7

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

«ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1919: ΕΘΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ»

ΑΠΟ TON

ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΜΑΡΤΙΟΣ 2017

./.

./.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 2. ΣΚΟΠΟΣ 2 3. ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ 2 4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Α» (ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ, ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ ΣΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ) 3 Ελληνισμός και Μικρά Ασία 3 Νεότουρκοι - Ελληνισμός 6 H στρατηγική σημασία της Μ. Ασίας για την Ελλάδα 10 Η περιγραφή της Αιγηίδος 13 5. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Β» (ΦΑΣΗ 1η : ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΠΑΡΙΣΙΟΥ – ΕΚΛΟ- ΓΕΣ 1920) 14 Η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης των Παρισίων – Τα επακόλουθα Γεγονότα 14 Στρατηγικός Σχεδιασμός της ελληνικής εμπλοκής 20 Η εσωτερική Διάσταση 22 Η διεθνής Διάσταση 23 Αποτίμηση του στρατηγικού Σχεδιασμού 26 Διαμόρφωση Εικόνας – Αξιολόγηση ελληνικής υψηλής στρατηγικής 28 α. Καταλληλότητα ή εσωτερική και εξωτερική προσαρμοστικό- τητα 28 β. Εσωτερική Συνοχή 28 γ. Αποδοτικότητα - Αποτελεσματικότητα 28 δ. Συσχετισμός Ικανότητας Στόχων 29 ε. Αντοχή στα Σφάλματα – Συσχετισμός Ικανοτήτων στόχων 29

./.

6. ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Γ» (ΦΑΣΗ 2η : ΕΚΛΟΓΕΣ 1920 – ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 1922) 30 Ιστορική ανάλυση περιόδου 30 Διαμόρφωση του στρατηγικού Σχεδιασμού 38 Η εσωτερική Διάσταση 40 Η διεθνής Διάσταση 41 Αποτίμηση του στρατηγικού Σχεδιασμού 42 Διαμόρφωση Εικόνας – Αξιολόγηση ελληνικής υψηλής Στρατηγικής 44 α. Καταλληλότητα ή εσωτερική και εξωτερική προσαρμοστικό- τητα 44 β. Εσωτερική Συνοχή 45 γ. Συσχετισμός Ικανότητας Στόχων 46 δ. Αποδοτικότητα - Αποτελεσματικότητα 46 ε. Αντοχή στα Σφάλματα 46 7. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ (ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ) 46 Συμπεράσματα 46 Αποτίμηση 48 8. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ) Α – 1 9. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» (ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ) Β – 1 10. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» (ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ) Γ – 1 11. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» (ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ-ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ) Δ – 1 12. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» (ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ) Ε – 1 13. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ» (ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΟΡΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ) ΣΤ – 1

./.

Σχης (ΠΖ) Εμμανουήλ Χατζής του Γεωργίου (ΑΜ:49000) Σπουδαστής ΣΕΘΑ Αθήνα, 31 Μαρτίου 2017

ATOMIKH ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΜΑ: «Στρατηγικός σχεδιασμός της Ελληνικής εμπλοκής στον

Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919: Εθνικές και Διεθνείς διαστάσεις»

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η μικρασιατική καταστροφή του 1922, συνέπεια του στρατιωτικού εγχειρήματος που επιχείρησε η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, αποτελεί τη μεγαλύτερη εθνική συμφορά στην ιστορία του νεωτέρου Ελληνισμού, η οποία κατέληξε στον οριστικό ξεριζωμό των Ελλήνων της περιοχής από τα πατρογονικά τους εδάφη, μετά από μακραίωνη ελληνική παρουσία και στην αναγκαστική τους μετεγκατάσταση στη μητέρα πατρίδα καθώς και σε άλλους τόπους, με τον πιο δραματικό τρόπο. 2. Αποτέλεσε παράλληλα την ταφόπλακα του ονείρου της «Μεγάλης Ιδέας», που απέβλεπε στη δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε Θαλασσών. Την μεγάλη αυτή συμφορά συνθέτουν η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, η πυρπόληση της Σμύρνης από τους Τούρκους, οι σφαγές, οι λεηλασίες, καθώς και άλλες φρικαλεότητες εις βάρος Ελλήνων και Αρμενίων χριστιανών, στη Σμύρνη, στις πόλεις και τα χωριά που ανακαταλήφθηκαν από τον τουρκικό στρατό, οι μαρτυρικές πορείες των χιλιάδων αιχμαλώτων προς το εσωτερικό της Ανατολής, η εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων και Αρμενίων και προ πάντων, το ξερίζωμα του Ελληνισμού από την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη.

