mal olması istenen hususlarda tekrara çokça başvurulmuştur. Kur'ân'daki tekrarların sebeblerini şöyle açıklayabiliriz:a- Kur'ân'ın her kıssasının geçtiği yerde siyak ve sibak nedeniyle kıssanın bir bölümünü anlatmayı gerektiren pedagojik, psikolojik ve sosyolojik nedenler vardır.b- Kıssalarda peygamberlerin mücadelesi, kararlılıkları, kâfirlerin buna karşı inatları tekrar tekrar dile getirilmekle mü'minin benliğine daha ziyade işlenmiş olur. Bu sayede de takva ve salih amele sarılmanın psikolojik faktörleri daha fazala sağlanmaktadır.241

c- Kur'ân'da anlatılmak istenen hususların değişik ifadelerle ve özellikle sanat değeri olan farklı anlatımlarla dile getirilmesi Kur'ân i'cazının büyük göstergelerinden biridir.242

Kur'ân kıssaları psikolojik, pedagojik, sosyolojik ve antropolojik yönden değerlendirilebilen birçok ciddi ve önemli bilgiler içermektedir. Bunun için günümüzde bu alana ilgi oldukça artmıştır. Çağımızda Kur'ân kıssalarını kaleme alan alimlerin konuyu incelemede iki yol izlediklerini görmekteyiz:a- Klasik şekilde kıssaları inceleyenler,b- Yukarıda sözü geçen ilimler ışığında kıssaları inceleyenler. Suriyeli alim Dr Vehbe ez-Zuheylî’nin el- Kıssatu'l-Kur'âniyye'si birinci tür çalışmadır. et-Tihamî Nakra’nın daha önce sözünü ettiğimiz kitabı ikinci tür bir çalışmadır. Biz Kur'ân Psikolojisi kısmında Nakra'nın kitabını tanıtmaya çalışmıştık. Onun için biz şimdi sadece birinci türden olan ez-Zuheyll'nin çalışmasını tanıtmaya çalışacağız.243

Vehbe ez- Zuheyli-el-Kıssatü'l-Kur'âniyye Hidâyetün ve Beyanün:

Kitabın birinci baskısı 1992'de Beyrut'ta yapılmıştır. 240 sahifedir.Eser iki bölümdür. Birinci bölüm Peygamberimizden önceki peygamber ve diğer şahısların kıssalarına dairdir. Önce Kur'ân kıssalarının unsurlarını, bütün peygamberlere gelen vahyin muhtevasının bir olduğunu, Kur'ân kıssalarının hedeflerini ve Kur'ân kıssa ve hedeflerinden numuneler sunar. Daha sonra yazar bu bölümde şu şahısların kıssalarına yer verir: Adem (a.s.), iki oğlu, İdris, Nuh, Hud, Salih, İbrahim, Lut, Yusuf, Şuayb, Musa (aleyhimu's-selam), Benu İsrail, Hıdır ve Musa (a.s.), Ashabu's-Sebt, Talut ve Calut, Davud, Süleyman, Süleyman ve Belkıs, Eyyub, Yunus, Zekeriyya, Yahya, İsa, Uzeyr, Ashabu'1-Kehf, Zi'l-Karneyn, Ashabu'l-Karye, Harut ve Marut, Lokman, Sebe' ve Seylu'1-Arim, Ashabu'l-Cenneteyn, Ashabu'l-cenne, Ashabu'l-Uhdud ve Ashabu'l-Fil. Yazar bu kıssaları genelde Kur'ân'ın çizgisinde sade bir üslûpla anlatır. Bazen yazarın bu prensipten ayrılıp kaynak göstermediği için nereden aldığını tesbit edemediğimiz diğer bazı kaynakların malumatını aktardığını da görmekteyiz.244

İkinci bölümü kıssa görünümünü taşıyan siyeri nebi'nin olaylarına ayırmıştır. Bu bölümde: Vahyin başlangıcını, İslâm'a çağrının açıkça yapılması, müşriklerin bu çağrıya karşı tutumları, İsra ve Mi'rac, Akabe bey'atı,

238 el-Alûsî’nin eski şairlerden Muhelhil'den nakl ettiği bir kasidenin az bir kısmında bir mısra tam yedi defa tekrar edilmiştir. Bkz. el-Alüsî,

Mahmud, Ruhu'l-Meanî, Beyrut, 1985, XXVII. 97; el-Kasimî, Cemaleddin, Mehasinu't-Te'vil, Beyrut, 1978, XV, 305; İbnu Aşur, Muhammed et- Tahir, et-Tahrir ve't-Tanvir.Tunus 1984, XXVII, 246. Tabresî (ö.548/ll53)'nin Tevbe'ye ağıt yakan Leyla el-Ahyeliyye'den onbir beytini aktardığı kasidede tekrarın durumu şöyledir: Bir cümle beş defa; bir cümle iki defa; diğer iki cümle de ikişer defa tekrarlanmıştır. Bkz. et-Tabresî, el-Fadl b.el-Hasan, Mecma'ul-Beyan fi tefsiri'l-Kur'ân, Beyrut 1988, IX,301-302.239 Bkz. Nakra, a.g.e., s. 110; Şimşek, s. 112.240 Nakra, a.g.e., s. 130. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 95-96.241 Nakra, a.g.e., s. 133.242

Nakra, a.g.e., s. 224. 243 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 96.244 Bkz. ez-Zuhaylî Vehbe, el-Kıssatü'l-Kur'âniyye Hidayetün ve Beyan, Beyrut 1992, s. 128-129.

Mekke'den Medine'ye hicret, büyük Bedir Savaşı, Ka'b b. el-Eşref ve Gatafan Savaşı, Uhud Savaşı, Benu Kaynuka' yahudileri, İfk olayı, Hendek Savaşı, Benu Kurayze Savaşı, Hudeybiye antlaşması, Mu'te Savaşı, Mekke Fethi, Huneyn savaşı, Tebuk savaşı, bu savaştan geri kalan üç kişinin kıssası, Dirar Mescidi, heyet (yabancı konuk) ler yılı, Veda Haccı, Ümeyye b. Halef, Adî b. Rabi', el-Ahnes b. Şurayk, el-Ğeranik, el-Velid b. el-Muğire, Sa'lebe b. Hatıb, Tu'me b. Übeyrik, Abdullah b. Ümmi Mektüm, Yahudi olan Lebid b. el-Asam, Hamza b. Abdulmuttalib, Ümmetin firavunu Ebu Cehil, maddi mu'cizeler peşinde olan Mekke ileri gelenleri, Muhacir ve Ensar, cinlerin imanı, kıble ve ezan kıssaları.Ayrıca müellif kitabının sonunda Kur'ân'ın nüzulünü, Mekkî ve Medenî Kur'ân'ı, Kur'ân'ın cemi’ ve hıfzını, nüzul sebeblerini bilmenin faydalarını, Kur'ân'da soru sorma olayını, iman ve islâm konularını da incelemektedir.245

Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:

Kitap bütün bu konuları sade bir üslûpla ve özet bir şekilde kaleme almaktadır.Daha önce ifade ettiğimiz gibi genelde konuları Kur'ânî çizgide anlatır. Ancak bazen ayrıldığı da oluyor.Kur'ân'ın dışından getirdiği malumata kaynak göstermemesi esere olan güveni zayıflatmaktadır. .Kitabın ikinci bölümünde siyer olaylarının Kur'ân kıssaları içeriğinde incelenmesi Kur'ân'ın kıssa ifadesi muhtevasına uygun düşmemektedir. Zira Kur'ân, Kıssanın türevlerini kendisinin nazil olduğu asırdan önceki asırlarda yaşanan olaylar için kullanmaktadır.246 Ne var ki, Kur'ân'ın nüzulünden sonra yaşayan ve nüzul sırasında yaşanan olayların kendilerine göre tarihî kıssa sayılabilen bizler için Peygamber zamanında yaşanan olaylar kıssa olarak algılanabilir. Yalnız görebildiğimiz kadarıyla alimlerin çoğu Kur'ânî kıssa derken birinci anlamı algılayarak konuyu incelemektedirler. Böylece ez-Zühayll, bu anlayışıyla çoğunluğun yolunu hiç gerekçe göstermeden terk etmiş olmaktadır.Kitap, Mekkî-Medenî Kur'ân ve nüzul sebepleri gibi kıssayla ilgisi olmayan bazı konuları kaydetmekle kendi sahasının dışına çıkmış olmaktadır. İlim çevrelerince bu pek hoş karşılanmaz.247

Kur'ân Kıssaları Sahasında Yapılan Çalışmalar:

1- el-Kasasu'l-Kur'âni mine'l-Alemi'l-Manzuri ve Ğayri'l-Manzur, Müessesetü Dari'l-Asale1984.2- Abaza, Servet, es-Serdu'l-Kasasiyyu fi'l-Kur'âni'l-Kerim,.Kahire trs.3- Abdi Rabbih, es-Seyyid Abdulhafız, Buhusün fi Kasasi'l-Kur'ân, Beyrut 1972.4- Abdurrauf, Tâhâ, Kısasun Mine'l-Kur'ân, el-Kâhire 1989.5- Ahmed, Musa Salim, Kasasu'l-Kur'âni fi Muvaceheti Edebi'r-Rivâyeti ve'l-Mesrah, Beyrut trs.6- Ali Abdülhalık Ali, Kıssetu Nuh Kema Savvarahâ el-Kur'ânu'l-Kerîm, el-Kâhire 1983.7- Beravî, Raşıd, el-Kasasu'l-Kur'âni Tefsirun İçtimaî, Kahire 1978.8- Bilâdî, Atık İbn Gays, Ahbâru'l-Ûmemi'l-Mubaâeti fi'l-Kur'ân, Mekke, 1990.9- Câde'l-Mevlâ, Muhammed Ahmed; İbrahim, Muhammed Ebu'l-Becavî, Fadl-Ali Muhammed-Şehhate, es-Seyyid, Kıssasu'l-Kur'ân, el-Kâhire, 1984.10- Cemal, Ahmed Muhammed el-Kasasu'r-Ramzî fi'l-Kur'ân.11- Cezairî, es-Seyyid Nimetullah, en-Nuri'l-Mubin fi Kasasi'l-Enbiyai ve'l-Murselin, Beyrut 1978.12- Deylemî, Abdulvehhab b. Lutf, Mealimu'd-Da've fi Kasası'l-Kur'âni'l-Kerim, Cidde, 1986.Fakî, Muhammed, Kısasu'l-Enbiyâ Ehdasuhâ ve İ’beruhâ, el-Kâhire 1979.13- Fikri, Ali, Ehsenul-Kısasi, min Kısasi'l-Enbiya, Beyrut 1990. 14- Halefullah, Muhammed Ahmed, el-Fennu'l-Kıssasiye fi’l-Kur'ân, 1990.15- Mahmud, es-Seyyid Hasan Mustafa, Revai’u'l-İ'caz fi'l-Kasasi'l-Kur'ânî, İskenderiyye, trs.16- Mahmud, es-Seyyid Hasan Mustafa el-İcazu'l-Luğaviyye fi'l-Kıssati'l-Kur'âniyye, İskenderiyye 1981.17- Hatîb, Abdülkerim, el-Kasasul-Kur'âniyyu fi Mantûkihi ve Mefhûmihi Mea't-Tatbiki li-Kısseti Adem ve Yûsuf, Beyrut 1990.18- Hıdır, Abdulalim, Mefeahimu Coğrafiyetun fi'l-Kasasi'l-Kur'ânî. 19- Şakir, Kemal Mustafa, Ahsenu'l-Kısasi Kısasü'l-Enbiya, 1992.20- Maczub, Muhammed, Kısasun ve İber Nazaratün Tahliliyye fi'l-Kıssatı'l-Kur'âniyye, ed-Daru's-Suudiyye, trs.21- Hasan Muhammed, Kamil, el-Kur'ânu ve'l-Kıssatu'l-Hadise, Beyrut 1970.22- Mukallid, Taha Abdulfettah, el-Kasasu'1-Kur'ânî Beyne'l-Müfessirin ve'l-Kıssasu Kadimen ve Hadisen, Daru't-Teavun, trs.23- Neccar, Abdulvehhab, Kısasu'l-Enbiya, Kahire, trs

245 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 97-98.246

Bkz. Kur'âni Kerim/Hud, 120; Yusuf,3, 111; el-Kehf.13, ileH.247 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 98.

24- Neccar, Muhammed et-Tayyıb, Tarihu'l-Enbiyai fi Davi'l-Kur'âni ve's-Sunne, Riyad, 1983.25- Ömerî, Ahmed Cemal el-Dirasâtun fi't-tefsiri'l-Menhul-Kıssa fi'l-Kur'ân, el-Kâhire 1991.26- Şal, Cabir, Kasasun-Nisafi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut 1985.27- Şarkavî, Mahmud, el-Enbiyau fı'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire 1970.28- Şedid, Muhammed, Menhecu'l-Kıssa fi'l-Kur'ân, Suudi Arabistan,1984. 29- Şengül, İdris, Kur'ân Kıssaları Üzerine, İzmir, 1994.30- Tabbare, Afif Abdulfettah, Ma'al-Enbiya fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Mısr; 1968.31- Zalat, Mahmud el-Kasabî, Kadaya't-Tekrari fi'l-Kasasi'l-Kurânı, Daru'l-Ensar, 1978.32- Zehran, Mahmud, Kısasun mine'l-Kur'ân, Mısır, 1956. 33- Zuheyr, İmad, el-Kasasu'l-Kur'ânî Beyne'l-Âbâi ve'l-Ebnâi.248

USUL'UT TEFSİR

Daha evvel Tefsir Usulu'nun Ulumu'l-Kur 'ân'la eş anlamlı olmadığına ve bunun Kur'ân ilimlerinden ancak bir dal olabileceğine işaret etmiştik. Çünkü Usulu't-Tefsir adı altında yapılan çalışmalar tefsirin başlangıcını, önderlerini, ekollerini, eğilimlerini, tefsir edebilmenin kaidelerini, kelime ve cümlelerin delalet çeşitlerini incelemektedir. Ulumu'l-Kur'ân çalışmaları ise, çok daha geniş bir alanı kapsamaktadır. Şimdi biz tefsir usulü alanında kaleme alınan bazı çalışmalara dikkat ettiğimizde, hem tefsir usulünün Kur'ân ilimlerinden ayrı olduğu, hem de bu konunun ne kadar bakir olduğu bir kez daha anlaşılmış olur. Eser tanıtımına geçmeden önce şunu da belirtmemiz zorunludur: Tefsir usulüne nüve teşkil edebilecek az miktarda malumat eski kaynaklarda serpiştirilmiş şekilde bulunmaktadır. Bugünkü tefsir usulünün bazı alanlarına belirgin olarak çekirdek teşkil edebilecek en derli toplu malzeme Taşköprüzade (ö.968/1560) ve Katip Çelebi (ö.1068/1657)'nin eserlerinde bulunabilir kanaatindeyiz.249 Ancak bu eserlerde bulunan malumatın gerekli şekilde sistematize edilip kritiği yapılmamıştır.Ayrıca Tefsir Usulü alanına giren vucuh-nezair, muhkem-müteşabih ve hitap şekilleri gibi bazı konular da daha evvelki dönemlerde müstakil eserlerde yazılmıştır. Mesela İbnu Cevzi'nin vucüh ve nezaire dair eseri buna en bariz örnektir.250

A- Usülü't-Tefsirin Tasnifi:

Günümüzde tefsir usulü sahasında yapılan çalışmaları şöyle bir tasnife tabi tutmak mümkündür:1- Tefsirin doğuşunu, gelişmesini, otoritelerini, ekollerini, kaynaklarını kapsayan ve bunların kritiğini yapan çalışmalar. Görüldüğü gibi bu kısım çalışmalarda tefsir tarihi ağırlıktadır. Bunun en bariz örnekleri, ez-Zehebî'nin et-Tefsir ve'l-Müfessirun, Muhyeddin Baltacı'nın Dırasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi ve Fehd er-Rum'ı'nin Buhûsun fi Usuli’t-tefsir adlı eserlerdir.2- Yukarıda sıralanan konularının yanı sıra Kur'ân'ın kelime ve cümlelerinin mânâyı ifade etme yönünü ilgilendiren vücuh-nezair, hakikat-mecaz, umum-husus v.b konuları da ihtiva eden eserler. Bu kısımda da direkt tefsiri ilgilendiren malumat ağırlıktadır. Buna Halid el-Akk'ın Usuli't-Tefsiri ve Kavaiduhu adlı eserini ve Fahd er-Rumî'nin Buhûsun fi Usuli't-Tefsir adlı eserini örnek verebiliriz.251

B- Eserlerin Tanıtımı:

Şimdi biz, tefsir usulü sahasında yazılan çalışmalardan bulabildiklerimizin fazla detaya girmeden sadece fihristî bir şekilde muhtevalarına dikkat çekeceğiz.252

1- Muhammed Hüseyin ez-Zehebî-et-Tefsir ve'I-Müfessirûn:

Hiç şüphesiz tefsir usulu'nda günümüzde yazılan en önemli ve en kapsayıcı eser, Dr. Muhammed Hüseyn ez-Zehebi'nin telif ettiği ve önce iki cilt halinde piyasaya sürülen daha sonra bir cilt daha ilave edilerek üç cilt olarak yayınlanan et-Tefsiru ve'l-Müfessirun adlı eseridir. Eser, yazıldığı günden itibaren ilim çevrelerinin başvuru kaynağı olmuştur.Kitabın muhtevası kısaca şöyledir: Birinci cild şu konuları içerir: Mukaddimede tefsir ve te'vilin mana ve farkları, Kur'an'ın başka dile tercemesi, harfî ve tefsiri terceme, bunların arasındaki fark, tefsiri tercemenin şartları ve Kur'an tefsirinin tasavvurat mı yoksa tasdikat mı olduğu konuları incelenmiştir. Birinci bab, tefsirin

248 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 99-100.249

Bkz.Taşköprüzade, II. 54-112; Katip Çelebi, I. 427434.250 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 101.251 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 102.252 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 102

birinci merhalesi olan Hz. Peygamber (s.a.v.) ve sahabesinin tefsirine tahsis edilmiştir. Bu bab dört fasıldan meydana gelir. Birinci fasılda Hz. Peygamber (s.a.v.) ve sahabenin Kur'an'ı anlamaları, sahabenin Kur'an'ı anlamada gösterdikleri farklılıklar, bu dönemde tefsirin kaynakları, Kur'an'ın tümünün Hz.Peygamber (s.a.v.) tarafından tefsir edilip edilmediği, her iki görüşü savunanların delilleri, bunun değerlendirmesi ve sünnetin kitabı açıklama yönleri, ikinci fasıl müfessir sahabeye tahsis edilmiştir. Burada meşhur müfessir sahabeden İbnu Abbas, İbnu Mes'ud, Ali b. Ebi Talib ve Übeyy b. Ka'b'ın kısa bir biyografileri yazılarak tefsirlerinin değerlendirilmesi yapılmıştır. Üçüncü fasıl sahabeden gelen me'sur tefsirin kıymetine; dördüncü fasıl da tefsirin bu dönemdeki özelliklerine dairdir.İkinci babta tabiin tefsiri/tefsirin ikinci merhalesi incelenmiştir. Birinci fasılda tefsir medreseleri ve bu medreselerin önemli simaları incelenmiştir, ikinci fasılda tabiin tefsiri değerlendirilmiş; üçüncü fasılda bu dönemin ayırıcı özellikleri anlatılmış; dördüncü fasılda da selefin tefsirdeki ihtilafları incelenmiştir.Üçüncü babta tedvin asrında tefsir/tefsirin üçüncü merhalesi kaleme alınmıştır. Bu baba bir girişle başlanmıştır. Girişte tefsirin çeşitleri, aklî ve mevzu'î tefsirin gelişmesi incelenmiştir. Birinci fasılda me'sûr tefsirin gelişmesi, içindeki zaifliğin sebebleri, isrâiliyatın durumu, tefsire girişi, tefsirdeki etkisi, müfessirlerin buna karşı tutumu ve isrâilî rivayetlerin öncüleri kaydedilmiştir. Müellif burada Abdullah b. Selam gibi israiliyatı çokça rivayet eden bazı israiliyat ravilerinin kısa biyografilerini, isrâiliyata yer veren bazı tefsir kaynaklarının genel özelliklerini de kaydeder, ikinci fasılda rey tefsiri ele alınmıştır. Burada şu hususlar incelenmiştir: Alimlerin rey tefsirine karşı tutumu, müfessirde bulunması gereken ilimler, tefsir kaynakları, müfessirin uzak durması gereken hususlar, Kur'ân ilimleri, müfessirin takib etmesi gereken yol, rey tefsirinde tercihin kuralları, rey tefsirinde bulunan hataların kaynağı ve rey tefsiri ile me'sur tefsirin çatışması. Üçüncü fasılda rey tefsirinin en önemli kaynakları incelenmiştir. Bu cümleden olarak Razi, Kadî, Nesefî, Hazin, Ebu Hayyan, Nisaburi, Celaleyn, Şirbinî, Ebu's-Suûd ve Alûsî tefsirlerini muhteva ve özellikleriyle tanıtır. Dördüncü fasılda rey tefsirinden mezmum kısmını/bid'a tefsirini inceler. Burada şu hususlara yer verilmiştir: İslâmî fırkaların doğuşu, Mu'tezile'nin tefsire karşı tutumu, Mu'tezile mezhebinin temel prensipleri, bazı alimlerin Mu'tezile'ye olan eleştirileri, Keşşaf ve Emâlî gibi l'tizalî görüş çerçevesinde kaleme alınan bazı tefsirlerin tanıtımı. İkinci ciltte ise şu konuları detaylı bir şekilde inceler: Şia ekolu ve bu ekolün tefsire karşı tutumu, önce Şia'nın inanç prensiplerini, fırkalarını genel bir şekilde anlatır. Daha sonra İsnaaşeriyye fırkasının tefsire karşı tutumunu, en önemli tefsirlerinden Kazranî, Askerî: Tabresî, Kaşî, Alevî ve el-Hurasanî tefsirlerini genel olarak muhteva yönünden; özellikle de Şia'nın fıkhî ve itikadı prensipleri açısından irdelemeye çalışır.İkinci derecede İmamiyye'den Batınıyye fırkasının tefsire karşı tutumunu kaleme alır. Burada Batınî inancının temel prensiplerini, Kur'an tefsirinde Batınıyyenin verimini, ilk gelen Batınîlerin tefsire karşı durumunu, eski Batınîlerin tevillerini ve daha sonra gelen Batınîlerin tefsire karşı tutumunu inceler.Yazar günümüzde yayılmaya yüz tutan Babilik ve Bahhailiği de incelemeye alır. Her ikisinin doğuşunu, Babilik'le eski Batınîliğin ilişkisini, Babiliğin tefsirdeki verimini ve onların bozuk tevillerinden bazı örnekleri kaydeder.Yazar Zeydî ekoldan sadece Şevkanî'nin tefsirini tafsilatlı olarak tanıtır.Haricîleri tanıtmaya geçen yazar haricîliği genel bir şekilde tanıttıktan sonra haricî fırkalarını, bunların tefsire karşı, Kur'an naslarını anlamağa karşı, sünnet ve icma-i ümmete karşı tutumlarını, haricî tefsirin verimini ve verimin azlığının sebeblerini inceledikten sonra Hemyanu'z-Zad adlı Haricî tefsirin tanıtımına geçer. Yazar bervechi adeti olduğu üzere kitabı tafsilatlı bir şekilde tanıtır.Yazar üçüncü babın beşinci faslını tasavvufî tefsire ayırır. Yazar önce tasavvufun kaynağını, gelişmesini, tasavvufun çeşitlerini, bu kısımların değerlendirmesini, bu kısımlardan işarı tefsir kısmı hakkında alimlerin görüşlerini kaydeder. Sonra işari tefsirin en önemli kaynakları olan Tüsterî, Sülemî, Şirazî, Semnanî ve İbni Arabi'nin tefsirlerini detaylı olarak inceler. Müellif bu tefsirlerden örnekler getirerek kitaplar ve takib ettikleri metod hakkında okuyucuya bir fikir vermeğe çalışır.Altıncı fasıl felsefecilerin tefsirlerine dairdir. Yazar önce tefsir-felsefe ve din-felsefe ilişkisini ve felsefeye karşı olanla felsefeyi kabul edenleri anlatır. Sonra Farabî, Îhvanu's-Sefa ve İbni Sina'nın tefsir örneklerini serdedip konu hakkındaki görüşünü ortaya koyar. Yedinci fasıl fıkıhçıların tefsirine dairdir. Bu fasılda fıkhî tefsirin nübüvvet döneminden fıkıh mezheblerinin kuruluşuna kadarki süreçte fıkhî tefsirin gelişmesini, taklid ve mezhebi taassub ortaya çıktıktan sonra fıkhî tefsirin durumu, İslamî fırkaların çeşitliliğine göre fıkhî tefsirin çeşitliliği, fıkıhçıların bu sahadaki verimliliği, Razı, el-Keya'l-Herrasî, İbnu'l-Arabî, el-Kurtubî, İmamiyyeden es-Siyûrî ve Zeydiyyeden es-Sülâî'nin ahkamla ilgili tefsirlerini kitapların takib ettikleri metod hakkında fikir verebilecek şekilde detaylı olarak incelemeye alır. Sekizinci fasılda ilmî tefsiri inceler. Evvela ilmî tefsirden neyin kastedildiğini ortaya koyar. Sonra Gazzalî, Suyutî ve el-Mersî'nin ilmî tefsir hakkındaki görüşlerini aktarır. Şatıbî'nin konuyla ilgili muhalif görüşünü aktardıktan sonra mesele hakkındaki kendi tercihini kaydetmekle faslı bitirir.İkinci cildi yeni çağda tefsir ve çeşitli akımları hakkındaki bir hatimeyle bitirir. Burada ilmî, mezhebî ve pozitivist tefsirin yeni çağdaki durumunu örnekler vererek ve kritiğini yaparak inceler. Bundan sonra yine yeni çağda edebî ve içtimaî tefsirin durumunu ve Şeyh Muhammed Abduh'un tefsir medresesini incelemeye alır. Bu medresenin ayıplarını kaydettikten sonra en önemli öncülerinden Muhammed Abduh, Muhammed Reşid Rıza ve

Muhammed Mustafa el- Merağî'nin tefsir metodlarını incelemeye tabi tutar.Kitabın bu iki cildine bilahere ilave edilen üçüncü ciltte sadece Şia tarihi, grupları ve tefsirleri incelenmiştir. Yaklaşık olarak Şia'nın otuz grubu tanıtılmış daha sonra Kur'an ve tefsirle olan ilişkilerine geçilmiştir. Yazar önemli tefsir, hadis ve diğer kaynaklarından fıkıh, itikad ve tefsirle ilgili görüşlerini aktararak Şia tefsiri ve kısmen de fıkhı ve akaidi hakkında bir fikir vermeye çalışmıştır.253

2- Halid Abdürrahman el-Akk-Usulu't-Tefsir ve Kavaiduhu:

Kitap, 1968 yılında tashihten geçtiğine göre 1960'larda yazıldığı anlaşılmaktadır. Şam Genel Fetva İdaresi'nde müderris olan eş-Şeyh Halid Abdurrahman el-Akk tarafından bin dokuzyüz altmışlarda yazıldığı musahhihin sunuşundan anlaşılmaktadır.254 1986'da ikinci baskısı yapılan eser fihristlerle beraber 496 sayfadan oluşmaktadır.Kitap, mukkaddime ve çalışmanın planından sonra altı kısımdan oluşur. Birinci kısım (s.27-72) altı bahisten oluşur. Bu bahislerde müellif, usulut-tefsir'in tarifini, tefsirdeki yerini, doğuşunu, kaidelerini, vahyi, Ulumu'l-Kur'ân ile tefsirin ilişkisini tefsir ilminin beslendiği kaynakları, tefsirin çeşitlerini, Kur'ân'ın tarihini ve te'vil ile tefsir arasındaki farkları, mütekellimin ve selefe göre te'vili, usulcülere göre te'vilin gelişmesini, şartlarını ve çeşitlerini, müfessirin amacını, Kur'ân kıssalarını tanımanın faydalarını ve tefsir ile kıssaların ilişkisini kaydeder.İkinci kısım (s.77-261) bir giriş ve iki fasıldan oluşur. Girişte şu hususlara yer verilmektedir: En iyi tefsir yolları, müfessirin takip etmesi zorunlu olan metod, tefsirlerde ihtilaf sebepleri, müfessirin bazı ilimlerde uzman olmasının gerekliliği, tefsirdeki problemlerin çözüm yolları ve nüzul sebeblerinin tefsirdeki yeri.Üç bahisten oluşan birinci fasılda yazar, şu konuları incelemektedir: Tefsirde naklî metod, naklî tefsirin tarifi, değeri, kaynakları, me'sur tefsirin gelişmesi, nebevî tefsir metodu, Sünnet ve Kur'ân'ın ilişki boyutu, bu ilişkilerin yenilenmesi, naklî tefsirin şartları ve kuralları, tefsirde luğavî metod, Arap dili ve Kur'ân ilişkisi, sahabenin tefsir metodu, Arap şiirinin rivayeti, lüğavî tefsirin kaideleri, Kur'ân'da garip lafızlar, lügat ve Kur'ân müfredlerinin tefsir ilişkisi, nahiv ve i'rabın tefsirdeki değeri ve Kur'ân i'rabının metodu.Beş bahisten oluşan ikinci fasıl aklî ve içtihadı tefsir metoduna dairdir.Bu fasılda yazar, sırasıyla şu konuları irdelemeye çalışır: Aklî tefsirin tanımı, alimlerin ona karşı tutumu, aralarındaki ihtilafın mahiyeti, aklî metodun tefsirdeki boyutu, aklî tefsirde istenen içtihad ve onun alanı, tefsirle ilişkisi ve kaideleri, müffessirin şartları ve adabı, işarî tefsirin tanımı, çeşitleri, meşruiyet ve şartları, Sufî-İşarî tefsir ve şartları, kevnî bazı âyetlerle ilgili ilmî-işarî tefsir, alimlerin bu tefsirin cevazıyla ilgili görüşleri, aklî tefsirin sakıncaları, tefsirde bazı inhirafların ortaya çıkması, müteşabih âyetlerin tefsirinde kelamı ve felsefi metodun aşırılığı, tefsirde sufî-felsefî metodun inhirafı, siyasî tefsirin inhirafı, tefsirde yenilik peşinde olanların inhirafı, israiliyyat ve bunların tefsirde bıraktıkları kötü tesir. Üç fasıldan teşekkül eden üçüncü kısım (265-318), tefsir kaidelerine dairdir. Bu kısımda garip, muarreb255, eş anlamlı, fasl-vasıl, îcaz-itnab, istiare-teşbih, hakikat-mecaz, tasrih-kinaye, ta'riz, Kur'ân'ın muhkem ve müteşabihi, nasih ve mensuhu, Kur'ân i'cazı, hitap çeşitleri ve Kur'ân'da geçen soru cevap şekilleri.Yine üç fasıldan oluşan dördüncü kısım (321-371) Kur'ân lafızlarının açıklık-kapalılık durumunda olan tefsir kaidelerine dairdir. Burada şu mevzulara yer verilmiştir: Açık delaletle ilgili bahisler: Zahir, nass, müfesser-muhkem. Kapalı delaletle ilgili bahisler: Hafy, müşkil, mücmel, müteşabih, lafızların hükümleri ifade etmesi ve ilgili bahisler, delaletü'l-ibare, delaletül-işare, delaletü'n-nas ve delalctü'l-iktiza.Üç fasıldan meydana gelen beşinci kısım (375-411), Kur'ân lafızlarının şumullü bir anlam taşıdıkları takdirde ortaya çıkan tefsir kaidelerine dairdir. Bu kısımda ammın tahsisi, çeşitleri, sayılı mânâsı olan lafızların varlığının sebepleri ve delaleti, hassın delaleti çeşitleri ve bu çeşitlerin delaletleri incelenmektedir.Üç fasıldan oluşan son kısım (417-475) ise, Kur'ânî lafızların bazı kurallarına dairdir. Sırasıyla şu konular incelenmiştir: Lehçeler-kıraetler, Kur'ân'ın kaç harf (lehçe) üzere nazil olduğu, Yedi harf meselesi, mütevatir kıraetlerle yedi harf ilişkisi, kıraat ilmi ve ilgili konular, sened yönünden kıraatin çeşitleri, kıraatin tedvini ve ravileriyle meşhur oluşunun sebepleri, resm-i osmanî ve Kur'ân'ın noktalaması, Kur'ân'ın yazıldığı lehçe ve yazı türü, osmanî mushafın noktalanma ve harekelenmesi, Kur'ân'ın tercümesi, tercümenin mânâsı, sebepleri, harfî tercüme, Kur'ân mânâlarının tercümesinin Kur'ân olmadığı, tercümenin şart ve kuralları, Kur'ân'ın yabancı dillere tercümesinin önemi ve tehlikesi.Yazar bütün bu konuları sade ve akıcı bir dille anlatır. Ayrıca ileri sürdüğü hususları da alimlerden ve ilgili kaynaklardan nakillerle desteklemeye çalışır. Kısaca kitap, ilim çevrelerinin istifade edebileceği kalite ve kapasitededir.256

3- Muhyiddin Baltacı-Dırasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi:

253 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 102-106.254

Bkz. el-Akk, Halid Abdurrahman. Usulu't-Tefsiri ve Kavaiduhu, Beyrut, 1986, s. 7.255 Muarreb: Başka dilden Arapçaya geçirilerek Arapçalaşan kelime.256 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 106-108.

Kitap, Katar Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Muhyiddin Baltacı'nın telifidir. Fihristlerle beraber 239 sayfadan meydana gelen bu eser, 1987 senesinde birinci baskısını yapmıştır. Kitap dört fasıldan oluşur. Birinci fasıl (s. 7-40) tefsir ve te'vile dairdir. Ama başlığa rağmen fasılda daha değişik konular işlenmektedir. Şöyle ki yazar; Hz. Peygamber (s.a.v.)'in döneminde tefsir ihtiyacı, müffessirin şartları, tefsir ilminin doğuşu, sahabe ve tabiin döneminde tefsir, İsrailiyat, me'sur tefsirde ihtilafın sebepleri, me'sur tefsirin tedvini ve önemli kaynakları başlıkları altında tefsirin ilk dönemleriyle ilgili lüzumlu bazı tarihî malumatı vermektedir.Yazar, ikinci fasılda (s.41-101) tefsirin doğuş dönemlerinde ortaya çıkan Mekke, Medine ve Irak tefsir medreselerini ve bu medreselerin özelliklerini, Mekke medresesinin tabiin öncülerinden Said b. Cübeyr (ö.95/713), Mücahid (ö.103/721), İkrime (ö.105/723) ve Ata b. Ebi Rebbah (ö.114/732); Medine medresesinin tabiin öncülerinden Ebu'l-Aliye (ö.93/712), Zeyd b. Eslem (ö.136/753) ve Muhammed b. Ka'b el-Kurezî (ö.120/738); Irak medersesinin öncülerinden Alkame b. Abdullah (ö.61/681), Mesruk b. el-Ac'da (ö.63/ 683), el-Esved b. Yezid (ö.75/694), Murre b. Şurahbîl (ö.76/695) Amr b. Şurahbîl (ö.109/727), el-Hasan b. Ebi Yesar el-Basrî (ö.110/728) ve Ebu'l-Hattab Katade b. Diame es-Sedusî (ö.H7/735)'yi mercek altına alır. Bunların tefsirdeki yerlerini, kendi aralarında ihtilaflarını ve tefsire olan katkılarını inceler. Bu faslın sonunda yazar, rivayet dirayet tefsir bileşkesinin hicrî ikinci asırda Yahya b. Sellam (ö. 200/815)'ın Tunus kütüphanelerinde el yazması olarak bulunan 30 cüzlük tefsiri ile Taberî’nin H. üçüncü asırda yazdığı tefsirinin temsil ettiğini söyleyerek 257 özellikle Taberî'nin tefsirini uzun uzadıya inceler.258

Yazar üçüncü fasılda (s. 103-191) tefsir eğilimlerini kaleme alır. Önce dirayet tefsirini, doğuşunu, bunu hazırlayan sebepleri anlatır.259 Sonra dirayet tefsirinin metodunu ve özelliklerini detaylı bir şekilde sunmaya çalışır.260

Yazar, tefsirin ikinci eğilimi olarak i'tizal veya kendi deyimiyle aklî tefsiri kaleme alır. Burada bu eğilimin ortaya çıkış sürecini, bunu hazırlayan ilmî, siyasî, içtimaî, fikrî ve kültürel sebeplerini anlatır. Araya Mu'tezilenin usul-ü Hamse'sini irdeliyerek sıkıştırır. Bu eğilimin öncülerinden Zemahşerî tefsirini geniş bir şekilde tanıtır.261

Üçüncü eğilim olarak yazar, tefsirin lüğavî eğilimini ele alır. Lüğavî eğilimle nahiv, sarf, meani, beyan gibi dille ilgili ilimlerin tefsirde ağırlık merkezini teşkil ettiği eğilim kastedilmektedir.262 Bu eğilime öncü olarak Ebu Ubeyde (ö.210/825)'nin Mecazu'I-Kur'ân'ına ve el-Ferra (ö.207/822)'ın Mean'il-Kur'ân'ına kıssaca değindikten sonra Ebu Hayyan (ö. 745/1344)'ın el-Bahru'l-Muhit adlı tefsirini geniş bir biçimde tanıtır.263 Müellif dördüncü bir eğilim olarak tasavvufi tefsir eğilimini ele alır. Ancak 150-170 sayfaları arasında önce geniş bir şekilde tasavvufun menşeini, kaynağını ve gelişmesini ele alıp kritiğini yaparak anlatır.264 Bundan sonra işarı tefsirin kritiğine geçer; işarı tefsirinin öncülerinden Tusterî ve İbnu Arabi'nin tefsirlerinden bazı örnekler vererek işarî tefsirin bazı çıkmazlarını ilmî bir metodla ortaya koymaya çalışır265.Kitapta yer alan tefsir eğilimlerinin beşincisi fıkhı eğilimdir. Yazar, önce fıkhı düşüncenin oluşmasını ve gelişmesini anlatır. Sonra bu eğilimin öncülerinden kabul ettiği Ebu Bekr el-Cessas er-Raz'î (ö.370/980)'nın Ahkamu'l-Kur'ân'ını ve el-Kurtubî (ö.671/1272)'nin el-Cami'u li Ahkamu'l-Kur'ân adlı tefsirini tanıtmaya ve metodlarını belirlemeye çalışır.266 Yazar, alternatif tefsir eğilimleri adıyla kitabın dördüncü ve son faslını kaleme alır. Burada müellif ilmî tefsiri irdelemiştir, ilmî tefsirin leh ve aleyhindeki görüşleri serdeder.267 Konunun sonunda leh ve aleyhteki her iki tarafın aşırı ve tepkisel davrandıklarını; dolayısıyla vasat bir yolun takip edilmesinin gerekliliğini vurgular.268

Yazar son olarak aklî-içtimaî tefsir eğilimini inceler. Bu eğilimin beş temel prensibini ayrı ayrı ele alır. Bu tefsirin öncüsü olarak Muhammed Abduh ve Reşid Rıza'yı kabul eder. Eğilimin beş temel prensibinin kritiğini yapar. Eğilimin öncülerinden nakillerde bulunup gerekli eleştirileri yapmadan geçmez.Kısaca kitap, hem üslûp hem de muhteva yönünden iyi bir eserdir. Bu kitapta istifade edilebilecek birçok şey vardır denilebilir.269

257 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 91-92.

258 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 92-101.

259 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 103-106.260

Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 107-115.261

Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 131-144.262 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 144.263 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 147-150.264 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 150-170.265

Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 175-180.266 Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 183-191267

Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 193-208.268

Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 207-210. 269 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 108-110.

Tefsir Usûlü Sahasında Yapılan Diğer Çalışmalar:

1- Abdurrahman Abdulgaffar, İmam Muhammed Abduh ve Menhecuhu Fi't-Tefsîr, Kahire, trs.2- Arcûn, Muhammed Sadık, Nahve Menhecin Li't-Tefsiri'l-Kur'ân, Kahire trs.3- Beyyumî, Muhammed Receb, Hutuvati't-Tefsiri'l-Beyanî, Kahire 1971. 4- Bintu'ş-Şati', Aişe Abdurrahman, el-Kur'ân ve't-Tefsiru'l-Asrî.5- Cemâl, Ahmed Muhammed, Me'a'l-Müfessirîn ve'l-Kitab.6- Cuveynî, Mustafa es-Savî, Alamu'd-Dirasati'l-Kur'âniyyeti fi Hamseti Aşere Karnen, İskenderiyye 1983.7- Cuveynî, Mustafa es-Savî, Menhecu'z-Zemahşerî fi Tefsiri'l-Kur'ân ve Beyanı İ'cazihi, Mısır 1968.8- Ğabbaşî, Abdulazim, Tarihu't-Tefsiri ve Menahicu'l-Mufessirin, Kahire 1971.9- Haburî, Atıyye Ebu'l-Yakzan, Dirasatun fi't-Tefsiri ve Ricalihi, Beyrut 1986.10- Hicâzî, Rivâyetu't-Tefsir fi'l-Karni'l-Evvel ve't-Tedvinuhu, Kahire,1985. 11- Itr, Nureddin, Dirasatun Menheciyyetun fi't-Tefsiri ve Belağeti'l-Kur'ân. 12- Îbnu Aşur, Muhammed el-Fadıl, et-Tefsiru ve Ricaluhu, Tunus 1964. 13- İmadî, Muhammed es-Sıddik, Bide'u't-Tefasir, Kahire 1990. 14- Kamil Musa-Ali Dahruc, Keyfe Nefhemu'l-Kur'ân, Beyrut 1986.15- Mehdî, Muhammed Muhammed Cevde, el-Vahidî ve Menhecuhu fi't-Tefsir, 1978.16- Meni,' Abdulhelim Mahmud, Menahicu'l-Müfessirin, Kahire, trs. 17- Muhsin Abdulhamid, Dirasatun fi Usuli Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerim, Bağdat 1980. 18- Muhtesib, Abdulmecid Abdusselam, Îtticahatu't-Tefsiri fi'l-Asri'l-Hadis, Beyrut 1973.19- Musaid Müslim Ali Ca'fer-Muhyiddin Hilali's-Serhan, Menahicu'l-Mufessirin, Irak 1980.l20- Muşnî Mustafa İbrahim, Medresetu't-Tefsiri fi'l-Endülüs, Beyrut 1986. 21- Mutevalî Sahri, Menâhicu Ehli's-Sunneti fi'l-Kur'âni'l-Kerîm.22- Receb, Muhammed, Hutuvâtün Li't-Tefsiri'l-Beyaniyyi li'l-Kur'ân’îl-Kerim.23- Rumî, Fehd Abdurrahman, Buhûsün fî Usûli't-Tefsîr ve Menhecihi, Riyad 1994.24- Îtticahu't-Tefsiri fi'l-Karni'r-Rabi' Aşer, Riyad. 25- Menhecu'l-Meâreseti'l-Akliyyeti fi't-Tefsîr, Riyad, 1994. 26- es-Sabbağ, Lutfi, Buhusun fi Usuli't-Tefsir27- es-Sinbatî, Muhammed Ahmed, Menhecu İbnu Kayyım fi't-Tefsiri H.1393.28- Şehhate, Abdullah Mahmûd, Menhecu'l-İmam Muhammed Abduh fi't-Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire 1963.29- Şehhate .Abdullah Mahmûd, et-Tefsiru Beyne'l-Madi ve'l-Hadır.30- Şerif, Muhammed İbrahim, el-Beğeviyyu'l-Ferra ve Tefsiruhu li'l-Kur'âni'l-Kerim, 1973.31- Şerif, Muhammed İbrahim, Îtticahatu't-Tecdidi fi Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerimi fi Mısre, Kahire 1982.32- Şerif Abdülhalim Hâşim, es-Suyuti ve Cuhuduhu fi Ulumi'l-Kur'ân, Dâru’l-Kitabi el-Arabî Mısr, Kahire, 1991.33- et-Tayr, Mustafa Muhammed el-Hadidî, İtticahu't-Tefsiri fı'l-Asri'l-Hadis, Kahire 1975.34- ez-Zehebî, Muhammed Hüseyn, el-İtticahatu'l-Münharifetu fi Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerim.270

KEVNİ AYETLER

Kur'an beşeriyeti hidâyete kavuşturmak için nazil olması hasebiyle insanları mantıkî ve aklî delillendirme yöntemleriyle ikna etmeye çalışır. Bunun için Kur'ân, özellikle vahdaniyet, Allah'ın varlığı, Haşr'in ispatı, Kur'ân'ın hakkaniyeti gibi dinin temel inançlarında mutlaka akla hitap ederek insanları dine davet eder. İnsanların iman etmelerini istediği hususlara inanmalarını kolaylaştırmak, müstakbel inancı onlara kalıcı bir şekilde mal etmek, insanları hurafelerden ve mantıksız, delilsiz inançlardan kurtarıp mantıkî ve aklî bir iman platformuna kavuşturmak için bir yandan insanları sürekli düşünmeye, anlamaya ve ibret almaya davet ederken, diğer yandan da evrenin çeşitli nesne, olay ve durumlarını delil olarak bilfiil göstermeye devam eder. 271 Hatta Kur'ân bizzat insanın yaratılışının muhtelif yönlerine dikkat çekmektedir. Bununla yetinmeyerek insanların bir takım psişik durumlarını da istidlal konusu yaptığı vakidir. 272

Kısaca ifade etmek gerekirse Kur'ân'ın istidlal yöntemi oldukça geniş bir yelpaze içerisinde devam etmektedir. Bu geniş yelpazede hitabın merkezi sürekli akıldır. Ancak şu husus calibi dikkattir ki, Kur'ân bu geniş istidlalde felsefi bir dil, ilmî terminolojinin karmaşık istilahlarıyla iyice ukdelenen bir ifade tarzından kaçınmaktadır. Kur'ân'ın diğer konularda olduğu gibi bu konuda da nev'i şahsına münhasır sehli mümteni kabilinden bir ifade tarzı vardır. Dünyanın en ilkel insanı ondan istifade edebildiği gibi Maurice Bucille gibi modern dünyanın iyi

270 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 111-112.271

Bkz. er-Rum: 30/17-28.272 Bkz. er-Rum: 30/33, Lokman: 31/32.

tahsilini görmüş ve toplumda sayılı kişiler arasında yer almış olan insan da ondan gerekli dersi alır.Kur'ân'ın istidlale konu olan âyetleri özellikle günümüzde ilim çevrelerinin dikkatini fazlaca çekmekte olup birçok kimse bu âyetleri modern teknoloji verileriyle izah etmeye yönelmektedir. Yeni zamanlarda kaleme alınan tefsirler bu âyetleri pozitif ilimlerle izah etmeye çalıştıkları gibi hususan i'caz konusunda yazılan eserler de; 1400 sene evvel indirilen âyetlerin bugünkü ilmî verilere delalet etmelerini i'cazın bir yönü olarak incelerler. Ayrıca bu âyetler birçok kimse tarafından müstakil eserler halinde de kaleme alınmıştır. Biz numune olarak bir tanesini tanıtacağız.273

Adnan eş-Şerif-Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'âniyye:

Müsbet ilimlerin verilerine ışık tutan âyetleri bağımsız olarak işleyen eserlerden birisi Dr. Adnan eş-Şerif’in "Min Ulumi'l-Ardi’l-Kur'âniyye" adlı eseridir. 1993'te birinci baskısını yapan ve 232 sayfadan oluşan kitap 8 fasıl ve bir özetten meydana gelmektedir.Birinci fasılda jeolojiye ışık tutan âyetleri, ikinci fasıl (41-54) dağlarla ilgili malumatı ihtiva eden âyetleri içerir. Üçüncü fasılda (55-58) yer atmosferiyle ilgili bilgiler içeren âyetler, dördüncü fasıl (79-98) rüzgârlar ve bulutlar konusundaki malumatı içeren âyetler bulunur. Beşinci fasıl (99-124) sular hususundaki âyetleri, altıncı fasıl (125-146) çevre bilimine ışık tutan âyetleri içerir, yedinci fasıl’da (147-198) Hayvan Davranış bilimine dikkat çeken âyetleri incelemeye çalışır. Sekizinci fasılda (199-222) ise, evrim teorisini Kur'ân ölçüsüne göre tartar. Sonuçta da 14 asır evvel Kur'ân'da dile getirilen, 19. ve 20. asrın teknolojisinin dev imkânlarıyla ancak tesbit edilebilen Kur'ân'ın yirmi tane ilmî sabitesini özetle sunar. Her faslın sonunda konuyla ilgili uydu vasıtasıyla çekilmiş fotoğraf, harita ve grafikler bulunmaktadır.Kısaca kitap ciddi bir araştırmanın mahsulüdür. Bugünkü ilmî verileri bolca ihtiva eder. Bu verilerle Kur'ân âyetleri arasında vaki olan ilişkiyi hemen ortaya çıkarır. Takriben 320 defa Kur'ân’la ilmî veriler arasında bağlantı kurar. Darvin'in evrim teorisi gibi bazı ilmî inhiraflara cevab vermeye çalışır. 274

Kevni âyetler Alanındaki Çağdaş Çalışmalar:

1- Abdulaziz, Muhammed Kemal, Î'cazul-Kur'ân fi Havassi'l- İnsan, Kahire 1990.2- Arnavut, Muhammed es-Seyyid, el-İ'cazu'l-İlmiyye Fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Kâhire.3- Barr, Muhammed Ali, Halku'l-İnsan beyne't-Tıbbi ve'l-Kur'ân, Riyad.4- Ca'fer, Muhammed, el-Kur'ân ve Hakâihu'l-İlmi'l-Hadis, Libya. 5- Cibâliye, Ahmed, el-Kur'ânu ve Îlmu'l-Felek, Libya.6- Cumeylî, es-Seyyid, el-î'câzu'l-Fikrî fi'l-Kur'ân, Dâru İbn Zeydun, Beyrut, 1985.7- Cumeylî, es-Seyyid, el-İ'câzu't-Tıbbî fi'l-Kur'an, Dâru'n-Naşr, Şam 1989. 8- Cumeylî es-Seyyid, el-İ’cazu'l-İlmlyyu fi'l-Kurân,9- Difda', Bessam, el-Kevnu ve'l-İnsan beyne'l-ilmi ve'l-Kur'ân, Şam.10- Ebu'l-'Ata, Nazmı Halil, İcazu'n-Nebati fi'l-Kur'âni'l-Kerim.11- Ebussuud, Refik, İcazatun Hadisetun, İlmiyyetun ve Rakamiyyetun fi'l-Kurân, Şam 1992.12- Fendi, Muhammed Cemal, Me'a'l-Kur'âni fi'l-Kevni ve'l-Hayati, Şam.13- Hatib, Abdulğaniy, Edvaun mine'l-Kur'âni 'ale'l-İnsani ve'l-Kevni ve'l-Hayati, Dimeşk.14- Hattab, el-Canibu'l-İlmiyyu fi'l-Kur'ân.15- Hanefi, Ahmed et-Tefsiru'l-îlmiyyu li'l-surei'l-Kevniyyeti fi'l-Kur'ân, Mısır.16- Hanefi, Ahmed Mu'cizetu'l-Kur'âni fi Vasfi'l-Kainati, Kahire 1954.17- Harun, Nebil Abdusselâm, Keşfu'l-İ'câzu'l-İlmiyye fi'l-Kur'âni ve's-Sünne, Kahire, trs.18- Hattab, el-Canibu’l-İlmiyyu fi'l-Kur'ân.19- İbrahim, Muhammed Mahmud, Î'cazu'l-Kur'âni fi İlmi Tabakati'l-Ardi, Kahire.20- İsmail, Muhammed, el-İşarâtu'l-İlmiyye fi'l-Âyaü'l'-Kevniyye fi'l-Kurâni'l-Kerim, İskenderiyye.21- Kerdanî, Ahmed Abdusselâm, Nemazicu mine'l-İ’cazi'l-İlmiyyi li'l-Kur'ân, 1975.22- Muhammed İbrahim İsmail, el-Kur'ânu ve'l-İ’cazuhul-İlmî, Kahire 1977. 23- Meâ't-Tıbbi fı'l-Kur'âni'l-Kerim, Heyet, Şâm. 24- Nebi Mansûr Hasbi, el-Kevnu ve'l-İcâzu ilmî fi'l-Kur'ân.25- Nebil Harun-Nebil Abdusselam, Keşşafu'l-Î'cazi'l-İlmî fi'l-Kurâni ve's-Sunneti, Kahire. 26- Nevfel, Abdurrezzak, el-Âyâtu'l-İlmiyye, Mısır.27- Nevfel, Abdurrezzak el-Kur'ânu vel-İlmu'l-Hadis, Kahire. 28- Osman, Abdulkerim, Rihletun 'Abre'l-Ğayb Beyne Âyaü'l-Kur'ân ve Sefehati'l-Kevn.29- Sabunî, Muhammed Ali, Hareketü'l-Ardi ve Deveranuha Hakikatun İlmiyyetun Esbetehe'l-Kur'ânu, Şam.30- Seyyidi'1-Ehl, Abdulaziz, Min İşarati'l-Ulumi fi'l-Kurân, Beyrut 1972.