3. Η μικρασιατική καταστροφή δεν προέκυψε ξαφνικά, αλλά είναι το αποτέλεσμα χρόνιων διεργασιών αλληλεπίδρασης ποικίλων παραγόντων, όπως αντικειμενικών δυσκολιών, στρατηγικών λαθών, εθνικών διαφορών, προσωπικών και μικροπολιτικών σκοπιμοτήτων και παθών. Πριν λοιπόν κάποιος θελήσει να διερευνήσει τη «μικρασιατική καταστροφή», πρέπει να εξετάσει σε βάθος χρόνου

-2-

./.

τα γεγονότα που προηγήθηκαν μέχρι την τελική πτώση και να αναζητήσει τα πραγματικά αίτια, που οδήγησαν σε αυτήν. 4. Συναφώς επισημαίνεται ότι ο όρος «Μεγάλη Ιδέα», αναφέρεται στο πολιτικό και εθνικιστικό ιδεώδες, που διαδόθηκε στον ελληνικό κόσμο από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αποτέλεσε τον άξονα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας, έως την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Η «Μεγάλη Ιδέα» δεν ήταν απλώς συναισθηματικό προϊόν των μεσαιωνολόγων του 19ου αιώνα, από μια άποψη είχε ηλικία αιώνων και ήταν βαθιά ριζωμένη στην εθνική και θρησκευτική συνείδηση των Ελλήνων.1 Κύριο θέμα της «Μεγάλης Ιδέας» ήταν η διεύρυνση των ελληνικών συνόρων, ώστε να συμπεριλάβουν περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν υπό ξένη κυριαρχία. Επί της ουσίας πρόκειται για αλυτρωτικό Ελληνικό οραματισμό, τον οποίο εμπνεύσθηκε ως όρο ο πρώτος συνταγματικός πρωθυπουργός Ιωάννης Κωλέττης, στα μέσα του 19ου αιώνα και στον οποίο στήριξε ολόκληρη την πολιτική του. Αναφέρεται στην προσπάθεια επανάκτησης των χαμένων εδαφών της βυζαντινής αυτοκρατορίας και παρέμεινε ως στόχος ουσιαστικά όλων των ελληνικών κυβερνήσεων μέχρι τον Αύγουστο του 1922, οπότε και εγκαταλείφθηκε οριστικά, μετά τη μικρασιατική καταστροφή.2 5. O Κωλέττης είχε δώσει στον όρο το εξής περιεχόμενο: «Δια την γεωγραφικήν θέσιν η Ελλάς είναι το κέντρον της Ευρώπης. Ισταμένη και έχουσα εκ μεν δεξιών την Ανατολήν, εξ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται εκ της πτώσεως αυτής να φωτίσει την Δύσιν, δια δε της αναγεννήσεώς της, την Ανατολήν. Το πρώτον μεν εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ημών, το δε δεύτερον είναι εις ημάς ανατεθειμένον. Εν τω πνεύματι του όρκου τούτου και δια να αποφασίσωσιν ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλά περί της Ελληνικής φυλής». Με τη ρήση αυτή υποδηλώνεται η μετατόπιση του κέντρου βάρους, από τα στενόχωρα όρια του ελληνικού κράτους, στον ευρύτατο χώρο του διάσπαρτου Ελληνισμού.3

ΣΚΟΠΟΣ 6. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι αφενός η ανάλυση και η ανάπτυξη, των παραμέτρων που συνθέτουν τον στρατηγικό σχεδιασμό της μικρασιατικής εκστρατείας, σε συνάρτηση με τις υφιστάμενες, εθνικές και διεθνείς διαστάσεις και αφετέρου ο σχολιασμός και η εξέταση τους, κάτω από το πρίσμα της θεωρίας των διεθνών σχέσεων και της προσέγγισης των στρατηγικών σπουδών.

ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ 7. Προϋπόθεση για τον βαθμό ανάλυσης του θέματος, αποτέλεσε ο περιορισμός που τέθηκε από τη Σχολή, ως προς το όριο της διακύμανσης της έκτασής του.