273 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 113-114.274

Bkz. Adnan eş-Şerif, Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'aniyye, Beyrut 1993, s. 203-215.Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 114-115.

31- Şehhate, Abdullah, Tefsirul-Ayâti'l-Kevniyye, Kahire.32- Şerif, Adnan, Min ilimit-Tıbbi'l-Kur'ânî, Beyrut. 33- Şerif, Adnan, Min İlmil-Felelki'l-Kur'ânî, 34- Şerkavî, Muhammed Abdullah, el-Kur'ânu ve'1-Kevn, Kahire. 35- Süleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'ânu ve'1-İlmu, Beyrut. 36- Süleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'ânu ve’t-Tıbbu, Beyrut. 37- Ubade, Abdullah, et-Tıbbu fi'l-Kur'ân, Kahire.38- Üşrî, Abdulhalim es-Seyyid, Tefsiru'l-Âyeti'l-Kevniyeyti Fi'1-Kur'âni'l-Kerim. 39- Vahideddin Han, Şarhu'l-İşarati'l-Kur'âniyye Havle Âyati'l-Kevn 1978.275

KUR'AN SEMANTİĞİ

İlk etapta bakıldığında semantiğin kavram olarak anlaşılmasının kolay olduğu sanılabilir. Ne yazık ki durum hiç te öyle değildir.Özellikle Kur'an semantiği alanında uzman olan Toshihiko Izutsu'nun açık yüreklilikle kaydettiği şu ifadeler semantiğin kavram olarak anlaşılmasındaki zorlukları dile getirmektedir: "Maelesef bugün için semantik hakkında söylenecek şey, bunun şaşkınlık verecek derecede karışık olduğudur. Semantik bilgisine yabancı insan için semantik hakkında genel bir fikir sahibi olmak dahi imkansız olmasa da pek güçtür."276

Semantik kavramının anlaşılmasındaki bu güçlük konunun yeni olup henüz gereği kadar yayılıp tahkik edilmemiş olmasının yanısıra Izutsu'ya göre ilgi alanının çok geniş olmasıdır. Manası olan her şey semantiğin konusu olabilir.277 Bu kavram hakkında okuyucuya kısa bir bilgi vermek için Izutsu'nun semantik kavramı hakkında kaydettiği şu malumatı aktarmakla yetineceğiz: "Semantik, kelimenin anlam dereceleridir."278 Yani bu kavram herhangi bir kelimenin farklı alanlar itibariyle geçirmiş olduğu evreleri incelemektedir. "Anlam dereceleri " deyiminden basitçe bunu anlamak mümkün ise de Izutsu bununla yetinmeyerek semantik kavramını çok daha karmaşık bir alana çekerek ona felsefî bir kimlik kazandırma çabasına girer ve şöyle der: "Mana incelemesi olarak semantik tamamıyla yeni bir oluş ve varlık kavramına dayalı olan ve henüz mükemmel bir sentez idealini başarmaktan uzak, çeşitli bilim dallarının üzerinden aşan yeni bir felsefe çeşidinden başka bir şey değildir."279 Izutsu biraz daha değişik bir kulvara geçerek Semantik'ten neyi anladığını da şu şekilde izaha çalışır: "Benim anladığıma göre semantik, bir dilin anahtar terimleri üzerindeki tahlilî bir çalışmadır. Bu çalışma, yalnız konuşma aleti olarak değil, bundan daha önemli olmak üzere kendilerini kuşatan dünya hakkındaki anlayış ve düşüncelerinin de aleti olarak o dili kullanan halkın, dünya hakkındaki düşüncelerini kavramak için yapılır. Bu suretle semantik, bir çeşit weltanschaungslehre, bir ulusun, tarihinin şu veya bu önemli devresindeki dünya görüşünün mahiyet ve yapısı hakkında bir çalışmadır."280 Buna göre semantik kısaca şu olsa gerek: "Bir kelimenin herhangi bir alan itibariyle geçirmiş olduğu dil evrelerinin tahlili ve ilgili alanda varılan son anlam evresinden dünya görüşünün tesbitidir."Kur'ân semantiğine gelince, yukarda vermeye çalıştığımız bilgiler bize bu konuda genel bir bilgiyi verebileceği kanaatini taşımakla beraber Kur'ân semantiğinin ilgi alanını da kaydetmemiz konu bütünlüğü açısından daha faydalı olacağını düşünüyoruz. Izutsu Kur'ân semantiğinin ilgi alanını şöyle izah eder: Kur'ân semantiği, bu kainatin nasıl meydana geldiği, dünyanın en büyük elemanlarının neler olduğu ve bunların birbirleriyle ilişkilerinin ne biçimde kurulduğu sorunlarıyla ilgilenmektedir.281 Izutsu burda da semantiğe felsefî bir anlam vermeye çalışarak onun bir çeşit ontoloji olduğunu ileri sürer.282

Kur'ân semantiği sahasında bilebildiğimiz kadarıyla Müslüman alimler tarafından derli toplu müstakil bir çalışma yapılmış değildir. Buna nüve teşkil edebilecek bazı bilgiler dağınık bir şekilde bulunsa bile, bugünkü modern bir yapıya benzer sistemli bir çalışma mevcut değildir. Semantiğin belirgin alanı olan kelimelerin esas (luğat) mânâsından ikinci (İslamî) mânâya geçiş hususunu Rağib el-İsfehanî (ö.502/1108) el-Müfredat’ında; Kurtubî (ö.671/1273) Tefsirinde bol bol işlemektedirler. Ancak semantiğin diğer önemli iki konusu olan bir kelimenin semantik alanına giren diğer kelimelerin tesbit ve incelenmesi ile kelimelerin kazandığı yeni anlamlardan belirli bir dünya görüşünü yakalama hususlarına hiç değinmezler.Kur'ân semantiğine kaynak olabilecek en eski kaynaklardan biri de Ebu Hatem Ahmet er-Razî'nin (ö.322/934) ez-Ziyne fi'l-Kelimati'l-Îslamiyeti'l-Arabiyye adlı eseridir. Ancak kitap elimizde olmadığı için muhtevası hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Ne var ki, kitabın İslamî kelimelerin, cahiliye'den İslamî mânâya

275 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 115-116.276 Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 14.277 Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 14.. 278 Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 14.279

Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 14.280

Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 15.281 Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 15.282

Izutsu Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve insan, çev. Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz. s. 15.

geçişlerini işlediğini Dr. Abdu'l-Al Salim’in ifadelerinden öğreniyoruz.283 Bilebildiğimiz kadarıyla bu konudaki en derli, toplu ve en sistemli çalışmalar, Prof. Dr. Toshihiko Izutsu'nun çalışmalarıdır. Bu çalışmalar Kur'ân araştırmacılarına yeni bir alan açmakta veya en azından araştırmacının fazla dikkatini çekmeyen bir sahayı dikkatine sunmaktadır. Dolayısıyla Kur'ân Semantîği'nin sistematize edilmiş olması sayesinde çağımızda Kur'ân ilimlerinde yeni gelişen bir ilim dalını elde etme imkânına kavuşmuş oluyoruz. Daha evvel ifade ettiğimiz gibi Kur'ân Semantiği ile ilgili gördüğümüz en sistemli çalışma İzutsu'nun çalışmalarıdır.Izutsu'nun semantik sahasında üç eseri vardır.1. Kur'ân'da Allah ve însan2. Kur'ân'da Dinî ve Ahlakî Kavramlar3. İslâm Düşüncesinde İman KavramıBirinci eser Prof. Dr. Süleyman Ateş tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. Diğer iki eser Selahaddin Ayaz tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. Ancak gördüğümüz kadarıyla Sayın Ateş'in çevirisi daha düzenli ve akademisyenler için daha faydalıdır. Çünkü hoca, çeviride âyet, hadis, şiir ve diğer Arapça cümlelerin hem Arapçasını hem de Türkçe'sini vermiştir. Böylece okuyucu semantiğin espirisi olan kelimenin cahili ve İslamî kullanımını direk görüp karşılaştırmak suretiyle değerlendirme imkânını elde etmiş olur. Sayın Ayaz’ın iki çevirisinde ise, 'Türk okuyucusunu sıkmamak için olsa gerek' Arapçalar verilmiyor. Halbuki semantiğin esprisini yakalama noktasında bu büyük bir kayıptır.İşte bunun için biz sadece Sayın Ateş'in çevirdiği 1. eserin tanıtımını yapıp diğer iki eserin ismini vermekle yetindik. İmdi biz fazla detaya girmeden kitabın tanıtımına geçeceğiz.284

Toshihiko İzutsu-Kur'ân'da Allah ve İnsan:

Yukarıdan da anlaşıldığı gibi kitap, Prof. Dr. Süleyman Ateş tarafından Türkçeye çevrilmiş olup Ankara'da basılmıştır. Mütercimin önsözüyle birlikte 231 sayfadan meydana gelen kitap dokuz bölümden oluşur. Birinci bölümde (13-35) Kur'ân'ın semantiği adı altında "Semantik" terimi hakkında genel bir bilgi verir.285 Kur'ân semantiğinde anahtar kelimeleri, esas mânâ ile izafî mânâyı, semantiğe materyal verecek kelime hazinesi ve dünya görüşü konularını inceler.İkinci bölümü tarihte Kur'ân'ın anahtar terimleri'ne ayırmıştır. Bu bölümde Synchrorik semantik ile Diachronik semantiği işlemektedir. Ayrıca burada İslâm öncesi çağda üç kelime sisteminin olduğunu286 bundan da hiyerarşik ve kronolojik bir yol izleyerek Kur'ân sisteminin bütün semantik alanlarında Allah kelimesinin odak kelime olduğunu kaydeder.287 Yine bu bölümde Kur'ân ve Kur'ân sonrası sistemlerin de semantiğine değinir.Üçüncü bölümde (68-87) Kur'ân'ın dünya görüşünün ana yapısını ele alır. Bu bölümde Allah ile kul arasında dört çeşit münasebetin olduğunu kaydeder.288 Bu bölümde İslâm'ın toplum anlayışını, semantik olarak alemi gayb-şehadet, Cennet-Cehennem ve dünya-ahiret gibi biri diğerini hatırlatan ikizleri kaydeder.289 Bölümün son kısmında ahiretle ilgili kavramların semantiğini inceler. 290

Dördüncü bölümde (88-114) önce Allah kelimesinin esas ve izafî mânâsını araştırır. Daha sonra sırasıyla Arabistan paganizminde Allah kavramı, Yahudi ve Hiristiyanlar'da Allah kavramı, Araplarda yahudî-hristiyan Allah telakkisi ve haniflerin Allah kavramı konularını inceler. Konu başlıklarından da anlaşıldığı gibi yazar Allah lafz-ı celilesinin semantiğini çok geniş tarihi bir yelpazede ele alıyor. Bunu cahili Arap şiirleriyle destekleyerek lafz-ı celilenin semantiğine daha geniş ve net bir açı kazandırmaktadır.Beşinci bölümde (114-125) ontolojik münasebeti inceler. Bu münasabetin gerektirdiği semantik alana giren halk, kader, mevt, dehr, meniyyet, ecel gibi kelimelerin semantiğini inceler.Altıncı ve yedinci bölümlerde (126-186) Allah ile insan arası haberleşme münasebetini inceler. Bu haberleşmeyi ikiye ayırır: Sözlü, sözsüz. Evvela sözsüz münasebeti ele alır. Bundan tabiattaki varlıklar (âyetler)la Allah'ın vahdaniyeti, haşr'ın isbat'ı gibi hususların delillendirme yoluyla insanlara anlatılması kast edilmiştir.291 Aslında bu bölüm yazarın da ifade ettiği gibi sözlü haberleşme (vahy)'nin incelendiği yedinci bölümün girişi mesabesindedir. 292 Altıncı bölümde âyet, hidâyet ve ibadet kelimelerinin semantik alanları incelenir. Yedinci bölümde ise Kelamullah, dua ve ağırlıklı bir şekilde vahy'ın semantiği incelenir.Sekizinci bölümde (187-217) İslamiyet ve câhiliyye kavramlarını kaleme alır. Bu bölümde bu ikizin ilgi alanına

283 Bkz. Abdu'l -Al Salim Makram, Kadaya Kur'âniyyetün Fi Dâvi'd-Dirasati'l-Lugaviyye, Beyrut, s. 60-70

284 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 117-120.285 Bkz. İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 14-1 5.286

İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 39287 İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 40.288

İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 87-87.289

İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 71-82290

İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 39291 İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 126292 İzutsu,Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, ter. Süleyman Ateş, Ankara, trs. s. 126

giren islâm, teslimiyet, cahiliyet, cehl, hilm, din ve millet kelimelerinin semantiğini inceler.Dokuzuncu bölümde (218-229) ise Allah ile insan arasında ahlakî münasabeti kaydeder. Bu bölümde anahtar kelimeler, nimet, şükür, küfür, takva, va'd ve vaid'dir. Yazar bunların semantiğini inceler.293

Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:

Kitap oldukça yoğun bir çalışmanın mahsulüdür.Arap cahiliyye şiirleriyle ve Kur'ân âyetleriyle sık sık istişhad eder.Yazar kelimelerin semantiğini incelerken İslâm'ın sadece terim mânâsını vermekle yetinmez, konuyla ilgili pratiğe dönük yönlerini de anlatmaya çalışır.Semantik yönden incelenmesi gereken Kur'ân'ın bazı anahtar kelimeleri daha vardır. Ancak gördüğümüz kadarıyla İzutsu onları her üç eserinde de incelememiştir. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla şu kelimeler de semantik yönden incelenmelidir: Nefs, münafık, mağfiret, teşbih, savm, zekât, tağut ve haşyet.294

MU'CEM ÇALIŞMALARI

Yoğun ilmî araştırmalar ve akademik çalışmalarda Kur'ân'ın kelime, cümle, âyet ve konularını daha rahat bulmak ve bu sayede de Kur'ân araştırmalarını kolaylaştırmak ve araştırmacılara daha fazla zaman kazandırmak amacıyla 20. asırda Kur'ân'ın mu'cem çalışmaları sevindirici bir şekilde artmış ve iyi bir mesafe alınmıştır.295

a- Mu'cem Çalışmalarının Tasnifi:

Bu sahadaki çalışmalar tesbit edebildiğimiz kadarıyla üç gurupta toplanır.1) Belli bir konu belirtmeksizin Kur'ân'ın herhangi bir kelime, cümle ve âyetin yerini ve nassın Mekkî-Medenî oluşunu tesbit etmek amacıyla kaleme alınan eserler. Bu sahada en güzel eser, İslâm aleminin el kitabı haline gelen Muhammed Fuad Abdulbaki'nin el-Mu'cemul-Mufehrisu li Elfazi’l-Kur'âni’l-Kerim adlı kitabıdır. Kitap hemen bütün ilim çevreleri tarafından bilindiği için tanıtımına lüzum görmüyoruz. Bu sahada telif edilen başka eserler de vardır. Biz onları liste halinde sunacağız.Kur'ân kelimelerini ve dolayısıyla da âyeti ve Kur'ân'da geçen konuları tasnif amacıyla Marmara Üniversitesi ilahiyat Vakfı'nın bastırdığı Prof Dr. Bedrettin Çetiner'in 1991'de basılan 200 sahifelik küçük boy güzel ve pratik bir çalışması vardır. Bu çalışmada M. F Abdulbaki'nin eserini temel alınmakla beraber Allah lafzı ve hurufu cerr gibi sıkça kullanılan diğer bazı edatlar verilmemiştir.296 Yazar, şöyle pratik bir yöntem izlemiştir: Âyetin ne tümü ne de bir kısmı verilmemiş sadece bir kelime verilmiş; kelimenin geçtiği bütün sûre adları ve âyet numaraları peş peşe sıralanmıştır. Kitabın sonuna (201-256) istifadenin daha fazla olması için Suriye Dımeşk'te bulunan Daru'r-Reşid yayınevinin bastırdığı Kur'ân'ların sonuna eklediği iki türlü konu indeksini ilave etmiştir. Birincisinde (203-207) konuları onbeş bab altında vermiş ikincisinde ise alfabetik sıraya göre karma konu indeksini kaydetmiştir.Kitabın ne iç ne de dış kapakta yazarın ismi yazılmamıştır. Biz yazar ismini ancak 200. sahifenin bitiş cümlesinde bulduk.Kelimeleri bulmaya yönelik mu'cem çalışmalarının bir kısmı, yeri tesbit edilmek istenen kelimenin önce manasını sonra geçtiği yerleri kaydeder. Mısır'da bir kurul tarafından iki cilt, 1228 sayfa halinde hazırlanan Mu'cemu Elfazi'l-Kur'âni'l-Kerim adlı çalışma bu tür değerli bir çalışmadır. Bu tür çalışmalar aynı zamanda Ğaribu'l-Kur'ân sahasına da girmektedir.2) Belli bir konuyla ilgili âyetleri tesbit amacıyla yapılan çalışmalar. Bu sahada örnek olarak bir çalışmayı tanıtıacağız:

1- Muhyiddin Atiyye-el-Keşşafu'l-İkdisadî li Âyâti'l-Kur'âni'l-Kerim (Kur'ân Âyetlerinin Ekonomik Rehberi):

Bu kitap Mısırlı Muhyiddin Attyye'nin Kral Abdul-Aziz Üniversitesi Uluslararası İslamî Ekonomi Araştırmalar Merkezine sunulmuş bir projesinin mahsulüdür. Konu indeksiyle beraber 300 sayfadır. Uluslararası İslamî Düşünce Enstitüsü tarafından birinci baskısı 1991’de Herndon Viriginia, A.B.D de yapılmıştır.Eser ekonominin materyali olan her türlü sermaye, mal, ev eşyası ve ürünleri, hayvan, altın, gümüş, ziraat ve hububat; ekonomik bir olay olan fakirlik, zenginlik, açlık, ticaret, tüketim, üretim, borç, cimrilik, birktirme, başkasını tercih, mali tazmin kesad, pazarlama, rekabet, miras, ticari güvence, borçlar, borçlanma, ticari anlaşma

293 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 120-121.294 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 121-122.295 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 123-124.296

Çetiner, Bedrettin El-Mu'cemul Mufehrisu li'l-Kur'âni’l-Kerim'in Takdimi, İstanbul 1991,s. 1.

ve seyahetler; şirketler, sadakalar, faiz, zarar, kâr, gayrı meşru kazanç, gibi konular ve ekonomiye zararlı olan aşırı tüketim, tabii afetler, mali krizler, darboğazlar, piyasanın kesadı v.b.Bu sahalara giren tam 273 konuyla ilgili âyetler sûre ve âyet numarasıyla verilmiştir. Yazar şöyle bir yöntem izlemektedir:a- Konuları alfabetik sıraya göre dizmiş; her bir harfle başlayan konular o harf başlığı altında sıralanmış ve her konuyla ilgili âyetler o harfin altında kaydedilmiştir.b- Yazar konunun adını verdikten başka bu konuyla ilişkisi bulunan diğer konulara da göndermelerde bulunur. Mesela es-Sıbğ kelimesini kayederken ilişkisi olabilen taam ve ekvat kelimelerine de "Unzur" (bak) ifadesiyle atıfta bulunur.297 Sonra kelimenin luğat mânâsını er-Rağıb ve İbnu Manzur gibi otoritelerden birinden kısaca nakl eder. Bazen iki alimden de naklettiği olur.c- Konu başlığının lügat mânâsını verdikten sonra ilgili âyet/âyetleri sıralar. Âyetin arkasında mânâsı ve konuyla ilgili onlardan alıntı yapmasını prensib ettiği altı müfessirin bir veya daha fazlasından mini bir yorum nakleder. Kitabın ismini cilt ve âyet numarasını yorumun sonunda parantez içinde verir.Altı müfessir şunlardır:İbnu'l-Cevzi (ö.597/1201), Razi (ö.606/1209), Kurtubî (ö.671/1272), İbnu Kesir (ö.774/1372) ve Reşit Rıza (ö. 1354/1935). Nadir olarak Taberi (ö. 310/922) ve Suyuti (ö.911/1505)'ye de baş vurduğu oluyor.Kitap çok ciddi bir gayretin mahsulüdür. İslâm ekonomistlerine iyi bir yardımcı kitaptır.3) Kur'ân-ı Kerim'in âyetlerini belirli konular altında toplayıp fihristlerini okuyucuya sunan çalışmalar.Bu tür çalışmalarda yazar önce Kur'ân'daki bütün konuları tesbit eder ve alfabetik sıraya göre bunları sıralar. Her konu ile ilgili âyetleri bir arada verir.Bu sahada iki tür çalışma görmekteyiz:1. Fazla detaya girmeden bazı ana konuları tesbit edip o konularla ilgili âyetlerin sadece no.sunu ve yerlerini tesbit eden çalışmalar. Buna daha evvel de değindiğimiz Suriye-Dımeşk Daru'r-Raşid'in bastırdığı Kur'ân-ı Kerim'in sonuna eklediği çalışmaları örnek verebiliriz.2. Konular atomize edilerek en küçük detaya inilecek şekilde tafsilatlı yapılan fihrist çalışmaları. Buna şu eseri örnek olarak zikr edebiliriz:298

2- Muhammed Mustafa Muhammed el-Fihrisü'l-Mevduiyye li Âyâti'l-Kur'âni'l-Kerim:

Kitap 555 orta boy sayfa olup, 1989'da dördüncü baskısı yapılmıştır. Bu tür çalışmalardan ismini bildiğimiz başka örnek yoktur. Mukaddimede kitabın muhtevası ve metodu hususunda yazar, konuları İslamî kaynaklara göre akaid, ibadet, ahkâm, içtimaiyyât, muamelât, emsal, kasas ve tarih adı altında topladığını ima eder.299 Ancak kitab esnasında ima ettiği bu hususa pek bağlı kalmamıştır.Yazar kitabında şöyle bir yol izlemiştir. Önce bir ana başlık koyar; daha sonra bununla yakın ilişkisi olan hususları alt başlıklar halinde verir. Her alt başlığı ilgilendiren âyetleri no.suyla beraber kaydeder. Sahifelerin sağ boş kısmına ise âyetlerin geçtiği sûre ve no.sunu verir. Bir konuyu ilgilendiren âyetler birden fazla sûrede yer alıyorsa âyetleri sûre sırasına göre dizer.Kitap Kur'ân'ın muhtevasını toplam 30 ana konuya ayırmış. Bu ana başlıklar altında 573 alt başlık koymuş; her konu ile ilgili âyet/âyetleri peş peşe sıralamıştır. Ancak bu bölümleme çok eksiktir. Çünkü kişinin Kur'ân'da var olan konulardan araştırmak isteyip de bu kitapta adını bulamadığı birçok konu daha vardır. Mesela Ahlak Kur'ân'da genişçe yer alan bir konudur. Onun da birçok alt bölümleri vardır. Müellif Ahlak adı altında bir bölüm açıp onun da doğruluk, vefa, tevazu vb. alt bölümlerini sunmalı idi. Bunların bir kısmı et-Taat başlığı altında verilmişse de kapsayıcı olmaktan uzaktır.Hem mesela devlet idaresi, diplomasi, uluslararası ilişkiler gibi çok geniş ve Kur'ân'da bol bulunabilen bir çok konu ve alt bölümleri eksiktir.Mu'cem alanında yapılan çalışmaların genel bir tablosunu böylece sunduktan sonra şimdi biz bu sahada çağımızda kaleme alınan eserlerin isim listesini karma olarak sunacağız. Mu'cem çalışmaları, elbette sunduğumuz bu üç gruba münhasır değildir. Çünkü bir veya daha fazla kaynak tefsirin âyetlerini bulmaya yönelik bazı çalışmalar daha vardır. Bu vb. alanlarda yapılan mu'cem çalışmaları eser isim listesinde verilecektir.300

Mu'cem Çalışmaları:

1- Abdülbâki Muhammed Fûa'd, Tafsîlu Âyâti'l-Kur'ân.2- Amayire, İsmail-Abdulhamid es-Seyyid, Mucemu'l-Edevati ve'd-Demairi fi'l-Kur'âni'l-Kerim.

297 Bkz. Atıyye Muhyeddin, el- Keşşafui'l-İktisadiyye li Âyâti'l- Kura'ni'l-Kerim, Virginia 1991, s. 371.

298 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 124-126.299 Muhammed Mustafa Muhammed, el-Fıhrisu'l Mevduıyye li Ayâti'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1989 s. 9.300 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 126-127.

3- Asr, Subhî Abdurrâûf, el-Mu'cemu'l-Mevdûî Lî Âyati'l-Kur'âni'l-Kerîm. 4- Atiyye Abdurrahim Atiyye, ed-Delil Li Ma'rife Ayıt-Tenzil, el-Kahire5- Berekât Muhummad Fâris, el-Mürşidu ilâ âyâti'l-Kur'âni'l-Kerim ve Kelimâtihî Beyrut.6- Da'vudî Muhammed es-Seyyid, Mu'cemu'l-Erkâm Fi'l-Kur'âni'l-Kerim, el-Kâhire, Dâru'l-Kitabu'l-Mısrî.7- Ebyârî İbrâhîm, el-Mevsûa'tu'l-Kur'âniyyetu'l-Müyessere, el-Kâhire, Müessesetu siccili'l-Arab, 1989.8- es-Seyyîd Abdülhamîd, Mu'cemul-Edevat ve'd-Demâir Fi'l-Kur'âni'l-Kerim.9- Fehmi, Hüseyn Muhammed, Kamusi'l-Elfâzi'l-Kur'aniyye, Kahire, Müessetu'l-Halıci'l-Arabî, (1989).10- Harrat, Ahmed Muhammed, Mu'cemu Müfredati'l-İbdali ve'l-İ'lali fi'l-Kur'âni'l-Kerim.11- Hüseyn Nassar, Mu'cemu Ayati'l-Kur'an, Mısır, 196512- Hüseynî Halef Muhammed, Delilü'l-Hîrân Fî Âyâtin mine'l-Kur'ân, el-Kâhire, Dâru Nahdeti Mısr, 1981.13- İshâk Ali Şevvah, Mu'cemu Musannâfati'l-Kur'âni'l-Kerîm, er-Riyad, (1984).14- Kemhavî Muhammed es-Sadık, Kamusu Garîbu'l-Kur'ân bi Hesebi 15- Tertibi's-Sûver, el-Kâhire, Mektebetu Sabîh, 1981.16- Makdisi Feyzullah el-Hüseynî, Fethu'r-Rahman Lî-Tâlibi Ayati'l-Kur'ân Kahire, Daru'l-Kitabi'l-Mısrî, 1988.17- Mu'cemu Elfazi'l-Kur'âni'l-Kerim, Heyet, Kahire, 1989.18- Muhammed İsmail İbrahim, Mu'cemu'l-Elfaz ve'l-A'lami'l-Kur'aniyye, Kahire19- Muhammed Münir ed-Dımeşkî, İrşadü'l-Rağibin fi'l-Keşfi an Ayı’l-Kur'ani'l-Mubin, 134620- Muhammed Mustafa Muhammed; el-Fihrisu'l-Mevdûî Li’l Sûrei'l-Kur'ân.21- Muhaysin, Muhammed Salim, Mu'cemu Huffazi'l-Kur'an,22- Nuveyhıd Âdil, Mu'cemu'l-Müfessirîn, Beyrut, Müessesetu Nevîhîdî es-Selefiyye, 1988.23- Salih Muhammed Zeki, et-Tertîb ve't-Tafsîl an Ayi’l-Kur'ân.24- Şeyh Abdürrahman, Fethü’l-Mecid, Kahire, Dârul-Hadîs Li't-Tab've'n-Neşr; 1988.301

ELEŞTİREL ÇALIŞMALAR

Günümüzde yazı vasıtalarının ve iletişim imkânlarının çoğalmasıyla birçok bilgi kaynağını elde etme imkânı hasıl oluyor. Bu da düşünce ufkunu ve dolayısı ile de ilmin gelişmesini müsbet yönde etkilemektedir. Özellikle düzenli ve zengin kütüphanelerin varlığı ilim, bilgi, kültür, eğitim ve uygarlığın temel direğidir.302 Çağımızda Kütüphanelerin bilgisayar gibi bir takım yeni imkânlarla donanımlı olması, ilmin gelişmesine çok daha fazla ivme kazandırmaktadır. Bu sayede insanî düşüncede çok değişik boyutlu ufuklar açılmaktadır.Bu cümleden olarak günümüzde eski kaynakları yeniden değerlendirip gözden geçirme temayülü gün geçtikçe daha fazla belirginleşmektedir. Yeni ilim neslinin geçmişe ait ilim mirasımızı değerlendirmesi, bazı eleştirel yaklaşımlarla bir takım sentez ve analizlerde bulunması ilimde çok daha ciddi gelişmelerin ve doğru neticelerin ortaya çıkmasına neden olacaktır. Bu, ilme güveni de arttırmaktadır.Bu cümleden olarak muhtelif ilim sahalarına ait çeşitli kaynaklar, yeni genç ilim nesli tarafından çeşitli bakış açılarıyla değerlendirilmeye tabi tutulup farklı zaviyelerden irdelenmektedir. Bu tür çalışmalar Kur'ânî ilimler sahasına da kaydırılmış bulunmaktadır. Hemen şunu ifade edelim ki, bu tür eleştirel çalışmalardan sadece bir eser temin edebildik. Onu tanıtmaya çalışalım:303

Ahmed Muhammed Cemal-el-Kur'ânu'l-Kerimu Kitâbun Uhkimet Ayatuhu:

Kitap, 1991'de dördüncü baskısını yapmış iki ciltlik olup toplam 900 sayfadır. Kitapçıların bol olduğu, dış dünya ile bağlantının bulunduğu ve dolayısı ile ilmî gelişmelerin fazla zorlanmadan izlenebildiği uğrak bazı merkezlerden uzakta oluşumuz yeni ilmî çalışmalardan büyük ölçüde habersiz olmamıza sebebiyet vermektedir. Görebildiğimiz kadarıyla eleştirel alanda yapılan çalışmaların bazıları belli bir kitaba, bazıları bir ekole veya eğilime ve bazıları da birden fazla esere yöneliktir. Bizim temin edebildiğimiz eser ise, sadece son gruptan bir çalışmadır. Ahmed Muhammed Cemal'in el-Kur'ânu'l-Kerimu Kitabun Uhkimet Ayatuhu isimli kitabı."Tümü ile bulunmayan, tümden bırakılmaz" kuralından hareketle bizler de detaya girmeden bu eseri tanıtmaya çalışacağız.Yazar, kitabın 1. cildinde 17 kitabın eleştirisini yapmaktadır. Sırasıyla şu kitap ve yazarları eleştirir: İbnu Hazm (ö.456/1064)'in en-Nasihu ve'l-Mensuhu f'ı'l-Kur'ân'ı; Muhammed Emin eş-Şankıtî (ö.l393/1973)'nın Def'u İhami'l-İddirâb 'an Âyâti’l-Kitab'ı; el-İzz b. Abdusselam (ö.660/1262)'in el-Mufid Fi Müşkili'l-Kur'ân'ı; Zekeriyya Ali Yusuf'un Müşkilatu'l-Kur'âni ve'l-Hadisi'n-Nebevî'si, Muhammed Ahmed Halefullah'ın "el-Fennu’n-Kasasi fi'l Kur'ân'ı, Dr. Mustafa Mahmud'un el-Kur'ân'u Muhaveletün li Fehmin Asriyyin'i, Hatib'i İskâfî (ö420/1029)'nin Durretu't-Tenzi'l ve Gurretut-Te'vil’i, yahudi müsteşrik Goldziher'in "Kur'ân Tefsirinde İslamî Mezhepler'i, Muhammed b. Abdullatif'in "El-Furkan" Muhammed Subayh'ın "A’nil Kur'ân"ı, Dr. Selahaddin el-Muncidin "el-Luğatu fi’l-Kur'ân"ı, Seyyid Kutub'un "Meşahidu'l Kıyame Fi'l-Kur'ân"ı, Dr. Ahmed

301 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 127-128.302 Muhammed Mahir, Muhammed, el-Mektebâtu fil-İslami, Beyrut, 1978, s.7.303 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 129.

El Hulî'nin "el-Esatiru fı'l-Kur'ân"ı, müsteşrik Gosthav Loban'ın "Üslûbu’l -Kur'ân'ı ve Ahkâmuhu'su, Maurice Bucaille’nin "Kitabı Mukaddes ve Kur'ân"ı, Dr. Mustafa Mahmud'un "Rıhletî Mine'ş-Şekki ile'l-Yakin'ı" Ali Tantavi'nin "Ta'rifun bi'l İslâm"ı. Yazar, kitabın 2. cildinde Arap aleminin medyasında özellikle el-Ezher, El-Va'yu'l-İslamî ve el-Muslimün gibi bizim bildiğimiz ve bilmediğimiz birçok dergi ve gazetede Kur'ân'ın bazı âyetleri ile ilgili çıkan makale ve yorumların eleştirisini yapar. Bu medyatik bir olaya benzediği için biz bu cüz'ün üzerinde durmayacağız.Kitap eleştirel olduğu için biz de bu kısa çalışmamızda yapmadığımız eleştiriyi bu kitap için yapacağız.304

Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:

1. Kitapları eleştirilen müelliflerin 4-5 satırlık bile olsa bir biyografilerinin olması gerekirdi. Zira ilmin tevsikinde müellifin kim olduğu, hangi asırda ve nerede yaşadığı önemli bir husustur.2. Eleştirilen kitapların sıralanmasında hiçbir düzen yoktur. Halbuki kitapların ve yazarların ya kronolojik sıraya göre veya kitabın konusuna göre sıralanması daha uygundur.3. Eleştirilecek kitabın eleştiriden önce kısa bir tanıtımı yapılmalıydı. Çünkü kitabın tanınması okuyucuyu bazı konularda zinde tutar ve yapılan eleştirilerin isabet derecesini daha iyi anlama imkânına sahip olur.Yazar, bazı eserleri çok kısa tanıtmış ve çoğunu tanıtmamıştır. Bu ise, eleştirmenin okuyucusunu bir bakıma fikir boşluğu içinde bırakması demektir.Kitabın muhtevasına gelince biz kitabı baştan sona kadar eleştirmeyeceğiz. Çünkü çalışmamızın hacmi buna müsait değildir. Ancak nümune babından birkaç noktaya dikkat çekeceğiz.Müellif, c. 1. s. 393'de Seyyid Kutub'un Peygamberler hakkındaki tasvirini yadırgıyor. Halbuki kıyametin ilk başlangıcındaki o şiddetli korkular ve üzüntüler içerisinde peygamberlerin durumu diğer insanlarınkinden pek farklı değildir. Hadisler de bunu desteklemektedir.305

Yazar c. 1, s. 113'te Kur'ân'ın bazı kasemlerini getiriyor ve buralarda kasemin, cevabı (onun için yemin edilen şey) hakkında herhangi bir tereddüt ve inkârın olmadığını ve dolayısıyla da kasemin mutlaka bir tereddüt veya inkardan dolayı gelmesinin gerekli olmadığını ileri sürer. Buna Kur'ân'dan da bazı örnekler verir. 306 Mesela ez-Zariyat sûresi 4-5. âyetinde gelen kasemin cevabında hiçbir tereddüt olmadığı halde kasemli olarak gelmesi kasemin tereddüt/inkâr hali için gelmesinin gerekli olmadığını gösterir diyor. Oysa kasemin cevabı muhatabların Kur'ân /ahiret hakkında ihtilaflı ve biribirini tutmayan sözler söylediklerini ifade eder. İşte yazara göre bunda kimsenin tereddüdü yoktur. Halbuki hiç de öyle değildir. Çünkü onlar Kur'ân'la/İslâm'la ilgili sözlerinde ihtilaf ve çelişkinin olduğunu kabul etmiyorlardı.307 Kur'ân ise, sözlerindeki çelişkiyi kasemle vurguluyor.Yazar âyetin mânâsından sarfı nazar ederek çok haksız yere Şankiti’yi eleştirmiştir.Kitabı karıştırdıkça eleştirilecek hususlar göze çarpmaktadır. Ancak biz bu örneklerle yetineceğiz.Eleştirebileceğimiz bu hususlara rağmen kitap güzeldir, istifade edilebilir. Hür düşüncenin ve taklitçilikten kurtulmanın tabii bir sonucudur. Eleştiri sahasında şu eserlerin isimlerini sunabiliriz:1- Cebrî, Abdulmuteali Muhammed, Şetehatu Mustafa Mahmud fi Tefsiratihi'l-Asriyyeti li'l-Kur'ân, 1979.2- Ebu Hacer, Ahmed Ömer, et-Tefsiru'l-İlmiyyufı'l-Mizan,3- Ebu Ferruh, Muhammed Ahmed İbrahim, Terâcimu'l-Kur'ân fi'l-Mizan.4- Ğimarî, Abdullah b. es-Sıddik el-Hasenî, Bide'u't-Tefasir, Kahire 1990.5- el-Halidî, Salah Abdulfettah, Tasvibatun fi Fehmi Ba'dı'l-Âyât.308

KUR'ÂN ARAŞTIRMALARI

Günümüzde sosyal hayatın farklı yönlerinde çok hızlı bir gelişme ve değişimin yaşandığı muhakkaktır. Bu hızlı değişim çok farklı alanlara yansımaktadır. Pratik ve teorik yönde, ekonomik, politik, sosyolojik ve ideolojik açılardan insanları etkilemektedir. Öyle ki, farklı dinlerin mensupları, farklı görüş sahipleri ve farklı ideoloji savunucuları bu hızlı değişim dalgası karşısında ister istemez kendi dinî, fikrî ve siyasî durumlarını bir kez daha gözden geçirme zorunluluğunu hissetmişlerdir. Zira çağın bazı oluşumlarından istifade edebilmek için çağa ayak uydurmak lazım. Bunun da ön şartı çağın sosyal ilimler dokusunu iyi bilip zorunlu olanlarının gereğini yerine getirmektir.Yukarıda arz ettiğimiz bu umumi manzara karşısında 14 asır gibi uzun bir tarihte dünyanın önemli bir denge unsuru olmuş; çağımızda zaman zaman dünyanın süper gücü olmuş bazı muhalif devletleri dize getirmiş olan Müslümanların, her şeyin kendileri için tersine döndüğü bir dünyada mutlaka kendi durumlarını yeniden gözden

304 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 130-131.305

Hafız Münzirî bu durumu doğrulayan uzunca bir hadisi Buharî ve Müslim'den rivayet eder. Ayrıca Hafız, Müslim, Ahmed b.Hanbel ve el-Bezzar tarikinden gelen üç hadis daha rivayet eder. Bkz.el-Münzirî Abdulazim el-Hafiz, et-Terğîb ve't-Terhîb, Beyrut, trs. IV, 436-445.306

Ahmed Cemal, el-Kur'ân'il-Kerim Kitabun, l,113307

Muhammed et-Tahir b. Aşûr, et-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus, 1984. XXVI, 340.308 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 131-132.

geçirmeleri lazım. Özellikle kendileri için akide, ibadet, kanun, ahlak v.b. alanlarda biricik kaynak olan Kur'ân'dan yeniden istifade etme yollarını gözden geçirmeleri, sosyal yapılanma ve yeni gelişmeler karşısıda mutlaka yeni bakış açıları ile çok şümullü bir şekilde Kur'ân'ı ele almaları lazımdır. Müslümanların buna çok ciddi gayretler ve hatta parasal imkanlar ayırmaları gerekir. Çeşitli beşerî ilimlerde ciddi bir altyapısı olan bilimcilerin buna geniş mesai ayırmaları gerekir. Ayrıca buna mesai ayıracak olanların zekâ seviyelerinin iyinin üstünde olması ve Kur'ân dil yapısına da iyi vakıf olmaları lazım ki, verimli teklifler, tutarlı tesbitler, kapsamlı ve yararlı projeler, sağlıklı ve faydalı neticeler elde edilsin. Aksi takdirde elde edilecek fazla bir şey olmayacaktır.Evet Kur'ân'ın mânâ zenginliği izahtan varestedir. Bu kadar zengin ve zengin olduğu kadar da çeşitli olan mânâları ihtiva eden yüce kilap asırlar boyu ilim dünyasının ilgi odağı olmuştur. Her gelen ilim nesli Kur'ân'ın bazı gizli sırlarını mânâ, esprilerini (nüktelerini) insanlığa yönelik yeni mesajlarını ve derslerini yakalamaya çalışmıştır.Sonra bu mânâ zenginliği Kur'ân'la ilgili çalışmaların da zengin olmasını gerektirmektedir. Böyle olunca da mânâ zenginliği, araştırmacılara farklı yaklaşımlarda bulunma ve çeşitli yorumlar yapma avantajını da sağlamış olmaktadır. Daha evvelki dönemlerde Kur'ân ilimleri kapsamına girip Kur'ân'ın muhtelif yönleri ile ilgilenen yüzlerle ifade edebileceğimiz çok zengin ilim dalları ortaya çıkmıştı. Ne var ki, yeni kurulan, gelişen beşerî ve fennî ilimler çok farklı zaviyelerden Kur'ân'a yaklaşmayı, Kur'ân'ın bazı konularını modern bakış açılarıyla ele almayı gereklı kıldı. Kur'ân'la ilgili çalışmalar adeta yeniden gözden geçirildi. Bu ameliye neticesinde çok yeni ve bakir araştırma sahaları tesbit edildi. Tesbit edilen bu yeni sahalar birçok kimsenin ilgisini çekti, muhtelif stillerle ve farklı metodlarla kaleme alındı. Kimisi bu çalışmaların sahasına giren konulardan birini bağımsız olarak ele aldı; kimileri ise, birden fazla konuyu bir çeşni halinde inceledi. Her halükârda biz Kur'ân çalışmaları sahasında daha evvelki dönemlerde karşılaşmadığımız yeni bir te'lif türüyle karşı karşıyayız. Böyle olunca bu tür yeni çalışmaları alışılagelen Kur'ân ilimleri dallarından birisinin altına sokamayız. Bunun için biz bu tür çalışmaları "Kur'ân Araştırmaları" adı altında incelemeyi uygun gördük.Yukarıda da işaret etliğimiz gibi "Kur'ân Araştırmaları" sahasında kaleme alınan çalışmaları iki grup altında inceleyeceğiz:a) Birden fazla konuyu karma olarak inceleyen eserler. Bu sahanın en tipik örneği, tanıtmaya çalışacağımız şu eserdir:309

1- Şeyh Halid Abdurrahman El-Akk (Suriye Dimeşk'li) El-Furkan Ve'l-Kur'ân:

Bu kitap 1994'te birinci baskısını yapmış fihrist ve bibliyografya ile beraber 704 sahifedir.Eser konuları itibariyle mozaik bir görünüm arz eder. Kur'ân'ın beşeriyet için getirdiği İslamî nizamın bir takım hukukî, ahlakî, idarî, siyasî, iktisadî, içtimaî, ailevî ve şahsî birçok konudan tutun; Kur'ân i'cazma, emsalına ve kıssalarına kadar, yüzlerce konu ihtiva etmektedir.Kitabın muhtevasını fazla detaya girmeden kısaca şöyle tanıtabiliriz: Bir temhid ile Kur'ân'ın özelliklerine umumi bir giriş, 7 fasıl ve 81 bahisten oluşur. Temhidde (s.9-80) yazar Kur'ân'ın ve İslâm'ın yüceliğine, İslâm'da ilmin ehemmiyetine ve burda Müslüman alimlerin ilmi buluşlarına İslâm'ın evrim teorisine karşı tutumuna, orijinalite ile çağdaşlaşma, İslamî İlimler dairesinde ilmî sabitelerle ilmî değişkenlerin neler olduğuna ve evren ile hayatı konu eden âyetlerin tefsirindeki ilmî metoda dikkat çeker.Umumi girişte (s.87-110) Kur'ân'ın özelliklerinden i'caz, tahaddi, nazm, mü'minlerde yaptığı tesir, kapsayıcı mânâlara sahip olmak, beşerin ihtiyaçlarını karşılayabilmek, ilmî gerçekleri desteklemek ve yüce maksatları taşıdığı halde kolayca anlaşılabilmek gibi özelliklere dikkat çeker.Birinci fasıl (s.115-247) î'caza dair olup 8 bahisten oluşur. Bu fasılda yazar, Kur'ân i'cazının anlaşılmasının gerekliliğine, Kur'ân'ın fesahetinin vecihlerinden nazmına, kendisine özgü olan üslûbuna, konu birliğindeki Kur'ân'ın yüceliğine, beşeriyeti uyarıp dalaletten kurtarmasına, vahdaniyetin ispatı ve Nübüvvetin doğruluğunu pekiştirmede tahaddinin üslûbuna, Kur'ân'ın teşriî i'cazına ve gaybi i'cazına dikkat çeker.Yazar, dokuz bahis olan ikinci fasılda (s.251-316) İslamî akideyi arzetmede ve tevhidi isbat etmede Kur'ân'ın metodunu kaleme alır. Kur'ân'ın, akidenin ispatı hususundaki tefekkür metoduna, tevhid akidesinin din ve hayattaki önemine, insan hayatındaki etkisine, İslamî akidenin sunuluşundaki akıcılığa, İslâm'ın hem akide hem de şeriat olduğuna, Kur'ân'ın mesel, kasem, cedel ve kıssalarının, akidenin sunuşundaki rollerine dikkat çeker.Bir giriş, ön hazırlık ve beş bahisten oluşan üçüncü fasıl (s.319-367) tefsir tarihine ve sahabenin metoduna dairdir. Girişte İslam'ın ilk günlerinde Kur'ân'ın konumuna; ön hazırlık kısmında da tefsirin ehemmiyeti ve Müslümanların buna olan ihtiyaçları anlatılır.Bahislerde ise sırasıyla şu konular anlatılır: Selef tefsirinin merhalelerinin tarihçesi, Kur'ân-ı Kerim'in tefsirinde sahabenin çekingenliği, Sahabe tefsirinin kaynakları, müfessir sahabe ve İbnu Abbas'ın tefsir metodunun selef tefsirine numune teşkil edişi.Dokuz bahisten oluşan dördüncü fasıl (s.371-554) ilmî ve mevzu'î tefsirin evrelerine dairdir. Bu fasılda yer alan konular şunlardır: Ontoloji alanında Kur'ân'ın etkisi, Kur'ân'ın insanı düşünmeye daveti, ilmî tefsirin eski ve yeni

309 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 133-134.

metodu, ilmî tefsirin Kur'ân i'cazındaki rolü, Kur'ân'daki kevnî âyetler, mevzu'î tefsirin tanımı, doğuşu, dünü-bugünü ve çeşitleri.Onbir bahisten meydana gelen beşinci fasıl (s.557-611)da tefsir ilminin doğuşu ve gelişmesi bir temhidde anlatıldıktan sonra bahislere geçilir ve şu konulara yer verilir: Fırkaların doğuşunun etkisi, felsefî ilimlerin, sûfî felsefenin ve aklî ilimlerin, tefsirin tarihî seyrine etkileri, Razi’nin metodunun tefsire etkisi, Alusî'nin metodunun tefsire etkisi, el-Menar tefsiri, metodu ve eleştirilebilecek yönleri, el-Merağı'nin tefsiri, metodu ve bazı tefsir görüşlerinin münakaşası, Muhammed Abduh'un el-Fîl sûresine yapmış olduğu tefsirinin ilmi münakaşası, ilmî i'caz ve Kur'ân'ın tefsirinde açıklaması, Kur'ân'da kevnî âyetler ve aklın fonksiyonu.Altıncı fasıl (s.617-675), İbnu Teymiyye'nin tefsir ilmi ve tefsir usulündeki etkisi ve felsefe ile kelam ilminin bazı Müslüman alimler üzerindeki etkisinin ortaya çıkarılmasına dairdir. Bu fasılda altı bahis vardır. Bu bahislerde sırasıyla şu konular işlenmiştir: Tefsir kaideleri, te'vil ve tefsirin farkları, Kur'ân'ı reyle tefsir etmenin ve Arap olmayanlar için tercüme etmenin hükmü, Kelam ilminin bazı Müslüman alimlere te'siri, felsefeci ve kelamcıların görüşlerinin çürütülmesinin tarihinden bazı işaretler.Onbir bahisten oluşan yedinci ve son fasıl (s.679-756) Kur'ân tefsirindeki sapık metotların tehlikesine dairdir. Faslın girişinde Allah'ın, kitabını ve peygamberinin sünnetini koruması anlatılır. Bahislerde ise, sırasıyla şu konulara yer verilir: Tefsirde sapık eğilimlerin tesbiti, tefsir kaynaklarında müteşabih âyetlerin tefsirinde felsefi metodun aşırılığı, felsefi-sufi metodun inhirafı, Kur'ân tefsirinde yeni akılcı medrese sahiplerinin inhirafları, Kur'ân'ın ilmî tefsirinde yeniliği (reformu) iddia edenlerin saplantısı, çağdaş bir şekilde Kur'ân'ı anlamaya çalışanların saplantısı, Kur'ân'ı ve İslam'ı anlamada inhirafın belirtileri, İslâm'da reform ne demektir, ilmî sabiteler ve metodolojik kurallar ışığında İslamda yenilik ve İslamî akidenin sabitelerinin her türlü sapıklıktan korunması.Kitap Kur'ân'la ilgili genel malumat (kültür) noktasında bir ansiklopedi görünümündedir. Araştırmacılar için iyi bir kaynaktır.310

Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:

Kitabın eleştirilecek bazı yönleri olsa bile genelde iyidir. Örnek olsun diye bir-iki hususa dikkat çekip konuyu noktalayacağım. Yazar Kur'ân belağatiyle ilgili bilgilerin hedefine ulaşmadığını ileri sürer.311 Oysa bu iddia pek isabetli görünmemektedir. Çünkü belagat ilminin kuruluş gayesi, öncelikli olarak Kur'ân nazmının fesahat ve belagat yönünden üstünlüğünü, ikinci derecede de sünnetin üstünlüğünü, ortaya çıkarmaktır. Bu iki hususta da belağatin ve belağatçıların başarısını ilim ve marifet sahibi hiçkimse inkâr etmemelidir.İkinci bir örnek: Müellif Kur'ân'ın, i'cazındaki sarfe görüşünün belağete, tepki olarak ortaya çıktığını iddia eder.312 Halbuki belagat ilmi ilk defa H. 471' de vefat eden Şeyh Abdulkahir el-Cürcanî tarafından kurulumuştur.313 Daha sonra gelen nesiller tarafından geliştirilmiştir. Sarfe görüşü ise, ilk defa H. 150'de vefat eden Vasıl b. Ata veya H. 231'de vefat eden İbrahim en-Nezzam tarafından ortaya atılmıştır314.Çalışmamız "kitap tanıtıcı" merkezli olup eleştiriel bir kimlik taşımamaktadır. Bunun için biz zaman zaman, örnek olarak yaptığımız eleştirilerin dışında eleştiriye pek girmemekteyiz. 315

b) Kur'ânî araştırmaların kapsamına girip Ulumu'l Kur'ân'ın belli isimler almış dallarından birisinin muhtevasına dahil olmayan bir konuyu müstakil inceleyen çalışmalar. İşte hem bu tür çalışmaları hem de a şıkkında geçen çalışmaları biz Kur'ân Araştırmaları adı altında toplamayı yeğledik. Zira daha evvel de ifade etliğimiz gibi biz bu çalışmaları Kur'ân ilimlerinden her hangi bir dalın altına sokma imkânına sahip değiliz. Ayrıca bu çalışmalar, Kur'ân'la ilgili malumattan söz ediyor ve Kur'ân'ın ihtiva ettiği konuların çerçevesini de aşamıyor. Bundan ötürü biz bu çalışmaları Kur'ân ilimlerinin muhtevasının dışında bırakamayız. Bu itibarla o çalışmaları Kur’ân Araştırmaları adı altında toplamayı uygun bulduk. Bu anlayışa yakın bulduğumuz olanını da bu başlık altında topladık. Hemen şunu da okuyucumuza arzedelim ki, biz çalışmamızın fazla uzayacağından endişe ettiğimiz ve bu kapsama giren eserleri de fazla elde edemediğimizden ötürü her bir şıkta sadece bir eser tanıttık. Bu kapsama girmesini uygun gördüğümüz eserlerin veya "Dirâsât" gibi genel bir isim taşıyıp hangi alanı ilgilendirdiğini tesbit edemediğimiz eserlerin isim listesini de bu bölümde sunduk.Şimdi biz Kur'ân araştırmaları kapsamına giren çok orijinal ve orijinal olduğu kadar da ciddi olan bir çalışmayı

310 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 135-137.311

Halid Abdurrahman el-Akk, el-Furkan ve'l Kur'ân, Beyrut, 1994, s. 564312

Halid Abdurrahman el-Akk, el-Furkan ve'l Kur'ân, Beyrut, 1994, s. 564313

Rıza Reşid, Esrarü’l-Belağe Mukaddimesi, bas. y.y. trsz.s. V 6314

er-Rafii, Mustafa Sadık, İ'cazü’l-Kur'ân, Mısır, 1965, s. 162. Her ne kadar meşhur görüş bu ise de, ancak bazı alimler Sarfe görüşünün ilk defa H. 131'de vefat eden Vasıl b. Ata tarafından ortaya atıldığını iddia etmektedir. Bkz Mustafa Müslim, Mebahısu fi Ulumi'l-Kur'ân, Cidde 1988, s. 40.315 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 137-138.

tanıtmaya çalışacağız. Önce şunu kaydedelim ki, kitabın konusu geçmiş alimler tarafından kısmen tefsir kaynakları içerisinde kısmen de Kısası Enbiya kitaplarında incelenmiştir. Ancak bu çalışmaların çoğunda hem konu kritiği yapılmamış; hem diğer kutsal kitaplarla karşılaştırılmamış; hem de yer tesbitleri arkeolojik verilere dayandırılmamıştır. Bizim tanıtmaya çalışacağımız eserde ise, konular genellikle her üç husus ışığında ele alınmıştır. Zaten eserin orijinalitesi de bundadır. Bundan hareketle de kitabı kısas v.b. konuların kapsamına almadık. Şimdi fazla detaya inmeden bu değerli eseri tanıtmaya çalışacağız.316

2- Muhammed Beyyumî Mehran-Dirasatun Tarihiyyetun mine'l-Kur'âni'l-Kerim:

Yazar İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mısır ve Eski Doğu Tarihi Öğretim Üyesi, Mısır İslâm Tarihi ve Eserleri Bölüm Başkanıdır. Kitap Darü'n-Nahda yayınevi tarafından, Beyrut'ta 1988'de ikinci baskısını yapmıştırKitap dört ciltten meydana gelmektedir. Ciltler sırasıyla 440, 452, 360 ve 212 sayfadan ibarettirler. Birinci cilt, mukaddime ve on bir fasıldan oluşmaktadır.Müellif mukaddimede (s.5-15) Kur'ân-ı Kerim'in en doğru tarih kaynağı olduğunu, Kur'ân'da zikredilen tarihî vak'aların doğruluğundan hiç bir kuşkunun olmadığını, Kur'ân'ın İncil ve Tevrat'taki gerçeklerin yanında başka bir takım hususları da içerdiğini, bununla birlikte eski tarih konusundaki çalışmaların bu büyük kaynaktan mahrum kaldığını söyleyerek bunun nedenini de şöyle açıklamaktadır: Eski tarih alanı yakın bir zamânâ kadar neredeyse sadece müsteşriklerin uğraştığı bir sahaydı. Onlar da amaçlarına uygun olmadığından Kur'ân'a baş vurmamışlardır (s.5-6).Yazar, ne sebeple olursa olsun eski tarih araştırmalarında Kur'ân gibi sağlamlığı konusunda alimlerin görüş birliğinde oldukları bir kaynağa baş vurulmadığını bunun yanında doğulu, Batılı, Müslüman olan ve olmayan birçok kişinin, doğruluğu konusunda kuşku olan muharref Tevrat'ı temel kaynak göstermelerine olan üzüntüsünü belirterek, Kur'ân'ı öven ve üstünlüğünü teslim eden bazı müsteşriklerden de nakiller yapmaktadır. Daha sonra, Kur'ân'ın bize İslâm öncesi çağlara ait önemli ve doğru bilgiler sunduğunu; mesela Hz. Musa (a.s.)'ın kıssası yoluyla Firavun'ın Mısır'ı ve Hz. İbrahim (a.s.) kıssasıyla eski Irak'la ilgili birçok bilgiyi v.s. bize aktardığını örnek olarak vermektedir.Yazar, Kur'ân'ın, bu tarihî bilgileri vermekle birlikte bir tarih kitabı olmadığını, onun sadece bir hidâyet ve irşad kitabı, insanların hayatlarına tatbik etmeleri için bir yasa ve adalet ölçüsü olduğunu, ibret ve öğüt almaları için tarihî vak'aları sunduğunu söyler (s. 11).Yazar, Dirâsâtün Tarihiyetun mine'l-Kur'âni'l-Kerim başlığı altında beş cüzde planladığı çalışmasını şöyle sıralar:1. Birinci cüz Arap memleketleri,2. İkinci cüz Irak,3. Üçüncü cüz Mısır,4. Dördüncü cüz Suriye (Filistin),5. Beşinci cüz Siretün-Nebi (s.13-14).Kur'ân-ı Kerim'le ilgili olan birinci fasılda (s. 17-88) şu konular yer almaktadır. Hz. Peygamber döneminde tedvin, Hz. Ebubekir devrinde Kur'ân'ın cem'i, Hz. Osman'ın mushafı, tarihi bir kaynak olarak Kur'ân, Kur'ân Kıssaları ve Tevrat, Kur'ân Kıssalarıyla Tevrat rivayetleri arasında bir karşılaştırma.İkinci fasılda (s.89-98) Hadisi ele alan yazar, hadisin tarifini yaparak, onun önemini vurgular ve mü'minlerin Hz. Peygamber'e itaat etmelerinin farz olduğunu söyleyerek bununla ilgili bir takım âyetleri getirir. Hadisin Kur'ân'ı Kerim'i takyit, tebyin veya tahsis ettiğini söyleyerek bu anlama gelebilen bazı âyetlerle Ahmed b. Hanbel ve Şafii'nin bu konudaki görüşlerini aktarır (s.91-92).Müellif, Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde hadisin, Kur'ân'ın tedvin edildiği gibi tedvin edilmediğini ancak o devirde bazı hadis sahifelerinin yazıldığını gösteren delillerin bulunduğunu söyler.(s.93)Yazar hadisin tedvin olayını açıkladıktan sonra hadisi ilk cem' edenlerin bir listesini verir. (s.95)Yazar, hadisin tedvini konusunda Müslümanların ne kadar dikkatli davrandıklarını, hadislerin Hz. Peygamber (s.a.v.)'e kadar varan bir senet zinciri ile rivayet edildiklerini, İslâm kültürü'nde "Cerh ve ta'dil" gibi müstakil bir ilim ortaya çıktığını ve böyle bir tenkit metodunun sadece İslâm kültürü'ne has olduğunu söyler.(s.96-97)Sonuç olarak yazar, hadis kitapları ve şerhlerinin tarihten çok fıkhın kaynakları olduklarını; bununla birlikte İslâm öncesi cahiliye haberlerinde tedvin için zengin temel kaynaklarının bulunduğunu; ne gariptir ki o dönemin tarihçilerinin bu değerli kaynaklardan habersiz kaldıklarını iddia eder (s.98).Üçüncü fasılda (s.99-112) tefsir konusu işlenmiştir. Müellif, bu fasılda tefsirin ortaya çıkışını şöyle özetler:Kur'ân'ı Kerim'in Arap diliyle indirilmesine rağmen, İbnu Kuteybe'nin dediği gibi Araplar Kur'ân'ı anlamada aynı anlayış seviyesinde değillerdi. İbnu Haldun'un bütün Arapların Kur'ân'ı anladıklarını iddia etmesi doğru değildir.Müellif bu iddiasını desteklemek için Hz. Ömer'in "ve ebben" kelimesini bilmediğini v.s. gibi örnekler getirir (s.101-102). Yazar, bununla birlikte sahabenin, Kur'ân'ı en iyi anlayabilen insanlar olduklarını; ancak Arapça'nın

316 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 138-139.

konuştukları dil olmasına rağmen bu dili aynı seviyede bilmediklerinden, Hz. Peygamber (s.a.v.)'le birlikte olup bu âyetlerin nüzul sebeblerine tanık olup olmamalarından, Arap geleneklerini bilmedeki farklılıklarından dolayı Kur'ân'ı anlamada aynı seviyede olmadıklarını söyler (s. 103).Böylece Kur'ân'ı anlayıp düşünmek, kısa ve kapalı olanı açıklamak için Resulullah'ın zamanından itibaren tefsirin ortaya çıktığını, ilk müfessirin Hz. Peygamber olduğunu ve ondan sonra sahabesinin kendisini takip ettiğini söyler (s. 104).Yazar, bundan sonra meşhur sahabe ve tabiin müfessirlerinin isimlerini zikreder; tabiin devrinde İsrailî ve Nasranî kaynakların bol miktarda tefsire girdiğini belirterek nedenini dokuz maddede açıklar (s.104-110).Yazar, tefsirdeki bu İsrailiyata rağmen, eski Arap Tarihi'ni tedvin etme konusunda tarihçiye fayda verecek, Kur'ân'da mücmel olanı şerh edecek v.s. değerli bir tarih serveti olduğunu söyler (s.lll).Dördüncü fasılda (s.113-180) Hz. İbrahim'i konu eden yazar, şu konuları incelemektedir: Hz. İbrahim'in doğumu, vatanı ve yaşadığı çağ, hicreti, Hicaz'a seferi, Hicaz'a yerleşmesi, Zebîh'in kıssası; bu kıssa ile ilgili Yahudi ve Hıristiyanların görüşleri, İslâm'ın bu konudaki görüşüne değinir. (Yazar burada kurban edilmek istenenin kim olduğuna dair görüşleri zikretmektedir.) Ayrıca yazar, Müslümanlar bu kişinin İsmail olduğunu söylerken; Yahudi ve Hıristiyanlar, İshak olduğunu söylediğini (s.161-176), Zebîh'in kıssasını ve kurban edilen insanları kaydeder.Kabe'nin konu edildiği beşinci fasıl (s.181-235)'da şu konular işlenmektedir: Kabe'nin inşası, İbrahim ve İsmail'den sonra Kabe, Kâbeyi yıkma çabaları ve İslâm'dan önce Kabe.Ad kavminin ele alındığı altıncı fasıl (s.l81-235)'da şu konular işlenmektedir: Hz. Hud, Hud kavminin yaşadığı çağ, Adlılar ve helak olan Araplar, Kur'ânı Kerim'de Ad kıssası, Ad kıssası ve muharref Tevrat ile irtibat kurma çabası, (Yazar burada Ad kıssasının Kur'ân'a özgü olduğunu, ancak kimi tarihçilerin bunu muharref Tevrat'a mal etmeye çalıştıklarını izah eder (s.243-246)). Ad Kavminin yaşadığı bölge, Ad Kavmi ile ilgili abartılı sözler, (yazar burada da bazı tarihçi ve müfessirlerin A'raf sûresinin 69 âyetini tefsir ederek Adlılar'ın hurma ağacı gibi uzun olduklarını her bir Adlı'nın 12 zira' olduğunu ve hatta uzun olanının dörtyüz beşyüş zira' kadar olduklarını söyleyerek onlarla ilgili asılsız abartılar yaptıklarını söyler (s.249-255).Yedinci fasılda (263-288) Semud Kavmi ele alınır. Bu fasılda şu konular işlenmektedir: Semud milletinin soyu, eski yazmalarda Semud kavmi, Kur'ân-ı Kerim'de Semud kavmi, Hz. Salih kavminin yaşadığı çağ, Semud kavmine ait yazı ve resimler, Semudlular'ın sosyolojik yapısı.Sekizinci faslın konusu Medyenliler'dir (s,289-307). Ele alınan konular, şunlardır: Kur'ân-ı Kerim'de Medyen kıssası, Medyenliler'in yaşadıkları bölge ve asır, Medyenliler ve İsrailoğulları.Dokuzuncu fasılda "Seylu'l-Arim" başlığı altında Sebe' kavmi incelenmektedir (s.309-359). Bu fasılda şu konular ele alınmaktadır: Kur'ân-ı Kerim'de Sebe' kıssası, Arap rivayetlerinde Sebe' kıssası, Arap memleketlerindeki barajlar, Me'rib barajı, bu barajın nitelikleri, Me'rib barajının yıkılışı, Seylü'l- Arım ve Yemenlilerin göçü.Onuncu fasılda (s.353-387) Ashabu'l- Uhdud kıssası, ele alınmaktadır. Bu fasıldaki kıssanın Arap, Hıristiyan ve Yunan kaynaklarında nasıl geçtiği konuları ile Habeş ihtilali ve Uhdud kıssasıyla ilişkisi incelenmektedir.Onbirinci fasılda (s.389-412) ise, Ashabı Fil kıssası ele alınmakta ve şu konular incelenmektedir: Yemen'de Habeş nüfusunun yerleşmesi, Kullays'in317 inşaası, Arap rivayetlerinde fil saldırısı, Ebrehe'nin Mekkeye saldırısındaki ekonomik ve siyasî sebepler, Arapların Ebrehe saldırısına karşıkoyuşları ve saldırının sonuçları.Yazar birinci cildin sonunda yararlandığı kaynakların bir listesini veriyor (s.413-436) ve içindekiler kısmıyla birinci cilt burada sona eriyor (s.440).Kur'ân'da Mısır tarihini konu edinen ikinci cilt, kısaca bir takdim ve üç ana bölümden meydana gelmektedir.Hazırlık çalışmalarını içeren birinci bölümde Peygamberlik ve Peygamberler adlı bir fasıl yer alır (s.9-35). Bu fasılda nebi ve nübüvvet, nebi ve resul arasındaki fark, kadının peygamberliği, resullerin görevleri, resullerin davetindeki hedef birliği konuları incelenmektedir. Hz. Yusuf'un sîretini ele alan ikinci bölüm, üç fasıldan ibarettir (39-136). Vezir olmadan önce Hz. Yusuf'u ele alan birinci fasıl (39-64) da Hz. Yusuf’un Kenan'da kardeşleri ile olan beraberliği, kralın karısı Züleyha ile olan olayı ve hapse girişi anlatılır."Mısır Azizi Yusuf' başlığını taşıyan ikinci fasıl (s.65-108)'da şu konular ele alınmaktadır: Aziz Yusuf Mısır'da, Yusuf ve kardeşleri, İsrail oğullarının Cuşen318 toprağına yerleşmeleri, Yusuf (a.s.)'ın çağı.İkinci babın üçüncü faslında ise Yusuf Kıssasının Kur'ân âyetleri ile Tevrat rivayetlerinde nasıl anlatıldığı incelenmektedir, (s.109-132)Hz. Musa'nın sîretini ele alan üçüncü bolüm (s.135-447) beş babdan meydana gelmektedir: Dünyaya gelişinden peygamber oluşuna kadar Hz. Musa'nın sîretini işleyen birinci babda (s.135-221) üç fasıl vardır. Birinci fasılda esaretten önce İsrailoğullar'ının Mısır'daki hayatları ve Mısırlılar tarafından zulme uğramaları ile bunun sebep ve sonuçları incelenmektedir (s.137-161)."Doğumundan peygamberliğine kadar Musa" başlığını taşıyan ikinci fasılda (163-179) Hz. Musa'nın Firavun'un sarayı ile Medyen'de geçirdiği yaşamı ele alınmaktadır. "Resul ve Nebi Musa" başlığını taşıyan üçüncü fasılda

317 Kullays: Ebrehe'nin San'a'da Habeşler için inşa ettiği bir kilisedir, İbnu Manzur, XI, 279. 318

Cuşen: Mısır'da veya Filistin'de olduğu ihtilaflı olan bir bölgenin Tevrat'ta geçen ismidir. Bkz. Muhammed Beyyumi Mihran, Dirâsâtün Tarıhiyetun mine'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut 1988,11, 84-85

(182-221) Hz. Musa'nın Peygamber oluşu, Firavunla Hz. Musa arasındaki mücadele ve Firavun'un ilahlık iddiası konuları işlenmektedir, İsrailoğulları'nın. Mrsir'dan çıkışını konu edinen ikinci babda (s.223-332) üç fasıl vardır. Birinci fasıl (s.225-224)da İsrailoğulları'nın Mısırdan çıkış nedenleri, çıkış tarihi, çıkış yeri ve başlangıcı konuları incelenmektedir.İkinci fasılda (s.241-262) denizin yarılarak Hz. Musa'nın ümmetine yol verilmesi mucizesi ele alınarak, denizin yarılma yeri, tarihi, denizin Firavun ve askerleri üstüne kapanma mucizesi, boğulma anında Fıravun'un iman edişi konuları işlenmektedir.Üçüncü fasılda (s.263-332) Musa'nın Firavun'unun kim olduğu konusundaki görüşler ve Mısır kaynaklarının, İsrailoğulları kıssasından bahsetmemelerinin nedenleri incelenmektedir.Denizin yarılmasından Musa (a.s)'ın vefatına kadarki olayları içeren "Musa ve İsrailoğulları" başlığını taşıyan üçüncü babda (s.333-385) iki fasıl vardır:Birinci fasılda (s.335-365) "İsrailoğulları Sina'da" başlığı altında; İsrailoğulları'nın ilk irtidat olayı ve putlara tapmaya kalkışmaları, su ve yiyecekten dolayı isyan etmeleri, İsrailoğulları ile Amalika olayı, Sina'da irtidad ve buzağıya tapma ve İsrailoğulları'nın açık bir şekilde Allah'ı görmek istemeleri konuları incelenmektedir."İsrailoğulları Çölde" başlığını taşıyan ikinci fasılda (s.367-385) İsrailoğulları'nda vatan düşüncesinin ortaya çıkışı, Kenan diyarına girme korkusu, Musa'ya karşı tekrar isyanın çıkması ve İsrailoğulları Kenan Sınırında adlı konular incelenmektedir."Musa (a.s)'ın Siretinde Bir Takım Sorunlar" başlığını taşıyan dördüncü babda (s.387-430) dört fasıl vardır: Birinci fasılda Hz. Musa'nın, İsrailli mi yoksa Mısırlı mı olduğu, ikinci fasılda Hz. Musa'nın gerçekte tarihte var olup olmadığı ve üçüncü fasılda Hz. Musa'nın ölüm şekli tartışılmaktadır. Dördüncü fasılda ise, Hz. Musa'nın Müslümanlar nezdindeki konumu ile Yahudi tarihindeki konumu incelenmektedir.İkinci cildin son konusu olan beşinci babda (s.431-447), Hz. Musa'nın kıssası, Kur'ân âyetleri ile Tevrat rivayetlerinde mukayeseli ve tenkidçi bir yaklaşımla ele alınmaktadır.Bu cilt, sondaki içindekiler bölümü ile son bulur (s.449-452).Kur'ân'da Şam yöresi'ni konu edinen üçüncü cilt, kısa bir giriş ve ikinci ciltte başlayan bölümlerin bir silsilesi olarak dördüncü bölümle başlayan üç ana bölümden meydana gelmektadir.Hz Davud ve Hz. Süleyman'ı konu edinen dördüncü bölümde (s. 11-205) iki bab vardır. "Davud (a.s.)'ın Sireti" başlığını taşıyan birinci babda (s.11-87) dört fasıl vardır. Birinci fasılda (s.11-31) Hz. Musa ile Hz. Davud dönemleri arasındaki sürede İsrailoğulları'nı konu edinerek, İrailoğulları'nın Kenan'a girmeleri, hakimler asrı, Talut krallığının kuruluşu, Talut'un savaşları ve Davud (a.s.)'ın ortaya çıkışı incelenmektedir. İkinci fasılda (s.34-51), Davud (a.s.)'ın mu'cizeleri, iki hasım kıssası anlatılmaktadır. İsrail Kralı Davud başlığını taşıyan üçüncü fasıl (53-79)'da şu konular incelenmektedir: Kral olmadan önce Davud, Davud'un Yahudilere kral seçilmesi, Davud ve İsrail birliği, Davud ve Filistinliler, Davud'un devleti ve genişlik çerçevesi, taht varisi ve ailevi ihtilaflar, genel sayım ve neticeleri, Davud (a.s.)'ın vefatı.Dördüncü fasılda (s.81-87) Kur'ân âyetleri ile Tevrat rivayetlerinin, Hz. Davud ile ilgili söyledikleri incelenmektedir.Hz. Süleyman'ın sireti konu edilen ikinci babda (s.91-205) dört fasıl vardır. Birinci fasılda (s.91-113) Hz. Süleyman'ın Hz. Davud'a varis oluşu, Hz. Süleyman'ın verdiği bir takım hükümler ve mu'cizeleri anlatılmaktadır, ikinci fasıl (115-1279'da Mescidi Aksa'nın inşası, üçüncü fasıl (129-158)'da Hz. Süleyman ve Sebe' kraliçesi konu edilmektedir.Dördüncü fasılda (s.159-205) İsrailoğulları Kralı Süleyman başlığı altında şu konular işlenmektedir: Dahilî siyaset, haricî siyaset, askerî düzenlemeler, ticarî etkinlikler, temizlik faaliyetleri, sanayi faaliyetleri, Süleyman Krallığı ve genişlik çerçevesi, Süleyman'nın başkenti Kudüs ve Süleyman'ın inşa ettiği yapılar.Hz. Eyyub'den Hz. Yahya' ya kadar olan Peygamberleri konu edinen beşinci bölümde (s.209-271) üç fasıl vardır Birinci fasıl (209-229) Hz. Eyyub'un kıssası ve yolculuğu ele alınmaktadır, ikinci fasılda (s.231-239) Hz. İlyas ve el-Yasa', üçüncü fasılda (s.243-271) ise Hz. Zekeriyya ile Hz. Yahya ele alınmaktadır.Hz. İsa'yı konu edinen altıncı bölümde (s.275-355) de dört fasıl vardır. Birinci fasılda (s.275-284) Hz. İsa'nın annnesi Hz. Meryem, ikinci fasılda (s.285-306) Hz. İsa'nın doğumu, üçüncü fasılda (s.307-324) Hz. İsa'nın peygamberliği ve mucizeleri, Dördüncü fasılda (s.325-355) Hz. İsa'ya atfedilen ilahlık ve çarmıha geriliş iddiaları incelenmektedir.Üçüncü cilt, sona eklenen fihrist kısmıyla son bulmaktadır. (357-360)Kur'ân’da hak tarihi'ni konu edinen dördüncü cilt kısa bir takdim ve üç babdan oluşmaktadır."Nuh (a.s.)'ın Sireti" başlığını taşıyan birinci babda (s.9-101) üç fasıl vardır. Birinci fasılda (s:9-28) Hz. Nuh, Nuh kavminin tanrıları, daveti ve oğlunun meselesi, ikinci fasılda (s.29-71) Sümer ve Babil tufanları ile Tevrat’ın rivayetine göre Yahudi tufanı; üçüncü fasılda (s.73-101) Kur'ân-i Kerim'e göre tufan hadisesi incelenmektedir.Hz. İbrahim'in İrak'taki siretini konu edinen, ikinci babda (s.l05-172) dört fasıl vardır. Birinci fasılda (s,105-114) İbrahim kavminin tanrıları; ikinci fasılda (s.115-145) İbrahim (a.s.)'ın yıldızlara ve putlara ibadet etme düşüncesine karşı tavrı, üçüncü fasılda (s.147-156) Hz. İbrahim ile kral arasında geçen tartışma; Dördüncü fasılda (s.157-172) ölüm ve hayat sırrı ele alınmaktadır.

Bu cildin son konusu olan üçüncü babda (s.175-192) Yunus (a.s.)'ın kıssası ele alınmaktadır.Dördüncü cildin sonunda, ikinci, üçüncü ve dördüncü ciltlerde faydalanılan kaynakların bir listesi (s.193-205) ile yazara ait eserlerin bir listesi (s.207-210) ve dördüncü cilde ait fihrist (s.211-212) yer almaktadır.319

Kür'ân Araştırmaları Sahasında Yapılan Çalışmalar:

1- 'Acuz, Ahmed Muhyeddin, Mealimi'l-Kur'ân fî Âlemi'l-Ekvân, Daru'n-Medinetu'1-Cedîd, Beyrut, 1975.2- 'Âşûr, Abdülfettah, Menhecu'l-Kur'ân fî Terbiyyeti'l-Muctema', Mektebetu'l-Hâncî, el-Kâhire, 1979.3- A'zeb, Musa Muhammed, Dirasâtün İslamiyyetun Fi't-Tefsîri ve't-Tar'îh, el-Müssesestü'1-Arabiyye, Li'd-Dirasâti ve'n-Neşr, Beyrut. 4- Afif, Abdulgani, Advâun Min Menahili'l-Kur'ani ale'l-İnsani ve Neş'eti'l-Kevni ve'l-Hayati.5- Akkad, Abbas Muhammed, el-Felsefetü'l-Kur'âniyye, Dâru'l-Hilâl, el Kahire, 1988.6- Akkad, Abbas Muhammed, el-Mer'etu fi'l-Kur'ân, Daru'n-Nahdeti, Mısır, 1987.7- Amarî, Muhammed Sıddîk, Bide'u't-Tefâsir, Mektebetü'l-Kâhire Kahire.8- Amîre, Abdurrahman, Menhecu'l-Kur'ân fi Terbiyyeti'r-Rıca'l, Daru'1-Ceyb.9- Arafa, Muhammed Ahmed, Nakdu Mefâin fi'l-Kur'ân.10- Ata, Abdülkadir, Azemetü'l-Kur'ân, Daru'l-Menar, Kahire, 1991.11- Atıyye, Muhammed Salim, es-Sualu ve'l-cevabu fi Ayâti'l-Kitab, Daru't-Turas, Medine, 1987.12- Bintu'ş-Şati', Â'işe, Makalün fi'l-İnsan, Dirasetün Kur'ânîyye. 13- Cemal, Ahmed Muhammed, 'Alâ Mâideti'l-Kur'âni me'a'l-Müfessirine ve'l-Küttab.14- Cemâli, Muhammed Fadl, el-Felsefetu't-Terbeviyetu fi'l-Kur'ân,15- Daru'l-Kitabu'l-Cedîd, Beyrut, 1988.16- Cum'â, Emin Abdülaziz, Menhecu'l-Kur'ân fi 'Ardi Akîdeti'l-İslâm, Daru'd-Da've, el-İskenderiyye, 1991.17- Davudi, Muhammed Saîd, Min Kunûzi'l-Kur'ân.18- Derveze, Muhammed İzzet, ed-Dusturu'l-Kur'ân ve's Sunnetu'n-Nebeviyye fî Şuûni'l-Hayât, Kahire, 1966.19- Ebû Neyl, Muhammed Abdüsselam, Dirâsâtün fil-Kur'an 20- Ebu'l-Ayneyn, Bedran, Dirasâtün Havle'l-Kur'ân, Müessesetu Şa'bu'l-Câm'a, el-İskenderiyye, 1989.21- Ebyârî, İbrâhîm, el-Mevsuatul-Kur'âniyye. 22- Emin el-Mısrî, Min Hedyi Sûreti'l-Enfal, Mektebetu Dari'l-Arkam, Kuveyt, trsz.23- Ensârî, Ahmed Mekkî, ed-Difa'u ani'l-Kur'ân, el-Mektebetu’s-selefî, Kahire, 1989.24- Ezherî, Ahmed, Me'a't-Tıflı fi'l-Kur'ân, Mektebetu Dari'l-Muhabbe, Şam, 1985.25- Fazlurrahman, Ana Konuları ile Kuran Trc: Alparslan Açıkgenç, Ankara, 1993.26- Fendi, Muhammed Cemaleddin, Mea'l-Kur’ân fi'l-Kevn.27- Fıkhı, Adar Ali İbn Muhammed Nâsr, Menhecul-Kur'ân fî Da'veti'l-İman, Daru İbn Kesir, Şam, 1984.28- Fikri, Ali, el-Kur'ânu Yenbe'u'l-İlmi ve'l-İ'rfân.29- Hafnâvî, Habeşi Fethullah, el-Kur'ânu Davâun ve 'İlâcun ve Şifâun.30- Halefullâh, Muhammed Ahmed, el-Kur'ânu ve'l-Müşkilâtu'l-Muâsire31- Halil, İmaduddin, Mea'l-Kur'âni fi Alemihi'r-Rehîb, Dâru'1-İlm lil-Malayîn, Beyrut, 1980.32- Halil, Seyyid Ahmed, Dırasâtûn fi'l-Kur'ân.33- Halil, Seyyid Ahmed, Nazarâtûn fî İlmi'l-Kur'ân, e'd-Dâru'1-İslamî, 1985.34- Hammad, Muhammed Ruşdî, el-Mu'cizu fi't-Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerîm.35- Hamsi, Hişâm Abdurrezzak, Silsiletü Nazarâtin fî Kitabillah, Daru's-Sakâfe Lilcemi's, Şam, 1983.36- Harâit, Mahmûd Ali, Me'a'l-Kur'âni'l-Azîm Hakim Mecid Ziz-Zikri, Daru'l-Kitabi'l-Arabî, 1980.37- Hasan, Muhammed Nebîl, Dusturu'l-Muslimi ve'l-Müslimeti fi'l-Kur'ân, İskenderiyye, 1983.38- Hatibu Kahire Abdülhakîm, el-Kur'ân, Daru'l-Fikri’l-Arabî, Suriye, 1972.39- Hüseyn, Muhammed Kâmil, ez-Zikru'l-Hakîm.40- Hüseynî, Halef Muhammed, el-Kur'ânu Yukimu'l-Akle ve'n-Nefse ve'l-İnsân, Daru Kitabi'1-Arab, Kahire, 1990.41- İbnu Ammeh, Ebu İbrahîm, es-Sahihu'1-Musnet mine'l-Kâsirîn-Nebei'l-Kur'ani'l-Kerim, Daru's-Sahabe.42- İbnu Muhammed, Abdülhamid, et-Tuhfetü'l-Mardiyye fi Cevazı Tefsiri'l-Kur'âni bi'l-A'cemiyye.43- İbrahim, Muhammed Buhayra, el-Kur'ân'ul-Mübîn ve Keyfe Nezele bihi'r-Ruhu'l Emin, Daru et-Tebük Muhammedi, 1984 44- İbrahim, Muhammed, et-Tedavî bi'l-Kur'ân.45- Kandil, Abdülmun'im, et-Tedavi bi'l-Kur'ân, Daru't-Turâsi'1-İslâmî, el-Kâhire.46- Karkuz, Abdülhamid Dıyab Ahmed, Mea'ttıbbi fi'l-Kur'âni'l-Kerîm. 47- Kutup, Muhammed, Dirasâtün Kur'âniyyetün. 48- Mahmûd, Mustafa, Min Esrâri'l-Kur'ân. 49- Mahmûd, Mustafa, el-Kur'ânu Kâinun Hayyun. 50- Mahmûd, Abdülhalim, el-Kur'ânu fî şehri Ramadân

319 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 13147.

51- Medenî, Muhammed Muhammed, el-Kur'ânu Nazaretün Asriyyetün Cedidetün, el-Mektebetu'1-Umumî, Beyrut, 52- Menûlî Ahmed, Menhecu'l-Kur'ân fi Beyani Mesâliki'ş-Şeytan, Daru'1-kıtabil-Arabî, Mısr, 1990.53- Mezrûk Muhammed Abdülaziz, el-Mushafuş-Şerîf Dirâsetun Tarihiyyetün ve Eenniyetün, Kahire, 1985.54- Mudefi' Velîd, Felsefetu'l-Kur'ân, Daru'l-Menhel, Şam 1994.55- Muhammed b. Sa'd ed-Dubel, en-Nazmu'l-Kur'ânî fi Sûreti'r-Ra'd, Alemi'l-Kutub, el-Kahire, 1401 H.56- Nevfel Abdurrezzak, el-Kur'anu ve'l-İlmu'l-Hadis.57- Rahume, Ahmed Muhammed, Menhecu'l-Kur'âni'l-Kerîm fî'd-Da'evit ile't-Tevhîd, Trablus, 1989.58- Reslân, Selahuddin Besirnî, el-Kur'ânu'l-Hâkim, Daru'l-Kitabi'l-Arabî, Mısr, 1985.59- Sabih, Muhammed, Bahsun Cedidun a'ni'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire, 1983.60- Savaf, Muhammed Mahmud, el-Kur'ânu Envâruhu ve Âsâruhu, Beyrut, 1987.61- Süleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'ânu ve't-Tıbbu.62- Şedîd, Muhammed, Menhecu'l-Kur'ân fî't-Terbiyye, Beyrut, 1991.63- Şehrur, Muhammed Yusuf, el-Kur'anu ve'l-Felsefe. 64- Şeltut, Mahmûd, İle'l-Kur'an-îl Kerim.65- Şeyhu, Muhammed Emin, Te'vîlu Cuz'i Amme, Dâru İbn Hâni, Şam, 1991.66- Şihâbî, İbrâhîm, el-Kur'ânu Harrare'l-İnsan, Câmia'tud Da'veti'l-İslamiyyeti'l-Âlemî, Trablus, 1990.67- Süleyman, Ahmed Muhammed, el-Kur'ânu ve't-Tıbbu.68- Tabatabai, Seyyid Muhammed Hüseyn, el-Kur'ânu fi'l-İslâm69- Vecdi, Muhammed, Nazârâtun fil-Kur'ân.70- Zehebî, Muhammed Hüseyn, el-İsrailiyyatu fi't-Tefsir, Beyrut320

KLASİK KONU ÇALIŞMALARI

Çağdaş İslâm alimleri Kur'ân ilimlerinin yeni konularına ilgi duydukları gibi daha evvel bahsi geçen nesih, i'rab vb. klasik konulara da hayli alaka gösterip bir çok eser yazmışlardır. Bu çağdaş klasik konu çalışmalarında genelde eleştirel, felsefî ve tarihî yaklaşımlar çoğunluktadır. Şu üç hususu biraz açacak okursak özetle şunu söylemek uygun olur:a- Günümüz alimleri ele aldıkları konuları irdeleyerek ve zaman zaman eleştirerek işlerler. Konu hakkında ileri sürülebilecek itiraz ve eleştirileri ele alıp bunlara cevap verirler. Bu sayede okuyucu neyi kabul ve neyi reddedeceğini anlayarak konuyu özümsemiş olur.b- Çağdaş alimler ele aldıkları konularda yer alan meselelerin felsefesini yaparak, illet ve hikmetlerini açıklayarak incelerler. Böylece okuyucu, konunun mantığını daha iyi kavramış olur. Çünkü herhangi bir konunun illet ve sebebleri, hikmet ve gayeleri bilinmedikçe o konu tamamen kavranmış sayılmaz. Özellikle günümüzün gelişen yeni ilimleri bu meyanda alimlere yeni ufuklar kazandırmaktadır.c- Alimler inceledikleri konuların tarihini sunarak çalışmalarını sürdürürler. Zira kişi konunun geçmişi hakkında bilgi sahibi olmazsa, bilgisi eksik olacağı gibi mevcudu da yakalayamayabilir. İmdi biz müstakil klasik konu çalışmaları sahasında yapılan araştırmalara bir göz atacağız.321

KIRAAT

A- Kıraetlerin Ortaya Çlkış Sebebleri Ve Tarihçesi:

Araplar çoğunlukla İslâm öncesi ve nisbeten sonrasında göçebe hayatına alışkın olup birçok kabileye bölünmüşlerdi.322 Kabilelerin ayrı oluşundan dolayı birçok lehçe farkı meydana gelmişti. Tabiatıyla her bir kabileye sadece kendi lehçesini konuşmak kolay geliyordu. Onları başka lehçeleri konuşmaya zorlamak eşyanın tabiatını zorlamak gibi olurdu. Dolayısıyla dil gibi insanın en tabii istidadı olan bir olayda kendi dillerine, geleneklerine mutaassıp ve henüz dünyaya açılmamış olan Arap toplumunu zorlamak; ilk günden beri insanlığa hoşgörü, iyi muamele ve özgürlük mesajlarını veren İslâm'a hiç yakışmazdı. İşte İslamiyet ilk günlerinden itibaren bu engin hoşgörüsünü gösteriyordu. Bunun için Kur'ân'da farklı okuyuşa izin veriliyordu. Ebu Şame (ö. 655/1267) el-Murşidu'l-Veciz adlı kitabında farklı okuyuş izni ile ilgili yaklaşık 25 rivayet zikretmektedir. Bu rivayetlerin birçoğunda hoşgörüden ötürü farklı okuyuşa izin verildiği kaydedilmektedir.323

Buharî'nin rivayetine göre Hz. Ömer der ki: "Hz. Peygamber hayatta iken bir gün Hişam b. Hakim namazda el-Furkân sûresini okudu.

320 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 147-150.321 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 151.322

Bkz er-Rafîi, Tarîhu Âdâbi"l-Arap, Beyrut, 1973,1. 128-130.323

Bkz. Ebu Şame, Abdurrahman b. İsmail, el-Murşidu'l-Veciz, Ankara, 1986, s. 77-88; bkz. Yahya Ebu Zekerriya en-Nevevi, Şerhu Sahihi Müslim Kastalanî Hamişi Beyrut, trs. IV 99; ez-Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi Ulurni'l-Kur'ân, Beyrut, trs. I. 211-212; er-Rafi'î, Tarihu Adâb, II. 46-47; et-Taberî, Muhammed b. Cerir, Cami'u'l-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'ân, Beyrut 1988, I, 13-20, 30.

Ben onu dinledim. Bir gördüm ki Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bana okutmadığı birçok şekilde okuyor nerde ise namazda ona saldırıyordum. Leys namazını bitirinceye kadar sabrettim. Onun yakasına yapıştım, "Okuduğun sureyi kim sana okuttu?" dedim. "Hz. Peygamber (s.a.v.) bana okuttu" dedi. "Yalan söylüyorsun; çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.) senin okumadığın bir şekilde bana okuttu" dedim ve onu yakasından tutarak Rasulullah (s.a.v.)'ın yanına götürdüm. Dedim ki, "Bana okutmadığın bir şekilde bunun el-Furkan sûresini okuduğunu duydum" dedim. Resulullah (s.a.v.): "Onu bırak" ve Hisam'a "Oku" dedi. Okuduğunu duyduğum şekliyle okudu. Hz. Peygamber (s.a.v.) "Öyle nazil oldu" buyurdu. Sonra "Ya Ömer sen oku" dedi. Ben de kendisinin bana okuttuğu şekliyle okudum. Hz. Peygamber (s.a.v.) "Böyle nazil oldu; bu Kur'ân yedi harf üzere inmiş. Size kolay olanını okuyunuz" buyurdu.324 Bu hadisi aynısıyla Müslim de rivayet etmiştir.325 Ayrıca Müslim başka rivayetler de nakleder.326

Demek oluyor ki, Kur'ân'ın nazil olduğu ilk dönemde henüz Hz. Paygamber hayatta iken Kur'ân'ın sadece yedi değil aksine birçok çeşitle okunmasına izin veriliyordu. İmam Nevevi (ö. 676/1277), Kazi İyaz (ö.544/1149)'ın yukarıda aktardığımız hadiste geçen seb'a (yedi) kelimesinden belli yedi sayısının kast edilmediğini, bunun sembolik olduğunu söylediğini nakletmektedir.327

Hatta Kıraati Seb'a deyimi alimlerin kıraat konusunda kitap yazmaya başladığı dönemde bilinmiyordu. Çünkü İbnu Sellam (ö. 224/839), et-Taberî (ö. 311/923 ) ve Ebu Hatem es-Sicistanî (ö. 248/862) gibi alimler yedinin çok üstünde kıraetleri kitaplarında kaydetmiştir.328 Bu deyim ancak H. ikiyüzlü yılların başında görülmeye başlandı.329 Hatta Ebu Şame, kıraati yedi sayısıyla belirleyenin kiraette imam olan Ebu bekir b. Mucahid (ö.324/936) olduğunu, bunu H. III. asrın sonu ile H. IV asrın başlangıcında imam mushafların yedi olmasına ve hadiste geçen ahrufu seb'a ifadesine uyarak kıraetleri yedi imamdan topladığını, yoksa kıraetler yalnız yedi olduğu için bunu yapmadığını söyler.330 Demek oluyor ki hoşgörü, kıraetlerin çıkışında en büyük faktördür.Ancak sahabe, ihtilafların çokluğundan Kur'ân'ın tahrif edilme endişesine kapıldılar ve Kur'ân hafızlarının çokluğuyla artık bu hususa da gerek kalmadığını gördüler. Hem bunun için, hem de ihtilaf imkânını ortadan kaldırmak için Kur'ân'ı Hz. Peygamber (s.a.v.)'in son kez Cibril'e okuduğu tek şekille yazdırmaya karar verdiler.331 O farklı okuyuşlardan ancak imam Mushaf'‘da yazılı olan kelimelere uygun olup sadece hareke, sükûn şedde, medde, kasr, tahfif gibi hususlarla ilgili ihtilaftan kaynaklanan kraetler rivayet edilip geriye kalan terkedildi.332

Arap edebiyatında tartışmasız otorite kabul edilen Mustafa Sadık er-Rafi'î (ö.1356/1937) insanlara kendi kıraetlerini okutma geleneğini sahabeye dayandırır. Kıraatte sahabeden Osman (r.a.), Ali (r.a.), Ubeyy (r.a.), Zeyd b. Sabit (r.a.), İbnu Mes’ud (r.a.), Ebu'd-Derda (r.a.) ve Ebu Musa el-Eş'arî (r.a.) sahibi olmuşlardı. Sahabe ve tabiinden birçok kimse bunlardan kıraat aldı.333 Bütün kıraetleri Resulullah (s.a.v.) a dayanır. Sahabeden sonra tabiin ve etba-i tabiin arasında hadis ve tefsir ilminin tedvine başlandığı dönemde bazı alimler kıraati, ilmî bir disiplin olarak kurmaya yöneldiler. Bu tabaka alimler arasında kendilerine başvurulan, onlardan kıraat alman ve bu günkü kıraetlerin kendilerine nisbet edildiği kıraat imamları çıktı: Ebu Amr b. el-'Ula (ö.154/771), Abdullah b. Kesir (ö.120/738), Nafi' b. Nuaym (ö.169/785), Abdullah b. Amr el-Yahsubî (ö.118/736),334 Asım b. Behdele el-Esedî (ö.128/746), Hamza b. Habib ez-Zeyyat el-lclî (ö.156/773) ve Nahivcilerin imamı Ali b. Hamza el-Kisaî (ö.189/805).335

Yedi kıraat bu imamlardan her birisine ait ayrı bir senetle gelmiştir. İslâm tarihi boyunca bu yedi kıraat şöhret buldu ve fazla yayıldı. Ancak bunların dışında da kıraat vardır, "kıraati aşre" (on kıraet) "kıraati erba'a aşere" (ondört kıraat) gibi.

324 el-Buhan, III. 197-198; et-Taberî, I. 13.325

Bkz. Müslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, Kastalâni Hamişi Beyrut. Trs. IV. 97-98.326 Müslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, Kastalâni Hamişi Beyrut. Trs. IV. 98-104. 327

en-Nevevî, Şerhu Sahihi Müslim, IV. 98.328 İbnu'l-Cezeri, Muhammed b. Muhammed en-Naşr fi'l-Kıraati'l-Aşr, Beyrut, trsz, I. 39-46; es-Salih, a.g.e., s. 248.329

es-Salih, a.g.e., s.248; İbnu'l-Cezerî en-Naşr'da Kıraati aşra'yı (on kıraati) 980 tarikle rivayet eder bkz. İbnu'l-Cezerf, 1,190. İbnu'l-Cezerî, Ebu'l- Kasım el Hüzelî ö.? nin elli (50) kıraeti imamlardan 459 rivayet ve tarikle topladığını ve kendisinin Ebu'l- Kasım kıraette üstaz olan 365 kişiyle görüştüğünü söylediğini kaydeder. Ebu Ma'şar et-Taberi (ö.?) ise, 1550 rivayet ve tariki Suku'l-Arus'ta kaydeder. Ebu'l-Kasim İsa b. Abdulaztz el-İskenderf (ö.629/1232)'nin el-Cami'u'l-Akbar ve'l-Bahru'l-Ezhar adlı eseri kıraatin 7000 rivayet ve tarikini içerir, (İbnu'l- Cezeri, I35; Mustafa Çelebi, Keşfu'z- Zunun, II, 1317).330

Ebu Şame, a.g.e., s.157,160.331 Ebu Şame, a.g.e.,s, 89, 148-149. Hz. Osman’ın yazdırdığı mushafa imam mushaf denir.332

A.g.e., s. 89-90; bkz. er-Rafi’î, Tarihu Âdab, II. 50.333 er-Rafi’î, II. 51.334

Ebu Şame, s. 156-157; er-Rafi'î, II. 51; es-Salih, a.g.e, s. 248; İtr, a.g.e., s.112; ez-Zerkani, 1.409.335

Ebu Şame,s.l56-157;er-Rafi, î, II. 51; ez-Zerkanî, I, 409; es-Salih, a.g.e., s, 248; İtr, a.g.e., s. 112.