1 Llewellyn Smith Michael, Το όραμα της Ιωνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σελ. 36. 2 https://el.wikipedia.org/wiki/Μεγάλη_Ιδέα, πρόσβαση 5 Δεκ 16. 3 Διβάνη Λένα, Η Εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σελ. 144.

-3-

./.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Α»

ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ ΣΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

8. Ελληνισμός και Μικρά Ασία α. Η Μικρά Ασία υπήρξε κοιτίδα αρχαίων λαών και πολιτισμών, με έντονη ελληνική παρουσία από την μυκηναϊκή εποχή. Στα παράλια της προς το Αιγαίο, εγκαταστάθηκαν διάφορα ελληνικά φύλα (αιολικά, ιωνικά, δωρικά), τα οποία ίδρυσαν σημαντικότατες αποικίες. Σπουδαιότερες από τις αποικίες αυτές, υπήρξαν η Μίλητος, η Φώκαια, η Έφεσος, η Σμύρνη, η Μαγνησία, η Αλικαρνασσός καθώς και διάφορες άλλες. Οι Έλληνες εισέδυσαν στις ακτές και στην ενδοχώρα της Ιωνίας, ιδρύοντας και συνασπίζοντας πόλεις – κράτη, εκτείνοντας την κυριαρχία τους έως τα πέρατα της Μεσογείου, από τον Εύξεινο Πόντο έως τις Ηράκλειες στήλες, αποκαλύπτοντας πρώτοι την επιστημονική γεωγραφία και την ιστορία, εμβαθύνοντας στον πειθαρχημένο στοχασμό. Κατά τους ελληνιστικούς και ακόμη τους ρωμαϊκούς χρόνους, θα συντηρήσουν και θα εξακολουθήσουν να αναδεικνύουν την ελληνική γλώσσα και τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού. Αφότου εξάλλου συγκροτήθηκε το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος η Μικρά Ασία, αποτέλεσε ζωτικό πνεύμονα του, ειδικότερα πολιτιστικό, οικονομικό και πνευματικό. β. Σε κάθε περίπτωση όμως πέρα από τον οικουμενικό και πολυεθνικό χαρακτήρα, το στίγμα παρείχε η ελληνορθόδοξη υπόσταση της.4 Η μακρά αυτή παράδοση υποχώρησε εντούτοις υπό τα απηνή πλήγματα της οθωμανικής κατάκτησης, ήδη από την ενδέκατη εκατονταετία, για να αναβιώσει ισχυρή όταν από τα τέλη του 18ου αιώνα, ανέκτησε και βαθμιαία αύξησε την ισχύ της μια νέα εμπορική αστική τάξη, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του ελληνισμού ειδικά στην Ιωνία με τη διάπλαση υπό το καθεστώς της οθωμανικής κυριαρχίας, του κοινοτικού βίου των Ελλήνων. Ένα ακόμα σημαντικότερο στοιχείο του εθνικού αισθήματος, προερχόταν από την ιστορία της Μικράς Ασίας κατά τη χριστιανική εποχή και τα συναισθήματα που ανακαλούσε η ιδέα του Βυζαντίου. Η Μικρά Ασία, υπήρξε η καρδιά του ανατολικού ρωμαϊκού ή βυζαντινού κράτους, το θεμέλιο της αυτοκρατορικής άρχουσας τάξης, η κυριότερη πηγή στρατολογίας, ο σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας. Τον καιρό που τα Βαλκάνια σφυρηλατούνταν και αναπλάθονταν από τις βαρβαρικές εισβολές των Σλάβων, η Μικρά Ασία παρέμενε ανέγγιχτη. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, ήταν φυσικό να μετατοπιστεί το κέντρο βάρους του ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία.5 γ. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την εγκατάσταση των Τούρκων σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία, το ελληνικό στοιχείο με τον καιρό συμπιέστηκε και κινδύνευε να εξαφανιστεί σε όλες τις περιοχές, εκτός από τα παράλια. Η τουρκική γλώσσα και τα τουρκικά έθιμα επικράτησαν στις αγροτικές περιοχές της ενδοχώρας και πάρα πολλοί χριστιανοί εξισλαμίστηκαν. Ωστόσο, στα τέλη του 18ου αιώνα και στον 19ο αιώνα, η αυξανόμενη δύναμη και ευημερία της

4 Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, Ίκαρος, Αθήνα 2009, σελ. 6. 5 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 69.