Yedi kıraat imamı şu zatlarla on sayıyı bulmaktadırlar: Halef b. Hişam (ö.229/843), Yezid b. el-Ka'ka' Ebu Ca'fer (ö.130/747) ve Ya'kub b. İshak el-Hadremî (ö.205/820).Bu on kıraat imamını on dörde tamamlayan zatlar ise şunlardır: el-Hasan el-Basrî (ö.110/728), Muhammed b. Abdurrahman b. Muhaysın (ö.123/741), Yahya b. el-Mubarek el-Yezidî (6.202/817) ve Ebu'l-Ferec Muhammed b. Ahmed eş-Şenebuzî (ö.388/998).336

Biz şimdi kıraetleri sened yönünden kısımlara ayıracağız. Bu şekilde her birisinin derecesi daha açık olarak ortaya çıkacaktır. 337

B- Kıraetlerin Tasnifi:

Kıraetler sened yönünden altı kısma ayrılır:1- Mütevatir kıraet: Senedin başından sonuna kadar yalan üzerinde birleşmeleri mümkün olmayan bir topluluğun aynı özellikteki bir topluluktan yaptığı rivayete denir. Kıraeti seb'a mütevatir kıraettir338 ve bunun inkârı küfürdür. 2- Meşhur kıraet: Senedi sahih olup sahih kıraet şartını taşıyan, Kurra nezdinde meşhur olan, galat ve şazz olmayan kıraet. Bununla Kur'ân okunur. Reddi ve inkârı caiz değildir.3- Ahad kıraet: Senedi sahih olup Kur'ân'ın imlasına muhalif olan veya diğer kıraetler gibi meşhur olmayan kıraettir.339 Mesela Rahman Suresinin 76. ayetinde geçen, refrefin kelimesi yerine rafarifa ve abhariyyin yerine abâkariyya okunmuş olması. Bu, sahih kıraete aykırıdır.Suyutî kıraetleri on'a tamamlayan üç kıraetı Ahad kıraet'ten sayar.340

4- Şazz kıraet: Kur'ân imlasına veya Arap dil kuralına uygun olsa bile senedi sahih olmayan kıraettir. Mesela, Fatiha'nın üçüncü ayetinde geçen "mâlik", ismi fail olarak geçer. Aynı ifade "meleke" şeklinde fiil olarak okunursa şazz olur.5- Uydurma kıraet: Hiç senedi olmayan kıraettir.6- Hadisteki Mudrece341 benzeyen kıraet: Bu, tefsir olmak üzere Kur'ân'da getirilen kelimelerdir.342 Mesela Hasan-ı Basrî, Meryem Suresinin 71. ayetinde geçen vâriduhâ kelimesinden sonra el vurudu ed-duhûl (vûrud: girmek) ibaresine yer vermiştir.Bu son üç kıraetle Kur'ân okumak asla caiz değildir.343

C- Kıraetlerîn Kabul Şartları:

Makbul kıraetleri şaz kıraetlerden ayıran üç şart vardır,1) Kıraetin imam mushahın imlasına uygun olması, 2) Arap dili gramerine uygun olması, 3) Senedin sahih olması.344 Bu senedin güvenilir kıraet imamlardan birine ulaşması 345 ve senedin ulaştığı bu imamın güvenilirliği kâfidir. Yedi ve on kıraetin üstünde olması, senedin sıhhatine veya kıraetin makbul olmasına zarar vermemektedir. 346

d- Ahrufu Seb'a ile Kıraati Seb'a Arasındaki Fark:

Daha önce Buharî’den naklettiğimiz hadisin aynısını Müslim'in rivayet ettiğini kaydetmiştik. Ayrıca Müslim Kur'ân'ın yedi harf üzere nazil olduğunu ifade eden iki hadis daha rivayet etmiştir.347

Ebu Şame de aynı hükmü taşıyan hadisi 19 tarikle rivayet eder.348 Böylece ahrufu seb'a hadisi tevatür derecesine

336 es-Salih, a.g.e., s 250.337 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 152-155.338

es-Suyûti, el-İtkan, l.99; İtr, a.g.e., s. 110.339 İtr, s. 110.340

es-Suyütî, 1.99.341

Mudrec Hadis: Ravinin hadisin bir ifadesinden sonra açıklama için kendi ifadesini getirmesidir. Bkz.es-Suyutî, Tedribu'r- Ravi fi Şerhi Takrib, en-Nevevî, Beyrut, 1979,1. 268; Itr, s. 111;342

es-Suyûtî, el-İtkan, I. 102; Itr, s. 110343

İbnu'l-Cezerî, I. 14-17; es-Suyûtî, el-İtkan, I, 99; Itr, s. 111. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 155-156.344

Ebû Şâme, s. 171-172; İbnu'l-Cezerî, I. 9; es-Suyütî, I. 99; Subhî, s. 255; İbnu Hacer, Fethu'l-Bârî, X 32.345

İbnu'l-Cezerî, I. 9; es-Suyûtî, I. 99346 İbnu'l-Cezerî, I. 9; es-Suyûtî, I. 99 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 156.347

Müslim, IX. 101-104348 Ebu Şame, a.g.e., s. 77-90.

varmış olmaktadır.349 Ancak fıkıhçı, tefsirci ve daha birçok alim ahrufu seb'a'nın ne anlama geldiği konusunda çokça ihtilaf etmişlerdir.350 Ebu Şame, kitabının bir faslını (s.91-145) hadisin mânâsındaki ihtilaflara ayırmış; yaklaşık 30 vecih zikretmiştir. Çağdaş alimlerden Tahir el-Cezairî de hadisin mânâsında birçok vecih zikretmektedir.351

Bütün bunları nakletmekten murat, ahrufu seb'a konusuna girmekten ziyade asıl amacımız olan ahrufu seb'a ile kıraati seb'a arasındaki farkı izah etmektir. Ebû Şame ikisinin bir olduğunu söyleyenin çok büyük bir hata ettiğini söyler. 352 Çünkü eğer ahrufu seb'a ile kıraati seb'a eş anlamlı ise yedinin üzerinde kıraetin olmaması gerekir. Halbuki senedli ondört kıraetin olduğu bilinmektedir. Hatta Ebû Muhammed Mekkî, (ö.437/1045) alimlerin kitaplarından yetmişin üzerinde kişiden kıraet naklettiğini söyler.353

İkincisi İmam Mushaf'ın imlasına uyulması ve bu yedi kıraet imamının rivayet etmediği kıraetle okunmaması gerekir. Halbuki alimler kıraetin geçerliliği için yedi kıraet imamından birinin tarikiyle gelmesini şart koşmamışlardır.Şu halde ikisinin arasındaki fark meyanında şunu söylemek mümkündür: Ahrufu seb'a, umumidir. Kıraeti seba'yı da, başka vecihleri de kapsar. Kıraeti seb'a ise daha dar kapsamlıdır. "Ahrufu seb'a'nın kapsamına girer.Ahrufu seb'a Arapların kelimeleri ters olarak değiştirmedikçe kendi lehçelerine göre Kur'ân-ı okuyabilme ruhsatının ifadesidir. Hz. Osman döneminde kaldırılmıştır. Kıraetler ise günümüze kadar devam edip kelimelerin bünyesindeki tahfif, tafhim, tarkik, idğam ve med-kasr gibi kelime içi olaylara bakar.Kıraet bir ilim disiplini olarak öteden beri alimlerin meşgul oldukları ve ilgi duydukları bir konudur. Kâtip Çelebi kendi dönemine kadar kıraet ilmiyle yazılmış 177 eserin ismini kaydetmektedir.354

Kıraet ilmi dün olduğu gibi bugün de fazlasıyla çağdaş alimlerin ilgisini çekmektedir. Bunun için çağımızda da kıraet sahasında eskisi kadar olmasa bile birçok eserin yazıldığı görülmektedir.Kıraat bir taraftan oryantalistlerin, onun kapısından Kur'ân'a ve İslama saldırmaya çalıştıkları bir kapıdır. Bir taraftan da kıraatin Arap dili ve grameri üzerinde etkisi fazlaca dikkat çekmektedir. Öte yandan kıraatin İslâm fıkhında büyük bir yeri vardır. İşte bu günkü çalışmalar bu üç merkezde cereyan etmektedir.355

e- Eserlerin Tanıtımı:

Muhammed Salim Muhaysin el-Kıraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arabiyye:

Kıraat sahasında yapılan çalışmalardan Suudlu Dr. Muhammed Salim Muhaysir’nin el-Kıraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arahiyyeti adlı çalışmasını örnek olarak özetle tanıtmaya çalışacağız.Kitap 1984'te Kahire'de basılmıştır. Toplam 1044 sahifedir. Bu eser onbir bab ve bir hatimeden meydana gelmektedir. Dört fasıldan oluşan birinci bab sırasıyla şu konuları içermektedir: Kıraetlerin doğuşu, kıraati aşre ile ahrufu seb'anın ilişkisi, Kıraatin derlemesinde Îbnu'l-Cezerî'nin kullandığı kaynaklar ve kıraati aşre'nin tarihçesi.Kıraatin eski Arapça lehçelerindeki etkilerine dair olan ikinci babın konuları şöyledir: Kendisindeki ihtilafın ses, iştikak (türeme) ve sarf yönlerinden kaynaklandığı ihtilaflar.Üçüncü bab muarreb (başka dillerden alınıp Arapçalaşan) kelimelere dairdir. Dördüncü bab camid (türevsiz) ve müştak (türevli) olan kelimelere dairdir. Bu bab onbir fasıldır. Bu fasıllarda şu konular incelenmiştir: Camid isimler, mazinin bina-i fail ve bina-i mefu'lu, fiillerde iştikaktan kaynaklanan ihtilaflar, iştikakın çeşitlerinden kaynaklanan ihtilaflar, ismi failin mübalâğa sığaları arasındaki ihtilaflar, ismi fail ve sıfatı müşebbehe arasındaki ihtilaflar, ismi fail ve ismi mef'ul arasındaki ihtilaflar, muhtelif sığalar arasındaki ihtilaflar ve ihtilaflarda sarfın ölçüsü.İki fasıldan oluşan beşinci bab hazf ve zikre dairdir. Birinci fasılda resmi osmanıye uygunluk açısından zikr ve hazf ve herhangi bir sebebten kaynaklanan zikr ve hazf.Altıncı bab şeddeli inne'nin hemzesinin kesre ve fethasına dairdir. Yedinci bab fiilin tezkir ve te'nis'ine dairdir. İki fasıldan oluşan sekizinci bab Kur'ân'ın belağetinden iltifat sanatına dairdir. Bu babta yazar iltifatı detaylı bir şekilde incelemektedir. Dört fasıl olan dokuzuncu bab Arap dilinde hami (yükleme) üslûbunu incelemektedir. Onuncu bab nahiv'deki amirlerin tesirini incelemektedir. Onbirinci bab i'rab sanatına dairdir. Hatimede ise, sadece Cenabı Alllah'ın kendisini bu kıymetli çalışmayı yapmaya muvaffak kıldığı için niyaz, dua ve hamd vardır.Kitap çok ciddi ve yoğun bir gayretin mahsûlüdür. Kıraati aşerede olan ihtilafın tüm sebeblerini güzel bir şekilde

349 Ebu Şame, a.g.e., s. 87

350 Ebu Şame, a.g.e., s. 91; el-Cezairi, a.g.e., s. 93

351 Tahir el-Cezairî, a.g.e., s. 78-98; ayrıca bkz. İbnu Hacer, IX. 28-30,

352 Ebu Şame, s.146-147; İbnu Hacer, IX. 31.

353 A.g.e., s. 151354

Bkz. Katip Çelebi, II. 1318, 1323355 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 156-158.

sistematize etmiştir. Kıraatla uğraşanlar için istifade edilebilir kıymetli bir çalışmadır.356

Kıraat ve Tecvid Sahasında Yapılan Çalışmalar:

1- Abdulalim, Muhammed Mahmud, Ahkamu't-Tecvid ve Fedailu'l-Kur'ân, Kahire 1990.2- Abdussabur Şahin, el-Kıraatu'l-Kur'aniyyetu fi Dav'i İlmi'l-Luğa-ü'l-Hadis, Daru'l-Kalem, el-Kahire, 1966.3- Atvan, Hüseyn, el-Kıraâtu'l-Kur'âniyye fî Bilâdi'ş-Şam, Beyrut, Dâru'1-Cil, 1982.4- Bekkar, Abdulkerim, Eseru Kıraâti's-Seb'a fî Tatavvuri't-Tefkiri’l-Lûğavî.5- Boradî, Zehran, Mesâdirun Arabiyyetûn ve Kıraâtun fî Merâcia Kur'âniyye.6- Decvî Kasım Ahmed; Kataidu'l-Fikr fî Tevcîhi'l-Kıraa'til-Aşr, Mektebetu Muhammed Ali Subay', Kahire 1978.7- Dîb, Ramadan, Risâletu'l-İrfân fî Tecvîdi'l-Kur'ân, Daru'l-Muhammed, Şâm. 8- Du'as İzzet Ubeyd, Fennu't-Tecvid.9- el Gazzali, Muhammed Muhyeddin, Unsuru'n-Nahci'l-Cedîd fi Fenni't-Tecvîd.10- ez-Zerkâî Hüseyn Şeyh Osman, Hakku'l-Tilaveti, Mektebetu'l-Menar, Dâru'l-Menâhic, 1990.11- Fermavî, Abdulhayy Hüseyn, Resmu'l-Mushafi ve Naktuhu.12- Fudeli Abdulhâdi, el-Kıraâtu'l-Kur'aniyye Tarîhun ve Ta'rîfun, Daru'l-Kalem, Beyrut 1985.13- Halavî, Muhammed Abdülaziz, Keyfe Tucevvidu'l-Kur'âna ve Turettiluhu Tertilen, Mektebu'l-Kur'ân, Kahire, 1984.14- Hatır, Muhammed Ahmed, Kıraetu Abdillah b. Mes'ûd Mekânetuhâ, Mesâdiruha, İhsauha, Daru'l-İ'tisam, 1990.15- Itr, Diyâuddin, el-Ahrufu's-Seb'atu fi'l-Kur'âni ve Menziletu'l-Kıraâti Minhâ.16- İbn Seyyid Osman Amire, Keyfe yutle'l-Kur'ân, Daru İbn Kesir.17- İbnu Asım Abdülaziz bin Abdulfettah, et-Tecvîdu'l-Müyesser Kavâidu Kıraeti'l-Kur'ani'l-Kerim, Dârut-Turâs, 1988.18- Kâdî Abdulfettah Abdülganî, el-Kıraâtu fî Nazari'l-Müstesrikîne ve'l-Mûlhidîn, Daru İbnu Kesîr, Şam, 1990.19- Kamhâvî, Muhammed Sadık, el-Burhanu fi Tecvîdu'l-Kur'ân ve Risâletün fi Fedâilu'l-Kur'ân, Daru'l-Muhabbe 1989.20- Lebîb, es-Saîd, Difâun ani'l-Kıraâü'l-Mutevatire.21- Makram, Salim Abdülâlim, Eseru'l-Kıraâü'l-Kur'âniyye fî'd-Dirasati'n-Nahviyye, Dârul-Kitabi'l-Arabî, 1985.22- Muhaysin Muhammed Salim, Mu'cemu Huffaz'ı'l-Kur'ân.23- Muhaysin, Muhammed Salim, er-Râidu fi't-Tecvîd, Mektebetu'l-Kâhire, Kahire 1987.24- Muhaysin, Muhammed Salim, et-Tezkire fi'l-Kıraati's-Selasi'l-Mütevaüreü ve Tevcihihâ min Tarîki'd-Dürre Kahire, 1978.25- Şahin, Abdussabur, el-Kıraâtü'l-Kur'âniyye fî Dav'i Îlmi'l-Luğati'l-Hadis, Mektebetü'l-Hâncî, 1989.26- Sakar, Abdülbedi, et-Tecvîdu ve Ulûmu'l-Kur'ân Mektebetu'1-Vehbe, Kahire, 1990.27- Tantavî, Muhammed, el-Beyanu fi't-Tecvîd, Mektebetu'l-Kâhire, Kahire.28- Yesarî, Muhammed Salih, el-Beyanfi Tecvîdi'l-Kur'ân, Beyrut, 1985.357

KUR'ÂN'DA NESÎH

Nesih Kur'ân ilimleri'nin en önemli konularından biridir.358 Alimler neshi bilmeyen kişinin Kur'ân'ı tefsir edemeyeceğini ileri sürmektedirler.359 Kur'ân İlimleri kapsamına giren, sahabe ve tabiinin fazla ilgi gösterdiği konuların başında nasih mensuh meselesi gelir.360 Özellikle fukaha, nesh konusuna fazlaca alaka göstermiştir. Bunun için Şafii, er-Risale'sinde nesh'a genişçe yer vermiştir.361 Nesh, lügatta: Bir şeyi bir yerden başka yere taşıma, bir şeyi başka şeyle değiştirme, izale etme (giderme) ve hayvan suretine çevirme mânâlarına gelir.362

Neshin istilahî mânâsına gelince ed-Dihlevî (öll76/1792)'nin tesbitine göre sahabe ve tabiine göre Nesh: Bir âyette olan (umum, itilak ve icmal gibi) bazı vasıfları diğer bir âyetle ibtal etmektir. Bu bir âyetin hükmünün sona erdiğinin açıklanması olabileceği gibi âyeti ilk anlaşılan mânânın dışında bir mânâya yönlendirme şeklinde de olabilir363

356 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 158-159.357 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 159-161.358 İbnu'l-Cevzi, Abdurrahman, Nasihu’l-Kur'âni ve Mensuhu'nun Tahkik Mukaddimesi, Beyrut 1990 s. 75.359

es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman, el-İtkan fi Ulumi'l-Kur'ân, Mısır, 1978,1. 289.360

Bkz. Mustafa Zeyd, en-Nashu Fi’l-Kur'âni'l-Kerim, el-Mansure, 1987, I. 289.361

eş-Şafii, Muhammed b. İdris, er-Risale, İst. 1989, s. 54-71.362

İbnu Manzur, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu'l-Arab. Beyrut 1988, XIV, 121; el- Firuz'abadî, Muhammed Mecduddin, el-Kamusu'l-Muhit, Mısır 1938, I 271.363

Veliyyullah, Ahmed ed-Dihlavi, el-Favzu'l-Kabir fi Usult't-Tefsir, Beyrut 1987. s 531; Muhammed Salih Alı Mustafa, en-Nashu fi'l-

Sahabe ve tabiinden sonra gelen müteahhir alimlere göre Nesih; önceden gelen Şer’i bir hükmü sonradan gelen şeri bir hükümle kaldırmaktır364

Öteden beri Nesh hem usülcülerin, hem tefsircilerin ve hem de Ulûm'ul-Kur'ân'la meşgul olanların ilgisini fazlaca çekmiştir. Bunun için bu sahada oldukça zengin bir literatürle karşı karşıyayız. Hatta H. ikinci asrın ilk yarısında yaşamış olan Katade es-Sedusî (ö.118/736), Muhammed b. Şihâb ez-Zuhri (ö. 124/742), Ebu Aruba (ö. 153/770), Muhammed b. es-Saib el-Kelbî (6.146/763) ve Mukatil b. Süleyman (ö. 150/767)'a en-Nasih ve'l-Mensuh adında birer te'lif isnad edilmektedir.365 Ancak Mustafa Zeyd'in yaptığı incelemeye göre her birinin senedinde zayıflık olduğu anlaşılmaktadır.366

Tabiine isnad edilen neshle ilgili bu çalışmaları, saymasak bile; H. üçüncü asırdan günümüze dek neshle ilgili eserler te'lif edilmeye devam edilmiştir. Dr. Muhammed Salih Ali Mustafa, Neshle ilgili yazılmış yaklaşık 68 eserin isim listesini sunmakladır.367

Bu müstakil çalışmaların yanısıra Ulûmu'l-Kur'ân ve Usûl-u fıkıh sahalarında yazılan eserlerde de bu konuya genişçe yer verilmiştir. Mesela Zerkanî'nin Menahil'inde yer alan nesh konusu müstakil bir eser kadar hacimli ve doyurucudur.368

Nesh, öteden beri alimler arasında tartışma konusu olmuş bir mevzudur. Kur'ân'ın Kur'ân'ı ve sünneti, sünnetin Kur'ân'ı ve Sünneti, İcma'ın Kur'ân'ı ve Sünneti nesh edip edemeyeceği hususlarında alimler ihtilaf etmişlerdir.369

Kur'ân'da mensuh olan âyetlerin sayısı hakkında da şiddetli münakaşalar vardır. Kimileri mensuh âyetleri 293'e çıkarır370 kimisi ise, alimlerin mensuh âyetleri 500'e çıkardıklarını iddia eder.371

Suyutî (ö.911/1505) mensuh âyetlerin sayısını çoğaltanları aşırı bularak bu sayıyı yirmibir olarak tesbit etmiştir.372

Kur'ân'da neshin olup olmadığına gelince, şunu diyebiliriz: Evvelki alimlerden Ebu Müslim el-İsfahanî'ye (ö.322/934) kadar Müslüman alimler tereddütsüz neshi kabul ediyorlardı.373 Konuyla ilgili yaptığımız araştırmalardan 20. asra kadarki uzun sürecinde Ebu Müslim'in bu görüşü taraftar bulmamıştır. 20. asrın önde gelen alimlerinden Muhammed Ebu Zehra (ö. 1394/1974), Muhammed el-Huderî (ö. 1345/1927) ve Muhammed el-Gazali Kur'ân'da neshin olmadığını savunmuşlardır.374

Memleketimizde neshin red cephesinin en tanıdık simaları, Prof. Dr. Süleyman Ateş ve Prof. Dr. Sait Şimşek'tir. Süleyman Ateş tefsirinde375 Said Şimşek de Kur'ân'da İki Mesele 376 adlı çalışmasında neshle ilgili görüşlerini ortaya koymuşlardır.Yukarıda genel olarak sunduğum neshle ilgili ihtilaflı durumlardan ötürü günümüz alimlerinin gündeminden de nesih konusu düşmüş değildir.Bunu kimileri kabul ederken isimlerini yukarıda verdiğim alimler ve onların çizgisinde olan kimileri de reddederler. Bunun için günümüzde birçok kimse bu sahaya ilgi duymuş, onu değişik açılardan yeniden kaleme almaya çalışmıştır. Bu sahayla ilgili günümüzde te'lif edilen eserlerden gördüklerimiz arasında en ciddi ve kapsayıcı eser, Mustafa Zeyd'in iki ciltlik en-Neshu fi-Kur'âni'l-Kerim adlı eseridir, bunun için biz sadece bu eseri detaylı bir şekilde tanıtıp diğerlerinin sadece isim listesini sunmakla yetineceğiz.377

Mustafa Zeyd-en-Neshu fi'l-Kur'âni-Kerim:

Kur'ân'ı-Kerim, Beyrut. 1988, s. 12.364

el-Amidı, Ali b. Muhammed, el-ihkam fi Usuli'l-Ahkam, Beyrut 1985, III. 98, Muhammed el-Hemezani, Kitabul-i'tibar fi'n-Nasihi ve'l-Mensuhi Mine'1-Asar, Hımıs 1966, s. 8; el-Mahalli, Muhammed Celaleddin, Şerhu Cemi'l-Cevami', Mısır, trs. , II. 107. 108, es-Suyutî; el-ltkan, II, 27; ez-Zerkani,ll, 72, Subhi es-Salih, Mebahis, s. 261; Mustafa Zeyd, I, 83; Salih Ali Mustafa, a.g.e., s. 12.365

Salih Ali Mustafa, a.g.e., s. 26.366

Bkz Mustafa Zeyd, a.g.e., I. 289-300,367

Salih Ali Mustafa, a.g.e., s.27-36.368

Bkz.Zerkani, II. 69-166.369 Bkz. Muhammed b. en-Nehhas, Kitabu'n-Nasihi ve'l-Mensuhi fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut 1989, s. 8-9; Mekki b. Ebi Talip, el-İzah li Nasihi'l-Kur'âni ve Mensahi, bas. y.y. 1986, s 77-81; es-Suyyuti, el-İtkan, II, 27; Mustafa Zeyd, I. 198-204; ez-Zerkani, II, 132-145. es-Salih, a.g.e., s. 261-262.370 Mustafa Zeyd, 1,402.371 ed-Dihlevi, a.g.e., s. 53; Salih Ali, a.g.e., s. 39.372 Bkz es-Suyutî, el-itkan, II, 28-30.373 es-Salih, a.g.e., s. 262.374

Salih Ali, a.g.e., 16.375 Bkz. Ateş, Süleyman, Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, İst. 1988 - 1991, I, 213 - 218; Kur'ân-ı Kerim'in Evrensel Mesajına Çağrı, İst. 1990, s. 158-172. Ateş, Kur'ân'da neshin vukubulduğunu, ancak nesih ân'da vukubulduğunu, ancak nesih âyetlerinin Kur'ân'a girmediğini, Kur'ân'a yazılmış olan her âyetin ise muhkem olduğunu söyler. Çağdaş Tefsir, i, 215; K.K.'in Evrensel Mesajına Çağrı, s. 171.376 Bkz. Şimşek, Sait, Kur'ân'da iki Mesele, Konya 1987, s. 83-120.377 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 162-164.

Kitap, Kahire ve Beyrut üniversiteleri fıkıh bölüm başkanı, İslâm Şeriatı hocası Dr. Mustafa Zeyd'in telifidir. Kitap iki cilttir. 980 sayfadan meydana gelen eser 1987 yılında üçüncü baskısını yapmıştır. Görebildiğimiz kadarıyla bu güne kadar nesihle ilgili yazılmış en geniş ve en boyutlu eser, Mustafa Zeyd'in bu kitabıdır. Nesih konusunda büyük bir boşluğu doldurmuştur. Çünkü nesihle ilgili malumatın tamamı olmazsa bile; büyük çoğunluğu kitapta mevcuttur. Kitap 231 kaynaktan istifade edilerek hazırlanmış, büyük bir gayretin mahsulüdür.378 Kitabın sonuna kaynak, sûre, ad, hadis senetleri ve detaylı bir konu fihristinin eklenmesi kitaptan istifadeyi kolaylaştırır.Yazar girişte neshi, Yahudi, Hiristiyan ve onların da bazı fırkalarının görüşleri açısından ve kutsal kitaplardan alıntılar yaparak ele alır. Daha sonra neshin İslam'daki durumunu değerlendirir.Nesih kelimesinin semantiğini ele alarak, bazı dil otoritelerinden ve usulcülerden aktarmalar yaparak kelimenin dildeki mânâsını verir. Sonra şer'i mânâsına geçer. Neshin şer'i manâsıyla ilgili fıkıh usulü, hadis usulü, tefsir ve kelam otoritelerinin nesih için ileri sürdükleri tarifleri getirir ve kritiğini yapar. Nesh ile tahsis ve takyid arasındaki fark için ayrı bir fasıl açar. Nesh'ın şartlarını, nelerin nesih kabul edilebileceğini ve alimlerin bu konudaki farklı görüşlerini değerlendirerek aktarır. Bir fasılda da nesh'in hükmünü, buna delil gösterilen âyetlerin delil olabilirliği, âyetlerin tefsiriyle ilgili alimlerin farklı görüşleri ve neshin çeşitleri kaydedilir.İkinci babın ilk faslında nesh hakkında görüşü veya müstakil telifi olan yaklaşık 27 ilim otoritesinin biyografisini ve konu hakkındaki görüşünü veya eserini değerlendirir. Her kitapla ilgili eleştirel bir analiz yapmadan geçmez.Yazar kitabının üçüncü babını mensuh olduğu iddia edilip hakikatte mensuh olmayan âyetleri incelemeye tahsis etmiştir. Okuyucuya kolaylık sağlamak amacıyla yazar bu âyetleri bazı başlıklar altında toplamayı yeğlemiş. Ayrıca yine aynı amaçla mensuh olduğu ileri sürülen âyetleri gösteren iki tabloyu birinci cilde yerleştirmiştir. Birinci tabloda hangi alimin hangi sûrede hangi âyetleri mensuh kabul ettiğini; ikinci tabloda ise, Kur'ân'ın bütün sûrelerinde mensuh olduğu söylenen âyetlerin listesini sunmuş. Bütün bunları yaparken müellif gerekli kritiği yapmadan geçmez. Üçüncü babın altıncı faslında aralarında çelişki zannedilerek neshi kabul edilen 63 âyet arasında çelişkinin olmadığını ispatlamaya çalışmıştır. Yedinci fasıl ise mensuh oldukları şöhret bulan altı âyetin mensuh olmadığını ispatlamaya dairdir. Dördüncü bab tek fasıl olup dokuz tane nesih olayını ele alır. Müellif burada tercihini nesihten yana koyar.379 Ayrıca müellif bu babda Kurân'ın sünnetle, sünnetin Kur'ân'la nesih edilmesinin tartışmasını kısa bir şekilde yapar.380 Kitap onbir sayfalık bir hatime ile son bulmaktadır. Yazar bu hatimede araştırmasının sonuçlarını sıraladıktan sonra şu tekliflerde bulunur: Sünnet'te nesih de bu çalışma gibi müstakil, kapsayıcı bir eserde ele alınmalıdır. Nesihle ilgili bazı yazmalar tahkik edilip yayınlanmalıdır, Mısır Kütüphaneleri İdaresinin kendi kitap kataloglarını tashih etmesi (Çünkü ez-Zührî, İbnu Hazm, İsferainî ve İbnu Huzeyme'ye ait olmayan eserler kendilerine nisbet edilmiştir.) ve Mısır İslamî İşler Yüksek Konseyi'nin yazdırdığı tefsirinde Kur'ân'da nasih mensuh yoktur kararını yeniden gözden geçirmesinin gerekliliğine değinmiştir.381

Nesihle İlgili Çağdaş Eserler:

1- Cebrî, Abdulmuteal Muhammed, La Neshe fi'l-Kur'ân...Lima za, 1980.2- Hamza, Muhammed, Dirasatu'l-İhkami ve'n-Neshi fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut trs.3- Mustafa, Muhammed Salih Ali, en-Neshu fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1988.382

KUR'AN İ'CAZI

A- İ'cazın Gerekliliği

Kur'ân Arap toplumunda şirkin, putperestliğin ahlaksızlığın çok yaygın olduğu bir dönemde nazil oldu. Adalet, iffet, istikamet v.b. erdemlerin toplumda yok olduğu bir hengamede indi. O günkü toplumun cehalet karanlığına boğulurcasına saplandığı; ilkellik, zulüm ve bağnazlığın toplumun tüm birey ve katmanlarına yayıldığı, sosyal dokunun bozulduğu, üniter yapının kayıp olduğu, nizam ve düzenin kalmadığı bir süreçte Kur'ân insanlığa geldi, inançta, ibadette, ahlakta, sosyal düzende, kısaca fert ve toplum hayatının tüm katmanlarında çok ciddi, anlamlı ve esaslı değişiklikler, hatta çok köklü devrimler yapmak üzere indi.Bunun için Kur'ân, içinde nazil olduğu toplumla diğer mücavir toplumların çoğunun tanımadığı, duymadığı, alışık olmadığı değişik ve yepyeni bir hayat sistemini getiriyor ve hemen onu hayata geçirmelerini ısrarla istiyordu. Bunu yaparken sadece meseleyi önerip ortaya atmakla yetinmiyor, aksine bazen inzar ederek bazen de müjdeleyerek çok değişik üslûplar kullanıyordu.

378 Mustafa Zeyd, II, 839.

379 Bkz. Mustafa Zeyd, II, 806-834.380

A.g.e., 838.381 A.g.e., 849. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 164-166.382 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 166.

Bu kadar ciddi muhtevalı, geniş kapsamlı, zengin içerikli ve tamamen alışılmışın dışında değişik bir yapıyla insanlığın önüne çıkan bu kitabın, elbette nazil olduğu toplulukta ve diğer beşerî toplumlarda tutunabilmesi, insanlık dünyasında hedeflediği devrimleri gerçekleştirebilmesi için, mutlaka kendi gerçekliğini ve kendisinin beşer zekâsının ürünü olmadığını ispatlaması gerekirdi. Aksi takdirde, bütün iddialar havada kalırdı.Kur'ân içerik ve önerilerinde olduğu gibi kendisini ispatlama noktasında da değişik bir yöntem izledi. Mesafeyi kısa keserek kendisine karşı olanlara görünürde çok büyük bir fırsat hazırladı.Kendisini ispatlama noktasında delil olarak sadece üslûbunu kullandı. Üslûpta çok mahir ve kelamın birçok yönünde üstad olan o edebiyat önderlerine üslûbunun kendisinin gerçekliğine yeterli delil olduğunu ileri sürdü ve eğer benim bu iddiama inanmıyorsanız üslûbuma benzer bir üslûp getirin iddiamdan vazgeçerim dedi. Böylece Kur'ân'ın i'cazı ortaya çıkmış oldu.383

B- İ’cazın Merhaleleri:

Kur'ân, i'cazını üç evrede ilan etti. Birincisinde i'caz âyeti nazil olduğu zamana kadarki nazil olan Kur'ân'ın bir benzerini getirmeleri istendi.384 Ama bunu yapamadılar. Kur'ân, hareket alanlarını kısmen genişleterek Kur'ân'ın tümüne benzer getirmelerinden vaz geçti. Sadece on sûresine benzer bir bölüm getirmeleriyle yetindi.385 Onlar bunu da yapamayınca; Kur'ân, bu son merhalede onlara mücadele meydanını sonuna kadar açtı. Kur'ân tümüne de on sûresine de benzer getirmelerinden vazgeçti. Sadece 20 kelimelik, dört cümlelik ve tek satırlık bir sûresine benzer bir sûre getirmeleriyle yetinildi. Bu meydan okuyuş hem Mekkelilere 386 hem de Medinelilere karşı yapıldı.387

C- İlmî Bir Disiplin Olarak İ'cazın Ortaya Çıkışı:

Şimdiye kadar anlattığımız i'cazın pratik yönüyle ilgilidir. İ’cazın teorik (ilmî disiplin) yönüne gelince Kur'ân'ın İçinde nazil olduğu sahabe toplumu zevkleriyle ve dildeki ustalıklarıyla insanlığın Kur'ân'ın bir benzerini getiremeyeceklerini gayet iyi biliyorlardı. Ancak bunu, bir kısım teorik ilmî bilgilerle izah ederek bilimsel kurallarla formüle etmiyorlardı.Yahudi Lebid b. el-Asam Kur'ân'ın Tevrat gibi mahluk olduğunu söyledi. Yeğeni Talut bunu kendisinden alıp yaymaya çalıştı. Bennaniye fırkasının kurucusu Bennan b. Sem'an (ö.?) da bunu biraz daha yaydı. Sonra el-Ca'd b. Dirhem (ö.124/742) geldi ve Kur'ân'ın bir benzerinin getirilebileceğini ileri sürdü.388 Böylece Kur'ân hakkındaki ilk menfi sözler tarih sahnesine çıkmış oluyordu.389

Kur'ân hakkında ileri sürülen bu menfi sözlerin dolaştığı sıralarda Mu'tezile ekolünün kurucularından Vasıl b. Ata (131/748)390 ilk defa i'cazla ilgili sarfe görüşünü ortaya attı.391 Her ne kadar o zamânâ dek Kur'ân'ın i'cazı biliniyor idi ise de; ancak alimler i'cazın sebebinin ne olduğu hususunda bir şey ortaya koymuş değillerdi. Vasil b. Ata bu sarfe görüşüyle Kur'ân'ın haddi zatında muciz olmadığını ancak Allah'ın insanları Kur'ân'ın bir benzerini getirmekten alıkoymasıyla muciz olduğunu söyledi.392 Diğer bir ifade ile insanlar Kur'ân'a bir benzer getirebilirlerdi. Ancak Allah, bunu yapabilme gücünü kendilerinden almıştır.393

Daha sonra mu'tezileden en-Nazzam (ö. 231/845) bu görüşe sahip çıktı.394 Zaten o, bu görüşüyle bilinir. Sarfe görüşünün yayılmasıyla artık alimler Kur'ân i'caz'ının ilmî kurallarını, yönlerini ve delillerini ortaya koymaya çalıştılar. Sarfe görüşünü ilk reddeden en-Nezzam'in talebesi el-Cahız (ö. 255/869)'dır.395 Günümüze ulaşmamış Nazmu'l-Kur'ân adlı eserinde i'cazın ilmî yönlerini, i’cazın açıklanmasında hareket nortası olabilecek hazf,

383 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 167-168.384

Bkz. K. Kerim, el-İsrâ, 88385

Bkz. K. Kerim, Hûd, 13-14386

Bkz. K. Kerim, Yunus, 37-38, el-Bakara, 23-24, el-Kattan, a.g.e.. s. 259387

Bkz. K. Kerim, el-Bakara, 23-24; el-Kattân, s. 259 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 168.388

Mustafa Sadık er-Rafii, İ'cazul-Kur'ân, Mısır, 1965, s. 160-161389

A.g.e., s. 160,390

Muhammed Ebu Zehra, Tarihu'l-Mezahibi'l-İslamiyye, bas. y.y. 1989, s. 124; Mes'ud b. Ömer et-Taftazâni, Şerhu'l-Akaid, İst. 1307 H., s. 8.391

Mustafa Müslim, Mebahisu fi İ'cazi'l-Kur'ân, Beyrut, 1988, s. 40392

A.y., Sarfe'nin mantıki izahı için bkz. Hamd b. Muhammed el-Hattabî, el-Beyan fi İ'cazi'l-Kur'ân, Kahire, trsz, s. 22. Sade görüşünü hareretle savunanlardan biri İbnu Hazm'dir. İbnu Hazrn Kur'an’ın i'cazının belagatında olduğunu söyleyenleri alaya alıyor. Nerde ise takfir edecek kadar aşağılıyor. Bkz. Ali b. Ahmed b. Hazm, el-Fisal fi'l-Mileli ve'l-Ehvai ve'n-Nihal, Beyrut, 1975, III. 17-19393

Zerzür, a.g.e., s. 230; bkz. er-Rafii, a.g.e., s. 162 394

Mustafa Müslim, a.g.e., s. 40395

Mustafa Müslim, a.g.e., s. 40

takdim ve icaz v.b. prensipleri temellendirir396 ve Kur'ân üslubunun eşsiz olduğunu örneklerle izah eder.397

el-Cahız'dan sonra gelen edebiyatçılar; Kur'ân'ın eşsiz mânâlarını ve ince icaz sırlarını ortaya çıkarmak için el-Cahız'ın yolunu izleyerek, Kur'ân nazmına dair "Nazmu'l-Kur'ân" adı altında bazı kitaplar telif ettiler. Bunların arasında Ebu Bekir b. Abdillah b. Ebi Davud es-Sicistanî (ö. 316/928), Ebu Zeyd Ahmed b. Süleyman el-Belhî (ö. 322/934) ve Ebubekir Ahmed b. Ali el-İhşid (ö. 326/938) sayılabilir.el-Cahız'dan sonra gelen alimler i'caz vecihlerini ve Kur'ân nazmının eşsizliğini muhtelif çalışmalarında incelediler. Hem mutezileden hem de ehli sünnet alimlerinden birçok kimse Kur'ân i'cazını müstakil olarak ele alan eserler yazdılar.398

İcazu'l-Kur'ân adıyla yazılan ilk müstakil eser bize ulaşmaya Ebu Abdillah Muhammed b.Yez'ıd el-Vasitî (ö.306/918)'nin İ'cazu'l-Kur'ân'il-Beyan adlı eseridir. Kaynaklar Abdülkahir el-Cürcani (ö.471/1078)'nin Vasıtî'nin kitabına biri el-Mu'tadad adında büyük ve diğeri ondan küçük iki şerh yazdığını kayd ediyorlar.399

Daha sonra mutezileden olan er-Rummanî (ö.384/994), el-Hattabî (ö.388/998), el-Bakillanî (ö.403/1012), Abdülkahir el-Cürcanî, Fahreddin er-Razî (ö.606/1209), İbnu Ebi'l-İsba' (ö.654/1256), er-Revyanî (ö.?), ez-Zemelkanî (ö.727/1327) ve es- Suyutî (ö. 911/1505) Kur'ân'ın icazı sahasında eserler yazdılar.400

O günden bu güne dek Kur'ân icazı sahasında eserler verilmeye devam edilmektedir. Devam edildikçe de i'cazının daha değişik boyutları ortaya çıkmaktadır. İ'cazın tarihçesini kısaca verdikten sonra şimdi i'caz'ın vecihlerini de kısaca sunmaya çalışacağız.401

D- Î'cazın Tarifi ve Vecihleri:

Önce şunu kaydedelim ki, gördüğümüz kadarıyla Kur'ân i'cazı konusunu inceleyen eski ve yeni alimlerin büyük çoğunluğu mucize'yi tarif ederler.402 Konuyla ilgili onlarca esere başvurduk. Ebu’l-Beka el-Kefevî (ö.1094/1683)nın dışında hiç kimsenin Kur'ân i'cazını ilmî bir terim olarak tarif ettiğini görmedik. Bize göre bu kadar kafa yorulmuş, kalem oynatılmış ve eser yazılmış bir konunun tarifsiz kalması büyük bir eksikliktir.Ebu'l Beka i'cazı şöyle tarif eder: "Kur'ân'ın belağatte beşer gücünü aşıp ona karşı koymaktan aciz bırakmasıdır."403

Tariften i'cazın neyle olacağı anlaşılmadığından, kısmen de olsa kapalılık vardır. Bunun için biz bu tarifi biraz daha açarak şu şekilde olmasını tercih ediyoruz:Kur'ân'ın lafzı, nazmı, üslubu ve muhtevasıyla insan ve cinleri kendisine benzer getirmekten güçsüz bırakmasıdır.Kur'ân, beşeriyetin, kendi sûrelerinden bir sûreye benzer bir sûre getiremeyeceğini 14 asırdan beri aleme ilan etmektedir. Bütün İslâm alimleri de bu konuda hem fikirdirler.Öyleyse i'caz Kur'ân'ın neresindedir? Kur'ân'ın nazmındaki belağatinde mi? İhtiva ettiği zengin muhtevasında mı? Gaybi haberlerinde mi?Müfessirler, usulcüler, edebiyatçılar ve Kur'ân araştırmalarıyla ilgilenenler Kur'ân'ın bu yönlerden hangisiyle beşeriyete meydan okuduğu hususunda hayli ihtilaf etmişler.404

Biz ise şöyle düşünmekteyiz; Kur'ân i'cazını muhataplar açısından iki devreye ayırmak gerekir:a- Nüzul zamanındaki muhataplar. Bunların açısından i'cazı ele aldığımızda i'cazın sadece Kur'ân nazmıyla yapıldığı gerçeği karşımıza çıkar. Zira i’caz âyetlerinden Hûd sûresinin onüçüncü âyetinde muftereyat ifadesi yer almaktadır. Yani Kur'ân sûrelerine benzer olması istenen sûrelerin mânâ yönünden doğru, düzgün ve dürüst olması istenmiyor. Müşriklerin getirecekleri şeylerin sadece kelime ve cümle dizimi yönünden Kur'ân'a benzemesi yeterli olup getirilecek o benzer kelamda mânâ düzgünlüğü aranmıyor. Çünkü uydurma bir şeyde dürüstlük ve düzgünlük aranmaz. Yukarıda geçen bu malumatı şöyle hülasa edebiliriz: Kur'ân'ın nazil olduğu zamandaki muhataplar açısından i'caz, sadece Kur'ân'ın nazmındadır; tahaddî (meydan okuma) de yalnız onunla yapılmıştır.405

396 Mustafa Müslim, a.g.e., s. 40

397 Bkz. es-Salih, a.g.e., s. 313.

398 Mustafa Muslim, a.g.e., s. 40

399 Mustafa Çelebi, Keşfu'z-Zunûn an Aseme'l-Kutubi ve'1-Funun, İstanbul, 1971, I. 120; es-Salih, a.g.e, s. 314; er-Rafii a.g.e., s. 170-171

el-Cürcani'nin eserinin ismi er-Risaletu's-Şafiiye'dir. el-Cürcani'nin bu risalesi, er-Rummani'nin en-Nükketu fi İ'cazu'l-Kur'ân'ı ve el-Hattabi'nin el-Beyanu fi İ'cazı'l-Kur'ân üçü bir arada Muhammed Hamidullah ve Dr Muhammed Zağlül Selam'ın tahkikiyle Kahire'de Daru'l-maarif yayınları tarafından trs.yayınlanmıştır. H. Çiçek400

Katip Çelebi, a.g.e., I. 120401 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 168-171.402

Mustafa Müslim, a.g.e., s. 14; Itr, a.g.e. s. 158.403

el-Kefevî, Eyyüb b. Musa Ebu'l-Bekâ, el-Kulliyat, Dimeşk, 1981,1. 238-239.404

Suyüti, Kur'ân i'cazının ne ile olduğu hususunda yaklaşık 25 görüş nakleder.Bkz. es-Suyüti, II, 151-156.405 Bu konuyu doktora tezimizde de daha detaylı bir şekilde ele almıştık. Bkz. Çiçek M.Halil, Ebu'l-Bekâ'nın külliyatında Tefsir ve Ulumu'l-Kur'ân, Doktora tezi, Selçuk Üni. s. 189-190.

b- Nüzul zamanından kıyamete kadar gelip geçen bütün beşeriyete karşı i'caz. i'cazın bu evresinde Kur'ân'ın hem nazmı hem muhtevası ile meydan okunmuştur. Çünkü Kur'ân'ın bütününü düşünecek olursak onun tüm beşeriyet için indiğini hemen anlarız. Aksi taktirde beşeriyetin tamamı Arap olmadığından, Arap olmayanlar bu tahaddiye muhatap olmaz ve dolayısıyla i'caz, sadece Arap toplumu için yapılmış olacağından eksik kalırdı.406

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi gerek eski ve gerekse yeni alimler i'cazın vecihleri hakkında çok ihtilaf etmişler.407 Gördüğümüz şu ki, eski alimlerin çoğu Kur'ân ı'cazında filolojik ve edebiyat yönünü dikkate almıştır. Yeni alimler ise, bu edebî ve filolojik yönlere Kur'ân muhtevasını ilgilendiren bazı yönleri de katmışlar. Yeni alimlerin bazıları dağınık görülen i'caz vecihlerini teşri'î, ilmî, lügavî ve gaybî i'caz başlıkları altında toplamışlar.408 Kur'ân i'cazının vecihlerini kategorize eden ve anlaşılır bir ahenkle şistemleştiren bu vecihlerin yanında beşinci bir vecih daha düşünüyoruz: Ahlakî ve islahı i’caz. Kur'ân'ın ahlak ve islah noktasında yapmış olduğu olağanüstü tüm icraatlar bu başlık altında değerlendirilebilir.409

E- 20. Asır Kur'ân İ'cazı Çalışmaları

İ'cazın tarihçesine, tarifine ve vecihlerine dikkat çektikten sonra şimdi XX. asırda yapılan Kur'ân icazı çalışmalarına döneceğiz. Günümüz Kur'ân araştırmalarının verimli alanlarından birisinin Kur'ân icazı olduğu kuşkusuzdur. Çünkü günümüz ilmî ve teknolojik gelişmelerin verilerinin bir kısmı, Kur'ân'ın ondört asır evvel hiç tereddütsüz ve sonuçtan gayet emin bir şekilde ilan ettiği gerçeklere uygun gelmektedir. Kur'ân'ın ondört asır evvel ilan ettiği o ilmî gerçekler, tüm ilmî ve kültürel imkanlardan uzak bir ortamda ve cehalet, hurafe, efsane, kahinlik, büyü v.b. akıl dışı hususların rağbet gördüğü bir çevrede metafizik dünyadan inerek bütün aleme evrensel bir üslûpla deklare ediliyordu. Zaten i'cazın sırrı da burda yatıyor. İşte çok yoğun insanî bir çabanın sonucunda ancak varılabîlen o ilmî verilerin Kur'ân'a uygunluğu Kur'ân'ın icazını, gözler önüne sermektedir. Böylece bu asır Kur'ân araştırmacıları için i'cazın yeni bir ufku "ilmî i’caz" ortaya çıkmış oluyor.Bu nedenle 20. asırda Kur'ân ilimleri veya i'cazı sahasında kitap yazanların hemen hepsi Kur'ân i'cazının bu ilmî yönüne dikkat çekmektedirler. Kimileri bunu Ulum'ul-Kur'ân sahasındaki kitaplarında uzun uzadıya işler.410

Kimisi ise, bunu Kur'ân i'cazı sahasındaki eserlerinde detaylı bir şekilde anlatır.411 Üçüncü bir kesim de ilmî i'cazı ayrı olarak inceler.20. asır, Kur'ân i'cazının tüm sahaları açısından oldukça verimli bir asırdır. Yukarıda verdiğimiz bütün kısımlarda çokça çalışmalar yapılmıştır. Biz i'cazın tüm yönlerini ele alan eserlerden birkaç tane örnek eser tanıtmaya çalışacağız. İlmî i'cazı inceleyen eserlerden ise, bir örnek seçtik. Onu tanıtıp geri kalanları listede sunacağız.Kur'ân ilimlerinden münferid konu çalışmaları alanında en velud konulardan biri Kur'ân İ'cazıdır, Bu sahada eskiden olduğu gibi günümüzde de bir hayli eser yazılmıştır. Günümüzde ilmin vasıta ve imkanları, hayli gelişmiş; düşüncenin ufuk ve hareket alanları da oldukça açılmış durumdadır. Bunun için çağımızda bu gelişmelere paralel olarak ilim dallarında yeni bölümlemeler başlamış, bazı ilimler yeni dallara ayrılmıştır. Örneğin Hukuk ilmi: Ticaret hukuku, ceza hukuku, uluslararası hukuk, medenî hukuk v.b. dallara ayrılmıştır, işte bu gelişmenin bir neticesi olarak Kur'ân i'caz'ının da bugün değişik açılardan ele alındığını görmekteyiz. Buna göre Kur'ân i'caz'ı sahasında yazılan eserleri iki kısma ayırmak mümkündür:a- Kur'ân i'cazının bütün yönlerini bir arada inceleyen eserler,b- Kur'ân i'cazını ilmî yönünü müstakil olarak araştıran eserler.Bu kısım çalışmaların da kendi aralarında ikiye ayrıldığını görüyoruz:1. İlmî i'cazın sahasına giren bütün hususları beraber araştıranlar.

406 Bkz. Halıd el-Akk, el-Furkan ve'l-Kur'ân, Beyrut, 1994, s. 143.407

Bu ihtilaflar için bkz. Suyütî, el-İtkân, II. 151-156; i'cazın vecihleri için bkz. el-Bakıllanî, Muhammed Ebubekir, İ'cazu'l-Kur'ân, Beyrut, 1988, s.50-65; Muhammed b. Kayyım el-Cevziyye, el-Fevaidu'l-müşevvik İla Ulumi'l-Kur'ân, Beyrut, 1982, s. 379-391; Rahmetüllahi'l- Hindî, İzharu'l-Hakk, er-Riyad, 1989, III, 775-824; ez-Zerkanî, 11,229-310; Ebu Firah, Muhammed İbrahim, Hurufu'l-Mu'cami fi Fevatihu's- Süver, el-Kuveyt,1992, s.73-90; el-Akk, el-Furkan, 5,117-122; Yıldırım Suat, Kur'ân İlimlerine Giriş, İst. 1989, 174-225; Şimşek Sait, Kur'ân Kıssalarına Giriş, İst. 1993, s.35-48. İbnu Aşur tefsirine yazdığı mukaddimelerin onuncusunda i'cazı ele almış ve değişik bir bakış açısıyla incelemiştir. Bkz. İbnu Aşur, et-Tahrir, 1.101-130. Keza Mahmud Muhammed Şakir'in, Malik b. Nebi'nin ez- Zahiretü'l-Kur'âniyye adlı eserine yazmış olduğu takdim'de de i'caz yeni ve farklı bir boyutta incelenmiştir. Bkz. Mahmud Muhammed Şakır, ez- Zahiretü'l- Kur'âniyye mukaddimesi, Dimeşk, 1987,s, 17-50; Abdulkadir Ata da i'caz vecihlerini dikkat çekici bir üslûpla sunmuştur. Bkz. Abdulkadir Ata, Azamatu'l-Kur'ân, Beyrut. 1984, s. 84-101.408

İ'cazı bu ana başlıklar altında toplayanların başında Dr. Dıraz gelir. Bunu en-Nebe'u'l- Azim adlı eserinde akıcı bir üslûpla anlatmıştır. Bkz. Dıraz,a.g.e., s. 34-107; ayrıca bkz. Zerzûr, s. 231; Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, Beyrut, 1989, s. 69-72; Itr, s. 178; el-Kattân, s. 264; Mustafa Müslim, Mebahis, s.409 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 171-173.410 Günümüz Kur'ân ilimleri sahasında yazılan bir çok eserde Kur'ân i'cazının ilmî yönüne dikkat çekilmiştir. Mesela ez-Zerkanî Menahil'in 249-257 ve 278-288'inde; Nureddin Itr, 214-220'inde; Zerzür 33-39'da; Sabuni, 183-189'da ve Dr. Şehhate 125-139 sahifelerinde ilmi ayetleri incelemişlerdir.411

Kur'ân İ'cazını inceleyen günümüz çalışmalarından elimizde var olanlar İlmi i'cazı şu sahife limit lerinde incelemişler. Mustafa Sadık er-Rafiî İ'cazu'l-Kur'ân'ın s. 126-155'te, Dr. Mustafa Müslim Mebahis'in s. 149-220'de; Dr. Muhammed Hasan Heyto da el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, s 145-291'de.