-4-

./.

ελληνικής εμπορικής – αστικής τάξης, αντικατοπτρίζονταν στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του Ελληνισμού, στη δυτική Μικρά Ασία. Η ανάπτυξη αυτή ενισχύθηκε και επιταχύνθηκε από το όλο και εντονότερο ενδιαφέρον του δυτικού κεφαλαίου, για τις δυνατότητες εκμετάλλευσης που προσέφερε η περιοχή.6 δ. Η παρουσία του μικρασιατικού Ελληνισμού υπήρξε γεωγραφικά διάσπαρτη, σε όλο το μήκος και πλάτος της Ανατολίας. Η παρουσία όμως του ελληνικού στοιχείου, ήταν ιδιαίτερα έντονη στην κοσμοπολίτικη Σμύρνη, ένα από τα σπουδαιότερα εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα της Μεσογείου, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Για τον μικρασιατικό Ελληνισμό, η Σμύρνη αποτελούσε οικονομικό, πολιτιστικό και εθνικό κέντρο, ιδιαίτερα για τους τουρκόφωνους ελληνορθοδόξους της ενδοχώρας. Ήταν η καρδιά του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, η μεγάλη επέκταση του λιμανιού της οποίας τον 19ο αιώνα, επέφερε τεράστια αύξηση του πληθυσμού και του εμπορίου της. Στο λιμάνι της Σμύρνης προσέγγιζαν ετησίως 3.500 ιστιοφόρα, 2.500 ατμόπλοια, ενώ διακομίζονταν εμπορεύματα 2.500.000 τόνων. Επικρατούσα σημαία ήταν η ελληνική. ε. Επιπλέον η αναλογία του Ελληνικού πληθυσμού αυξήθηκε από το ένα τρίτο περίπου που ήταν το 1800, στο μισό σχεδόν του συνολικού πληθυσμού ακριβώς πριν από τους βαλκανικούς πολέμους. Έτσι κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι Έλληνες ξεπέρασαν το τουρκικό στοιχείο, καθόσον από τους 370.000 κατοίκους της πόλης, ήταν 165.000, οι Τούρκοι 80.000, οι Αρμένιοι 40.000, οι Ισραηλίτες 55.000 ενώ υπήρχαν και 30.000 κάτοικοι άλλων εθνοτήτων. Το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης, μεγάλωνε μαζί με τον πληθυσμό της. Η αριθμητική υπεροχή του ελληνικού στοιχείου, η επιβολή του στο εμπόριο και τις λοιπές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής καθώς και ακόμα και από άλλες εθνότητες χρησιμοποίηση της ελληνικής γλώσσας είχαν προσδώσει ελληνικό χρώμα στη πόλη με αποτέλεσμα η Τούρκοι να την αποκαλούν «Γκιαούρ Ισμίρ», δηλαδή άπιστη Σμύρνη.7 Οι νέες σιδηροδρομικές γραμμές επεξέτειναν την εμπορική ενδοχώρα, που την είχε για πρώτη φορά κάνει προσιτή η Βρετανική εμπορική εταιρεία της Ανατολής και στο τέλος του 19ου αιώνα οι εξαγωγές της Σμύρνης, ξεπερνούσαν τις εξαγωγές κάθε άλλου τουρκικού λιμανιού συμπεριλαμβανομένης και της Κωνσταντινούπολης.8 Γενικά ο μικρασιατικός ελληνισμός, δύναται να διαχωρισθεί σε τέσσερις βασικές ομάδες: Της Ιωνίας, της Προποντίδας, της Καππαδοκίας και του Πόντου. στ. Οι ελληνικοί πληθυσμοί στην οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν οργανωμένοι σε κοινότητες σύμφωνα με την πρακτική του Μιλλέτ, που αποτε-λούσε το θρησκευτικό έθνος. Κεφαλή του ορθόδοξου Μιλλέτ που περιλάμβανε τούς Έλληνες και Σλάβους ορθόδοξους, ήταν το οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι περιγραφές των ελληνικών κοινοτήτων της Μικράς Ασίας αποπνέουν μια αίσθηση δραστηριότητας, κινητικότητας και ζωντάνιας μέσα σε ένα περιβάλλον, που διατηρούσε ακόμα οργανωμένη την ιεραρχική, κοινωνική και κοινοτική δομή του. Υπό την επίβλεψη του τοπικού μητροπολίτη και μέσω αυτού του οικουμενικού πατριάρχη, η κοινότητα είχε δικούς της αντιπροσώπους, που ρύθμιζαν τις δικαστικές διαφορές και σχέσεις με την οθωμανική διοίκηση. Η κοινότητα του 19ου – αρχών 20ου αιώνα, ήταν μια κοινωνία αυτοπειθαρχημένη, που πίστευε στη