2. Kur'ân'ın ilmî i'cazı alanına giren tıp v.b. konuları müstakil araştıranlar.Biz önce her iki kısımdan bazı eserleri kısaca tanıtmaya çalışacağız; daha sonra her iki kısmın isim listesini sunacağız. Bu eserlerden bazıları şunlardır:412

1- Mustafa Sadık er-Rafi'î-İ’cazu'l-Kur'ân:

Bu eser Mısırlı büyük edîp Mustafa Sadık er-Rafi'i'nin (ö.1356/1937) telifidir. Çağımızda İ'cazu'l-Kur'ân alanında yazılan önemli bir eserdir. Kitabın yazarı İ'caza çok değişik bir veçhe getirme çabasındadır ve i'caza tamamen yeni bir bakışla bakmaktadır.Kitabın başından 156. sayfaya kadarki kısımda Kur'ân ilimlerinden şu konular incelenmektedir: Kur'ân tarihi, cem'i, ahrufu seb'a, kıraat, Kur'ân müfredatı ve âdabı, Kur'ân ve müsbet ilimler, âyet paralelinde insanın yaratılışı ve Kur'ân'daki ilmî âyetler. Er-Rafiî, bu konular hakkında kendine özgü orijinal üslubuyla ve değişik muhtevalarla özlü malumat verir.Rafi'i, kitabın ikinci yarısında i'cazı ele alır. Ancak O, i'cazı çok değişik zeminlerde bulma gayretindedir. Eskilerin kullandıkları materyaldan farklı bir materyal arama peşindedir. Rafi'i İ'cazı, Kur'ân'ın nazımındaki ahenkte; âyetleri meydana getiren cümleler, cümleleri meydana getiren kelimeler ve nihayet kelimeleri meydana getiren harflerin fonetiğinde, ses uyumunda413 ve Kur'ân terkibinin ilginçliğinde aramaktadır.Rafi'i bununla i'cazda gerçekten yeni bir çığır açmış bulunmaktadır. Ancak Rafi'inin i'cazda açtığı bu yeni çığırı ondan sonra gelenler geliştirmedikleri gibi, takip de edemediler. Kısmen eski alimlerin söylediklerini tekrar ettiler; kısmen de ilmî âyetlerdeki i'cazı anlatmakla yetindiler. î'caz'a yeni ufuklar kazandırmadılar.Kitap, yazarın fıtri yapısından dolayı fazlaca edebîdir. Çoğu kere sunmak istediği ilmî mesaj ve espri, ibarenin edebî yapısı içerisinde kaybolmaktadır. Özellikle Arap olmayanların kitaptan istifadesi oldukça sınırlıdır.414

2- Mustafa Müslim-Mebahisu fi Î'cazi'l-Kur'ân:

Kitap, Riyad'da İmam Muhammed b. Suud İslâm Üniversitesi öğretim üyelerinden Dr. Mustafa Müslim'in telifidir. 265 sayfadan meydana gelen eser birinci baskısını 1988'de Cidde'de yapmıştır.Bu eserin, disiplinli ve düzenli bir araştırmanın mahsulü olduğu açıktır. Kitap, İ'caz konusunda eski ve yeniyi kendinde birleştiren kıymetli bir çalışmadır. Yazar, bir mukaddimeyle insanın diğer yaratıklar arasındaki kıymetini belirlemeye çalışır. Mukaddimeden sonra iki "Mebhas" açar. Birinci mebhasta, mu'cizenin tarifini, şartlarını, mu'cizenin mümkün olduğunu ve mu'cizenin, peygamberin doğruluğunu nasıl isbat ettiğini anlatır. İkinci mebhasta ise geçmiş peygamberlerin mu'cizelerini kaleme alır. Ayrıca bu mebhasta Peygamberimizin en büyük mu'cizesi olan Kur'ân'ın üstünlüklerini ve Kur'ân'ın ne kadarının insanları aciz bıraktığını inceler. Kitabın geriye kalan kısmını (s.37-265) iki bölüme ayırır: Birinci bölümde Kur'ân i'cazının tarihî yönünü ele alır. Burada geçmiş alimlerin araştırmalarında i'cazı, i'cazu'l-Kur'ân teriminin ne zaman ortaya çıktığını, Mu'tezile kaynaklarında î'cazı, sarfe görüşünü ve iptalinin aklî ve naklî delillerini, ehl-i sünnet kaynaklarında i'cazı ve çağdaş alimlerin araştırmalarında i'cazı araştırır. İkinci bölümde ise, i'cazı yapısal yönden inceler: İ'cazın vecihlerini; bunlardan da beyanî, ilmî, teşri'î ve gaybî vecihlerin her birisine ait alt vecihleri inceler. Kitap küçük bir hatime ile son bulmaktadır.Kitap, İ'caz konusunda güzel ve doyurucu bir bilgiye sahip ilim çevrelerinin ciddi mânâda istifade edebileceği kıymetli bir eserdir.415

3- Muhammed Hasan Heyto-el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye:

Kitap, Dr. Hasan Heyto'nun telifidir. Üslûbu sade, akıcı, kolay anlaşılır ve çarpıcıdır. Eski ve yeni i'caz vecihlerini kendinde toplar. O da ilmî âyetlere belli bir ağırlık verir. Kitabın başında müşriklerin Kur'ân hakkındaki bazı itiraflarına yer verir. Sonra i'cazın luğavî, gaybî ve teşri'î yönlerini kaydeder. İlmî i'caza fazla yer ayırarak detaylı bir şekilde âyet âyet inceler. Kitabın sonuna doğru da 19 sayısıyla ilgili düzmeceyi kaleme alır ve ilmî bir üslûpla çürütür.416

4- Muhammed Abdullah Draz-en-Nebe'u'l-Azim:

Kitap, Dr. Muhammed Abdullah Draz'ın telifidir. 1970'de ikinci baskısını yapmıştır. 215 sayfadan meydana gelir. Yazar çok değişik bir üslûp kullanarak Kur'ân İ'cazının luğavî, ilmî ve teşri'î yönlerini inceler. Draz da

412 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 173-175.413

Mustafa Sadık er-Rafi'i, İcazu'l-Kur'ân, Mısır, 1965, s 244-245245414 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 175.415 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 175-176.416 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 176.

Raf'i’î gibi Kur'ân i'cazında yenilik peşindedir. Ancak bu başka bir yeniliktir. O, Kur'ân'ın î'cazını luğavî ve manevî güzelliğinde aramaya çalışır.417

Kitap, özellikle Arap okuyucusuna tatlı, akıcı, çekici, çarpıcı üslubuyla Kur'ân İ'cazını zevken tattırabilen ciddi bir eserdir. Prof. Dr. Suat Yıldırım tarafından "Büyük Haber" adıyla Türkçeye de çevrilmiştir,418

Kur'ân Î'cazı Sahasında Yapılan Çalışmalar:

1- Abdülaziz Muhammed Kemâl, Îcâzu'l-Kur'ân fi Halki'l-İnsan, Kahire, 1990.2- Ahmed Muhtarul-Berze, Fi Î'cazi'l-Kur'ân, Darul-Me'mun, Beyrut, 1988.3- Ali, Muhammed Ebu Berekat, Fi İ’cazi'l-Kur'âni'l-Kerim, Riyad 1983. 4- Avdin, İbrahim, Esraru'l-İ’cazi fi Neseki'l-Kur'ân. 5- Bintu'ş-Şati', Abdurrahman Aişe, el-İ'câzu'l-Beyanî li'l-Kur'ân.6- Diyab, Mahmûd, el-İ'câzu't-Tıbbî fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire, 1988. Bu çalışma hem Arapça hem İngilizce basılmıştır. 7- Ebu Zehra, Muhammed, el-Mu'cizetû'l-Kûbrâ, Kahire.8- Ernavut, Muhammed es-Seyyîd, el-İcâzu'l-îlmî fi'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire, 1989.9- Fekihî, Muhammed Hanif, Nazariyyetu'l-İ'cazi 'Înde'l-Cürcanî, Beyrut 1981.10- Hafâcî, Muhammed Abdul-Mun'îm, el-Kur'ânu Mu'cizetû'l-U'sûr, Kahire, 1988.11- Hannavî, Abdulaziz el-Muhammedî, Dirasatun Havle'l-Î'cazi'l-Beyanî fi'l-Kur'ân, Kahire 1984.12- Harîbe, Muhammed b. Abdülmun'im Bahsun fil'câzi'l-Kur'ân,13- Matbaatu'l-Ceblâvî, Kahire, 1986.14- Hatîb, Abdülkerim, Î'câzu'l-Kur'ân.15- Hımsî, Naim, Fikretu Î'cazi'l-Kur'ân Munzü'l-Bi'seü'l-Muhammediyye hatta Asrine'l-Hadır, Beyrut, 1980.16- İsmail, Muhammed, el-Kur'ân ve'l-İcâzu'l-İlmî. 17- Kasım, Ahmed Yûsuf, el-Î'cazu'l-Beyanı fi Tertibi Ayâti'l-Kur'ân.18- Kasımı, Muhammed Cemaleddin, Min Revai'i'l-Î'câzi'l-Lüğaviyye fi'l-Kıssaü'l-Kur'aniyye, el-İskenderiyye, 1989.19- Menâvî, el-Kasım Ahmed Yûsuf, el-İcazu'l-Beyanî li Tertibi Ayatil-Kur'ân, Kahire, 1984.20- Munîr, Sultan, Î'câzu'l-Kur'ân Beyne'l-Mu'tez'ıleti ve'l-Eşâi're, İskenderiyye, 1986.21- Mustafa, Mahmud es-Seyyid Hasan, el-İ'cazu'l-Luğavı fi'l-Kıssa-ü'l~Kur'âniyyeti, Iskenderiyye, 1989.22- Nebi, Mansûr Hasbi, el-Kevnu ve'l-İ'câzu'l-İlmi fi'l-Kur'ân.23- Nevfel, Abdurrezzak, el-İ'cazu'l-Adedi li'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire, 1978.24- Şa'râvî, Muhammed Mütevelli, Mu'cizetü'l-Kur'ân, Daru't-Turasi'l-İslamî, Kahire, 1989.25- Şeyhûn, Mahmud es-Seyyid, el-İ'câzu fi Nazmi'l-Kur'ân, Kahire, 1978.26- U'rcûn, Muhammed Sadık, el-Kur'ânu'l Azim Hidsûreuhu ve İ’câzuhu fi Külli Akvali'l-Müfessirin.27- Zihnî, Muhammed Şaraf, İ’câzu'l-Kur'âni'l-Beyanî beyne Nezariyyeti ve't-Tatbiki, 1970.419

KUR'AN TARİHİ

Günümüzde Kur'ân ilimleri içerisinde oryantalistler tarafından en fazla irdelenen ve devamlı eleştiri konusu yapılan mevzulardan birisi, hiç şüphesiz Kur'ân tarihidir. Bunun için günümüzde Ulumu'l-Kur'ân sahasında yazılan eserlerin bir çoğu bu konuya yer vermiş ve gelen eleştirileri cevaplamaya çalışmıştır. Ancak bu yetmemektedir. Konu mutlaka detaylı bir şekilde bağımsız olarak ele alınmalı, gelen eleştirilere verilecek cevaplar da tarihî vesikalara dayandırılarak ilim mantığı içerisinde değerlendirilmelidir. İşte bunu yapmak ve Kur'ân tarihi sahasındaki boşluğu doldurmak için günümüzde bazı ciddi çalışmaların yapıldığını görmekteyiz. Bu sahada günümüzde telif edilmiş takriben 15 eser tesbit edebildik. Ancak kitapların tanıtımına geçmeden önce Kur'ân Tarihi konusu hakkında bazı tarihi malumat vermemiz gerekir kanaatindeyiz.420

A- Kur'ân Tarihine Genel Bir Bakış:

Kur'ân'ı Kerim bir bütün halinde ve aynı anda vahyedilmiş değildir. 600-630 Miladi yılları arasında yirmi üç senelik bir zaman aralığında parçalar halinde nazil olmuştur.421 114 sûreden meydana gelen Kur'ân, Cebrail (a.s)'in getirmekte olduğu vahiy yoluyla Hz. Peygamber (s.a.v.)'e indirilmiştir.422 Hz. Peygamber (s.a.v.), inen

417 Bkz. Muhammed Abdullah Draz, en-Nebe'ul'l-Azim, Daru'l-Kalem, 1970, s.80-153.

418 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 177.419 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 177-178.420 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 179.421

Muhammed Hamidullah, Kur'ân-ı Kerim Tarihi, terc. Salih Tuğ İst. 1993, s. 14.422

Abdussabar Şahin, Tarihu’l-Kur'ân, bas. y.y. 1994, s. 27.

vahyin muhafazası için azami dikkat gösterirdi.423 Öyle ki vahy yoluyla kendisine telkin edilen Kur'ân'ı kaçırma endişesinden ötürü Cebrail'i takiben Kur'ân'ı okuduğunda çok acele ederdi.424 Bundan dolayı da el-Kıyame Sûresinin, "Onu acele (kavrayıp ezber ) etmen için (Cebrail vahyi iyice bitirmeden) dilini onunla depretme" mealindeki 16. âyeti ile uyarıldı. Aynı sûrenin 17. âyeti ile de Kur'ân'ı hafızasında toplama taahhüdü ve garantisi de kendisine verildi: "Onu (göğsünde) toplamak, onu (dilinde akıtıp) okutmak şüphesiz bize aittir."Hz. Peygamber (s.a.v.)'e gelen Kur'ân'ı zayi olmaktan, tahrife uğramaktan ve şekillenmesini insan insiyatifine bırakmaktan kurtarmak ve onun korunmasını güvence altına almak için bazı köklü tedbirler aldı. Hz. Peygamber (s.a.v.)'den sonra sahabe de kendi şart ve imkanlarına göre değişik önlemler aldılar. Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından başlatılan ve sahabe zamanında değişik şekillerde devam edilen bu tedbir ve önlemleri tarihi sırası içerisinde şöyle hülasa edebiliriz:425

Birinci Merhale

Kur'ân'ın Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde cem' edilmesidir. Bu birinci cem'i üç safhada belirlemek mümkündür:1- Parça parça nazil olan Kur'ân'ı kendisi hemen ezberliyor ve sürekli olarak namazlarında, ikametinde, yolculuğunda, sıkıntıda, ferahta hülasa her halükârda okurdu.426 Kendi hafızasında tuttuğu Kur'ân'ı senede bir defa da Cibril'in yanında okuyarak427 kontrol ederdi.2- Hz. Peygaber (s.a.v) bununla da yetinmeyerek kendi sahabesine sindire sindire okuturdu.428 Sahabe de Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ezberlemesine verdiği önem kadar önem verirlerdi.429 Onlar da okuduklarını zaman zaman Hz. Peygember (s.a.v) nezdinde kontrol ettirirlerdi.430

3- Hz. Peygamber (s.a.v.) kendi hıfzı, sahabe hıfzı ve yapılan kontrollerle de yetinmeyip o günün çok kıt imkânlarına rağmen, bazı ilkel yöntemlerle olsa bile Kur'ân'ı deri, kemik, tahta ve yassı taşlar üzerinde nüzulüne müteakiben hemen yazdırırdı. 431

İkinci Merhale

Hz. Ebubekr (r.a.) döneminde Kur'ân'ın dağınık halde bulunan yazılmış parçaları bir araya toplamak için yeniden yazılması.Sahabe Kur'ân ve Peygamber (s.a.v.)'in medresesinde yetiştikleri için İslam'ı ilgilendiren hususlarda çok hassas, basiretli ve ferasetli davranıyorlardı. Tehlikenin nereden, nasıl gelebileceğini seziyorlardı. Her şeyin tedbirini alırlardı.İşte Yemame savaşında, sahabeden 70 kadar Kur'ân hafızı şehid olunca,432 Hz. Ömer işin ciddiyetini ve Kur'ân'ın geleceği açısından tehlikenin boyutunu hemen fark etti. Hz.Ebubekir'e giderek mutlaka Kur'ân'ın cem edilmesi gerektiğini söyleyerek ısrar etti.433 Hz. Ebubekir önceleri biraz tereddüt etti ise de, sonunda o da gerekliliğine kani oldu.434 Bunun üzerine, zeki, hafızası güçlü, Kur'ân kâtipliğini yapan Zeyâ b. Sabit (ö.?)'i çağırdı ve Kur'ân'ı toplayıp yeniden yazma görevini ona tevdi etti. Hz. Ebubekir'in geçirdiği tereddüdü Zeyd de geçirdi ise de sonunda o da ikna oldu.435

Hz. Ebubekir (r.a.), Hz. Ömer (r.a.) ve Zeyd b. Sabit'e Kur'ân'ı toplama metodunu şöyle bildirdi. "Cami kapısında durun, Allah'ın kitabında bir şeyi getirip iki şahitle isbatlıyandan alıp yazın." 436 Bunun üzerine Zeyd b. Sabit Kur'ân hafızı olmakla beraber kendi hıfzındaki Kur'âni pasajları başkalarıyla da desteklemek istiyordu.437

Bunun için Zeyd cem' işleminde en hassas bir şekilde davranarak mutlaka başka şahid/şahitlerle desteklemeden

423 Ebu Şehbe, a.g.e., s. 236; Şahhate, a.g.e., s. 27; Muhammed Ali es-Sabuni, et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'ân, Beyrut. 1408, s. 68.

424 el-Kattan, a.g.e., s. 118; er-Rumi, a.g.e., s. 74.425 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 179-180.426 Ebu Şehbe, s. 236; es-Sabuni; s.68; Şahhate; s. 21.427 ez-Zerkani, I. 234; Ebu Şehbe, s. 236.428

Ebu Şehbe, s. 236.429

Şahhate, s. 21,430

er-Rumi, Ulumu'l-Kur'ân, s. 89.431

Tahir el-Cezairi, et-Tibyan, Beyrut 1412, s.101, bkz Ebu Şame Abdurrahman el-Makdisi, Kitabu'l-Murşidi'l-Veciz, Ankara 1986, s. 44 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 180-181.432

Şehhate, s. 29; bkz ez-Zerkani, I, 239.433

el-Buhari, II, 196.434 el-Buhari, II, 196.435

A.y. bkz. Ebu Şame, s. 48-49; el-Cezairi, s. 99-100; ez-Zerkani, I, 235; Ebu Şehbe, el-Maakkal, 243-244. el-Kattan, S. 124; Zerzur, s. 87.436

er-Rumi, Ulum'ul-Kur'ân, s. 901, tr, s. 49; el-Cezairi, 100; es-Sabuni I. s 77.437

er-Rumi, Ulum'ul-Kur'ân, s. 901, tr, s. 49; el-Cezairi, 100; es-Sabuni I. s 77.

yazmazdı.438 Sadece bir nüsha yazıldı. Ayrıca bu cemi' ümmetin genel kabulüne (icma) mazhar oldu.439 Bu cem'de âyetlerin sıralanması konusunda, alimlerin ittifakı var ise de, sûrelerin bu günkü sırayla olup olmamasında ihtilaf vardır.440 Sahabe kitap halinde toplanan bu Kur'ân'a Mushaf ismini de verdiler.441 Tek nüsha olan bu Mushaf önce. Hz. Ebubekr'in sonra Hz. Ömer'in yanında idi. Ömer'in vefatından sonra da kızı Hafsa'nın eline geçti.442

Üçüncü Merhale:

Hz. Osman döneminde Sahabeden Huzeyfetu'l-Yeman Şam ordularıyla Ermenistan ve Azerbaycan üzerine yürümüştü. Gazve esnasında Şamlı askerlerle Iraklı askerlerin Kur'ân okuyuşunda ihtilaf ettiğini müşahede etmiş ve ihtilaflar kendisini endişelendirecek derecede keskindi. Hayli tedirgin olmuştu.443 Zira Kur'ân okuyuşundaki ayrılıklar Müslümanların birbirlerini tekfir edecek seviyeye ulaşmıştı.444 Tehlikeyi farkeden Hüzeyfe Hz. Osman'a tehlike büyümeden; Yahudi ve Hıristiyanların kitaplarında düştükleri ihtilafa düşmeden evvel ümmete yetişmesini söyledi.445 Nitekim Hz. Osman da buna benzer bir ayrılığı Medine'de okula giden çocuklar arasında görmüştü.446

Hz. Osman hemen harekete geçerek sahabeyle istişare edip Müslümanları tek mushaf (kıraat) üzere birleştirmeye karar verdi.447

İbnu Hacer'in tesbitine göre Hz. Osman Kureyş ve Ensar'dan 12 kişilik bir komisyon teşkil ettirdi.448

Rivayetlerden anlaşıldığına göre Hz. Osman en iyi katip olan Zeyd b. Sabit’i, Arapların en fasihi olan Said b. el-As'ı bu komisyonda görevlendirip Said okusun Zeyd yazsın emrini verdi.449 Bu arada Hafsa (r.a.).validemizin yanında bulunan Hz. Ebubekir'in topladığı nushafı da getirtirler.450

Metin tesbiti için oluşturulan 12 kişilik komisyonda metin yazımı için dört kişiden oluşan bir alt komisyon daha bulunmaktaydı. Biri Ensari üçü Kureyşi olan bu alt komisyon şu kişilerden meydana geliyordu. Zeyd. b. Sabit (Ensari) Abdullah b. ez-Zubeyr, Said b. el-As ve Abdurrahman b. el-Haris b. Hişam (bu son üç kişi Kureyşidir)451

Bu heyet dört veya beş yahut yedi mushaf yazdı. 452 Hz. Peygamber (s.a.v.)'in son kez Cibril (a.s.)'e yaptırdıkları kontrol (arzi-ahir)'e uygun453 bir şekilde, çok büyük bir titizlik ve duyarlılıkla yazılan bu mushaflardan birer nüsha şu şehirlere gönderildi:454 Mekke, Şam, Yemen, Bahreyn, Basra, Küfe. Bir nüsha da Medine'de bırakıldı.455

Yazım işlemi tamamlandıktan sonra Hz. Osman yukarıda ismi geçen şehirlere birer nüsha göndermeyi ve sahabeden muhtelif şahıslar nezdinde bulunan tüm mushafların yakılmasını emretti.456 Sahabe de bu emri tereddütsüz olarak yerine getirdiler.457 Îbnu Mes'ud önceleri yazım komisyonuna alınmadığı için tepki gösterdi ise de; sonunda o da çoğunluğa katıldı.Hz. Osman bu icraatıyla ümmeti tek kıraat üzerine birleştirerek kıraetlerin ihtilafından kaynaklanan büyük bir karmaşa ve kargaşadan kurtarmıştır.458 İlim çevrelerinde Hz. Osman'ın bu icraatı Kur'ân cem'i olarak bilinmektedir ve öylece de ilim literatürüne

438 İtr. s. 49; el-Kettan, s 126 439

A.g.e. 550,; Şehhate, s. 32.440

Ahmed b. Hacer el-Askelani, Fehlu'l-Bari Bi Şerhi Sahihi'l-Buhari, Beyrut tr s 2, XX 18. er-Rumi, s. 92.441 Ebu Şame, s. 64; Ebu Şahbe, s. 251-252,442

el-Buhari, III, 196, Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 181-182.443

Buhari, II. 196-197; Ebu Şame, s. 50; el-Cezâiri, s. 102.444

ez-Zerkani, I. 248. el-Cezairi, s. 103.445

el-Buhari, II, 197; Ebu Şame, s. 50; Ahmed b. Hacer el-Askalani.446

el-Askalani, IX, 18, er-Rumi, 94;447 el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu Şame, s. 68.448 el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu Şame, s. 68.449 el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu Şame, s. 68. er-Rumi, s. 96. 450

el-Buhari, III, 197.451

ez-Zerkani, I, 250; er-Rumi, s. 96 Ebu Şame, s. 58-60.452

el-Askalani, IX, 20.453 el-Askalani, IX. 19, ez-Zerkani, I, 250. er-Rumi, s 99. 454 el-Askalani, IX, 20.455 A.y. el-Askalani, Fedailu'l-Kur'ân, Beyrut 1986. s. 44.456 A.e. IX, 20-21; ez-Zerkani, 1,253;,Ebu Şame, s. 51.457 ez-Zerkani, l, 254.458

Muhammed Şemseddin İbnu'l-Kayyim el-Cevziyye, et-Turukul-Hükmiyye fi Siyaseti'ş-Şeriyye, el-Kahire, tr s. 2,5. 24. Biz bu tesbitte bulunduktan sonra kitap karıştırırken el-Cezairi’nin ayni görüşü el-Haris el-Muhasibi'den aktardığını gördük. Allah'a hamd ettik. bkz. El-Cezairi, s. 104 Halil Çiçek.

geçmiştir. Ancak biz bu isimlendirmeyi şu şekilde daha isabetli buluyoruz: Hz. Osman'ın Kur'ân Kıraati tevhidi. Zira Kur'ân'ın cemi (toplanması) ifadenin tam anlamıyla Hz. Ebubekir döneminde gerçekleşmişti. Hz. Osman'ın yaptığı iş ise, onu yeniden toplamaktan ziyade insanları yeniden yazılacak mushaflar vasıtasıyla tek kıraat üzere birleştirmektir. Nitekim Hz. Osman’ı harekete geçiren olay da bunu göstermektedir.Konuları özet olarak sunmayı tercih ettiğimiz için Kur'ân tarihiyle ilgili birçok hususu kaydedemedik.Oryantalistler İbnu Mes'ud'un yazım komisyonunda bulunmayışından ötürü alıngan olmasını evvelki mushafların yakılmasını ve Kıraetler gibi birçok konuyu asli hüviyetinden saptırarak başka mânâya çekerler. Müslümanların Kur'ân'a karşı güvenini sarsmak için bu gibi birçok yaklaşımlarına da bilimsellik, objektiflik vb. bazı şa tafatlı, güven telkin edici isimler giydirdiler. Bu ciddiyetsiz ve ilim dışı çalışmalarını ilim dünyasına ilim adına sundular. Bunun farkında olan Müslüman alimleri, bunlara cevap vermek için ileri sürdükleri şüphelere tek tek mukni cevaplar verdiler. Günümüzde de, çağdaş alimlerin çoğu Ulumul Kur'ân sahasında yazdıkları eserlerinde Kur'ân tarihi konusunu kaleme alıp o konudaki müsteşriklerin eleştirilerine cevap vermektedirler.459 Bazıları da bu hususta müstakil eserler yazdılar. Bu konudaki eserlerin listesini sunarken anlaşılacağı gibi bu sahada birçok müstakil eser yazılmıştır. Biz temin edebildiğimiz Muhammed Hamidullah’ın Kur'ân Tarihi ile Dr. Abdussabur Şahin'in Tarihu'l-Kur'ân adlı eserini tanıtıp diğerlerinin isim listesini sunmakla yetineceğiz.460

Eserlerin Tanıtımı

1- Muhammed Hamidullah-Kur'ân Tarihi

Yirminci asırda yapılan en ciddi çalışmalardan biri, Muhammed Hamidullah'ın Fransızca te'lif ettiği ve Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi eski dekanı Prof, Dr. Salih Tuğ'un Türkçeye çevirdiği 1993 yılında basılan 222 sayfalık Kur'ân-ı Kerim Tarihi adlı eseridir. Kitabı tanıtmadan önce şunları söylemekle abartma yapmadığımı sanırım.Eser ilmi boyutu oldukça engin olan ve muhtevanın ilmi seviyesi olabildiğince yüksek bir bilgi hazinesidir. Kitap yüksek bir kültürün ürünüdür. Meseleler tamamen tarihi gerçekliğe ve Kur'ân gerçeğine dayandırılarak ilmi ciddiyetin gerektirdiği objektivite içerisinde ele alınmıştır. Şahsen kitapta büyük bir ilmî ciddiyet ve derinlik sezmiş bulunuyoruz. Kitabın bize göre en güzel özelliklerinden birisi onun tamamen Kur'ân hasımlarının ileri sürdüğü eleştirilere cevap teşkil edebilecek bir muhteva ile kaleme alınmasıdır. Ancak müellif, bu hasımların eleştirilerinin aynısını nakletme ihtiyacını duymadığından ne onların isimlerini ve ne de eleştirilerini zikretmektedir.Fazla detaya girmeden muhtevasını şöyle sunabiliriz:Birinci bölümde (s.11-32) Kur'ân-ı Kerim'in ana özellikleri kaleme alınmış. Bu bölümde vahyin beşeri dinlerdeki telakkisiyle İslamî telakkisi ve kitap ile sünnet arasındaki farklar (s.15-18)461, semavî kitapların hususiyetleri, Kur'ân'ın kendine has özellikleri (s.18-23) ve Kur'ân'ın muhtevası diğer kitaplarla mukayeseli bir şekilde incelenmiştir, (s.23-38)İkinci bölümde (s.37-98) Tedvin Hareketleri kaleme almmışır. Önce Kur'ân'ın yazıyla tesbiti meselesi üzerinde üç merhaleyi kapsayacak şekilde etraflıca durulmuştur (s.41-49). Daha sonra bu bölümde şu konulara yer verilmiş: Sûre ve âyetlerin sıralanması, Kur'ân'ın yazı tarzı (s.50-52), Kur'ân-ı Kerim'in Arapça metninin imlası (56-76), gramer özellikleri (s.78-86), Kur'ân metninin muhafazası ve ileriki nesillere ulaştırılması (s.86-87), varyantlar meselesi (s.87-91), nasih-mensuh meselesi (s.91-92), Kur'ân-ı Kerim'in tilaveti (s.92-95), Kur'ân'ın devamlı ve düzenli okunması (s.95-98).Müellif, kitabın yarısından fazla olan üçüncü bölümünü Kur'ân tercümelerine ayırmıştır (s.101-212). Önce Kur'ânı Kerim'in tercümesinin genel bir tarihçesini sunar (s.101-104); sonra fransızca tercümenin (s. 104-107) ve Türkçe el yazma tercümelerin tarihçesini kaydeder (s.107-121). Kitabın dördüncü ve son bölümünde Avrupa dillerinde yapılan Kur'ân-ı Kerim tercümelerine değinir (s.123-212). Diller alfabetik sıraya göre dizilmiş ve her dilde yapılan tercüme sayısı tesbit edilmeye çalışılmıştır. Takriben 500 Kur'ân tercümesi tesbit edilmişdir. Ayrıca, bu değerli kitabın faydalı bir özelliği de şudur: Bilgiler dinler arası platformda mukayaseli bir şekilde sunulmuştur.462

2- Abdussabur Şahin-Tarihu'l-Kur'ân:

Kur'ân tarihi sahasında 20. asırda telif edilen eserlerden temin edebildiğimiz ikinci eser Mısırlı alim Dr. Abdussabur Şahin'in 1994'te basılan 344 sahifelik Tarihul-Kur'ân adlı eseridir.Kitap bir giriş, yedi fasıl ve bir mülhak (ek) ten oluşur. Girişte (s.27-56) Kur'ân metninin tarifi Mekkî ve Medenî

459 Bkz. ez-Zerkani, I, 256-282, Ebu Şehbe, s, 255-277.

460 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 182-184.461

Bkz. Muhammed Hamidullah, Kur'ân-ı Kerim Tarihi, çev. Salih Tuğ İstanbul, 1993, 9.11.19462 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 185-186.

sûrelerin tesbiti ve sayısı, Kur'ân'ın parça parça inişinin hikmetleri, nüzul sebepleri, Kur'ân metninin sübutu, mushafın yazılışı, Kur'ân tilaveti ve ahkâmı, Kur'ân kıraati ve i'cazı.Birinci fasıl ahrufu seb'a (yedi harf) hadislerine ve bunların yorumundaki çeşitli görüşlere dairdir (s.57-108). Burada yazar ahrufu seb'a ile ilgili düşünceler başlığı altında bu ahrufu seb'a hadisini 25 sahabenin rivayet ettiğini ve sadece sekiz tanesi zayıf olan 410 senetle rivayet edildiğini ve bütün bu rivayetlerle gelen hadiselerin üç grupta toplandığını kaydeder463. Yazar bu fasılda ayrıca Şia'nın ahrufu seb'a'ya. dair tutumunu irdeler (s.66-90). Ahrufu seb'a'nın tefsiri hakkında gelen görüşleri (s.1-78), ahrufu seb'a hadis metinlerine dair bazı mülahazaları (s.78-84), on dokuz ve yedi sayıları ile ilgili bazı münharif düşünceleri çürütmeye çalışır (s.85-88). Ayrıca ahrufu seb'a"yı problematik yönden ele alır ve hadisinin bir kaç yönden problem olduğunu kaydeder (s.89-90). Konu ile ilgili gelen 40 hadisten 6 tanesini seçer, bunlardan hareketle yedi harften maksadın iklab, idğam, işmam ve i'lal gibi kelimelerin telaffuzlarını ilgilendiren hususlar olduğunu savunmaya çalışır (s.90-108).İkinci fasıl (s.111-114) Kur'ân nassının hem şifahî yolla hem de yazıyla tesbitine dairdir. Yazar konuyu bazı müsteşriklerin fikirleri ve buna cevapları ile sürdürür. Üçüncü fasılda (s.126-141) önce Arap yazısının aslını ve Arap toplumuna nasıl girdiğini yani tarihçesini inceler (s.127-135). Sonra Arap yazısında noktalama ve harekelemeyi irdelemeye çalışır (s.135-143). ilk harekeleme ve noktalama ile ilgili görüşleri serdeder. Ancak görebildiğimiz kadarıyla Hamidullah'ın konu hakkındaki araştırması daha detaylıdır. Çünkü O, Dr. Şahin'nin yer vermediği konuya daha fazla ışık tutan bazı rivayetler getirir464.Dördüncü fasıl (s.144-167) Kür'ân'ı mânâyla okumaya dairdir. Bu hususa dayanak teşkil edebilecek bazı rivayetleri serdedip kritiğini yapar. Konu ile ilgili Oryantalistlerin eleştirilerine ve buna verdiği cevaplara da genişçe yer ayırır.Beşinci fasılda ise (s.169-193) Kur'ân metninin Hz. Peygamber (s.a.v.)'in vefatından sonra gerek Ebubekir döneminde gerekse Osman'ın dönemindeki durumunu incelemeye çalışır. Diğer fasıllarda olduğu gibi konu ile ilgili müsteşriklerin ileri sürdüğü itirazları ve cevaplarını da kaydetmeden geçmez.Beşinci fasılda (s. 195-266) mushafların çokluk problemini ve İbnu Mes'ud, Ubeyy b. Ka’b, Ali bin Ebi Talib, İbnu Abbas, Ömer, Ömer'in kızı Hafsa, Hz. Aişe, Ümmü Seleme, Abdullah b. Amr, Abdullah b. Zubeyr, Ehu Musa El Eş'ari, Zeyd b. Sabit, Enes b. Malik ve Ebu Huzeyfe'nin azadlığı Salim'in mushaflarını ele alır. Bu mushaflarla, İmam Mushaf Hz.Osman'ın yazdırdığı mushaf arasındaki farkları gözden geçirir.Özellikle İbnu Abbas, Ubeyy b. Kâb, İbnu Mes'ud ve Ali'nin mushaflarını detaylı bir şekilde inceleyerek bunlarla imam mushaf'ın arasındaki farkları nazara verir ve bu farkların müsteşriklerin abarttığı gibi hiç de büyük olmadığını kaydeder. Faslın sonunda R. Blachere gibi bazı müsteşriklerin İmam Mushaf aristokratik bir temayülün eseridir şeklindeki iddialarını çürütür.465

Yedinci fasılda (s.267-305), kıraetlerdeki şüzûzun çıkışını ve kritiğini kaleme alır. Mücadeleci bir şekilde yani oryantalistlerden gelen itirazları cevaplayarak konuyu sürdürür.466

Bu fasılda tashif ile şüzûzu'n farklarını da kaydeder. Faslın sonunda şüzûz ve tashif ile ilgili te'lif edilen eserleri kronolojik bir sırayla serdeder.Kitabın sonuna ahrufu seb'a hadisinin rivayetleri ile ilgili bir ek ilave edilmiştir (s.307-328). Bu ekte hadisin metninde vaki olan 40 tariki nakleder. Her bir farklı rivayeti zikrettikten sonra hadis ilmine göre ilgili rivayetin kritiğini yapar.467

20. Asır Kur'ân Tarihi Çalışmaları:

1- Akk, Hâlid Abdurrahman, Tarihu Tevsiki Nassı'l-Kur'âni'l-Kerim, Şam, 1986.2- Ebyarî, İbrahim, Tarihu'l-Kur'ân, Kahire,trs.3- Hanefî, Muhammed Bahit el-Mutiî, el-Kelimâtu'l-Hisan fi'l-Hurüfı's-Sab'ati ve Cem'il-Kur'ân, Beyrut, 1986.4- Hücceti, Muhammed Bakır, Muhtasar Tarihi'l-Kur'âni'l-Kerim, Dimeşk, 1975.5- İbnu'l-Hatib, Muhibbuddin, el-Furkan, Beyrut, 1990.6- Marzuk, Muhammed Abdulaziz, el-Mushafu'ş-Şerif Dirasetun Tarihiyyetün ve Fenniyyetun, Kahire, 1985.7- Muheysin, Muhammed Salim, Tarihu'l-Kur'âni'l-Kerîm, İskenderiyye, 1990.8- Salim, Sahar es-Seyyid Abdulaziz, Advaun ala Mushafi Osman b. Affan, İskenderiyye, 1991.468

.

463 Abdussabur Şahin, Tarihul Kur'ân bas. y,y. 1994, S. 61-65

464 Bkz. Hamidullah, Kur'ân Tarihi, s, 51-52. Aynı konuyla ilgili bkz. Abdussabur Şahin, Tarihu'l-Kur'an, bas.y. y. 1994, s.135-137. Ayrıca Hamidullah Hoca Kur'ân'ın imlasına da fazla yer vermiştir Bkz. Hamidullah, a.g.e.57-86.465 Bkz. Abdussabur şahin, Tarihu'l- Kur'ân, s. 262-266.466 Bkz. a.y. s. 262-266467 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları:186-188.468 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 188-189.

KUR'ÂN İ'RABI

A- Tarihçesi:

Ulumu'l-Kur'ân'ın ilk ortaya çıkan dallarından birisi Î'rabu'l-Kur’ân'dır. Arap dilinde İ’rab hem dinleyici için hem de konuşmacı için bir rehber görevini görmektedir. İ’rabsız bir söz dinleyici tarafından anlaşılmadığı gibi konuşmacı tarafından da söylendiği zaman abes kaçar. Özellikle edebî özelliği olan metinlerde i'rabın zarureti kendisini daha fazla hissettirmektedir.İ’rab olmayınca fail, mef'ul, hal, muzaf, muzafun ileyh gibi cümlenin temel öğeleri bilinmez. Dolayısıyla kelamın mânâsı da anlaşılmaz.469 Kur'ân metni gibi yüksek sanat değerine sahip bir metnin i'rabsız olarak tamamen anlaşılması adeta imkansızdır.İ’rabın bilinmemesiyle âyete yanlış mânâ verilebildiği gibi, İ'rabın bilinmesiyle de Kur'ân'ın mânâ yönünden ne kadar zengin olduğu daha iyi anlaşılır. Bundan dolayı geçmiş alimler Kur'ân İ'rabi'ına çok önem vermişler, islâm tarihinin erken dönemlerinden itibaren bu sahada müstakil eserler yazmışlar ve Dirayet Tefsiri sahasında yazılan tefsir kitaplarında da İ'raba hayli ağırlık vermişlerdir. Hatta Ebu Hayyan gibi bazı müfessirler nerde ise kitaplarının tümünü İ'raba ayırmışlardır.Mekki b. Ebu Talib (ö.437/1045), ez-Zeccac (ö.311/923), el-Ferra (ö.207/822), Ebu'l-Beka el-Ukberi (ö.616/1219) ve el-Enbari (ö.?) gibi bazı alimler Kur'ân İ'rabı sahasında müstakil eserler yazmışlardır.Günümüzde de bu sahada faydalı ve ciddi eserlerin yazılmasına devam edilmektedir. Fakat ne ilginçtir ki, bugün, Kur'ân ilimleri sahasında eser yazan yerli ve yabancı yazarların eserlerinden temin ettiğimiz yaklaşık on ikisinin hiç birisinde İ'rabu'l-Kur'ân'a değinilmemiştir. Konunun günümüz ilimleri içerisinde güncelliğinin fazla olmayışından hareketle kaleme alınmadığına kanaat ediyoruz.Biz bu anlayışı taşımamaktayız. Çünkü dillerin grameri hiç bir zaman gündem dışı olmaz. Kaldı ki, sanat değeri yüksek olan edebî metinlerde her zaman gramere fazlasıyla ihtiyaç vardır. Ancak Alusî gibi bazı alimlerin bir kelimede İ'rabın olabilecek tüm ihtimallerini sıralamasını ve bir nahiv kitabıymış gibi misallerin detayına fazlasıyla inmesini de tasvip etmiyoruz.Kur'ân'da birçok kelime, ifade ve âyetin ancak gramer vasıtasıyla bilenebileceği, yine Kur'ânın mânâ zenginliği de azımsanmayacak ölçüde gramere bağlı olduğu izahtan varestedir.Bu itibarla biz, Kur'ân İ'rabının terk edilmesini tasvip etmiyoruz. Bunun için Kur'ân İlimleri sahasında yazılan eserlerde bu konuya az da olsa değinilmelidir. Mesela konun ehemmiyeti, tarihçesi ve Kur'ân İ'rabı sahasındaki çalışmalara bir göz atılması gibi bir takım temel bilgiler sunulabilir.470

Eserlerin Tanıtımı:

Mühyiddin Derviş-İ'rabul'Kur'ân:

Günümüzde müşahede ettiğimiz kadarıyla Kur'ân İ'rabına müstakil çalışma bazında ilgi hayli fazladır. Çünkü, bu konuda irili ufaklı birçok eser yazılmıştır. Hatta hacim olarak tefsirden sonra Kur'ân ilimleri içerisinde Kur'ân İ'rabı en hacimli çalışmadır diyebiliriz. Muhyiddin Dervişin İ’rabu'l-Kur'ân adlı eseri asrımızda Kur'ân İ'rabı sahasında en geniş yazılan eserlerden biridir. Bu eser on cilt olup, 5887 sayfadır. Her ne kadar bu hacimli ve değerli kitapta Kur'ân tefsiri ve Kur'ân'ın diğer yönleri de anlatılmış ise de İ'rabın ağırlıkta olduğu kesindir.Biz bu asırda yapılmış olan Kur'ân İ'rabı çalışmalarından temin edebildiğimiz yukarıda ismi geçen eseri, kaba hatlarla kısmen tanıtmaya çalışacağız.1- İ'rabını yapmak istediği âyet veya âyetleri ayrı ayrı alır ve İ'rab eder. Yani müfessirler arasında alışılagelen karma (nemzuc) yöntemle tefsir etmez.2- Kitap, İ'rab konusuna tahsis edildiği için İ'rab ağırlıktadır. Ancak ihtiyaç duyuldukça, önce âyetlerde geçen kelimelerin luğat anlamını, iştikakını Arap kelamında geçen kullanılışını ve söyleniş biçimini (zabt) el-Luğa başlığı altında inceler. 471

3- Her âyet ve âyetlerden sonra mutlaka el-İ’rab başlığı altında çok detaylı bir şekilde Kur'ân'ı i'rab eder. İ'rabı yaparken kelimelerin i'rab yönünden aldıkları birçok durumu anlatır. Ama bazen kelimenin i'rab yönünden aldığı bazı hususları terk ettiği de az değildir. Meselâ: el-Bakara sûresinin altıncı âyetinin İ'rabını yaparken inne'nin mebni isminin mahallen mansub olduğunu kaydetmeyi ihmal etmiştir. Oysa aynı âyette geçen hum zamirinin mahallen mensup olduğunu kaydeder.472

4- el-İ'rab başlığından sonra el-Belağe adı altında diğer bir başlık açar. Bu başlık altında da âyetlerde geçen belağatle ilgili kural ve hususları edebî güzellikleri anlatır. Bunu genelde Arap şiirleriyle destekler.

469 es-Suyutî, I, s. 235470 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 190-191.471

Örnek için bkz. Muhyeddin Derviş, İ'rabu’l-Kur'âni'İ-Kerimi ve Beyanuhu, Beyrut, 1992,1, 27, 28, 30,31,47.472

Bkz. a.g.e., I. 28.

5- Bazen el-Fevaid adlı bir başlık koyar. Bu başlık altında da genel olarak âyetlerde geçen İ'rabla ilgili temel nahiv bilgilerini kaydeder. Bazen bu başlık altında nahvin dışında da âyetlerle ilişkili olarak faydalı olabileceğini düşündüğü hususları kaydeder. Meselâ: el-Bakara'nın 23. ve 24. İ'caza dair âyetlerle ilgili el-Fevaid başlığında Müseyleme (ö.12/633), el-Mu'arrî, (ö.449/1057) gibi bazılarının Kur'ân'a karşı koyamadıklarını ve bunun için de çalışmadıklarını anlatır.473

6- İ'rab, belagat v.b. konularda sıkça alimlerin görüşlerine başvurur. Meselâ tevhid kelimesinin irabıyla ilgili olarak dokuz alimin görüşüne başvurur.474

7- Bazen müfessirlerin ahkam vb. ile ilgili ihtilaflarını aktarır.475 Bu cümleden olarak kelamı ekoller arasında değişik yorumlarla yorumlanabilen âyetlerde bazen ihtilafları kayeder. Bunun en tipik örneği el-Cinn sûresinde görülmektedir. 476

8- Tarihî olayları bazen çok kısa olarak anlatır.477 Bazen de hiç anlatmaz. Hülasa kıssalar hakkında sabit bir metodu yoktur diyebiliriz.9- Âyetlerin toplu mânâsını vermez. Âyetlerin mânâlarını klasik yöntemle izah eder. Âyetlerin mânâlarıyla ilgili ihtilaflara genelde değinmez. Kur'ân'ın mânâ zenginliğinin anlaşılması hususunda bunun büyük bir eksiklik olduğuna kanaat ediyoruz.10- Bazen az da olsa israiliyatı nakleder. Meselâ: Ad kavminin fizikî yapılarıyla ilgili verdiği malumat bu kabil bir malumattır. 478

11- Belagat vb. konularda çokça Arap şiirlerine başvurur.12- Kitap sona doğru yaklaşıldıkça Kur'ân'ın mânâları, nuzül sebepleri vb. hususlara daha fazla yer verildiği görülmektedir.479

Kitap Hakkında Bazı Mülahazalar:

1- Müfessir i'rabı gereğinden çok fazla işlemiş, hatta seviye itibariyle çok basit bilgileri çokça tekrarlamıştır. Böylece kitabın hacmi gereğinden fazla artmıştır. Meselâ: aynı âyette geçen fail ve mefulleri beraber olan iki fiili maziyi i'rab ederken aynı şey iki satır ara ile iki defa tekrar eder.480

2- Yazar lüzumundan çok daha fazla şiirlere yer vermektedir.481

Sanki, o bu tutumuyla şiire olan tutkusunu gidermektedir.3- Kitap, i'raba dair olsa bile, âyetin toplu mânâsını vermesi gerekirdi. Yazarın örnek için getirdiği şiirlere bile zaman zaman mânâ verirken âyetlerin toplu mânâsını ihmal etmesi doğrusu anlaşılır gibi değildir.4- Yazar gereğinden fazla hem nahiv hem de belagatın detayına inmiştir. Meselâ: Edat-ı tarif olan elif-lamın mânâsına iki buçuk sayfaya yakın yer ayırması bunun açık bir göstergesidir.5- Daha evvel de işaret ettiğimiz gibi İ'rabta az bilgisi olan herkesin bilebileceği açık malumatı fazlasıyla tekrarlamıştır. Kitap, i'raba dair olsa bile, bu kadar çok basit malumatı tekrarlamaması gerekirdi.6- İslâm'a ve Kur'ân'a saldırıların zirvede olduğu 20. Asırda yazılan bu kitabın, Kur'ân'ın hidâyetine, pratiğe yönelik mesajlarına yer vermeyişi büyük bir eksiklik olsa gerek. Çünkü, bunca bedihi (delilsiz anlaşılan) bilgiler yerine Kur'ân'ın pratik hayatı konu eden âyetleri işlenseydi büyük bir boşluğu kapatmış olurdu ve asli amacından da sapmış olmazdı.Bütün bunlara rağmen kitabın istifade edilecek bir çok yönleri vardır. Araştırmacıların i'rab ve beyanla ilgili başka yerde bulamayacakları çok değerli bilgileri bu kitapta bulabilirler.482

Kur'ân İ'rabı Çalışmaları:

1- Avvad, Muhammed Hasan, Tenavubu Hurufi'l-Cerri fi Luğati'l-Kur'ân, Amman, 1982.2- Bakar, Ahmed Mahir, Dırasatun Kur'aniyyetun fi'l-Luğati ve'n-Nahvi.3- İd, Atıf, el Î'râbu'l-Muyesser lî'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire, 1990.4- el-Ka'bî Rabi'a, et-Terkibul-İstisnâî fi'l-Kur'âni'l-Kerim,5- el-Kûfi, Necat Abdülazîm, Ebniyetu’l-Efâl Dirâsetun Luğaviyyetun Kur'âniyye.6- Nehle, Mahmud Ahmed, fî İ’râbi'l-Kur'ân.

473 Bkz. a.g.e., I. 60-62

474 Bkz. a.g.e., I, 222-226.475

Bkz. a.g.e., 1,265-266.476 Bkz. a.g.e., X, 252-255.477 Bkz. a.g e , I, 204478 Bkz.a.g.e., X, 472.479 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 191-193.480 Kitap baştan sona kadar bu tip örneklerle dolup taşmaktadır. Misal, kabilinden bkz. a. g. e., VI, 480-551481

Bkz.a.g.e., VI, 59-61, 133-138, 483-490, V, 418-423, 428-430, 444-445; IV, 344-346,482 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 193-194.

7- er-Ratihî, Ali Şerefeddin, el-İbtidâu bi'n-Nehireti fî-Kur'âni’l-Kerim, 1991.8- Salih, Behçet Abdülvahid, el-İ’râbu'l-Mufassal Lî Kitabillahi'l-Murettel.9- eş-Şarkavî, İffet, Belağatu'l-Atfi fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1981.10- et-Tayyib Abdülcevad, el-İ'râbu'l-Kâmîl li Âyâti'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kahire, 1989.11- ez-Zeyn Semih Atıf, el-İ'rabu fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1990.483

ĞARİBU'L-KUR'AN

Kur'ân ilimlerinin en önemli dallarından biri Ğaribu'l-Kur'ân'dır. İnsanların dili kullanma seviyeleri farklı olduğundan herkes kendi dilinin bütün kelimelerini elbette bilemez. Dolayısıyla Kur'ân'da geçen bütün kelimeleri de tüm Arapların bildiği elbette söylenemez. İşte bir kısım insanlar tarafından bilinemeyip açıklamaya ihtiyaç olan kelimeleri izaha yönelik çalışmalar Ğaribu'l-Kur'ân adı altında yürütülmektedir.Garib, maddesinden feîl veznindedir. Bu kökten gelen kelimeler birçok mânâya gelmektedir. 484 Ğaribu'l-Kur'ân'ı ingilendiren mânâlar şunlardır:a) Mânâsı uzak ve kapalı olup, ancak zihni zorlayarak anlaşılabilen kelimeler.485

b) Yerleri uzak olan şaz Arap kabilelerinin kullandığı alışılmamış kelimeler486.Ğaribu'l-Kur'ân denince birinci mânâ kastedilmektedir. Çünkü ikinci manâsıyla ğarib, Kur'ân'ın belagatını bozar487.Kur'ân ilimlerinin önemli bir dalı olan Garibu'1-Kur ân'ı şöyle tarif edebiliriz: Kur'ân-ı Kerimdeki kapalı lafızları açıklayan ve mânâlarını izah eden bir ilimdir.488

A- Ğaribu'l-Kür'ân'ın Tarih İçerisinde Oluşumu ve Nedenleri:

Kur'ân'ın nüzulünü müşahede eden sahabi topluluğunun dil zevki, edebî melekeleri, belağet ve fesahattaki üstün kavrayışları henüz bozulmuş değildi. Çünkü onların Arap olmayan dış dünya ile ilişkileri gayet sınırlı idi. ilişkileri dil ve fesahattaki yüksek kabiliyet ve ince anlayışlarını bozacak, kültürlerini etkileyecek seviyede değildi. Belagat ve fesahatta insanların asla erişemiyeceği yüksek bir seviyeye sahip olan ve yine Arapların alışık olmadığı edebi sanat ve güzelliklerle bezenmiş bir şekilde inen Kur'ân hem lafızda ve hem de mânâda Araplara çok yeni şeyler getiriyordu ve bu yeni şeyleri kendine özgü ifade tarzıyla insanlara iletiyordu.Sahabe ve Kur'ân'ın nüzulünü müşahede eden diğer Araplar, yukarıda arzettiğimiz sebeplerden ötürü inen âyetlerin mânâlarını genelde anlıyorlardı. Ancak Kur'ân üslûbunun seviyesi çok yüksek olduğu için onu anlamada ister istemez herkes aynı düzeyde değildi. Hz. Ömer'in Taha sûresinin ilk âyetlerinden hissettiği manevi ve edebî zevk, dünyasını değiştirecek, ruh yapısında müthiş devrimler yapacak büyüklükte ve yücelikte idi. Bunun için Hz. Ömer buna dayanamayıp hemen teslim oldu.489

Utbe b. Rabia'ya: "Senin arkanda ne var?" diyenlere: "Vallahi benzerini hiç duymadığım bir söz duydum. Vallahi o, ne şiirdir ne de sihir ve ne de kahinliktir.... Vallahi duyduğum bu sözler çok büyük bir yankı yapacaktır."490 sözünü dedirten ve Arapların en meşhur panayırında ödül almış ve Kabe'nin duvarına asılmış kasidelerden birisine sahip Lebid b. Rabia'ya Kur'ân'ın karşısında şiir söyletmeyen,491 Kur'ân'ın bu eşsiz güzelliğinden başka bir şey değildi.Bütün sahabe bu ince edebî zerafetin tadını almada ve bu eşsiz güzelliğin sırlarını anlamada elbette bir değildi. Buna rağmen sahabenin çoğu okunan Kur'ân'dan büyük dersler alıyor ve çoğunu da atılıyorlardı. Bundan dolayı Kur'ân'ın anlamıyla ilgili soruları sınırlı idi. Fakat her şeye rağmen Kur'ân'ın bir kısım kelimeleri bazı sahabilere mübhem geliyordu.492 Öğrenmek için Hz. Peygamber (s.a.v)'e başvuruyorlardı.493 Sahabenin Kur'ân'dan anlamadığı şey ya bir âyetin veya bir cümlenin mânâsı yahut bir kelimenin sözlük anlamıydı. Hz. Peygamber (s.a.v)'den veya birbirlerinden öğrenmeye çalıştıkları kelimeler Ğaribu'l-Kür'ân'ın temelini oluşturmaktadır. Hz. Ömer minber üzerinde Abese sûresinin 31. âyetini okurken "ve ebben" kelimesinin mânâsını bilmeyişi Garibu'l-

483 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 194.484

Bkz. İbnû Manzûr, Lisanu'l-Arab: X. 39; el-Fîrûz'abâdî, el-Kamusu'l-Muhit, I. 109-111485 Katip Çelebi, Keşfu'z-Zunûn, II 1203486 Yusuf Abdurrahman el-Mar'aşlı, el-Umde fi Garibu'l-Kur'ân'ın tahkik mukaddimesi, Beyrut,487

Yusuf Abdurrahman el-Mar'aşlı, el-Umde fi Garibu'l-Kur'ân'ın tahkik mukaddimesi, Beyrut,488

A.g.e., s.14. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 195.489 Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, Beyrut,1989, s.41-42.490 Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, Beyrut,1989, s. 38.491 Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, Beyrut,1989, s.43.492

es-Suyutî, el-İtkan, I. 149.493 Bkz. İbnu Hacer, Fethu'l-Bari,I. 197, Muhammed Abdurrahman Mübarek furi, Tuhfetu'l-Ahvazi bi Şarhi Cami'it-Tirmizi, IX. 120,126.

Kur'ân'a en güzel örnektir.494 Sonra Nafi b. el-Ezrek'in İbnu Abbas'tan Arap şiiriyle desteklemesini istediği iki yüzden fazla Kur'ân kelimesi de Kur'ân Garibine yönelik, sahabe ve tabiinin çabalarını net bir şekilde ortaya koymaktadır.495 Arap dili ve edebiyatında yüksek bir seviyeye sahip olan sahabe bile, Kur'ân'daki bazı kelimelerin mânâlarını bilmediklerine496 ve bazı âyetlerin mânâlarında güçlüklerle karşılaştıklarına göre; tabiin ve daha sonraki nesiller, elbette daha çok bilmedikleri kelimelerle karşılaşacaklardı. Özellikle İslamî fetihlerin yayılıp Arap olmayan milletlerin İslâm'a girmesiyle Arapların dil, kültür vb. hayatlarının birçok sosyal yönleri hızlı bir değişim ve etkileşim sürecine giriyordu. Bu değişim Arap dilinde bir dejenerasyon olarak ortaya çıkıyordu. Öyleki o ince edebî zevkleri yavaş yavaş azalıyordu. Eskisine nisbeten dil kaynaklı problemlerle daha fazla karşılaşıyorlardı. Genelde Müslümanların özelde Arapların Kur'ân’da anlamadıkları cümleler ve bilmedikleri kelimeler gün geçtikçe artıyordu. Kur'ân'ı anlama noktasında Arap olmayan diğer milletler için daha büyük problemler ve daha kompleks sorunlar ortaya çıkıyordu.İşte bütün bunlar henüz ikinci asır bitmeden evvel Müslüman alimleri harekete geçirdi. Alimler konuyu değişik boyutlarda incelemeye başladılar. Kur'ân'ın garibini çözümlemeye çaba gösterenlerin başında Ebu Ubeyde (ö.209/824), el-Ferra (ö.207/822), ez-Zeccac (ö.311/923), İbnu'l- Enbar'ı (ö.?) ve er-Rağib (ö.502/1108) gelir. İlk defa Mecazu'l-Kur'ân adlı eseriyle Ebu Ubeyde Kur'ân Ğaribi'ni bir sistem halinde işlemiştir.İslâm alimleri tarih boyunca Kur'ân garibine diğer konularda olduğu gibi fazla ilgi göstermişler. Kimisi onu müstakil olarak kaleme almış, kimisi ise Kur'ân ilimleri sahasında yazdıkları eserlerinin bir bölümünde incelemiştir. Konuyu müstakil olarak kaleme alanlar sayılamıyacak kadar çoktur.497 Katip Çelebi, Keşfu'z-Zunun'da 23 eserin ismini verir.498 Mar'aşli Yusuf Abdurrahman da el-Umde'nin tahkik mukaddimesinde 85 tanesinin ismini verir ve dünyanın çeşitli kütüphanelerinde Ğaribu'l-Kur'ân sahasında dağınık yazma halinde, inceleme ve tahkike ihtiyacı olan birçok eserin olduğunu 499 söylemektedir.Günümüzde de Ğaribu'l-Kur'ân'la ilgili birçok eser yazılmıştır. Bu çalışmalardan Haseneyn Mahluf gibi bazıları sûre sûre kelimeleri inceler; değişik mânâlar vermeyerek bir mânâyla yetinir ve kelimelerin ne iştikakına ne de semantiğine değinir. Özellikle ihtisas sahibi olmayan Kur'ân okuyucusu için bu daha faydalı ve daha pratiktir. Bazıları ise alfabetik sıraya göre kelimeler kaydeder. Siirtli Molla Bedreddin’in yazdığı Bediu'l-Beyan Lima Asa En Yahfa fi'l-Kur'ân adlı eseri ise kelimeleri ilk harf sırasına göre dizmiş, kelimelerin birden fazla mânâsını vermiştir. Bununla beraber bazen kelimelerin İ'rabını, iştikakını, veznini, müfredini, cem'ini ve başka mânâlarda kullanımını da yazmıştır. Kelime, âyet ve cümlenin tam olarak anlaşılabilmesi için kısa kısa izahlar da eklemiştir. Arasıra Kur'ân'da belli bir fiil veya benzerine bağlanan carr ve mecruru da kaydeder. Ele aldığı kelimenin tam anlaşılmasını sağlamak amacıyla olacak ki, bazen kelimenin öncesini veya sonrasını da verir.Kitapta, 'hacmi küçük olmakla beraber' altı binden fazla kelimenin tefsiri veya İ'rabı vardır. Az da olsa bazı İsrailî haberlere yer vermiştir. Dizaynı güzel yapılmadığından kolaylıkla istifade edilememektedir.500

Ğaribü'l-Kur'an Alanında Yapılan Çalışmalar:

1- Ağa Muhammed Munîr, Kamusu Garibi'l-Kur'ân, Tanta, 1990. 2- Ebusuud Abbas, Şemsu’l-İrfan Bi-luğati'l-Kur'ân.3- Heykel, Salim Ali, Teysiru't-Tefsir li Kelimati'l-Kur'âni’l-Kerım, Kahire, 1980.4- Humsî, Muhammed Hasan, Tefsiru ve Beyanu, Müfredati'l-Kur'ân, Şam, 1988.5- Kamhavî, Muhammed Sadık, Tehzibu Garibi'l-Kur'ân, Kahire, 1980. 6- Mahluf Hüseyn Muhammed, Kelimatu'l-Kur'ân Tefsirun ve Beyanun ve Yelihi Ahkamu'l-Kıraati ve't-Tecvid, Beyrut., trs.7- Zeyn, Semih Atıf, Mecmeu'l-Beyâni'l-Hadis Tefsiru Müfredati'l-Elfâzi’l-Kur'âni'l-Kerim.501

FİLOLOJİK ÇALIŞMALAR

Son iki asırda ilimlerin değişik isimler altında teşekkül etmesi, ilimler metodolojisi sahalarında büyük gayret ve çabaların sarf edilmesi ve bunların olumlu sonuçlar vermesi, birçok fennî ve içtimaî ilimlere yaradı. Dillerle uğraşan bilimler de, bu olumlu neticeden küçümsenmeyecek derecede nasibini aldı. Bunun için muhtelif filolojik alanlarda ya eskiye bina edilen veya eskiyle hiç ilgisi bulunmayan tamamen yeni olan görüş ve tesbitler ortaya

494 Muhammed Abdullah ez-Zerkeşi, el-Burhan fi Ulumu't-Kur'an, Beyrut, terzs. I. 295; es-Suyutî, el-İtkan, 1.149.

495 Bkz.es-Suyutî, el-itkan, 1.158-175; Zerkeşi'nin ifade ettiğine göre İbnü’l-Anbari Nafiin bütün sorularını ve İbnu Abbas'ın cevaplarını el-

Vakfu ve'l-İbtida adlı eserinde birlikte zikr etmiştir. ez-Zerkeşi, el-Burhan, I. 293-294.496 Bkz.es-Suyutî, el-İtkan, 1.149-150.497

es-Suyutî, el-İtkan, s. 149.498 Bkz. Katip Çelebi, II, 1207-1208.499 Bkz. Mar'aşli Yusuf Abdurrahman, a.g.e., s.15; Çiçek M. Halil, Ebu'l-Beka'nın Külliyatında Tefsir ve Kur'ân ilimleri, s. 287-288.500 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 196-199.501 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 199.

çıktı.20. asırda Kur'ân'ın filolojik yönünü inceleyerek yeni tesbitlerde bulunan, geçmişin kritiğini yapan, konuya yeni boyutlar kazandıran ve Kur'ân filolojisi sahasında yeni yeni ufuklar açan oldukça zengin yeni bir oluşumun olduğunu görmekteyiz. Üzülerek söyleyelim ki, çağdaş filolojik bakışlar hakkında bize yardımcı olacak yeni eserler ve araştırmalardan iki tanesinin dışında elimizde yoktur. Ancak yapılan alıntılardan, bibliyografyalardan ve kitap kataloglarından bu sahada bir hayli eserin kaleme alındığını görmekteyiz.Kur'ân'ın filolojik yönünü ele alan çalışmalar açısından geçmiş ilim mirasımız oldukça zengindir. Beyanu'l-Hak en-Nisaburî (ö.550/1155)'nin Vadhu'l-Burhan fi Müteşabihi'l-Kur'ân’ı ve Ebu Ca'fer Ahmed b. İbrahim b. ez-Zubeyr el-Ğirnatî (708/1308)'nin Milakü't-Te'vil'i gibi bazı kıymetli eserler Kur'ân'ın filolojik yönünü ağırlıklı olarak incelemişler. Bunların yanısıra tefsirlerin ve diğer muhtelif kaynakların da değişik yerlerine serpiştirilmiş birçok filolojik malumatın kaydedildiği de muhakkaktır.Bu sahada yirminci asırda yapılan çalışmalardan elimizde iki eser vardır: 502

1. Abdu'l-'Âli Salim Makram-Kadâyâ Kur'ân'iyye fî Dav’i’d-Dirâsâti'l-Luğaviyye:

1989'da 1. baskısını yapan bu eser, fihristleri ile beraber 112 sayfalık bir çalışmadır.Yazar girişte Kur'ân i'cazını ve Kur'ân'ın fesahat ve belagat sahibi Araplara meydan okuyuşunu anlatır. Bu esnada cahili dönemde nesir (şiir olmayan) kelamın konumuna değinir. Dr. Taha Hüseyn'in cahiliyyenin teknik edebî nesrinin olmayışını ileri sürmesini ve Dr. Zeki Mübarek'in ona olan cevabını kaydeder503.Yazar, şiir üslûbundan etkilenmiş nesir üslûbu örnekleri adı altında bir başlık açar. Konuyu eski ve yeni alimlerin görüşlerini aktararak ve cahilî nesirden örnekler vererek inceler.504

Buraya kadar verdiği malumattan sonra asıl konuya geçer. Kur'ân-ı Kerim'in Kureyş lehçesi ile diğer lehçeler arasındaki durumunu irdelemeye yönelir. Lehçelere göre gelen kıraetlerden örnekler verir. Kur'ânda Arapça olmayan kelimelerin bulunup bulunmadığını münakaşa eder. Kendi tercihini yabancı kelimelerin Kur'ânda olmadığından yana koyar.505

Kureyş lehçesi ve garibu'l Kur'ân başlığı altında garib'in tarifini, sahabede garib'in durumunu ve Kur'ân'ın bazı küllî kaidelerini kaydeder. Aynı başlıkla ilişkili olarak sûre başlarındaki mukatta'a harfler'in garib kelimeler içerisindeki konumunu tartışır. Kitabın sonuna doğru Kur'ân'da müştereki lafzî'nin olup olmadığını münakaşa eder. Ebu Ubeyde'nin Mecazu'l-Kur'ân'ının Garibu'l Kur'ân sahasında yazılan ilk eser olduğunu söyler.506 Ve ondan bazı örnekler aktarır.507

2- Salah Abdu'l-Fettah el-Halidî-Letâifu Kur'âniyye:

Birinci baskısını 1992'de yapan 200 sayfalık bir çalışmadır. Kitabın mukaddimesi'inde müellifin ifade ettiği gibi eser, 50 latife'den meydana gelir. İlk dört latife Kur'ân'ın, Kur'ân ve kitap ismini alması, Kur'ân'ın kendisinden sonra gelen bir şeye izafe edilmesi, hurufu mukatta'ayla ve teşbihle başlayan sûrelerin sıralamasına dairdir. 508

Peşinden gelen dokuz latife Kur'ân'da geçen bazı edatların kullanımını inceler.509 Sonra 15 latifeyi aralarında teradüfün (eş anlamlılığın) sanıldığı 31 kelimeye dair olup bununla yazar Kur'ân'da teradüfün olmadığını ispatlama çabasını gösterme gayretindedir. 21 latife de bazı Kur'ân âyetlerinin çeşitli durumlarına dairdir. Son latife nimetin Kur'ân siyakındaki konumunu bahis mevzusu yapar.Az evvel değindiğimiz gibi yazar bu çalışmasıyla Kur'ân'da teradüf (eş anlamlı)'ün olmadığını isbat etme çabasındadır. Bu hususta Rağıb el-İsfehani ile Tirmizî (ö.320/932)'nin de kendi görüşünde olduğunu söyler.510

Ancak bize göre teradüfü inkâr etmek yerine yazar, Kur'ân'da geçen müteradif kelimelerin her yerde aynı anlamda kullanılmadığını; belki aralarında bazı nüansların olduğunu söyleseydi daha isabetli olurdu. Zira Kur'ân'da teradüfü inkâr etmek oldukça yersiz bir şeydir. Çünkü bir kelime yüzlerce, bir âyet onlarca defa tekrar ediliyor ve bunda da hiçbir lisanı sıkıntı yoksa; güya Kur'ân'ı hoş olmayan tekrardan kurtarmak için teradüfü inkâr etmenin hiçbir tutarlı tarafı olmasa gerek. Ancak müteradiflerin siyak ve sibaka göre ayrı yerlerde ayrı anlamlar taşıdığını söylemek, Kur'ân'ın belagatı yönünden güzel bir şeydir.Yazar ismini latife koyduğu herbir kelime grubunun -ki bu gruplarda yer alan kelime sayısı iki veya daha

502 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 200-201.503 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'âniyye, Beyrut, 1988 s. 9-21504 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'âniyye, Beyrut, 1988 s. 22-34505

Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'âniyye, Beyrut, 1988 s. 52-54506 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'âniyye, Beyrut, 1988 s. 96507 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'âniyye, Beyrut, 1988 s. 100-101 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 201.508

Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'âniyye, Beyrut, 1992 s. 7.509

Bkz. Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'âniyye, Beyrut, 1992 s. 8510

Bkz. Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'âniyye, Beyrut, 1992 s. 8

fazladır- elemanlarının Kur'ân'da geçen kullanışları arasında farkı ve mânâ esprisini yakalamaya çalışır. Ancak gördüğümüz kadarıyla çoğu zaman iki kullanım arasındaki farkın esprisini yakalayamamıştır. Ama bazen güzel nükteler çıkardığı da gerçektir.511

20. Asır Kur'ân Filolojisi Çalışmaları:

1- Abdullah Müsaid Müslim, Eseru'l-Kur'âni'l-Kerîm fi'l-Luğati'l-Arabiyye.2- Abdurrahman Tac, Buhusun Kur'âniyye ve Luğaviyye, Daru'1-Mahabbe, 1990.3- Amir, Fethi, Belağetu'l-Kur'âni Beyne'l-Fenni ve't-Tarih, Kahire, 1975.4- Bedevi, Ahmed Ahmed, Min Belağati'l-Kur'ân, Kahire, 1950.5- Cundî, Enver, el-Fasihetu Luğatu'l-Kur'ân.6- Ebu Ali, Muhammed Berakat Hamdi, Menahicu ve Ârâu fi Luğati'l-Kur'ân, Amman, 1984.7- Hilali, Hadi Atıyye Matar, el-Hurufu'l-Amile fi'l-Kur’âni’l-Kerim.8- Hudrî, Hüseyn Muhammed, Belâğatu'l-Kur'ân.9- Itr, Nureddin, Dirasatun Menheciyyetun fi't-Tefsiri ve Belağeti'l-Kur'ân10- Lâşin, Abdülfettâh, Luğati'l-Münafikîn fi'l-Kur'ân, Daru'r-Râidi'l-Arabî, Beyrut, 1985.11- Mübarek, Muhammed, Dirasetu'l-Edebiyyeti li'n-Nususi mine'l-Kur'ân.12- Umeyre, Abdurrahman, Dekâiku Luğati'l-Kur'âni fi Tefsîri't-Taberi.'512

III. ÇAĞDAŞ TEFSİRLERİN MUKADDİMELERİNDE KUR'ÂN İLİMLERİ

Günümüzde dinî, fennî ve içtimaî ilimlerdeki hızlı tırmanış tefsir ilmini de olumlu yönde etkilemiştir. Tefsir zaviyesinden 20. asra bakıldığında çok velud bir asır olduğu görülür. Çünkü el-Menar, Tantavi, Mehasini't-Te'vil, et-Tahrir ve't-Tenvir, Edvau'l- Beyan ve fi Zilal gibi birçok büyük tefsir bu asırda yazılmıştır. Daha evvel de işaret edildiği gibi bu asırda yaşanan hızlı değişim tefsir ilmini de şöyle ya da böyle etkilemiştir. Biz şimdilik bu konuya girmeyeceğiz. Zira bu ancak müstakil bir çalışmada ele alınabilir. Biz sadece Kur'ân ilimlerini ihtiva etmeleri yönüyle günümüz tefsirlerini ele alacağız.Günümüzde çok yönlü tefsir çalışmaları yapılmış ve yapılmaya devam edilmektedir. Tefsirde yeni çığırlar açılmıştır. Kimi tefsirler edebî bir üslûpla, kimileri uzun, kimileri vasat, kimileri ise kısa yazılmıştır. Buna paralel olarak kimi tefsirler uzun mukaddimelerle başlamış, kimisi ise bir iki sayfalık bir önsözle yetinerek direk konuya geçmiş. Bu uzun mukaddimelerle başlayan tefsirlerin mukaddimelerinde elbette tefsire yardımcı olan Kur'ân ilimleri incelenecektir. Ne var ki, Kur'ân ilimlerini müstakil olarak inceleyen eserlerin arasında muhteva yönünden fazla bir fark yoktur; içerdikleri konular itibariyla tekdüzelik göze çarpmaktadır. Çünkü hemen çoğu aynı konuları ihtiva eder. Tefsirin mukaddimelerinde ise, durum tamamen farklıdır. Çünkü tefsir mukaddimelerinde çok farklı konuların incelendiğini müşahede ediyoruz.Temin edebildiğimiz, asrımızın Arapça kaleme alman tefsirlerinden Kasımı, el-Menar, et-Tefsirul-Munir, İbnu Aşur, Şankıti, Tabatabaî, Fi Zilal, Î'rabu'l-Kur'ân, Tantavî tefsirlerinden sadece ilk beş tefsir birer mukaddime ile başlıyor; bu mukaddimelerde Kur'ân ilimlerine kısmen değiniliyor. Bunlardan en uzun olanı Kasimî'nin mukaddimesidir. Üçyüz elli sayfalık olan birinci cilt, tamamen Kur'ân ilimlerine tahsis edilmiştir. Müfessir Kur'ân ilimleri muhtevasına giren muhtelif konuları değişik bir üslûpla anlatmaktadır. Kur'ân ilimlerine dair bazı temel bilgileri Tefsir Kaideleri başlığı altında bir temhid ile sunar. Biz şimdi onu fihrist şeklinde tanıtmaya çalışacağız.513

1- Cemaleddin el-Kasımi-Mehasinu't-Te'vil:

Tefsir kaidelerine dair önemli bir temhid adlı bir girişle Kur'ân'ı tefsir etmede gerekli olan temel bilgileri onbir gruba ayırarak, ilk yedi bilgi grubunu şöyle sıralar: Tefsirin temel kaynakları, sahih, tefsir, selefin ihtilafının faydalı oluşu, nüzul sebebi, nasih mensuh, şaz kıraetler, Peygamberlerin kıssaları ile İsrailiyyatla istişhadın durumu.Müellif bu yedinci bilgi grubundan sonra bir fasılda Kur'ân'ın zahiri ve batini mânâlarının olduğuna dair yaygın görüşün kritiğini yapar. Kısaca o, Batıni mânânın tasavvufçuların anladığı Batıni mânâ olmadığını vurgulamaya çalışır.514 Zahiri mânâdan maksat, Arap dil gramer kurallarına uygun anlaşılan kulluk ve hidâyet gibi mânâ lar olduğunu; Batıni mânânın ise, Kur'ân'ın nüzul gayesini gerçekleştirmeye yönelik durumlar olduğunu söyler. 515

Müfessir 8. kaide ismi altında sunmuş olduğu bilgileri şöyle kategorize eder: Arap diline uygun anlaşılmayan

511 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 202-203.512 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 203.513 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 205-206.514

Bkz. Muhammed Cemaleddin el-Kasımî, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 l, 51-62515 Muhammed Cemaleddin el-Kasımî, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I,56-58

hiçbir mânâ, Kur'ân ilimleri ile ilişkili değildir. Bu kaideden sonra Dört fasıl açar. Birinci fasılda Batınî mânânın, hitaptan anlaşılan mânâ olduğunu söyler, ikinci fasılda bazı problemli tefsir şekillerine değinir. Burada hurufu mukatta'a'nın tefsirlerinde İbnu Abbas'tan gelen bazı rivayetleri gâyet ilmî ve mantıkî delillerle reddeder. 516 '' Ayrıca geriye kalan iki fasılda da Sehl et-Tusterî’den bazı âyetler ile ilgili işarı tefsirleri nakledip çürütmeye çalışır.517

Müfessir, dokuzuncu bilgi grubunda şeriatin, okuma yazma bilmeyen bir topluluğa indirildiği dolayısıyla onu anlamada Kur'ân'ın kendi dilleriyle nazil olan Arapların alışık oldukları mânâlardan ayrılmamanın gerekliliğini anlatır. Burada yine yedi başlık açar. Sırasıyla Arapların önem verdikleri ilimleri, şeriatın ümmi bir topluluğa gelişini, onu anlamada ümmilerin anladığı mânâya uymanın gerekliliğini, hitapta dağınık mânâlara önem vermenin en büyük hedef olduğunu, sahabenin icmaları olduğu zaman beyanlarının hüccet olduğunu, Kur'ân'ın üçüncü şahıstan/topluluktan aktardığı bir şeyi kendisi iptal etmemişse doğru olduğunu ve son olarak, Kur'ân kıssalarından gaye, şahıs veya kavimlerin tarihini anlatmak olmadığını kaydeder.Müfessir onuncu bir temel bilgi grubunda Kur'ân'daki terğib (müjdeleme) ve terhibi (korkutma) ele alır. Bu kaideden sonra da, onbir başlık açarak şu hususlara değinir: Kur'ân'daki hükümlerin çoğunun külli oluşu, Kur'ân'da herşeyin izahı, Kur'ân'a nisbet edilen ilimler. (Burada hangi bilgilerin Kur'ân'ın anlaşılması için gerekli olduğunu izah eder.) Medenî sûrelerin anlaşılma uğrunda Mekkî sûrelere bağlı olduğunu, sünnetin tefsirdeki yeri, tefsirde itidalin korunması, Kur'ân'ı anlamada itimad edilen kural, Kur'ân'ın tefsirinde şahsi görüşün yeri, şer'i delillerin akla ters olmayışı, sünnetin yerinin kitaptan sonra oluşu ve son olarak sünnetin kitaptaki mücmel ifadeleri açıklaması.Müfessir onbirinci bilgi grubunda Kur'ân'da mecazın olup olmadığını inceler. Sonra şu konulara yer verir: Bazı islamî İstılahların semantiğine ilişkin görüşler, Kur'ân'ın genel hedefleri ve tefsir çeşitleri,518 Kur'ân'daki tekrarların sırrı, tefsirin hükümleri ve çeşitleri,Musa-Firavun kıssası'nın tekrarının sırrı, Kur'ân'ın inişindeki ilahî hikmet, Kur'ân üslûbunun güzelliği, Nebevi dönemde Kur'ân'ın yedi kıraatla okunabilme ruhsatı, "Kur'ân yedi harf üzere nazil olmuştur" hadisinde geçen "yedi" ve "harf" kelimelerinin mânâları, Hz. Osman'ın cem’ ederken sadece mütevatir olanı cem' edişi, bir harfin ref veya nasbla okunmasındaki ihtilafın "ahrufu seb'a" kapsamına girmeyişi, meşhur kıraat imamlarının kıraatlarının yeterli olduğu, İlmî otoritelerden gelen kıraetlerin Osman'ın mushafına uygunluğu, Osman'ın mushafının hattına muhalif sayılmayan kıraetler, kıraetlerin dil kurallarına değil sağlam nakle dayandığı, kıraetlerin rivayete değil içtihada dayandığını iddia edenler, yedi kıraet imamlarının senetlerinin mütevatir veya ahad oluşu, şaz kıraatlarının incelenmesi, Peygamber (s.a.v)'dan sıhhatli bir şekilde nakledilen kıraetleri kabul etmenin vacip olması, fıkıhçıların ihtilafından kaynaklanan Kur'ân'ın ihtilafı, kıraetleri kişilere isnad etmenin anlamı, kıraetlerin ihtilafının çeşitleri ve sonuçları, kıraetlerin tevatürü ile ilgili görüş ve değerlendirmeler, tefsirin çeşit ve mertebelerinin hülasası, Kur'ân'da gelen astronomi ilminin ince meseleleri, sıfat âyetlerinin tefsirinde selefin görüşünün doğru oluşu, Kur'ân'ın çeşitli delilileri ihtiva etmesi ve son olarak tefsir ilminin şerefi.519

Mukaddime Hakkında Bazı Mülahazalar

Bu mukaddimenin konu sıralanışı ve isimlendirilmesi hakkında bazı hususlara dikkat çekmemiz uygun olur kanaatindeyiz.1. Müfessir bir arada vermek istediği bilgi grubuna kaide ifadesini kullanmıştır. Halbuki Arabça ilimler terminolojisine göre birbiriyle homojen bir yapı arzeden malumat grubunu ifade etmek için "kaide" terimi kullanılmaz. Çünkü Arapça ilimler terminolojisinde "kaide": Bütün unsurlarını kapsayan ve uygulanabilen külli (tümel) önermelerdir. Ancak burada "kaide" kelimesinin520 temel mânâsında olduğunu kabul ettiğimiz taktirde bu sıkıntıdan kurtuluruz. Ne var ki, kelimelerde asıl geçerli mânâ, akla ilk gelen mânâdır. Bunun için yukarıdaki ihtimal zayıftır.2. Müfessir başkasından aktardığı bu kıymetli malumatı, daha güzel bir bölümleme ile derli toplu bir halde bazı ana başlıklar altında vermiş olsaydı istifadeye daha müsait olacaktı. Çok değerli bilgiler çok dağınık bir şekilde verilmiştir.3. Kasımı tefsiri'nin büyük bir çoğunluğu başkasından aktarmadır. Bu usul, mukaddimede de göze çarpmaktadır. Verilen malumatın kahir ekseriyeti eş-Şâtıbî'dendir. Ayrıca İbnu Teymiye, İbnu'l-Cezerî ve Muhammed Abduh'dan ve bazen başka alimlerden de nakleder.Kısaca şunu söyleyelim, bu mukaddimede verilen malumat başkasından aktarılmış olsa bile çok değerli,

516 Muhammed Cemaleddin el-Kasımî, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I, 69-70

517 Muhammed Cemaleddin el-Kasımî, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I, 71-77

518 Müfessir her nekadar tefsir çeşitleri başlığını kullanmış ise de, ancak bu başlık altında böyle bir bilgiye rastlamadık. H. Çiçek.

519 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 206-208.520 S. Şerif el-Cürcanî; et-Ta'rifat, İstanbul, 1308. s. 78; Eyyub b. Musa Ebu'l-Beka el-Kefevî, el-Külliyat: Dımeşk, 1933, IV.48; Muhammed Ali b. Ali et-Tehânevî, Keşşâfu İstilahati'l-Funun, İstanbul, 1984, II. 1176

lüzumlu, özlü bilgilerdir. Her Kur'ân araştırmacısının muhakkak muhtaç olduğu ve bigane kalamayacağı çok ciddi bilgilerdir. Allah derleyenlerden razı olsun.521

2- Muhammed et-Tahir ibnu Aşur-et-Tahrir ve't-Tenvîr:

Tunuslu Muhammed et-Tahir İbnu Aşûr tarafından telif edilen onbeş ciltlik bu değerli tefsirin birinci cildinde Kur'ân ilimlerine yer verilmiştir. Bu malumat on mukaddime halinde sunulmuştur. Fazla uzatmadan bu mukaddimelerin muhtevasını şöyle hülasa edebiliriz: Birinci mukaddimede tefsirin tarifini, müstakil bir ilim olduğunun kritiğini ve altı delille tefsirin müstakil bir ilim olduğunu izah eder. Bu mukaddimede tefsirin kısa bir tarihçesini, tefsir rivayetlerinin kritiğini ve tefsir ile te'vil arasındaki münasabeti kaydeder.İkinci mukaddimede tefsir ilminin beslendiği ilimleri sıralar. Bu meyanda Kur'ân'ı tefsir etmek isteyenin başta Belagat, Lügat, Rivayet, Tarih, Usulü Fıkıh ve Kelam ilmine muhtaç olduğunu bu ilimlerin müfessir için gerekli olduğunu ilmî ve sağlam bir üslûpla anlatır.Üçüncü mukaddimede tefsirin sadece Hz. Peygamber (s.a.v.)'den gelen rivayetler olmadığını, tefsirin çokluğunun felsefesini, sahih tefsirin şartlarını kişinin kendi görüşü ile Kur'ân'ı tefsir etmeyi yasaklayan hadislerin beş delille cevabını, Kur'ân'ın sadece, rivayetlerde gelen vecihlerle tefsir edilebileceğini söyleyenlerle Kur'ân için bazı batini mânâların olduğunu söyleyenlerin eleştirisini ve son olarak îşârî tefsir'in kritiğini yaparak bu mukaddimeyi noktalar. İbnu Aşur dördüncü mukaddimede tefsirde sekiz temel hedefin olduğunu, müfessirin vazifesi de bunları açık bir üslûpla aktarmak olduğunu ifade ettikten sonra müfessirlerin tefsirlerinde üç metottan birini uyguladıklarını, Kur'ân âyetleri ile ilişkisi fazla olan ilimlerin bazı meselelerinin tebe'i olarak tefsir kitaplarında kaydedilebileceğini ve bu arada Kur'ân'la ilişkisi olabilen ilimlerin dört derece olduğunu söyleyerek bu mukaddimeyi bitirir.Beşinci mukaddimede nüzul sebebini kaleme alır. Önce nüzul sebebini tesbit etme yönünden konuya eğilir, sonra bazı nüzul sebeplerinin mutlaka bilinmesinin gerekliliğine işaret eder. Bundan sonra sahih bir senedle sabit olan nüzul sebeblerini beş kısım altında toplar. Sonunda nüzul sebebinin, felsefesini kısaca yaparak mukaddimeye son verir.Altıncı mukaddimede kıraatları inceler. Burada kıraatin iki durumunun olduğunu, bunlardan birisinin hiç bir suretle tefsirle ilişkisinin olmadığını diğerinin ise, birçok yönden tefsiri ilgilendirdiğini kaydeder. Birincisi kurranın harf ve harekeleri söyleyiş şekli, medleri uzatma miktarı v.b. hususlar. İkinci durum ise, kurranın kelimelerin bazı harflerindeki ve fiilin mânâsını değiştirebilen harekelerdeki ihtilafları gibi. Bu mukaddimede ahrufu seb'a hadisini ve mânâsındaki bazı görüşleri, sahih ktraetler'in mertebelerini ve bunlar arasında tercihi inceleyerek mukaddimeyi bitirir.Yedinci mukaddimeyi (s. 64-69) Kur'ân kıssalarına ayırır. Önce Kur'ân kıssalarının felsefesini ve özelliklerini izah eder. Sonra Kur'ânî kıssaların on tane faydasını sıralar. Mukaddimenin sonunda ise, Kur'ân'da kıssaların tekrarının beş sebebinı kaydedip bir kıssanın muhtelif üslûplarla geliş sebebini izah etmekle bu mukaddimeyi bitirir. Sekizinci mukaddime (s. 70-93) Kur'ân'daki âyet, sûre isimleri ve tertibini içerir. Evvelâ yüce kelamın "Kur'ân", "Furkan", "Tenzil", "Vahy", "Zikir", "Kitap" ve "Kelamullah" isimlerinin etimolojik ve terminolojik tahlilini yapar. Bundan sonra âyet kelimesinin tahliline geçer. Âyetlerin nasıl tahlil edileceğini, fasılaların bundaki rolünü, âyetlerin kısalık ve uzunluğunu, en uzun âyetle, en kısa âyeti, Kur'ân'daki durak yerlerini, sûre ve âyetlerdeki ihtilafın sebeplerini ve Kur'ân'ın âyet sayısını inceler. Ayrıca bu mukaddimede âyetlerin sıralanışını, Kur'ân'daki vakıfları, Kur'ân'ın sûrelere ayrılması, sûre sayısı ve tertibini, sahabe mushaflarını, sûrelerin uzunluk ve kıssalığını, sûre isimlerini ve sûredeki âyetlerin tertibini inceler.Dokuzuncu mukaddimede (s. 93-100) Kur'ân cümlelerinden birinci derecede anlaşılan mânâların, kasdedilebileceğini inceler. Müfessir hakikî, mecazi, işarı, zahirî ve kinaî mânâ türlerini Kur'ân'dan örnekler vererek zikreder. Kur'ân'ın kelime, terkip, i'rab ve delaletinin elverişli olduğu mânâ türlerine hamledilebileceğini söyler. Mukaddimenin sonunda müştereki lafzı (birden fazla mânâsı olan) da birden fazla mânânın kasdedilebileceğiyle ilgili görüşleri aktarır. 522

Müfessir onuncu mukaddimeyi (s. 101-130) İ'caza ayırır. Burada değişik bir üslûp ve muhteva ile i'cazı anlatmaya çalışır. Kur'ân ı'cazını üç yönden değerlendirir. Birinci yönü, Kur'ân'ın, belagatın zirvesinde olduğu; ikinci yönü Kur'ân'ın Arap kelamının alışılagelen üslûbundan farklı üslûpları kullanmasıdır. Bu iki yönle Araplara tahaddi yapıldığını kaydeder. Üçüncü i'caz yönü, Kur'ânın birçok hikmetleri, erdemleri, aklî ve ilmî

521 Et-Tehannevi, Keşşaf, II. 1196.

Müfessir en uzun ayetin el-Feth Suresinin 25. ayeti olduğunu kaydeder. Muhammed et-Tahir bin Aşur, et-Tahrir ve't-Tenvir, Tunus, 1990-1984, 1, 77. Oysa Kur'ân'da en uzun olarak bilinen ayet, el-Bakara suresinin 282 nolu müdayene ayetidir. Kaldıki kendisinin en uzun ayet olarak gösterdiği Feth suresinin ilgili kısmı elimizdeki tüm mushaflarda iki ayettir; bir değildir. Hatta İbnu Aşûr'un kendi tefsirinde bile, iki ayet olarak geçer. Kendisi sure ayetlerinin sayısı hakkında vaki olan ihtilafları kaydetmeyi prensip edinmesine rağmen bu surenin ayet sayısı hakkında hiç bir ihtilaf kaydetmez. Doğrusu müfessirin neden böyle bir düşünceye vardığını tesbit edemedik. M. H. Çiçek Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 208-209.522

Bkz. İbnu Aşur, I, 93-100.

gerçekleri ihtiva etmesidir. Bununla da Kur'ân'ın bütün beşeriyete meydan okuduğunu söyler. Müfessir bu vecihleri detaylı bir şekilde atomize ederek herbir yönünü meydana getiren elemanları anlatır. Ayrıca Mübtekerâtü'l-Kur'ân adlı başlık altında Kur'ân'ın kendisine özgü üslûp yöntemlerini açıklar. Adâtü'l-Kur'ân adlı başlık altında ise Kur'ânda alışılagelen bazı cümle kuruluş tarzlarını ve Kur'ân'ın bazı küllî kaidelerini izah eder.Bize göre 20. asrın iftihar vesilesi olabilen bu tefsirin mukaddimelerinde yer alan Kur'ân ilimleri bilgileri, ihtilaftan uzak olması, hülasa olarak verilmesi, birçok açıdan yenilik ve değişiklik arzetmesi yönünden çok değerlidir. Araştırmacılar ciddi mânâda bu malumattan istifade edebilirler.523

3- Muhammed El-Emin Eş-Şankitî-Adva'u'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'âni bi'l-Kur'ân:

Kur'ân'ın ahkâm âyetlerini uzun uzadıya tefsir eden dokuz ciltlik bu kıymetli tefsir Moritanyalı Muhammed el-Emin eş-Şankiti tarafından telif edilmiştir. Müfessir ilk cildin 37 sayfasını usûl bilgilerine ayırmıştır. Ancak kitap tüm âyetleri tefsir etmeyip sadece Kur'ân'la tefsir edilebilen veya ahkâma delalet etme yönü bulunan âyetleri tefsir ettği için bu mukaddimede sadece beyanla ilgili açıklamalarda bulunur. Mukaddimenin ilk otuz sahifesinde Kur'ân'ın 16 çeşit beyan (izah) şeklini örnekler vererek kaydeder. Bundan sonra usulcüler terminolojisinde icmal ve beyanın tanımını verir. Beyanla ilgili dört önemli konuya da değinerek mukaddimesini bitirir. Zikrettiği dört önemli konu şunlardır:1- Mücmelden sonra onu beyan edecek (açıklayacak) hem bir söz hem bir fiil geldiğinde hangisiyle amel edileceği,2- Mücmel geldiği zaman o mücmelin kendisi ile amel edilmesine ihtiyaç duyulduğu vakitten geciktirilmeyeceği,3- Mücmelin beyanının (açıklanmasının) ihtiyaç zamanına geciktirilebileceği,4- Beyanın vaki olduğu zaman o anda mevcut olan tüm mükellefler tarafından bilinmesinin gerekli olmadığı.524

4- Muhammed Reşid Rıza-el-Menar:

Kısa bir mukaddimede tefsirin çeşitlerine, mertebelerine, müfessirde bulunması gereken şartlara, tefsirin kısımlarına, tefsir ve te'vilin mânâlarına ve Kur'ân'a saygının ne şekilde yapılmasının gerektiğine temas eder. Başka usûl bilgilerine yer vermez.20. asırda te'lif edilen Türkçe tefsirlere gelince, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır da tıpkı el-Menar gibi çok kısa bir mukaddimede Kur'ân-ı Kerim tercümesinin mümkün olup olmayacağı, tercüme, tefsir ve te'vil kelimelerinin tanımını, Kur'ân'ın isimleri ve bu isimlerin mânâlarını izah etmekle yetinmektedir.525

5- Vehbe ez-Zuhayli-et-Tefsiru'l-Münir:

Asrımızın son yarısında çağımızın kültürüyle klasik tefsir anlayışını kendinde birleştiren önemli bir tefsir kaynağıdır. Dımaşk Üniversitesi İslâm Fıkhı ve Mezhepler Tarihi bölüm başkanı Vehbe ez-Zuheyli tarafından yazılan bu on ciltlik tefsirin ilk baskısı 1991'de Beyrut'ta yapılmıştır. Yazar kitabın ilk sayfalarını (s.13-43) Kur'ân'la ilgili Bazı Zaruri Bilgiler başlığı altında Kur'ân ilimlerinden zaruri gördüğü bir kısım malumata ayırmıştır. Kaydettiği bilgiler şunlardır: Kur'ân'ın tarifi, nasıl nazil olduğu, Kur'ân'ın toplanma (cemi) yöntemi, Kur'ân'ın isimleri, Mekkî ve Medenî Kur'ân'ın konuları, nüzul sebeblerini bilmenin faydaları, ilk ve son nazil olan âyetler, Kur'ân'ın Hz. Peygamber döneminde birinci, Ebubekir döneminde ikinci ve Osman döneminde üçüncü defa toplanması, Kur'ân'ın yazılışı ve hattı osman.Müfessir, ahrufu seb'a ile kıraati seb'a meselesini ve ikisinin bir olmadığını, Kur'ân i'cazının delillerini ve i'cazın on vechini, Kur'ân üslûbunun ve mânasının dörder özelliğini, Kur'ân'ın hepsinin Arapça olduğunu, diğer dillere tercüme (manevî tercüme ile) edilebileceğini de inceler.Müfessir sûre başlarındaki hurufu mukattaa'nın neden getirildiğini, Kur'ân'daki teşbih, istiare, mecaz, kinaye ve ta'rizin ne ölçüde kullanıldığını de inceler. Ancak bütün bu konular gayet veciz bir şekilde sunulmuştur.Yirminci asırda Arapça yazılan tefsirlerden görebildiğimiz kadarıyla Kur'ân ilimlerine yer ayıran tefsirler bunlardır. Şimdi de Türkçe yazılan veya türkçeye çevrilen tefsirlere bir göz atacağız.526

6- Muhammed Hamdi Yazır Elmalılı-Hak Dini Kur'ân Dili:

Yirminci asırda Türkçe yazılan ilmî seviyesi oldukça yüksek olan bu kıymetli tefsir, tıpkı el-Menar gibi Kur'ân ilimlerinden az bir kısmına yer ayırmaktadır. Kısa bir mukaddimede şu konulara yer verilmiştir: Kur'ân-ı Kerim'in tercümesinin mümkün olup olmayacağı, tercüme, tefsir ve te'vil kelimelerinin tanımı, Kur'ân'ın isimleri

523 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 209-212.524 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 212.525 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 213.526 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 213-214.

ve bu isimlerin mânâlarının izahı.527

7- Süleyman Ateş-Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri:

Yazar Türkçe telif ettiği bu tefsirin mukaddimesinde Kur'ân ilimlerinden bir nebze kaydetmiştir. Onun ele aldığı konular Kasimi ve İbnu Aşur'un dışındakilere nisbetle daha çoktur. Müfessir sırasıyla şu konuları kaleme almıştır: Kur'ân-ı Kerim'in nüzulü, vahy'in yazılması ve ezberlenmesi, Kur'ân-ı Kerim'in toplanması, Kur'ân-ı Kerim'in âyet ve sûreleri, âyetlerin sayısı, âyetlerin tertibi, harf ve kelime sayısı, sûre isimleri ve sınıflandırması, Mekkî ve Medenî sûreler, sûrelerin tertibi, Kur'ân-ı Kerim'in harekelenmesi, ta'şir ve tehzibi, kıraetler meselesi (Yazar bu başlık altında hurufu seb'a meselesini yirmi iki sayfa ayırarak geniş bir şekilde anlatmıştır.), Kur'ân-ı Kerim'de yabancı kelime olup olmadığı meselesi, Kur'ân-ı Kerim'in muhtevası, Kur'ân-ı Kerim'i okuyup anlamanın önemi. Yaşayan Türkçe ile yazılan bu değerli tefsirin mukaddimesinde verilen bilgiler, tefsirde ve tefsirci için demirbaş bilgi niteliğindedir. Ancak nüzul sebebleri ve müfessirde bulunması gereken şartlar'a da yer verilseydi Türk okuyucusu için daha yararlı olacağına inanıyoruz.528

8- Ebu'l-A'lâ El-Mevdudi-Tefhimu'l-Kur'ân:

Pakistanlı büyük alim Mevdudî'nin yazdığı beş ciltlik bu kıymetli eser bir heyet tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Asıl dili urducadır. Müfessir kitabının girişinde (s.13-29) Kur'ân'la ilgili yirminci asrın gündeminde olan bazı hususları pratiğe yönelik, siyasal ve sosyal tarafı ağırlıklı, ikna edici ve orijinal bir dille kaleme almıştır. Kaleme alman konuların detayına girmeden ana başlıklarla şöyle sıralayabiliriz:Eşsiz Kitap başlığı altında şu görüşlere yer verilmektedir: Kur'ân'ın alışılagelen kitap türünden bir kitap olmadığı ve kişinin o beklenti içerisinde Kur'ân'ı okumamasının gerekliliğini vurgular. Kur'ân'ın tamamen kendine mahsus bir üslûpla çok farklı konuları kendine mahsus eşsiz sunuş tarzıyla takdim ettiğini kaydeder. Mevdudî daha sonra Kur'ân ilimlerini ilgilendiren şu hususları inceler: İlahî hidâyet, ana fikir, arka plan, Mekkî ve Medenî sûreler, üslûp, tertip, derlenme, lehçe farkı, evrensellik, tam bir düstur ve Kur'ân'ı inceleme ile ilgili tavsiyeler. Görebildiğimiz kadarıyla çağın anlayışına, mantalitesine ve istifadesine en uygun şekilde Mevdudî bazı bilgileri bu girişte sunmuştur.529

IV. TÜRKÇE YAZILAN KUR'AN İLİMLERİ ÇALIŞMALARI

Ülkemizde, Cumhuriyetin kuruluşundan sonraki yıllarda Kur'ân ilimleri çalışmalarını motive edecek faktörler yok denecek kadar azdı. Çünkü, yüksek dini, tahsili veren kurumlar bundan sonraki yıllarda yavaş yavaş kurulmaya ve gittikçe de güçlenmeye başlamıştır. Meselâ 1949-1981 yılları arasında Türkiye'de yüksek tahsil veren kurumlardan sadece bir ilahiyat fakültesi, îslami ilimler fakültesi ve sekiz tane Yüksek İslâm Enstitüsü vardı. 1986'lı yıllara kadar Türkiye'de Tefsir alanında sadece bir Prof. vardı. Buna mukabil bu gün Türkiye'de Yüksek Öğretim yapan beşi iki yıllık ilahiyat Meslek Yüksek Okulu, yirmiüçü de fakülte olmak üzere toplam yirmisekiz kurum faaliyet sürdürmektedir. Bu kurumlarda on binlere varan öğrenci lisans, binlere varan öğrenci de Yüksek lisans ve doktora düzeyinde öğrenim görmektedirler. Bu kurumlarda tefsir sahasında yüze yakın öğretim elemanı ders vermektedir. Bu gün Tefsir alanında yirmiye yakın profesör vardır. Bu kurumlara beşyüze yakın İmam-Hatip de eklense İslami ilimlere olan teveccühün ne kadar fazla olduğu daha iyi anlaşılır.İşte İslami ilimlerdeki bütün bu insani birikim, diğer sahalarda olduğu gibi Kur'âni sahaya da yönelmeyi zaruri kıldı. Bu sorumluluk ister istemez bazı kimseleri çalışmaya sevk etti. Ancak talep limiti baz alınırsa arzın çok az olduğu muhakkaktır. Bununla beraber mevcut boşluğu dolduran kaleme alınmış bazı çalışmalar vardır. Bunun yanısıra Arapçadan ve Batı dillerinden Türkçeleştirilmiş diğer bazı tercüme çalışmaları da vardır. Şunu sevinerek söylemek gerekir ki özellikle doksanlı yıllar eski yıllara nisbetle tefsir ve ilimleri sahasında daha da velud görülmektedir.Biz şimdi Ulumu'l-Kur'ân ve Tefsir sahalarıyla ilgili yirminci asırda kaleme alınmış bazı Türkçe çalışmaları sunmaya çalışacağız.530

1- Abdullah Aydemir-Tefsirde İsrailiyat:

Ankara'da 1979'da basılan bu çalışma 331 sayfadan meydana gelir. Kitap dört bölümdür. Çalışmanın ilk 69 sayfası israiliyatın tanımı, kısımları, rivayeti, tarihçesi, İslâm kültürüne karışması ve israiliyatı rivayet eden bazı alimler ve Kur'ân kıssalarının maksatlarına ayırılmıştır.

527 Yazır, Muhammed Hamdı Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, İst., 1982, I. 20-28 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 214.528 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 214-215.529 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 215.530 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 216-217.

Yazar birinci bölümde (s.73-94) Yaratılışa ait haberlerdeki israiliyatı inceler. Burada ilk yaratılan nur, alem, deniz, rüzgar, arş, dünya, güneş, ay, at, melek, yıldırım gibi birçok hususla ilgili israiliyatın durumunu irdeler.İkinci bölüm (s.97-243) geçmiş milletlere ait haberlerdeki israiliyatı kaleme alır. Kısaca Adem öncesi kavimler, Ad, Benu İsrail, Ashabı Kehf, Talut ve Calut, Tabut ve Sekine, İrem, Karun ve Ashabı Uhdud'la ilgili israiliyatın kritiğini yapar.Üçüncü bölüm (s.247-300) Peygamberlerle ilgili israiliyata aittir. Bu bölümde şu konularla ilgili israiliyatin tahlili yapılmıştır: Adem ve Havva, Kabil, Habil, İdris, Nuh ve İbrahim kıssaları.Dördüncü bölüm (s.369-316) Ahiret ve diğer konulara ait haberlerdeki israiliyata dairdir. Burada ahiretteki bazı olaylar, Kaf dağı, alemi kuşatan yedi deniz, yer ve göklerin anahtarları, es-Sicciil, emevi saltanatı, semanın Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in şehadetine ağlaması ile ilgili israiliyatın durumu irdelenmiştir. Sonunda da israiliyat yazarlarını kaydetmiştir.531

2- Abdurrahman Çetin Kur'ân İlimleri ve Kur'ân-ı Kerim Tarihi:

Dergah Yayınlan, İstanbul, 1981, s. 309.Giriş Bölümünde, Kur'ân-ı Kerim ve Faziletleri hakkında bilgi verilen eser, 3 bölümden oluşmaktadır:I. Bölüm: Kur'ân-ı Kerim Tarihi (Kur'ân, Kur'ân'ın nuzûlü, vahy, âyet, sûre, Kur'ân'ın tesbiti, toplanması, çoğaltılması ve öğretim tarihiyle ilgili bilgileri kapsamaktadır).II. Bölüm: Kur'ân-ı Kerim'in Özellikleri (Kur'ân dili, yazısı, hareke ve noktalanması, çeşitli parçalara ayrılması, kıraati, i'cazı, muhtevası ve diğer Mukaddes Kitaplarla ilgisi ve mukayesesi anlatılmıştır).III. Bölüm: Kur'ân ilimleri (Kur'ân ilimleri ve konuyla ilgili yazılan eserlerle birlikte 24 Ulûmu'l-Kur'ân konusu tanıtılmıştır).532

3- Ali Turgut-Tefsir Usûlü ve Kaynakları:

İstanbul 1991'de basılıp Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı tarafından 30 nolu ilmi eserler serisiyle yayınlanmıştır. Fihristlerle beraber 360 sayfadan meydana gelen eser dört ana bölümden oluşur. Girişten sonra yer alan I. Bölüm, tefsir usulü kaynaklarına dairdir. Yazar bu bölümde kuruluş döneminden H. XIV. asra kadar geçen tarihi süreçte kaleme alınan tefsir usulü sahasındaki kaynakları, asrımızdaki tefsir usulü çalışmalarını, Kur'ân araştırmalarını, Türkçe usulüt-tefsir çalışmalarını ve müsteşriklerin çalışmalarını kaydeder.İkinci bölümü Kur'ân tarihine ayıran yazar, bu bölümde Kur'ân'ın tarifini, nüzulünü, vahyin çeşitlerini, âyet ve sûrelerin tertibini, tasnifini, Mekkî-Medenî sûreleri ve özelliklerini, Kur'ân'ın tesbitini, yazılmasını, Ebubekir ve Osman devrinde cem'ini, harekelenmesini, yedi harf ve kıraat meselesini anlatır.Kur'ân ilimlerine dair olan kitabın üçüncü bölümünde şu konulara yer verilmiştir: Mushaf ve kıraat bilgisine ilişkin çalışmalar, Kur'ân ilimleriyle ilgili çalışmalar.Bu bölümün alt başlığında nüzul sebebleri, nesih-mensuh, muhkem-müteşebih, huruf-u mukatta'a, garib, müşkil, i'rab, i'caz, aksam, emsal, kısas, tekrar, mecaz, müşkil, mücmel, mübeyyen, mübhem, halku'l-Kur'ân, hitab, sual cevab, vücüh ve nezair, fedail ve sûreler arası münasebetler.Kitabın dördüncü bölümünü tefsir tarihine ayırmıştır. Bu bölümde Hz. Peygamber, sahabe ve tabiin devrindeki tefsirin ilk merhalesini inceler. Sonra tefsir çeşitlerini, rivayet tefsirini ve önde gelen simalarını, dirayet tefsirini, bu eğilimin önemli kaynaklarını; lügatçıların, fırkaların, tasavvufçuların, felsefecilerin ve fıkıhçıların önde gelen kaynaklarını ve en son günümüz tefsir hareketlerini ve bu hareketlerin önde gelen simalarını inceler.533

4- Bursalı Mehmed Tahir-Delilu't'Tefasir: İstanbul, H. 1325.Mehmed Tahir, Bursa'da doğdu. Harbiyeyi bitirdikten sonra askeri okullarda öğretmenlik ve yöneticilik yaptı. II. Meşrutiyet'te milletvekili oldu. İstanbul'da vefat etti. İlgi duyduğu alanlarda araştırmalara koyuldu ve kuruluşundan 1915'lere kadar Osmanlı Dünyasının yetiştirdiği şair, yazar ve ilim adamlarının hayat hikayelerini ihtiva eden 3 ciltlik "Osmanlı Müellifleri"ni yazdı. Bunun yanısıra "Delilü't-Tefasir" adlı eseri, Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihi'ne kısa ve öz bilgilerle bakışı sağlayan rehber kitap durumundadır.534

5- Bergamalı Cevdet Bey-Tefsir Tarihi:

İstanbul, 1927, 152 sahifeBergama'da doğan ve İstanbul'da öğrenim gören Cevdet Bey Arapça, Fıkıh ve Tefsir müderrislikleri yaptı. Tefsir

531 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 217.532 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 218.533 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 218-219.534 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 219.

Tarihi'nin dışında, "Ayat'ı Müteşabihe" adlı kitabının bir kısmını türkçeye çevirdi. İstanbul'da vefat etti (1925).Cevdet Bey'in anılan Tefsir Tarihi adlı eseri, Daru'l-Funun İlahiyat Fakültesi'ndeki Tefsir dersi notlarıdır. Fakülte Talebe Cemiyeti Yayınları arasında neşredilmiştir. Arap harfleriyle türkçe olarak yazılan tefsirde Kur'ân'ın Cem'i, yedi Lügat üzere indirilmesi, Mekkî ve Medenî konularına ilişkin bilgilerin yanısıra tefsirin konusu ve mahiyeti, tefsir çeşitleri, müfessirler arasındaki ihtilaf, dirayet tefsirinin on mertebesi, tefsircilerin başlangıçtan günümüze kadar uzanan 14 tabakası ve her tabakanın ünlü müfessirleri tanıtılmıştır.535

6- Celal Kırca-İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'ân'a Yönelişler:

Fihristlerle beraber 324 sayfa olan bu kitap, İstanbul'da Tuğra neşriyat tarafından basılmıştır. Bu kitap bir giriş ve iki bölümden teşekkül etmiştir. Birinci bölümde (s. 1-54) şu mevzular incelenmiştir:Kur'ân-Bilgi ilişkisi, yorumunun zorunluluğu ve bağlayıcılığı, Kur'ân'a yöneliş farklılıkları ve sebebleri, Kur'ân üslûbundan ve lafzından kaynaklanan ihtilaflar, kıraat ihtilafları, bazı âyetlerin müteşabih oluşu, lafızlardaki müteşabihlik, mânâdaki müteşabihlik, hem lafız hem de mânâdaki müteşabihlik, hakikat ve mecaz ihtilafı, yorumculardan kaynaklanan ihtilaflar, insan olma özelliğinden kaynaklanan ihtilaflar ve meslekî kimlikten kaynaklanan ihtilaflar.İkinci Bölümde (s. 59-296) ise yazar Kur'ân'a yönelişleri ele alır. Bu bölümde şu yönelişleri incelemiştir: Fıkhı, Kelamı, Şiî, Haricî, Cebriyeci, Mu'tezileci, Sünnî, tasavvufî, felsefî, filolojik, edebî, kıssacı, etnik, bilimsel, sosyolojik, ilhadî, psikolojik, iktisadî ve kavramsal (mevzuî) yönelişler.Yazar bu değişik çalışmasıyla tefsirdeki ihtilafların sebeblerini kapsayıcı ve kısmen orijinal bir tarzda irdelemiştir. Yeni tesbitler hususunda konuyu iyice irdelemiş ve bize göre hedeflediği neticeyi yakalamıştır. Kitap, her ne kadar yönelişleri bahis mevzuu yapmış ise de ancak bunun yanısıra tefsirdeki ihtilaf sebeblerini sistematize etme yönünde de ciddi bir atılımdır. Ne var ki, örneklerin azlığı konunun misallerle somutlaşma özelliğine gölge düşürmüştür. Sanki örneklerden soyut teorik bir bilginin aktarılması hedeflenmiştir. Oysa bir kitabın temel hedefi asla bu olmasa gerek.536

7. İsmail Hakkı İzmirli-Tarih-i Kur'ân: İstanbul, 1955.İzmir'de doğan İsmail Hakkı, tahsilini tamamladıktan sonra İstanbul'da Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad dergilerinde yazarlık ve çeşitli okullarda din, dil ve felsefeyle ilgili derslerin öğretmenliğini yaptı. Yedi dil bilen İzmirli, Kur'ân tercümesiyle ilgili çalışmasının yanısıra kelam, felsefe, mantık, dinler ve mezheplerle ilgili çok sayıda eserin müellifidir. Mecmu Kur'ân adlı tercümesini 1927 yılında iki cilt halinde gerçekleştirmiş. Daha sonra Türkçe tercümeyi belirleyen değişik adlarla 1932 ve 1977'de basılmıştır. “Tarih-i Kur'ân" daha önce Meani'i Kur'ân'la birlikte basılmıştı.537

8- İsmail Cerrahoğlu-Tefsir Usûlü:

Ankara 1979, 352 sahifeProf. İsmail Cerrahoğlu'nun hazırladığı bu eser, üç bölümden oluşmaktadır:I. Bölüm: Kur'ân Tarihi (Kur'ân, Vahiy, Âyet, Sûre, Cem' ve Teksir kavramlarıyla Yedi Harf meseleleri anlatılmaktadır.)II. Bölüm: Kur'ânî İlimler (Kur'ân tefsiriyle ilgisi olan Nüzul Sebepleri, Nasih-Mensuh, Muhkem, Müteşabih ve benzeri konulardan 22 ilim tanıtılmaktadır.)III. Bölüm: Tefsir Tarihi (Tefsir, Te'vil, Tercüme kavramlarıyla, tefsir çeşitleri tanıtılmış; Sahabe, Tabiîn ve Etbâu't-Tabiin'in tefsirdeki yeri açıklanarak zamanımıza kadar tefsir hareketleri gözden geçirilmiştir. 538

8- İsmail Cerrahoğlu-Tefsir Tarihi:

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2 cilt Ankara, 1988.Müellif İsmail Cerrahoğlu, eserinin birinci cildinde konuları iki bölüm halinde incelemiştir:I. Bölümde Lügatçılardan Ferra, Ebu Ubeyde ve İbn Kuteybe'yi tefsirleriyle birlikte incelerken Fırka Tefsirini de Mu'tezile, Şia ve Hariciler şeklinde sınıflandırıp geniş bir tanıtıma tabi tutmuştur.İkinci ciltte ise, Tasavvufi, Felsefi ve Fıkhi tefsirler, ünlü müfessirleriyle birlikte tanıtılırken rivayet ve dirayetin bellibaşlı müfessirleri uzunca bir incelemeye tabi tutulmuştur. Son olarak günümüzdeki tefsir hareketlerinin çeşitli yönleriyle sınıflaması yapılarak tanıtılmıştır, iki cildi 1000 sayfayı aşan bu Tefsir Tarihi Türkiye'de

535 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 219-220.536 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 220-221.537 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 221.538 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 221.

konuyla ilgili en geniş ve kapsamlı çalışma durumundadır.539

9- Mehmet Sofuoğlu-Tefsire Giriş:

Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981, 388 sahifeAnkara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden mezun olduktan sonra İstanbul İmam-Hatip Okulu'na öğretmen olan Mehmet Sofuoğlü, 1960 yılında İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Öğretim Üyeliği'ne tayin edilmiş, emekliye ayrıldığı 1983 yılma kadar anılan Enstitünün Tefsir ve Tefsir Usûlü Dersleri'ni okutmuştur. 1987 yılında Hakk'ın rahmetine kavuşurken, geride çok sayıda yetiştirdiği öğrenci kitlesi ve te'lif ettiği değerli eserler bırakmıştır.Tefsir Usûlüne ilişkin olarak yazdığı Tefsire Giriş, 3 Bölümden oluşmaktadır:I. Bölümde, Ulumu'l-Kur'ân ve Kur'ân'ın Tarifi, Vahy, Yedi Harf ve Kıraat Meselesi, Kur'ân'ın Telifi, Mekkî ve Medenî Sûreler, Esbab-ı Nüzul, İ'cazu'l-Kur'ân, Nasih ve Mensuh, Muhkem ve Müteşabih, Fedailu'l-Kur'ân ve Kur'ân bilgileri verilmektedir.II. Bölümde Tefsir Usulü ilmi, tefsirin dayandığı esaslar, çeşitli yönlerden incelenmiştir. Bu arada tefsirde ihtilaf sebepleri, Nüzul Sebepleri, Nasih-Mensuh, Şazz ve Müdrec kıraatler, Kısasü'l-Enbiya, Arap Dili ve Edebiyatı, Şer'i Deliller, akıl ve Sünnetin tefsirdeki yeri gibi muhtelif konular anlatılmıştır.III. Bölümde tefsir, tercüme ve meal kavramları ve bunların önem ve özelliğiyle ilgili bilgiler verilmiş, Rivayet, Dirayet ve Fırka tefsirlerinin yanısıra îşari tefsirlerle müfessirleri tanıtılmıştır. Bu arada Türk Müfessirleri ve Tefsirleri başlığıyla aralarında Ebu'1-Leys Semerkandi, Molla Gürani ve Ebussuud Efendi'nin bulunduğu 11 Türk Müfessir tanıtılmıştır. Kitap, asrımızdaki tefsir hareketleri içinde Tefsir çeşitlerinin sınırlamasıyla sona ermektedir.Mehmet Sofuoğlu'nun anılan kitabının dışında, Îmam-Hatip Okulları için ders kitabı olarak yayınlanan ve 3 kitaptan oluşan "Tefsir Dersleri" de Tefsir Usulüne ilişkin Türkçe yayınlar arasında sayılabilir.540

10- Osman Keskioğlu-Kur'ân Tarihi:

Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1953, 373 sahifeGirişten sonra 21 bölümden oluşan kısım birinci kitabı, daha sonra Kur'ân hakkındaki iftiraları red için ayrılan üç bölümlük kısım da ikinci kitabı oluşturmaktadır. Birinci kitabın bölümleri şu başlıklarla işlenmiştir: Hira Mağarasında ilk Vahy, Kur'ân-ı Kerim'in te'siri, İslam Güneşine açılan Yeni Ufuk Medine, En büyük Mu'cize, Yedi Harf Üzerine Nüzul, Kur'ân-ı Kerim Üslûbu, Yarışa Davet, Kur'ân Meydan Okuyor, Kur'ân-ı Kerim'in Cem'i, Kur'ân Ahd-i Risalette Yazılmıştır, Mushafın Tertibi, Tefsir Bahsi, Kıraat ve Kurra, İhtilafü'l-Mesahif, El Yazması ve Basılmış Kur'ân'lar, Kur'ân'ın Yazısı ve Bu Yazının Gelişmesi, Kur'ân'ı Tercüme Bahsi, Kur'ân ve İlimleri, Kur'ân Edille-i Şer'iyyenin Esasıdır, Nesih Meselesi. 541

10- Osman Keskioğlu-Nüzulünden Günümüze Kur'an-ı Kerim Bilgileri:

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Ankara, 1987, 336 sahife. Müellif Osman Keskioğlu, yukarıda tanıtılan Kur'ân Tarihi adlı eserini, yeni bir üslûp ve muhteva ile sunmuştur. Bu çalışmada Kur'ân Tefsiri, Tarihi ve Kur'ân İlimleriyle ilgili bilgiler verilmiştir. Bu cümleden olmak üzere vahy, âyet, sûre, nüzul, i'caz, cem', tertip, kıraat, yedi harf ve benzeri konuları toplam 20 başlıkta tamamlamıştır.542

11- Ömer Rıza Doğrul

İslam ve Dinler Tarihi üzerine çalışmalarıyla tanınan Ömer Rıza Doğrul, Kahire'de doğdu ve orada el-Ezher Medresesinde öğrenim gördü. Genç yaşta İstanbul'a gelerek, yazarlık ve gazeteciliğe başlayıp, II. Meşrutiyet döneminde İslamcılık akımını savunan yazılar yazdı. Cumhuriyetten sonra çeşitli gazetelerde Türk ve Arap edebiyatları, dinler tarihi ve İslam Dini üzerine makaleler yayınladı. Bir ara milletvekili seçilen Doğrul, 1951’de Karaçi'de toplanan Dünya İslam Konferansı'na katılan Türk heyetine başkanlık etti.. Tefsir ve Tefsir usulüne ilişkin Tanrı Buyruğu ve Kur'ân Nedir adlı eserlerinin yanısıra İslam Tarihi, Dinler Tarihi ve Tasavufa ilişkin kitapları mevcuttur.Tefsir ve usulüne ilişkin kitaplarını kısaca tanıyalım:

a) Tanrı Buyruğu

539 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 222.540 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 222-223.541 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 223.542 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 223-224.

(Kur'ân'ı Kerim'in Tercüme ve Tefsiri) İstanbul, 1980, IV Baskı.734 sayfadan oluşan bu eserin yaklaşık 250 sayfalık bölümü İslam, Kur'ân ve Tefsir usulüne ilişkin konuları ihtiva etmektedir. Tefsirin mukaddimesi sayılabilecek bu kısımda konulan şu beş bölüm halinde incelenmiştir:1. Kur'ân'ın Tertip ve Taksimi,2. Dinin Esasları,3. İslam'ın Ameli Esasları,4. Kur'ân'daki Peygamberler,5. Kur'ân Aleyhindeki İsnatların DeğeriAslında başlıbaşına bir kitap teşkil edecek bu mukaddimede özetle Kur'ân'a ait araştırmalarla, Kur'ân'ın belli başlı konuları açıklanmıştır. Bu yüzden giriş kısmında Kur'ân'a dair bilinmek ve öğrenilmek istenilen bilgilerle, İslam'ın itikad ve ahlaki cephesi, peygamberle ilgili açıklamalar ve bunların Mukaddes Kitaplardaki kıssalardan farkı belirtilmiştir. Dolayısıyla Batılı müsteşrik ve araştırmacılara, Hıristiyan misyonerlerin bazı âyetlere ilişkin iddia ve tenkitlerine cevaplar verilmiştir.543

b) Kur'ân Nedir:

İstanbul, 1345/1927, 156 sahifeAltı fasıldan oluşan eserde Kur'ân'ın tarifi, tertibi, tarihi, Avrupa'da Arapça olarak basımı ve Batı dillerine tercümesi, Avrupa müsteşrik ve bilginlerine göre Kur'ân'ın değerlendirilişi ele alınıp incelenmiştir.

12- Ömer Nasuhî Bilmen-Büyük Tefsir Tarihi:

Bilmen Yayınevi, C, II, İstanbul, 1973.1300/1882'de Erzurum'da doğan Ömer Nasuhi Bilmen, tahsilini tamamladıktan sonra, dersiamlık, müderrislik, müftülük ve Diyanet İşleri Başkanlığı yapmış değerli bir alimdir. 1971'de İstanbul'da vefat ettiği zaman başta Kur'ân Tefsiri (Kur'ân-ı Kerim'in Yüce Meali Alisi ve Tefsiri) olmak üzere 8 ciltlik büyük eser bırakırken, hadis, fıkıh ve kelam konularına ilişkin çeşitli kitapları da te'lif etmiştir. Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihiyle ilgili eserleri 2 ciltlik "Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakatü'l-Müfessirin"dir. Tefsir tarihinin birinci cildi, iki kısım halinde incelenmiştir.Birinci kısımda:1- Kur'ân-ı Kerim hakkında umûmî bilgiler verilmiştir,2- Tefsir, te'vil ve tercüme hakkında genel bilgiler sıralanmış,3- Müfessirler ve bazı ilimler hakkında genel malumat aktarılmıştır.İkinci kısımda ise, tefsir ve müfessirlerle ilgili daha önce verilen bilgiler burada kısaca tekrarlanmış, tefsir meslekleriyle ilgili tabakalar ana hatlarıyla açıklanmıştır. 14 tabaka halinde tanıtılan müfessirler tabiinden başlanarak anlatılmıştır. Birinci ciltte beş tabakanın toplam 159 müfessiri, her biriyle ilgili kaynaklar da belirtilerek eserleriyle birlikte kaydedilmiştir.II. Cilt bütünüyle, kalan 9 tabakanın ünlü müfessirlerinin hayatları ve eserlerinin tanıtılmasına ayrılmıştır. Toplam 464 müfessirin hayat ve eserlerinin genişçe tanıtıldığı eseri türkçe yazılmış en kapsamlı tefsir biyografisi olarak tanımlamak mümkündür.544

13- Sait Şimşek-Kur'ân Kıssalarına Giriş:

Fihristiyle beraber 230 sayfa olan eser 1993'te İstanbul'da basılmıştır. Kitap dört bölümden meydana gelir. Birinci bölümde (s.7-65) Kur'ân'daki kıssaların kaynağını inceler. Yazar bu bölümde Kur'ân'da geçen bazı kıssaların Tevrat kıssalarıyla mukayesesini yapar. Yine bu bölümde Kur'ân'ın Hz. Peygamber'in kendi eseri olamayacağını ve Kur'ân Kıssaları'nın gerçek olup olmadığını inceler.Müellif ikinci bölümde (s.67/115) Kur'ân'daki kıssaların gaye ve hedeflerini inceler. Bu hedefleri şöyle kaydeder: Peygamberleri teselli etmek, insanları düşündürmek ve ibret almalarını sağlamak. Yine bu bölümde eğitim açısından Kur'ân kıssaları ile Kur'ân kıssalarının tekrarını, tekrarın sebebini ve tekrarlarda çelişkinin olup olmadığını incelemeye tabi tutar.Yazar çalışmasının üçüncü bölümünü (s.157/224) israiliyata ayırır. Bu başlık altında israiliyatın tanımını ve kısımlarını, israiliyatın tarihçesini ve ana tefsir kaynaklarında israiliyatın durumunu inceler.Dördüncü bölümde (s.157/224) Adem Kıssasını inceliyor. Burada kıssa şu yönlerden incelenmiştir; Adem’in halifeliği (burada halifelik konusuda Mevduâi, Tabatabaî ve İbnu Teymiye'nin görüşlerini nakleder), Hz. Adem’in yaratılışı ve Meleklerin ona secde etmeleri, Peygamberlerin masumiyeti, Hz. Adem'in cenneti, Hz. Adem'in iki oğlu ve en son Tevrat’ta Hz. Adem'in durumunu inceler.545

543 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 224-225.544 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 225-226.545 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 226.

14- Suat Yıldırım-Peygamberimizin Kur'ân'ı Tefsiri:

Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1983, 352 SahifeFihristiyle beraber 352 sayfadan meydana gelen bu kitap, 1983’te İstanbul'da birinci baskısını yapmıştır. Kitap bir giriş ve iki fasıldan meydana gelir.Girişte Kur'ân'ı kerimin tefsirine duyulan ihtiyaç belirtilmiştir. Birinci fasılda (s.17-137) şu konulara yer verilmiştir:Hz. Peygamber'in tefsiri, Tefsire muhtaç olan ve olmayan âyetler Hz. Peygamber'in tefsir miktarı, Hz. Peyfamber'e hükmen merfu' olan tefsir rivayetleri, Hadislerin Kur'âna uygunluğu, sıhhatini tesbit gayesiyle Hadisi Kur'ân'a arz etme meselesi, Hadislerin Kur'ân'a rucuu, Kur'ân ve hadisler arasında tenakuz iddiası, Hz. Peygamber'den gelen bazı tefsir rivayetlerini alimlerin dirayet yolu ile izah etmeleri.İkinci fasıl (s.138-333) Hz. Peygamber'in tefsir örneklerine dairdir. Kısaca bu fasılda müellif, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in âyetleri tefsir etmesini gerektiren tüm durumları, soru şekillerini, olayları, Kur'ânî beyan çeşitlerini, Peygamber (s.a.v.)'nin tefsirinde izlemiş olduğu uslüp ve metodu örnekler vererek açıklamaktadır.Kitap, Türk okuyucular açısından önemli bir boşluğu kapatmaktadır. Kitabın sade bir üslûpla yazılıp çok örnekler kaydetmesi faydasını arttırmaktadır.

14- Suat Yıldırım-Kur'ân-ı Kerim ve Kur'ân ilimlerine Giriş: Ensar Neşriyat, İstanbul, 1983, 240 SahifeProf. Dr. Suat Yıldırım'ın hazırladığı bu eser, 5 bölümden oluşmaktadır:I. Bölüm: Kur'ân-ı Kerim'in Mahiyeti (Vahy Olayı)II. Bölüm: Kur'ân-ı Kerim'in Nuzûlü ve Metninin İntikali (Kur'ân, Vahy, Âyet, Sûre kavramları, Vahyin Muhafazası, Kitap haline getirilmesi ve çoğaltılması)III. Bölüm: Kur'ân-ı Kerim'in Üslûbu (Üslûbun özellik ve Farkları, Kur'ân Üslûbu ile Hadis Üslûbunun Mukayesesi)IV Bölüm: Kur'ân İ'cazı (İ'caz ve Vecihleri).546

15- Süleyman Ateş-İşari Tefsir Okulu:

A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974, 359 SahifeRivayet, Dirayet ve İşari olmak üzere üç grupta incelenen tefsirin işari yönüne Türkçe olarak ayrıntılı bir boyut getiren ve işari Tefsir Okulu adını alan eser, müellifin doçentlik tezidir. 5 Bölümden oluşan kitabın muhtevasını şöyle tanıtmak mümkündür.I. Bölüm: İşari Tefsirin Doğuşu, Sahabe, Tabiin ve Tebe-i tabiin devrinde işari tefsir ve müfessirler,II. Bölüm: İşari Tefsirin Gelişmesi, Tüsterî, Cüneyd-i Bağdadî, Ebu Bekr el-Vasıtî ve tefsirleriyle işari tefsirde büyük inkişafı temsil eden ve aralarında Sülemî, Salebi ve Kuşeyrî'nin de bulunduğu 17 mutasavvıf müfessirin tanıtılması,III. Bölüm: İşari Tefsirinin Vahdet-i Vücut etkisi altına girmesi. Bu bölümde İbnu Arabi ve sonrası işari tefsir hareketleriyle, işari tefsirde gerileme işlenirken Osmanlı döneminin 36 mutasavvıf müfessiri tanıtılmaktadır.IV. Bölümde ise, îşari tefsirin başlıca sorunları başlığı altında Allah ve İnsan kavramlarına yorumlar getirilmiştir.Eserin, tasavvufi tefsir tarihinin vuzuha kavuşması açısından önemli bir boşluğu dolduracak hacim ve muhtevaya sahip olduğu görülmektedir.547

TERCÜME ÇALIŞMALARI

Tarihin eski dönemlerinden itibaren milletler arasında bilgi ve kültür alışverişi olmuştur.548 Bu alışverişin en önemli vasıtalarından biri, bir dildeki bilgi/kültürün tercüme aracılığıyla diğer dile aktarılmasıdır. Geri kalmış bir toplum kendisinden ileri ve daha uygar bir topluma ulaşabilmesinin en önemli ve seri vasıtalarından biri kuşkusuz yine tercümedir. Tercüme faaliyeti sayesinde milletlerarası bilimsel, kültürel ve dinsel tanışma mümkün olabilmektedir. Onsuz milletlerarası bilgi transferi hem zordur; hem de çok ağır bir süreç gerektirmektedir.Öte taraftan tercüme, toplumların hem ifsadında hem de ıslahında çok etkin bir rol oynamaktadır. Bu açıdan tercümeye bakıldığında karşımıza sosyal bir olay olarak çıktığını görmekteyiz. Bireyin iç dürtüsüyle meydana

546 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 227-228.547 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 228.548

Bkz. el-Hilbavî, Kemal Tevfik, Mevki'ü't-Ta'ribi ve't-Tercemeti mine't-Taskifi ve'l-Eslimeti, Konferanslar., el-Ma'hadu'l-İslamî, A.B.D, Virjina 1990, s. 295-297.

gelen sadece bireysel bir olay değildir. Tercüme bireysel yönü olan bir olay olmaktan ziyade; sosyal yönü ağır basan bir olgudur. O, kollektif bir ihtiyacın/zaruretin sonucudur.Bu konumundan ötürü tercüme çok eski bir geçmişe sahiptir. Burada bizi ilgilendiren sadece Kur'ân tercümesidir. Bu açıdan tercümeye baktığımızda Kur'ân tercümesinin nerde ise Kur'ân nüzulü dönemine kadar uzandığını görmek mümkündür. Muhammed Hamidullah, Kur'ân tercümesinin ilk çabalarını Hz. Peygamber (s.a.v.)'in İslama davet için etraftaki Arap olmayan gayri müslim idarecilere yazdığı mektupların içeriğinde bulunan bazı Kur'ân âyetlerinin tercüme edilişine ve Selman gibi Arap soyundan olmayan bazı sahabenin Kur'ân'ı kendi ana dillerine tercüme (şifahi) edilebilirliğine dayandırmakta olup bunun gerekliliğini mantıkî olarak düşünmektedir.549 es-Serahsî (ö.490/1019) kaydettiği bir rivayette: iranlıların Selmani Farisi'ye bir mektup yazarak Kur'ân'ı tercüme etmesini istediklerini ve O'nun Fatiha'nın bir kısmını tercüme edip gönderdiğini kaydeder.550 Hatta el- Kettanî (ö.?) Hz. Peygamber ( s.a.v.)'in Rum, Pers, Kıptî, Yahudi ve Rumlar'dan gelen mektupları çevirmek için Zeyd b. Sabit'i kendisine tercüman yaptığını kaydeder.551 Muhammed Hamidullah, ilk Kur'ân tercümesini H. 127 tarihine dayandırmaktadır. Yazar bu tarihten itibaren Kur'ân tercümesini ele alarak kronolojik bir sıra ile günümüze dek tarihî seyrini ve gelişmelerini kaydetmektedir.552

Kur'ân'ın ilk tercümesi hangi zamanda başlarsa başlasın önümüzde şu gerçek görünmektedir: Kur'ân, İslam Tarihinin en erken dönemlerinden başlayarak günümüze dek dünyanın bir çok diline tercüme edilmiştir. Bazıları Kur'ân'ın tercüme edildiği dillerin 121 olduğunu söyler.553 Bu kadar çok sayıdaki dile tercüme edilmek, Kur'ân'ın dışında ne dinî ve ne de dünyevî hiç bir kitaba/metne nasib olmuştur. Hamidullah yukarıda bahsi geçen eserinde yaklaşık 55 dilde yapılan Kur'ân tercümesini çevirmen ismi, baskı yeri, tarihi, sayısı ve hangi alfabe ile yazıldığını kaydeder.Bu çalışmada Kur'ân'ın sadece Avrupa'nın 55 dilinde yapılan yaklaşık 888 tercümesi kaydedilmektedir.554 Yazar Türkçeyi de Avrupa dilleri arasında kaydetmiştir.Bu tercümelerin bir kısmı Batılı olan, olmayan Müslümanlar tarafından, bir kısmı da Batılı gayri müslimler tarafından yapılmıştır. Bazısı tam, bazısı da kısmî tercümedir. Kimilerinde ilaveli açıklama notları vardır. Kimisinde ise bu yoktur. Bu tercümelerin az bir kısmı 20. asırdan evvelki çağlarda yapılmışsa da; büyük çoğunluğu 20. asırda yapılmıştır. Kur'ân'a hizmet arzusu, teknolojik imkânlar ve iletişim vasıtalarının yanısıra emperyalist emeller; bu asırda tercümenin ivme kazanmasını etkileyen en büyük faktörlerdir.Biz ancak bazı büyük dillerde yapılan Kur'ân-ı Kerim tercümelerin sayısını vermekle yetineceğiz.Alsamiado...................................................................41Almanca ...................................................................61İngilizce ...................................................................178İspanyolca...................................................................27Boşnakça ....................................................................31Fransızca.....................................................................72İtalyanca......................................................................16Latince........................................................................55Lehçe (Polonya'nın Milli dili) ....................................12Rusça...:.......................................................................15Türkçe.......................................................................194Burada şunu da hemen kaydedelim ki, bu çevirilerden bazıları tefsir niteliklidir. Bazıları Arapça; bazıları da diğer Latin v.b. harflerle yazılmıştır.Uzakdoğu, Orta Asya ve Ortadoğu'nun Arapça olmayan dillerine yapılan Kur'ân-ı Kerim tercümesi hususunda henüz bir etüd temin etmiş değiliz. Onun için bu dillerin Kur'ân-ı Kerim tercümesi hakkında bir doküman veremiyoruz.Günümüzde sürdürülmekte olan Kur'ân-ı Kerim tercümelerinin yanısıra bunun fıkhi yönünü ele alan çalışmalar da vardır. Kur'ân tercümesini kimileri reddederken, kimileri de caiz olduğunu söyler.Çağımızda Kur'ân tercümeleri hız kazandığı için bugün kaleme alınan Kur'ân ilimleri çalışmalarının büyük bir kısmında Kur'ân terümesi konu olarak yer almaktadır. Bu başlık altında alimler tercümenin kısımlarını, hükmünü, Kur'ân tercümesinin mümkün olup olmadığını ve alimlerin bu konudaki görüşlerini aktarırlar.Şimdi biz tercümenin tarifi, kısımları ve hükmüyle ilgili bazı görüşleri kısaca aktarmaya çalışacağız:

549 Muhammed Hamidullah, Kur'an-ı Kerim Tarihi, ter. Salih Tuğ, İst. 1993, s. 101; El-Akk, Usulu't-Tefsiri, s. 465.550 es-Serahsî, Muhammed Şemsu'l-Eimme, el-Mabsût, İst., 1983, I. 37; Hamidullah, a.g.e., s. 101-102;el-Akk, a.g.e., s. 465.551

el-Kettanî, Abdulhayy, et-Teratibu'l-İdariyye, Beyrut trs., I. 202-203.552

Bkz.Hamidullah, a.g.e, s. 102-121.553

ez-Zerkanî, II. 107; Ali Turgut, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İst. 1993, s. 70.554

Bkz. Hamidullah, a.g.e., s. 126-212.Hidayete erip Müslüman İspanyol asıllı Endülüs ahalisi bir çeşit Romans dialektiğini Arap alfabesi ile yazıyorlardı, İspanyolca da Mosiscos adı verilen bu Müslümanların meydana getirdikleri edebiyata Aljamiado denir ki Arapçadaki el-A'camiyye kelimesinden türemiştir. M. Hamidullah, a.g.e., s. 126

Tercüme: Bir dilde olan herhangi sözlü veya yazılı bir metin, hitabe v.b.'nin başka bir dile çevrilmesidir. Tercüme üç türlü olur:555

A- Harfi Tercüme:

Cümle düzeni ve tertibi aynı olacak şekilde bir metni bir dilden diğer bir dile çevirmektir. 556 Bu, bir eş anlamlıyı diğerinin yerine koymaya benzer.557 Alimlerin büyük çoğunluğu bu tür bir tercümelin Kur'ân için caiz ve. mümkün olmadığı görüşündedir. Çünkü asli kelamın özelliklerini, manalarını ve kendisine özgü esprilerini koruma imkânı yoktur. cç558 Zira her dilin kendisine mahsus bazı dil kuralları ve üslûp çeşitleri vardır.559 Bir şeyi bir dilden diğer bir dile tercüme ederken birinci dilin tüm özelliklerini ve içerdiği mana ve hedefleri olduğu gibi ikinci dilde korumak imkânsızdır. Çünkü her dilin tabiatı, yapısı ve özelliği ayrıdır.Kaldı ki, Kur'ân-ı Kerimin kendisine mahsus üslûbu ve bu üslûbun da bir takım özellikleri vardır.560 Bu üslûp sayesinde Kur'ânı Kerim, mucize olmuştur.561

Sonra her kelamın iki türlü manası vardır.a- Direk lafızdan anlaşılan birinci derece manalar. b- Aslî manadan fazla olarak anlaşılan ikinci manalar.562

Bir metni bir dilden diğer dile çevirirken bu ikinci manaları korumak bazen çok zor; bazen de imkânsızdır.563

İşte yukarıda anlattığımız hususlardan ötürü Kur’ân’ı Kerimin harfi tercümesi caiz olmadığı gibi mümkün de değildir 564 çoğunun bunu reddettiğini daha evvel ifade etmiştik565

B- Manevi Tercüme:

Asıl dilin kelime düzenine bağlı kalmaksızın ve aslın üslûbuna riâyet etmeksizin bir kelamın metin v.b.inin manasını başka bir dille açıklamaktır.566

Bu tercümede temel amaç, Kur'ân-ı Kerim’in yüce manalarını başka bir dile aktarmaktır. Böylelikle Arap olmayanlar da Kur'ân'ın yüce mesajını alma fırsatına sahip olurlar. Tercüme olmazsa başka toplulukları, Kur'ân'ın hidâyetinden haberdar etme imkânı olmaz.Bu tercümede, tercümenin Kur'ân'ın bütün özelliklerini taşıması kasdedilmiyor.567 Bu ikinci tercüme ile yapılmak istenen şey, çevirmenin anladığı manaları kendi ifadeleriyle Kur'ân'ın hafızlarını karıştırmaksızın dile getirmesidir.568

Bu tür tercümeyi bazı alimler caiz görmemişler.569 Bazıları da caiz olmasından yana olup, gerekliliğini ifade etmişlerdir.570

C- Manevî Tercümenin Şartları:

Manevi tercümeyi caiz kabul eden çağdaş alimler bazı farklı şartlar ileri sürmüşlerdir. Bu şartları şöyle özetleyebiliriz:a- Tercümenin sahih olabilmesi için müfessirde bulunması şart koşulan hususların tercüme edecek olanda

555 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 229-232.556 ez-Zerkanî, II. 111.557 ez-Zerkanî, II. 111.558

el-Kettanî, a.g.e., s. 313.559

el-Kettanî, a.g.e., s. 313. 560

el-Akk, a.g.e.. s.468.561

el-Akk, a.g.e.. s.468; el-Kettanî, a.g.e., s. 312-313.562

ez-Zerkanî, II. 121-122.563

Bkz. ez-Zerkanî, ll, 17-19.564 ez-Zerkanî, II. 4049; el-Akk, a.g.e., s. 468; Şehhate. a.g.e., s. 264; Itr, a.g.e., s 221.565 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 23233.566

el-Kettanî, a.g.e., s.313; Şehhate, a.g.e., s. 263.567 ez-Zerkanî, II. 29.568

A.g.e., I. 31.569

Şehhate, a.g.e., s, 280; Mesela Şeyh Osman Abdulkadir es-Safi, tercemeyi şiddetle reddedenlerdir. el-Kur'anu'l-Kerim, Bid'iyetu Tercemeti Elfazıhı...adlı eserini tercemenin caiz olmadığını ispatlamaya tahsis etmiştir. Yazar her türlü tercemeyi reddeder. Bu konuda çok sert ve kesin bir tavır alır. Hiç tolerans tanımaz.570

ez-Zerkanî, II, 29-35; İtr, a.g.e., s. 222; el-Akk, a.g.e.,s. 479. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 233.

bulunması.571

b- Tercümenin tercüme yapacak olanın kendi arzu ve isteklerinden uzak olması.572

c- Tercüme edecek olanın her iki dili iyi bilmesi, her iki dilin üslûbunu, üslûbun özellik ve esprilerini iyi kavraması.573

d- Tercüme edecek olanın Müslüman, adil ve güvenilir olması.574

e- Tercümeyle birlikte, Kur'ân'ın tam metninin yayınlanmış olması.575 Çünkü tercüme tek başına yayınlanırsa Kur'ân'ın kendisiymiş gibi telakki edilebilir. Halbuki bu tercüme asla Kur'ân değildir.576 Hatta Nureddin Itr ve Abdullah Şehhate tercümenin harfî tercüme olmadığının anlaşılması için, Kur'ân'ın metni ile beraber Arapça tefsirin de yayınlanması ve tercümenin bu Arapça tefsirden sonra verilmesinin gerekliliğini iddia ederler. 577

Halid el-Âkk manevî tercüme için başka şartlar da ileri sürer. Ancak konumuz fazla uzayacağından bu kadarla yetineceğiz.578

D- Tefsirî Tercüme:

Kur'ân'ın Arapça dışında bir dille tefsir edilmesidir. Tercüme konusunda fazla aşırı giden Trabluslu Şeyh Osman es-Safi gibi bazılarının dışında579 alimlerin çoğu bunu kabul etmişlerdir.580 İslamiyet için bir dizi faydalarının olduğunu kaydederler.581

Eski alimlerden İbnu Kuteybe ve Şatibî de Kur'ân tercümesini reddetmişler. Ancak Şatibi'nin kelamından hem kendisinin hem İbnu Kuteybe'nin harfî tercümeyi men'; tefsiri tercümeyi ise kabul ettikleri anlaşılmaktadır.582

Çağdaş alimlerden Muhammed Bahit el-Mısrî ve ez-Zerkanî, tefsiri tercüme ile manevi tercümeyi kabul ederler. Zerkanî harfî tercümeyi uzun uzadıya anlattığı gerekçelerle reddeder.583

GAYRI MÜSLÜMLERÎN KUR'ÂN ÇALIŞMALARI

İslam fetihlerinin yayılmasından, özellikle Kudüs'ün alınmasından ve Bizans İmparatorluğunun Şam topraklarından çıkarılmasından sonra Hıristiyanlar Müslümanlarla ardı arkası kesilmeyen bir mücadeleye girdiler. Bu mücadele tarih boyunca çeşitli formlarda ve çeşitli alanlarda görülmüştür. Her iki din mensubunun arasında yüzlerce yıl devam eden bu sıcak çatışma büyük ölçüde silahlı mücadele şeklinde devam etmiştir. Neticede İslam orduları bazen İspanya'yı kendi topraklarına katarlarken bazen de Viyana kapılarına dayanıyorlardı. Böylece bu mücadelenin galibi ekseriyetle Müslümanlar olmuştur. Sıkça tekerrür eden bu mağlubiyet neticesinde Orta Doğu'dan Avrupa ortalarına çekilmek durumunda kalmış, çoğu topraklarını ve nüfuz bölgelerinin büyük bir kısmını yitirmiş olan Hristiyanlık artık Avrupalı olmuştu. Öyle ki, Hıristiyanlık ile Batılılık nerde ise eş anlamlı olmuştu. Hıristiyanlık denince Batıyı, Batı denince Hıristiyanlığı çağrıştırır olmuştu. (Batı dünyası içerisinde yahudiler olsa bile çoğunluğu hıristiyanlar oluşturduğu için bu hüküm yerindedir.)İşte mağlubiyet psikolojisi içerisinde toplumsal kinin ve İslam'a olan husumetin esiri olmuş olan Batılılar İslam'a ve Müslümanlara karşı yeni ve değişik mücadele yöntemlerini geliştirmeye yöneldiler. Fizikî mücadele sonuç vermeyince fikri mücadele yöntemlerini geliştirdiler. Bu cümleden olarak Batılı bilimciler İslam'a, temel kaynakları olan Kitap ve Sünnet'e, İslam tarihine, mezhep ve fırkaların oluşumuna çok yoğun bir ilgi gösterdiler. Bu ve benzeri konularda yoğun çabalar harcadılar. Yukarıda sözünü ettiğim dini kin ve husumetin yanısıra birtakım ekonomik, politik ve emperyalist emeller de onları bu hususta motive eden faktörlerin başında gelir.584

Batılı bilimciler büyük bir önyargı, İslam'ın ve müslümanların aleyhinde çok olumsuz yönde şartlandırılmış bir psikoloji ile bu çalışmalarını yürüttüler. 19. yy.'ın ilk yarısıyla 20. yy.'in ilk yıllarında zirveye ulaşan

571 Şehhate, a.g.e., 283; Itr, a,g,e.,s.223.

572 Şehhate, a.g.e., s.283; Itr.a.g.e., 224.573

el-Akk, a.g.e., s.478; Şehhate, a.g.e., s.283; Itr, a.g.e., s. 224.574

el-Akk, a.g.e., s. 474.575

Itr, a.g.e., s. 224; Şehhate, a.g.e., s. 283.576 Itr, a.g.e., s. 224; Şehhate, a.g.e., s. 283. 577

Bkz. el-Akk, a.g.e., s. 475-177.578 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 233-234.579

Bkz. el-Kettanî, s. 316-318; el-Akk, s. 479; Şehhate s. 264; İtr. s. 223.580 Bkz. ez-Zerkanî, 29-35, Şehhate, s. 269.581

es-Safi'nin bu konudaki görüşü için bkz. es-Safi, et-Kur'an'ıl-Kerim Bidiyyetu Tercemetihi, Beyrut 1994, s. 119-132.582

Bkz. İbrahim eş-Şatibi el-Muvafakat fi Usuli’l-Ahkam, Bas. yay., II. 44-46.583

ez-Zerkanî, II40-49. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 234.584 Gorden E. Pruett, İslam ve Oryantalizm, Oryantalistler ve İslamiyatçılar. Oryantalist ideolojinin Eleştirisi adıyla yayınlanan makaleler tere. Bedirhan Muhib, İst. 1989, s. 61.

oryantalizmin Belçikalı, Fransalı, İngiltereli, Hollandalı, Ispanyalı ve Amerikalı yani hemen bütün Batılı ülkelerin misyonerleri tarafından başlatılmış olması,585 oryantalizmin ne kadar yaygınlık kazandığını; dolayısıyla İslamiyet ve müslümanlar hakkında ne kadar toplumsal bir kin, nefret ve kötü niyet taşıdıklarını ve ne derece önyargılı olduklarını açıkça gösterir kanaatindeyiz. Bu cümleden olarak S. Zvemer, H. Lamnens, D.B. Mac Donald, M.A. Palacious, C. De Faucault, M. Watt, K. Cragg gibi isimler genelde İslamiyet; özelde de Peygamber (a.s.v.), Kur'ân ve Hadis hakkında yapmış oldukları çalışmalarını yayınladılar ve bu hususlarla ilgili şüpheler ortaya atıp, onu ikincil bir konuma düşürmeye çalıştılar.586

Son iki asırda Batılıların fen ve sosyal bilimler alanında kaydettikleri başdöndürücü gelişmeler karşısında güçsüzlük ve kendine güvensizlik psikozu, Müslüman milletlerin sosyal hastalığı haline geldi. Özellikle Müslüman halka rağmen başlarına geçirilen ve Müslüman ülkelerin yönetiminin kilit noktalarına yerleştirilen sözde Müslüman; fikirde, kültürde ve düşüncede Batılı olan bir kısım aydın, bürokrat, teknokrat, siyasetçi v.b etkin kimseler; maddeten gelişen ve birçok ilimde büyük mesafeler kateden Batı karşısında çok değişik komplekslere kapıldılar. Kendilerine, kültürlerine, tarihlerine ve Müslüman toplumun güç kaynağını oluşturan dinamiklere karşı büyük bir güvensizlik hatta inkar sürecine girdiler.Bunun farkında olan Batılılar fırsatı çok iyi değerlendirmeye koyuldular. Batılılar ateistiyle, hristiyanıyla ve yahudisiyle gerek geçmiş mağlubiyetlerin biriktirdiği kinle, gerekse de galibiyetin oluşturduğu gurur ve hırsla İslam'ın kitap ve sünnet gibi temel kaynaklarından, Müslüman ülkelerin beşeri coğrafyasına, siyasî ve iktisadî yapısına kadar hemen her yönünü ciddi manada incelemeye çalıştılar. Bu çalışmalarının mu'cem (kelime ve benzerini bulmaya yönelik çalışma) gibi bir kısmı vasıtadır; yani diğer çalışmaların düzenli ve verimli sürdürülmesi için yapılmıştır. Bu tür çalışmalar politik olamazlar. Diğer bir kısım çalışmalar vardır ki tamamen politik ve garazkardır. Batılılar bu kabil çalışmalarını bilimsellik ve objektiflik gibi cazip nosyonlarla süsleyerek İslam alemine sundular. Bu çalışmalar gerek yukarıda sözünü ettiğim Batı meftunu kişiler gerekse de geri kalmışlığın ve ekonomik sıkıntıların deprasyonunu yaşayan diğer Müslüman halklar tarafından büyük bir güven ve teslimiyetle kabul edilir oldular. Oysa bu çalışmaları yapan Batılıların her fırsat ta İslam'ı ve Müslümanları karalama, İslam hakkında şüpheler geliştirme ve küfrün tohumlarını İslam aleminin sathında ekmek suretiyle Müslümanların inançlarını zayıflatıp karşı koyma dirençlerini azaltarak Batılıların sömürüsüne müsahhar kılmaktan başka bir gayeleri yoktu. Dolayısıyla onların İslam merkezli çalışmalarının büyük bir çoğunluğu gerçeği saptamaktan ziyade saptırmaya yönelikti. Öte taraftan onların yaptığı bu çalışmalar tamamen Batı kültürünün ve çoğu kez de pozitivist düşüncenin, materyalist mantığın ürünü idi. Dolayısı ile bu yönden de görülüyor ki, Batılılar tarafından yapılan çalışmalar büyük ölçüde objektiviteden uzak, kısmı a'zamı indî, keyfi ve emperyalist mülahazalarla husule gelmiştir.İşte bu tür ideolojik ve emperyalist emellere bürünmüş olan Batılı oryantalistler, İslamî ilimlere ve hatta İslam dünyasıyla ilgili tüm bilgi alanlarına el uzattılar. Nöldeke gibi bazıları da fazlaca Kur'ân ve Kur'ân ilimleriyle uğraştılar. Kendi akıllarınca güya Kur'ân'a ve ilimlerine yeni bakış açıları kazandıracaklar. Bundan hareketle bazı gafil, cahil, dünya konjöktüründen habersiz ve dünyanın sosyal realitesini ve aktüalitesini yakalamaktan uzak kişileri aldatıp zihinlerinde İslam kitab'ına ve dolayısıyla da İslam'ın kendisine karşı kuşku, şüphe ve güvensizlik halini meydana getirmeye çalıştılar. Bunun için vahiy, Kur'ân'ın kaynağı, Kur'ân'ın cem'i, kıraat, ahrufu seb'a, Kur'ân'da konu birliği, sahabenin farklı mushafları, Kur'ân'ın imlası v.b. şüphe uyandırabilecekleri alanlara ilgi duydular. O tür konularda çokça kalem oynattılar. Ama ne acıdır ki, o kalemler ilmi ciddiyetten, bilimsel objektiflikten, bilim adamında bulunması gereken tarafsızlık ve ağırbaşlılıktan uzak bir şekilde hep kin, husumet, fitne ve ilhad kustular. Zaman zaman dünyanın en terbiyesiz insanının bile kullanamadığı edepsiz ifadeleri Hz. Peygamber, sahabileri ve Kur'ân için kullanmaktan hiç çekinmediler. Bu tür alenî iftira ve hakaretamiz eleştirilerin ana tema olduğu çalışmalar, oryantalizmin İslam'a karşı başlattığı mücadelenin birinci raundunun belirgin özelliğidir.İkinci rauntta oryantalizm, taktik değiştirdi. Güya sadece gerçeği araştıran, aleyhinde de olsa haktan ayrılmayan, dürüstlükten şaşmayan bir mantık ile çalışmalarını sürdüren ve görünürde gayet masumane bir yapıya büründü. Oryantalistler bunu ispatlayabilmek için de zaman zaman İslam'ın, Peygamber'in ve Kur'ân'ın hakkında övücü ifadeler kullandılar. Ne var ki, madalyonun diğer yüzü hiç de göründüğü gibi değildi. Çünkü İslam'ı kendileri için hedef seçen bu oryantalistler her fırsatta zehirlerini zerk etmekten 'ama sinsice' geri kalmadılar. Kendi emellerine ulaşmak için çok kurnazca, kuşku verici değişik üslup ve yöntemler kullandılar. Hedeflerine ulaştılar mı? Kısmen evet; fakat külli manada hayır. Çünkü Batılı hükümetlerin İslam ülkelerine karşı uyguladıkları sömürücü, çıkarcı, çifte standartlı ve şovenist politikalar Müslüman halkların gözünden kaçmadı. Batılıların

585 Yazarın bu başlatmadan amacı oryantalizmin düzenli ve organizeli çalışmayı başlatmasıdır. Yoksa oryantalizm ta 1312'de, Viyana Kilise

konseyinin Paris, Oxford, Bolonya, Avinyon ve Salamanka'da, Arapça,Yunanca İbranice ve Süryanice hakkındaki bir dizi kürsü kurulmasına ilişkin kararı ile ortaya çıkmış olduğu kabul edilmektedir. Bkz.Edvard Said, Oryantalizm Sömürgeciliğin Keşif kolu, Türkç.Selaheddin Ayaz, İst- 1991,s.85.586

Asaf Hüseyin, Oryantalizmin ideolojisi, a.g. makaleler içerisinde yayınlanmış,s. 15-16. Bu söylediklerimizde kuşkulu olanlar Mısır'ın meşhur el-Ahram gazetesinin baş muharriri Haseneyn Heykel'in Muhammed adlı eserine başvursunlar. Göreceklerdir ki bu kitap serapa oryantalistlerin Hz. Peygamber (s.a.v.) için kullandıkları en terbiyesiz ve hayasız ifadelerle doludur. H. Çiçek.

İslam dünyasına karşı uyguladıkları acımasız emperyalist siyasetten iyice haberdar olan Müslüman halkların yetiştirdikleri nesil fazla geçmeden toplumda etkin konumlara geldiler. Btılıların ne yapmak istediklerini bilen, ilimcilik perdesi altında ne planlar kurduklarını anlayan ve halkı bu konuda bilinçlendiren bu nesil İslam dünyasının şurasına burasına yayıldı; halkı Batı kaynaklı bilgilere karşı uyardı. Bu nesil Batılıların ilimcilik adına ne denli sahtekârlıklar yaptıklarını, ilmi ne kadar istismar ettiklerini, kendi sömürücü, siyasi ve ideolojik emellerine kavuşmak için ilimcilik adına ne dehşet verici seneryolar düzenlediklerini ortaya çıkardı. Dolayısıyla artık onlardan gelen herşey mutlak bir güven ve teslimiyetle kabul edilemiyordu. Bir kısmı müstesna olmak kaydıyla Müslüman aydınlar, artık oryantalist kaynaklı bilgi ve malumatı Batı markajlı olmayan bir mihenge vurmadan kabul etmemektedir. Biz oryantalist çalışmaların eleştirel yanı üzerinde şimdilik duramayacağız. Zira o tamamen ayrı bir çalışma ile yapılması gereken çok ciddi bir konudur. Bu nedenle biz bu çalışmamızda kendi prensibimiz doğrultusunda hareket ederek türkçeye çevrilmiş birkaç tane eserin tanıtımıyla yetineceğiz.Batılıların Kur'ân ve Kur'ân ilimlerinin çok muhtelif yönlerini ele alan gerek müstakil eser gerekse de makale şeklinde hayli çalışmaları vardır. Bunlardan türkçeye çevrilmiş örnek bazı eserleri tanıtıp diğerlerinin isim listesini konun sonunda sunacağız.587

1- J. J. G. Jansen-Kur'ân'a Bilimsel Filolojik Pratik Yaklaşımlar:

Kitabın orjinal ismi The İnterpretation of the Kur'ân in Modern Eqypt'tır. 181 sahifeden meydana gelen eser J. J. G. Jansen tarfından te'lif edilmiştir. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Araştırma Görevlisi Halilrahman Acar tarafından Türkçeye çevrilmiştir.Kitap beş bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm (s.11-38) giriş niteliğinde olup Kur'ân ve tercümesi'ne dairdir.Otuzdokuz paragraflık olan bu bölüm, daha ziyade Mısır merkezli bazı değerlendirmelerden ibarettir. Kur'ân'ın yaratılmışlığından tercümesine; Zamahşeri'nin el-Keşşaf'ından, modern ilmî ve konulu tefsire kadar bir çok konu hakkında Batılı bir yaklaşımla bazı değerlendirmelerde bulunur.İkinci bölüm (s.39-67) otuzdört paragraftan teşekkül eder. Yazar bu bölümde sadece Muhammed Abduh'un tefsirini, tefsir metodunu ve tefsirinin beş temel ayırıcı özelliğini izah eder.Üçüncü bölümde (s.69-103) Kur'ân'ın Yorumlanması ve Doğa Bilgisi adlı başlık altında ilmî tefsirin tarihi seyri incelenmektedir. Bu bölümde yazar, ilmî tefsirin kitap ve sünnetteki dayanağından tutunuz da, Emin el-Huli'nin modern bilimsel yorumlara karşı dar tutumuna kadar ilmî tefsirin leh ve aleyhindeki bir dizi malumat sunar. Ancak değerlendirmeye alınan çalışmalar yine Mısır merkezlidir.Dördüncü bölüm (s.105-143) Kur'ân'ın yorumlanması ve filolojisine dairdir. Yazar, bu bölümde Kur'ân'la ilgili filolojik çalışmaları İbnu Abbas'tan alarak 20. asrın alimlerinden yine Emin el-Hulî ve öğrencisi Bintu'ş-Şatî gibi çağdaş alimlerin modern çalışmalarına kadar bir dizi çalışmayı değerlendirir.Yazar bu bölümde İbnu Abbas'ın Nafi' b. el- Azrek'e verdiği ikiyüz cevabın ispat yönünü irdeler. Eski Arap şiirinin Kur'ân'ın izahındaki konumuna değinir. Kur'ân'ın filolojik çalışmalarında Ebu Ubeyde ve Zamahşeri'nin; yenilerden de Emin el-Huli ile Bintu'ş-Şati’nin çalışmalarını tanıtır. Bölümde Emin el-Huli ile Bintu'ş Şati'nin çalışmalarının ağırlıkta olduğu unutulmamalıdır.Kitab'ın beşinci ve son bölümü (s.143-175) uygulamaya yönelik Kur'ân'ın yorumlanmasına dairdir.Yazar bu bölümde Kur'ân'ın pratik hayata yönelik tefsirini incelemeye tabi tutar. Yani Kur'ân'ın ahkâmı ve bu ahkâmın hayata geçirilme durumunu söz konusu yapan çalışmaları kaleme alır. Bu tefsirin öncüleri saydığı M. Abduh, Mustafa el-Meraği (ö.1945) ve Abdurrahman el-Benna gibi bazı şahsiyetlerin bu konu ile ilgili çabalarına değinir. Konunun akışı içerisinde içtihadı ele alır. İçtihad kapısının kapanması ile ilgili yeni ve eski alimlerin görüşlerini aktarır. Mısırlı Muhammed Ebu Zeyd gibi bazı modernistlerin Kur'ân'ın bazı ahkâm âyetleriyle ilgili görüşlerinden alıntılar yapan yazar, kitabın içinde geçen konuların kısa bir özetini son sözde vererek kitabını bitirir.Kitab hakkında kısaca şunu söyleyebiliriz:Kitap sanıldığı gibi ideal bir orjinaliteye sahip değildir. Kitap, isminden de algılanabileceği gibi tüm İslam dünyasında yapılan çalışmaları değil; sadece Mısır'da yapılan çalışmaları daha fazla ilgi merkezine almıştır. Zaman zaman örnekler de katarak kronolojik bir sıra içinde tanıtıcı bilgi sunmaktan öteye geçmez. Ne var ki, bu yazar da, diğer oryantalistlerin alışageldikleri kafa karıştırıcı ve kuşku verici üslûbu kullanmaktan geri kalmaz.588

2- J. M. S. Baljon-Kur'ân Yorumunda Çağdaş Yönelişler:

Kitap, J. M. S. Baljon tarafından telif edilmiştir. Fihristliyle beraber 159 sayfalık olan bu çalışma A. Ü. İlahiyat fakültesi Araştırma Görevlisi Şaban Ali Düzgün tarafından ingilizceden Türkçeye çevrilmiştir. Bu eserin amaç yönünden Jansen'in çalışmasından pek bir farkı yoktur. İkisi de çağdaş Kur'ân yorumunun tanıtımını ve

587 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 235-239.588

Bkz. J.J. G. Jansen, Kur'ân'a Bilimsel- Filolojik-Pratik Yaklaşımlar, terc. Halilurrahman Açar, Ank., 1993,5.16,24,113,114,142.Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 239-241.

karşılaştırmasını amaçlamışlardır. Bir kısım çağdaş simaları baz alan J. M. S. Baljon, çalışmasının girişinde çağdaş tefsircilerin bir genel tablosunu çizer. Sonra yine çağdaş yorumu baz alarak tefsir tarzlarını özet olarak sunar. Yazar Kur'ân'ın özelliklerini çağdaş yorumcuların görüşleri istikametinde inceler. Daha sonra aşağıda sıralıyacağımız konular hakkında modernist tefsircilerin görüşlerini karşılaştırarak incelemeye çalışır.Yazar Kelamı Problemler başlıklı bölüm altında şu konuları inceler: Allah Düşüncesi, Hür İrade Meselesi, Akıl ve Vahiy, Peygamberler, Evrensellik, İslam'ın Şartları, Polemik. Ayrıca yazar Kur'ân ve Modern Zaman başlığı altında şu hususlara yer verir: Bilimsel Yönler, Pratik Sorunlar, Politik Düşünce, Toplumsal Hayat. Kitap, Mısırlı Muhammed Abduh, (1905), Reşid Rıza, Tantavi (ö.1940), Muhammed Halefullah, Muhammed Kâmil Hüseyin, Hind-Pakistan alt kısmından Ebu'l-Kelam Azad (1988), Muhammed İnâyetullah el-Meşriki, Ahmed Gulam Perviz, Ahmed Han gibi modernistlerin görüşlerini merkez alarak çalışmasını sürdürür.589

Oryantalistlerin Kur'ân çalışmaları

1- Andrew Rippin, Bulletin Of the School Of Oriental And African Studies.2- Artur Jeffry, The Foreign Vocabulary Of the Ourân, Baroda, 1938.3- Bencheikh, J. A. "Sovrate Al-Kahf: Nevf Traductionsdu Eorn" Analyses The Ories, 1980/n. 3.5.2-50.4- Burton J. The Collection Of the Ourân, Cambridge University,1961. Press. 1977.5- Carra De Vaux, Les Penseurs de L İslâm, Paris, 1923.6- Cragg, K. The Mind Of the Ourân, İslâm in its Scripture, London 1971.7- Davenport John, Hz. Muhammed Ve Kur'ân-ı Kerim, çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul, 1347/1928.8- E. Montet, Le Coran, (İntroduction), Paris 1949.9- Gasmi L. Narrativite et Production du Sens dans Le Texte Coranigvele Reğcit de Dosepti, 3. dönem tezi, Paris III, 1978.10- Güstav Flugel, Nucumul-Furkan Fi Etrafi'l-Kurân, Leipzing 1842.11- H. Hırschfeld, New Research.es İnto The Composition And Exegesis Of The Ourân, 1902.12- Horoviz, J. Karanisohe Untersuchungen, Berlin ve leipzig, 1926. 13- Huart Clement, Une Nouvelle Source du Coran dans, Journal Asiatipue (Ja) 1904.14- Jacques Jomıer, The Bible And the Qurânt Newyork, 1964, çev. Sakıp Yıldız, İstanbul, 1980.15- J. Part, Studien Zur Kiritik Und Expese Des Ourans Dans Der İslâm, 1915.16- Labeaume J., Le Coran Onalyse.17- Masson D., Le Coran et La Reve'lation Judeo-Chretienne, Paris 1958.18- Maurice Bucaılle, Kitabı Mukaddes Kur'ân ve Bilim, çev. Suat Yıldırım, İzmir, 1981.19- M. Kasımırski, Le Coran, Paris (Fasquelle).20- M. Savary, Le Coran, Paris (İmprimerie Lutetia).Davenport John, Hz- Muhammed ve Kur'ân-ı Kerîm. Paret. P, Koran, Kommentey Und. Konkordnz, stutgard, 1971.21- R. Blachere, Indodiction au Coran, Paris 1959.22- Richard Bell, The Ourân, Edinburg, 1953. 23- Rudi Paret, Grenzender Koronfoschung, Stutgard, 1980.24- Speyer, H. Dic Biblischan Erzohlungen İm. Yaran hildesheim 1961.25- Stanley Lane-Poole, Le Coran Poesie et Ses Lois, Paris 1882. çev. Avni Doğan, Ankara, 1942.26- Theodor Nöldeke, Gecschichte de Oorans, Leipzig 1919. 27- T. Sabbagh, La Metaphore dans Le Coran, Paris. 1943.28- Wansbrough, Ourânic Studies, Sources And Methods Of Scriptural İnterpretation, 1977.29- Watt, M. İslamic Revelation in the Modern World, Edinburgh, 1969.590

ULÜMU'L KUR'ÂN ÇALIŞMALARIYLA İLGİLİ ÖNERİLERİMİZ:

İlim dünyasının 19. asırdan itibaren bir çok dallarda büyük gelişme kaydettiği kuşkusuzdur. Özellikle beşerî ilimlerdeki gelişmeler mücavir alan sayılabilecek dinî ilimleri de hissedilir derecede şöyle veya böyle etkilemiştir. Fazla hızını kaybetmeyen bu ilmî gelişmeler, insanî anlayış ve kavrayışlardaki yeni yaklaşımların ve değişik değerlendirmelerin var olmasındaki motivasyon sürecini hızlandırmaktadır. İlimlerin ayrışması da bu paralelde hız kazanmıştır. Bir ilmin birden çok alt dallara ayrıldığını görmekteyiz. Hatta daha evvel ya hiç bilinmeyen veya fazla tanınmayan bir çok ilim disiplinin ortaya çıktığını veya tanınır hale geldiğini sevinerek müşahade etmekteyiz. Beşerî ilimlerden sosyoloji, psikoloji, antropoloji, ekonomi, hukuk siyaset v.b. alanlarda kaydedilen gelişmeler bunun en bariz örneğidir.Ne var ki yeni gelişen veya kurulan bu ilimlerin büyük çoğunluğu Batılılar tarafından temellendirilip geliştirildi. Batılılar tarafından kuralları ve metotları belirlendi. Batılıların kültür normları bu ilimlerin alt yapısını oluşturdu.

589 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 241.590 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 242-243.

Batıda etkisi hiç küçümsenmeyen pozitivizim, bu ilimlerin oluşmasında 'kısmî de olsa' belirleyici oldu. Freud'un psikanalizde, Comte'un sosyolojide ve Marks'ın ekonomide belirleyici etkileri bilinen bir gerçektir.Bu ilimlerin yapılarının oluşmasında Batılı pozitivist düşüncelerin yanı sıra hırıstıyan dindar düşünceler de hayli etkili oldu. Batılı düşünürler ister pozitivist olsun ister dindar olsun oluşturdukları ve geliştirdikleri ilmi disiplinlerin tamamında kendi pozitivist ve hristiyan/yahudi kültür normlarını kullanmışlardır. Dolayısıyla uluslararası bir kimlikle ilim mahfillerine çıkması gereken bu ilimlerin bazıları avrupai bir hüviyyetle göründüler. Böyle olunca da İslam gibi tevhid temeli üzerine kurulu bir dinin veya hayat normlarının büyük bir bölümünü bu dinden ilham alan bir toplumun bu ilimlerden istifadesi oldukça sınırlı olacaktır. Çünkü onların ölçütleri, hareket noktaları, uygulama alanları, gözlem sahaları, denekleri, karşılaştırma, örnek ve numuneleri, bütün bunları etkileyen veya yönlendiren kültür norm ve kavramları pozitivist veya Hristiyan/Yahudi hayattan fışkırmıştır, öyle ise bunları, tevhid dininin hayatında belirleyici olduğu bir toplum için hareket noktası yapmak; doğru karar verme ve gerçeği ispatlama açısından oldukça risklidir. İstenen isabetli neticeleri vermesi ya imkânsız olur veya sağlıklı olmaz. En az Müslüman topluluklar için sağlıklı, gerçekçi, verimli ve isabetli bilimsel neticeye varabilmek için sosyoloji, psikoloji gibi bazı fert ve toplum bilimlerinin İslamî kriterler paralelinde yeniden formüle etmenin zarureti aşikârdır. Zaten son zamanlarda Müslüman aydınlar tarafından ilgi duyulan ve mesailerinin bir kısmını kanalize etttikleri, bilgiyi İslamileştirme olgusu, bu zaruretin ortaya çıkışından başka bir şey olmasa gerek.Yukarıda anlattıklarımızdan ötürü metodolojisi belli, mantığı net, kavramları açık bir Kur'ân Sosyolojisi, Kur'ân Psikolojisi ve Kur'ân Sosyal Antropolojisi'nin teşekkülü gereklidir. Her nekadar bu sahada bazı çalışmalar var ise de henüz netleşmediğine, müşahhas manada varlığından söz edilemeyeceğine inanıyoruz. Bu itibarla biz bu hususla ilgili olarak şunu öneririz: Akidesi sağlam, sosyolojiyi, din sosyolojisini, psikolojiyi ve din psikolojisini iyi bilen, Arapça'ya iyi vakıf olan Müslüman aydınların Kur'ân sosyolojisi, Kur'ân psikolojisi, hatta Kur'ân sosyal antropolojisi alanlarında yeni atılımlarda bulunmaları gerekir. Yeni hamleler yapmaları lazım. Böylece Kur'ân ilimleri üç yeni bilim dalına daha kavuşmuş olacaktır.İkinci önerimiz Kur'ân coğrafyasının tesbiti. Çünkü Kur'ân'da bir çok yer ve bazı şehir isimleri geçmektedir. Bunları bugünkü, modern teknolojilerle, arkeolojik kazılarla v.b. vasıta ve araçlarla yeniden tesbit etme imkânı olabileceğine inanıyoruz. Bu konuda daha önce tanıtmağa çalıştığımız Dr. Muhammet Beyyumî Mihran'ın dört ciltlik eseri büyük bir boşluğu doldurduğuna kanaat ediyoruz. Ama değinmediği bazı hususlar vardır. Mesala Lut kavminin kıssasına ve coğrafyasına, Hz. Peygamber'le müşriklerin savaşlarının geçtiği yerlere hiç değinmemiştir. Halbuki İlmî bir disiplin olmanın en önemli şartı kapsayıcı olmasıdır.Bu alana eski alimler her ne kadar ilgi göstermiş ve kitaplarında Kur'ân'da geçen coğrafî yerleri tesbite çalışmışlar ise de, ancak bugünkü teknik yöntemlerle yapılan kazılara dayalı ve bazı kitabelerle destekli olmaktan uzaktırlar. Bunun için bu günkü çağdaş ilim çevrelerinin güvenini fazla alamamaktadırlar. Öyle ise bu konunun yeniden değerlendirme zarureti vardır. Ancak ciddi ve yoğun bir insanî çaba neticesinde ortaya çıkabilecek bu bilim kolunun Kur'ân ilimleri sahasında önemli bir konuma sahip olacağı kesindir. Konu, sabırlı ve dirayetli bir araştırma ekibi beklemektedir.Üçüncü önerimiz, Kur'ân ilimleri ve tefsirinin bilgisayara yüklenmesi. Bildiğimiz kadarıyla Türkiye'de bu sahada ufak tefek bazı çalışmalar var ise de yeterli olmaktan uzaktırlar. Halbuki araştırmacı, kitaplardan daha fazla bilgisayardan istifade edebilir. Kur'ân ilimleri ve tefsirine derinlikli bir şekilde vâkıf olan bir ekibin gözetiminde hazırlanacak bir programın hem zaman bakımından hem de bir çok meseleye vâkıf olma açısından çok faydalı olacağı kesindir. Programla ilgili olarak düşündüğümüz bazı hususları arzedip gerisini bu konuya ilgi duyacak zatlara bırakıyoruz. Önce şu mazeretimizi belirtmeden geçemeyeceğiz. Bilgisayar program yapımı konusunda hiç bilgi sahibi değiliz. O hususta bilgi sahibi olsaydık belki daha değişik ve ideal önerilerde bulunurduk.Tefsirle ilgili hazırlanacak bir programda evvela, sûrenin ismi/isimleri, Mekkî, Medenî veya kaç âyetin Mekkî/Medenî oluşu, sûrenin ana konusu/konuları, fazileti ile ilgili sahih rivayetleri, fasılaların hangi harflerle bittiği, âyet ve kelime sayısı, usulî bilgiler (yani sûrede varsa nasih, mensuh, âm, has, mutlak, mukayyet v.b. ) sûrenin nüzul sırası, içerisindeki ahkâm âyetleri, garib kelimelerin manaları ve edebî sanatlar kaydedilmeli. Buraya kadarki malumat giriş niteliğinde olacaktır.Sûre âyetlerinin tefsirine geçilirken önce iniş sebebini, akabinde âyetle ilgili gelen rivayet tefsirlerini, dirayet manalarını; sonra, varsa ahkâmi görüşleri nakletmek uygun olacaktır. Kıraat ve î'rab vecihlerine manada değişikliğe sebebiyet verdiği ölçüde yer verilmelidir. Âyet, bugünkü ilmî verileri içeriyorsa mutlaka yer verilmelidir. Araştırmaya yardımcı olmak amacıyla âyetlerin manasında tercih edilen görüş göz önünde bulundurularak toplu manalar verilmelidir. Âyetlerin önceki âyetle münasebeti varsa kaydedilmelidir. Kelimelerin etimolojisi, ihtiyaç duyulabilecek kelimelerde kaydedilmelidir.Ulumu’l-Kur'ân sahasında ise, özellikle özlü bilgilerin yüklenmesine öncelik verilmelidir.Mesela: Önemli yeni ve eski kaynaklar içerdikleri konularla beraber yüklenmelidir. Özellikle günümüzde daha ziyade ihtiyaç hissedilen konular belirlenip yüklenmeli, Nesh gibi konuların ihtilafına ve âyet sayılarına da yer verilmeli.Kur'ân'ın konuları detaylı bir şekilde tesbit edilip her konu başlığı altında ilgili âyetler kaydedilmelidir.

Konularla ilgili müstakil eserler varsa sıralanmalıdır.591

SONUÇ

İlmi gelişmelerin ivme kazandığı 20. asırda bir çok ilim sahası bundan olumlu yönden etkilendiği gibi hiç şüphsiz Tefsir ve Kur'ân ilimleri de bundan büyük ölçüde etkilenmiştir. Kur'ân ilimlerinde daha evvel olmayan veya nüve halinde olan bazı ilim dalları gelişti/ortaya çıktı. Bu hızlı gelişme, konulu tefsir, ilmi âyetlerin tefsiri, Kur'ân kıssa ve mesellerinin psikolojik, sosyolojik, pedagojik izahları, tefsir tarihi, i'caz ve mu'cem çalışma alanlarında daha fazla kendini hissettirmektedir. Bütün bu sahalarda ciddi ve faydalı eserler yazılmış, alimler ilginç tesbitlerde bulunmuş faydalı yaklaşımlarla konuları irdelemişlerdir.Kür'ân ilimleri sahasında farklı tarzlarda bir çok eser yazılmıştır. Bu eserlerden bir kısmı bütüncül bir eğilim göstererek birden fazla konuyu ihtiva eder. El-Cezâirî, Subhî Es-Salih, el-Kattan, Sâbunî, Ebu Şehbe, Zerzur, A.Vahhab el-Gizlan ve Nurettin Itr'ın çalışmaları birden fazla konu işleyen çalışmalardır. Buna mukabil nesih, i'caz, kıssa, emsal, üslûbun her hangi bir yönü, İ’rab, Kur'ân araştırmaları muhtevasına giren her hangi bir hususu inceleyen yüzlerce müstakil konu çalışmaları da vardır.Gerek bu kısım çalışmalarda olsun gerekse önceki kısım çalışmalarda olsun üslûp sadeliğine önem verilmiş, gereksiz ihtilaflardan kaçınılmış; nüzul sebebi ve i'caz gibi günlük Kur'ân çalışmalarında daha fazla karşılaşılabilecek konulara ağırlık verilmiş ve konular eleştirel bir yaklaşımla incelenmiştir. Özelikle ahrufu seb'a, Kur'ân tarihi ve kaynağı gibi Oryantalistlerin eleştirilerine fazla hedef olmuş konulara da günümüz çalışmalarında ağırlık verilerek, bu eleştiriler cevaplandırılmaya çalışılmıştır.Günümüz modern teknolojisinin verilerine parmak basan bir çok âyet ilmî yönden müstakil eserlerle incelenmiştir. Böylece Kur'ân'ın ilahi oluşu bir kez daha ispat edilmeye çalışılmıştır.Çağımızda yazılan bir çok tefsirden bazıları, mukaddimelerinde Kur'ân ilimlerine yer vermiştir. Kasımı, İbnu Aşur, Reşit Rıza, Mevdudî ve Süleyman Ateş'in eserleri, mukaddimelerinde Kur'ân ilimlerini ihtiva eden tefsirlerdir. Bu arada Arapça yazılan Kur'ân ilimleri sahasındaki eserlerin yanısıra Türkçe gibi Arapça olmayan diğer bazı dillerde de bir kısım çalışmalar kaleme alınmıştır. Cerrahoğlu, Ali Turgut, Suat Yıldırım, Celal Kırca, Sait Şimşek bu sahada Türkçe eser yazan yazarlarımızdır.Kur'ân, muhtevası itibariyle bir çok konuyu ihtiva eden çok zengin bir yapıya sahiptir. Bu sayede o çok geniş bir yazar kitlesi tarafından çeşitli zaviyelerden incelenmiştir. Kur'ânla ilgili binlerce eserin yazılması, onun ihtiva ettiği kültürün ne kadar zengin, boyutlu ve çeşitli olduğunun en önemli ve ciddi göstergelerden biridir.Kur'ân ilimleri sahasına giren konulardan biri olmaktan ziyade Kur'ân araştırmaları diyebileceğimiz çok geniş bir yelpazeye sahip olan Kur'ân'ı herhangi birisini veya bir kaçını bir arada inceleyen eserler de günümüzde hayli gelişme kaydetmiştir. Bu gibi çalışmaları Kur'ân ilimlerinden belli bir alana sokmak bizce oldukça zordur. Bunun için biz bu tür Kur'ânla ilgili genel çalışmaları Kur'ân kültürü başlığı altında sunmayı tercih ettik.Kur'ân tarihi, İ'cazı, Nasıh-Mensuhu, kıssaları ve meseleleri, ilmi âyetler gibi bazı alanlar, günümüz insanının ilgisini çekmiştir. Bu gibi ilgi çeken alanlar çok velud olmuş, bir çok eserin yazılmasına neden olmuştur.Günümüz oryantalistleri, politik, ekonomik nedenlerle veya objektif bilimsel(ş) gerçekleri ortaya koymak sebebiyle Kur'âna daha fazla ilgi göstererek, bu sahada bir çok çalışma kaleme almışlardır. Bu çalışmaların ortak yönleri şüphe uyandırıcı, kafa karıştırıcı üslûplar kullanarak kötü sonuçları verecek düşünceleri, sinsice cüm-leleri arasına koymuş olmaları ve kendilerine yakın, emellerine uygun buldukları, sadece bazı modernist müslümaların çalışmalarını başka hiç bir şey yapılmamış gibi tanıtmaya ağırlık vermiş olmalarıdır. Sonra günümüzde İslam aleminde kaleme alınan Kasımı, İbnu Aşur gibi ciddi diğer bazı çalışmaları çağdışılık, eskinin tekrarı, yeni bir şey ilave edememenin acziyeti v.b. hususlarla Müslümanları ayıplamak da onların ortak şiarıdır.İşte, Oryantalistler tarafından şöyle ya da böyle yazılmış bir çok eser vardır. Nöldeke, Goldzıher ve Blâchere, gibi bazı oryantalistlerin, iftira, inkar, yalan dolu çalışmalarına parelel; Jansen, Baljon gibi bazıları da değişik bir stilde, eskilere göre daha sade ve görünürde daha objektif ve daha bilimsel diğer bazı çalışmalar da kaleme alınmış. Ancak yukarıda da ifade etmeye çalıştığım gibi bunlar da fırsatını bekliyor; fırsat buldukça kinlerini döküyorlar.Kur'ân muhtevasından, kıssa, mesel, tarğib ve terhib gibi bazı konuların psikoloji vb. bazı yeni ilimlerin kıstaslarıyla kaleme alınmasına şiddetle ihtiyaç vardır. Bu yeni bakış açılarının, ilmî disiplinler haline dönüştürülmesi için; bunların yeniden İslamî kriterler ve kurallarla temellendirilme zarureti kendini açıkça göstermektedir.Ayrıca Kur'ân tefsiri ve Kur'ân ilimleri sahasında uzman ekiplerce ciddiyet ve titizlikle detaylı bir şekilde hazırlanacak bir Kur'ânı Kerim tefsiri ve Kur'ân ilimleri bilgisayar programına şiddetle ihtiyaç vardır.592

BİBLİYOGRAFYA

591 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 244-246.592 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 248-250.

1- Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-Müfehrisu li Elfazi'l-Kur'ân'il Kerim, el Kahire 1364.2- el-Akk, Halid Abdurrahman, Usulu't-Tefsiri ve Kavaiduhu, Beyrut 1986. 3- el-Furkan ve'l-Kur'ân, Beyrut, 1992. 4- el-Alûsî, Mahmud, Ruhu'l-Meanî, Beyrut, 1985. 5- el-Amidî, Ali b. Muhammed, el-İhkam, fi Usuli'l-Ahkam, Beyrut 1985. 6- Asaf, Hüseyin, Oryantalizmin İdeolojisi, İst. 1989. 7- Ata, Abdülkadir, Azametu'l-Kur'ân, Beyrut, 1984. 8- Ateş, Süleyman, Kur'ân-ı Kerimin Evrensel Mesajına Çağrı, İst. 1990. 9- Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, İst. 1988-1991.10- el-Bakarî, Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'ân, Daru'l-Maarif, 1985. 11- el-Bakıllanî, Muhammed Ebubekir, İ'cazu'l-Kur'ân, Beyrut, 1988. 12- Baltacı, Muhyeddin, Dırasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987. 13- Berke, Abdulğani, Üslûbu'd-Da'veti'l-Kur'âniyye, Kahire, 1983. 14- el-Beyânunî, Abdülmecid, Darbû'l-Emsâl fi'l-Kur'ân, Beyrut, 1991. 15- el-Buharî, Muhammed b. İsmail, es-Sahih, İst. 1992. 16- el-Cahiz, Amr Ebu Osman, el-Beyan ve't-Tebyin, Kahire, 1985 17- Cemal, Ahmed, el-Kur'ân'il-Kerim Kitabun Uhkimet Âyatuhu, Beyrut, 1991. 18- Cemile, Meryem, İslâm ve Oryantalizm, çev. Faruk Yılmaz-Ahmed Deniz, İst. 1989. 19- el-Cerr, Halil, Larûs el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Paris, 1972.20- Cerrahoğlu, İsmail, Oryantalizm ve Batıda Kur'ân ve Kur'ân İlimleri Üzerine Çalışmalar, Ankara Ün. İlah.. Fak. Der. XXXI. Ankara 1989.21- Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara 1991.22- el-Cevziyye, Muhammed b. Kayyim, el-Fevaidu'l-müşevvik İla Ulumi'l-Kur'ân, Beyrut, 1982.23- el-Cezairî, Tahir, et-Tibyan li Ba'di'l-Mebahisi'l-Müteallikatı bi'l-Kur'ân alâ Tarikati'l-İtkan, Beyrut H.1412.24- el-Cürcanî, Abdülkahhir, Delailu'l-İ'caz, Mısır, ters.25- el-Cürcanî, Abdülkahhir, Esrârû'l-Belâğe, ba. y.y. trs.26- el-Cürcanî, Seyyid Şerif Muhammed, et-Ta'rifat, bas. y. y. trs. 27- Çetiner, Bedrettin, El-Mu'cemul Mufehrisu li'l- Kur'ânil-Kerim, İstanbul 1991,28- Çiçek, M. Halil, Advâu'n Ala sûreti'l-Mülk, İst, 1994.29- Çiçek, M. Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevî’nin Külliyât'ında Tefsir ve Kur'ân ilimleri, (basılmamış doktora tezi).30- Derviş, Muhyeddin, İ'rabul'l-Kur'âni'l-Kerimi ve Beyanuhu, Beyrut, 1992. 31- Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebeü'l-Azim, Beyrut, 1970. 32- el-Medhal ile'l-Kur'âni'l-Kerim, Kuveyt, 1984. 33- Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, bas. y.y., trs.34- Ebu Firah, Muhammed İbrahim, el-Hurufu'l-Mu'cemu fi Fevatihu's-Süver, el-Kuveyt, 1992.35- Ebu Gudde, Abdulfettah, et-Tibyan mukaddimesi, Beyrut, H.1412.36- Ebu Şame, Abdurrahman el-Makdısî, Kitabu'l-Murşidi'i-Veciz, Ankara 1986 37- Ebu Şehbe, Muhammed Muhammed, el-Medhal ilâ Dirâseti'l-Kur'âni'l-Kerim, Kahire 1992.38- Ebu Zehra, Muhammed, Tarihu'l-Mezahibi'l-İslamiyye, bas. y.y. 1989.39- Ebû's-Suud, Muhammed b. Muhammed el-İmadî, İrşadu'l-Akli's-Selim ila Mezaye'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut,trs.40- Elma'î, Zahir b. Avvad, Dirasatün fi't-Tefsiri'l-Mevdu'î li'l-Kur'âni'l-Kerim, er-Riyad H.1405.41- Firûzâbâdî, Mecduddin Muhammed b. Yakub, el-Kamusu'l-Muhit, ba. y.y. 1938.42- Mübarekfurî, Muhammed Abdurrahman, Tuhfetu'l-Ahvazi bi Şerhi Cami'it-Tirmîzi, Kahire 1964.43- Gorden, E. Pruett, İslâm ve Oryantalizm, (Oryantalistler ve İslamiyatçılar Oryantalist İdeolojinin Eleştirisi) adıyla yayınlanan makaleler terc. Bedirhan Muhib), İst. 1989.44- el-Hafnavî, Muhammed İbrahim, Dırasatun fi'l-Kur'ân'il-Kerim, bas. y. y. trs.45- el-Halidi, Salah Abdulfettah, Letaifu Kur'âniyye, Beyrut, 1992.46- Hamidullah, Muhammed, Kur'ân Tarihi, çev. Salih Tuğ, İst., 1993.47- el-Hattabî, Hamd b. Muhammed, el-Beyan fi İ'cazi'l-Kur'ân, Kahire, trsz. 48- Heyet, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, bas. y.y., 199049- Heyet, Türkçe Sözlük, Ankara 1988.50- Heyto, Muhammed Hasan, el-Mu'cizetu'l-Kur'âniyye, Beyrut, 1989.51- el-Hicazî, Muhammed Mahmud, el-Vahdetu'l-Mevduiyatu fi'l-Kur'âni'l-Kerim, el-Kahire, 1970.52- el-Hilbavî, Kemal Tevfik, Mevki'ü't-Ta'ribi ve't-Tercümeti mine't-Taskifive'l-Eslimeti, (Konferanslar el-Ma'hadu'l-İslamî), A:B:D, Virjina 1990. 53- Itr, Nureddin, Muhâdarâtün fî Ulumi'l-Kur'ân, Dımaşk 1988. 54- ed-Daranî, Hüseyin Selim Esed, İbn'l-Cevzî’nın Nasihul-Kur'âni ve Mensuhu'nun Tahkik Mukaddimesi, Beyrut 1990. 55- İbnu Aşur, Muhammed et-Tahir, et-Tahrir ve't-Tenvir,Tunus 1984.

56- İbnu Cerir, Muhammed et-Taberi, Cami'u'l- Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'ân, Beyrut 1988.57- İbnu Hacer, Ahmed el-Askalani, Fethu'l-Bari bi Şerhi Sahihi'l-Buhari, Beyrut trs.58- İbnu Hacer, Ahmed el-Askalani, Fedailu'l-Kur'ân, Beyrut 1986.59- İbnu Hazm, Ali b. Ahmed, el-Fisal fi'l-Mileli ve'l-Ehvai ve'n-Nihal, Beyrut, 1975.60- İbnu Manzûr, Muhammed b. Mukarrem, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1988.61- İbnu'l-Esir, Nasrullah b. Muhammed,el-Meselu's-Sair fi Edebi'l-Katibi ve'ş-Şair, Beyrut 1990.62- İbnu'l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali, Zadu'l-Mesir fi ilmi't-Tefsir, Beyrut 1987.63- İbnu'l-Keyyim, Muhammed Şemseddin el-Cevziyye, et-Turuku'l-Hükmiyye fi Siyaseti'ş-Şeriyye, el-Kahire, trs.64- İbnu'n-Nedim, Muhammed İbnu Yakub, el-Fihrist, bas.y.y.,1988. 65- İbnu'l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed, en-Naşr fi'l-Kıraati'l-Aşr, Beyrut, trs.66- İsfahanî, er-Rağıb el-Huseyn, el-Mûfredat fi Ğaribu'l-Kur'ân, Beyrut, trs. 67- Izutsu, Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, Ankara, trs.68- İzzedin b. Abdusselam, Kitababu'l-İşârâti ile’l-İ’caz fi Ba'di Ahvali'l-Mecaz, Kahire, trs.69- Jansen, JJ.G. Kur'ân'a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar, çev. Halilurrahman Açar, Ankara 1993.70- el-Kadr, Abdullah b. Muhammed Nasiruddin el-Beydavî, Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil, İst, 1977.71- el-Kasimî, Muhammed Cemaleddin, Muhasinu't-Te'vil, Beyrut 1978.72- Katip Çelebi, Mustafa Hacı Halife, Keşfu'z-Zunûn an İsme'l-Kutubi ve'l-Funûn, İst, 197i.73- Kattan, Menna' Halil, Mebâbisu fî Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut 1990.74- Kefevî, Eyyub b. Musa Ebu'l-Beka, el-Külliyat, Dimeşk, 1983.75- Kettanî, Abdulhayy, et-Teratibu'l-İdariyye, Beyrut trs.76- Kırca, Celal, Kur'ân'a Yönelişler, İst. ters. 77- Kurtubi, Muhammed Ebû Abdillah, el-Cami'u'li Ahkami'l-Kur'ân, Beyrut 1983.78- Kutub, Seyyid, Fizilali'l-Kur'ân, Cidde, 1986. 79- Kutub, Seyyid, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'ân, bas.y.y.,trs 80- Lewis, Bernard, İslâmın Siyasal Dili (çev. Fatih Taşar), İst. 1992. 81- Mahalli, Muhammed Celaleddin, Şarhu Cemi'l-Cevami', Mısır, trs. 82- Mahmud Muhammed Şakir, ez-Zahiretü'l-Kur'âniyye mukaddimesi, Dimeşk, 198783- Makram, Abdu'l-'Al Salim, Kadaya Kur'âniyyetün fi Davi'd-Dirasati'l-Lügaviyye, Beyrut, 1988.84- Malik, Babikr Bedri, Müslüman Psikologların Çıkmazı, çev. Harun Şencan, İst. 1981.85- Mar'aşlı, Yusuf Abdurrahman, el-Umde fi Ğaribu'l-Kur'ân'ın Tahkik Mukaddimesi, Beyrut, 1984.86- Mekkî b. Ebi Talip, el-İzah li Nasihi'l-Kur'âni ve Mensahi, bas. y.y. 1988.87- Mevdudî, Ebu'l-A'la, Tefhimu'l- Kur'ân, çev. heyet, İst. 88- Meydanî, Abdurrahman Hasan Habenneke, Emsalu'l-Kur'ân, Beyrut, 1992. 89- Mihran, Muhammed Beyyumî, Dirâsâtün Tarihiyetün mine'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut 1988.90- Muhammed Alî el-Hasan, el-Menar f'ı Ulumi'l-Kur'ân, Amman, 1983. 91- Muhammed b. en-Nehhas, Kitabu'n-Nasihi ve'l-Mensuhi fi'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut 1989.92- Muhammed el-Hemezani, Kitabul-i'tibar fi'n-Nasihi ve'l-Mensuhi Mine'l-Asar, Hımıs 1966.93- Muhammed Hamidullah, Kur'ân-ı Kerim Tarihi, (ter. Salih Tuğ), İst. 1993.94- Muhammed Mahir, Muhammed, el-Mektebâtu fil-İslami, Beyrut, 1978.95- Muhammed Mustafa Muhammed, el-Fihrisul Mevduiyye li Ayâti'l-Kur'âni'l-Kerim, Beyrut, 1989.96- Muhammed Salih Ali Mustafa, en-Nashu fi'l-Kur'ân'ı-Kerim, Beyrut, 1988. 97- Atıyye, Muhyeddin, el-Keşşafu'l-İktisadiyye li Âyâti'l-Kur'ani'l-Kerim, Virgina, 1991.98- Münzirî, Abdulazim el-Hafiz, et-Terğîb ve't-Tarhîb, Beyrut, trs. 99- Müslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, (Kastalânî hamişi) Beyrut, trs. 100- Mustafa Müslim, Mebahisu fi İ'cazi'l-Kur'ân, Beyrut, 1988. 101- Müslim, Mustafa, Mebahisu fi Ulumi'l-Kur'ân, Cidde 1988. 102- Mustafa Zeyd, en-Neshu fı'l-Kur'âni'l-Kerim, el-Mansura, 1987 103- Nakre, et-Tihamî, Seykolojiyetu'l-Kıssati fi'l-Kur'ân, Tunus 1974.104- Nevevî, Yahya Ebu Zekerriya, Şerhu Sahihi Müslim (Kastalani Hamişi), Beyrut, trs. 105- Rafii, Mustafa Sadık, İ'cazu'l-Kur'ân, Mısır, 1965. 106- Tarîhu Adabîl-Arab, Beyrut, 1973. 107- Rahmetullahi'l-Hindî, İzharu'l-Hakk, Riyad, 1989. 108- Rıza, Reşid, Esrarül Belağe Mukaddimesi, bas. y.y. trsz. 109- er-Rûmî, Abdurrahman Fahd, Ulümu'l-Kur'ân, Riyad H. 1413.110- es-Sabunî, Muhammed Ali, et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'ân, Beyrut. H. 1408.111- es-Safi, Osman Abdulkadir, el-Kur'ân'ıl-Kerim Bidiyyetu Tercümetihi, Beyrut 1994.112- Said-i Nursi, İşaratu'l-İ'caz fi Mezanni'l-İ'caz, İst. 1994.113- es-Salih, Subhî, Mebâhisu fî Ulûmi'l-Kur'ân, İst. trs.114- es-Serahsî, Muhammed Şemsu'l-Eimme, el-Mebsût, İst., 1-983.

115- es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman, el-İtkan fi Ulumi'l- Kur'ân, Mısır, 1978.116- es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman, Tedribu'r-Ravı fi Şerhi Takribi'n Nevâvî, Beyrut, 1979.117- es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman, Mu'tereku'l-Ekran, Beyrut, 1988. 118- eş-Şafii, Muhammed b. İdris, er-Risale, İst. 1989. 119- Şahin, Abdussabur, Tarihu'l-Kur'ân, bas. y.y. 1994.120- eş-Şatibi, İbrahim, el-Muvafakat fi Usuli'l-Ahkam, Bas. yay., II. 44-46.121- Şehhâte, Abdullah, Ulûmu'l-Kur'ân, Kahire 1985.122- eş-Şerif, Adnan, Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'âniyye, Beyrut 1993.123- eş-Şevkanî, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadir, Mısır, 1964.124- Şimşek, Said, Kur'ân Kıssalarına Giriş, İst. 1993125- Şimşek, Said, Kur'ân'da İki Mesele, Konya, 1987. 126- Tabl, Hasan, Üslûbu'l-İltifat, bas. y.y. trs. 127- et-Tabresi, el-Fadl b. el-Hasan, Mecma'ul-Beyan fi Tefsiri'!-Kur'ân, Beyrut, 1988.128- Taşköprüzade, Ahmed, Misbâhu's-Se'ade ve Miftâhu's-Siyâde, Beyrut 1989.129- et-Teftazânî, Mes'ud b. Ömer, Şerhu'l-Akaid, İst., H. 1307 .130- et-Teftazânî, Mes'ud b. Ömer, Muhtasaru'l-Meanî, İst. trs. 131- et-Tehânevî, Muhammed Ali b. Alı, Keşşâfu İstilahati'l-Funun, İstanbul, 1984.132- et-Tirmizî, Muhammed b. Ali, el-Emsal Mine'l-Kitabı ve Sünne, Beyrut, 1989.133- Turgut, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İst. 1993.134- Şah Veliyyullah, Ahmed ed-Dihlevî, el-Fevzu'l-Kabir fi Usuli't-Tefsir, Beyrut, 1987.135- Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'ân Dili.136- Yıldırım, Suat, Kur'ân İlimlerine Giriş, İst. 1989. 137- ez-Zemahşerî, Carullah Mahmud, el-Keşşaf, Beyrut, trs.138- ez-Zerkânî, Muhammed Abdulazim, Menâhilu'l-İrfân, bas. y.y.trs. 139- ez-Zerkeşi, Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'ân, Beyrut, trs. 140- Zerzur, Muhammed Adnan, Ulûmu'l-Kur'ân, Beyrut 1991. 593

593 Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 251-256.