6 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 70. 7 ΓΕΣ, Επίτομος Ιστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας 1919 – 1922, ΔΙΣ, Αθήνα 1967, σελ. 8. 8 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 78.

-5-

./.

συλλογική δράση για το καλό της κοινότητας και των μελλοντικών γενεών.9 Η συνολική αριθμητική δύναμη του ελληνικού στοιχείου της Μικράς Ασίας, δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια διότι δεν υπάρχουν αξιόπιστες στατιστικές. Ωστόσο η επίσημη οθωμανική στατιστική του 1910 και η στατιστική του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως του 1912, δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές και επιτρέπουν να σχηματίσουμε κάποια εικόνα:10

ΣΥΝΟΛΟ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

(ΧΩΡΙΣ ΚΩΝ/ΠΟΛΗ)

ΕΠΙΣΗΜΗ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ

1910

ΠΟΣΟΣΤΟ

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ

ΚΩΝ/ΛΕΩΣ 1912

ΠΟΣΟΣΤΟ

Τούρκοι [σ.σ. ορθότερα, μουσουλμάνοι]

8.192.589 75,7% 7.048.662 72,7%

Έλληνες 1.777.146 16,4% 1.782.582 18,4%

Αρμένιοι 594.539 5,5% 608.707 6,3%

Εβραίοι 39.370 0,4% 37.523 0,4%

Λοιποί 219.451 2,0% 218.102 2,2%

Σύνολο 10.823.095 100,0% 9.695.576 100,0%

ζ. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη «Συνδιάσκεψη της Ειρήνης» του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στην Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες, που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής και το οποίο κυριαρχούσε οικονομικά, καταφέρνοντας να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά, παρ’ ότι αποτελούσε μειονότητα, σε εχθρικό περιβάλλον.11 η. Τα υπάρχοντα στοιχεία, συγκλίνουν χωρίς αμφιβολία, στο συμπέρασμα ότι ο ελληνισμός αποτελούσε σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και είχε υψηλή μορφωτική και οικονομική στάθμη. Η εκπαίδευση βρισκόταν στην καρδιά της αναζωπύρωσης του ελληνισμού, στη Μικρά Ασία. Το 1773, ο Παντολέων Σεβαστόπουλος, Βρετανός υπήκοος, έθεσε την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης υπό την προστασία του βρετανικού προξενείου, για να την προστατέψει από τις διάφορες αντιξοότητες που συχνά αναστάτωναν τα σχολεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η σχολή έγινε το καμάρι του ελληνικού πνευματικού πολιτισμού στη δυτική Μικρά Ασία και είχε μια λαμπρή βιβλιοθήκη με πλήθος βιβλία και σπάνια χειρόγραφα. Παράλληλα με την ανάπτυξη της Ευαγγελικής Σχολής, ιδρύθηκαν ελληνικά σχολεία σε ολόκληρη την Ανατολή. Η παιδεία που προσφερόταν δεν ήταν εκκλησιαστική, ήταν σύγχρονη, κοσμική και αποσκοπούσε να αναπτύξει στα Ελληνόπαιδα εθνικά ιδεώδη, υπερηφάνεια για τη γλώσσα τους και τη συνείδηση ότι ήταν απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων και κληρονόμοι της κλασικής παιδείας.12 Σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Θράκης, στην Κωνσταντινούπολη, στη δυτική Μικρά Ασία και τον Πόντο οι Έλληνες συχνά κυριαρχούσαν.

9 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 76. 10 Κουτσουράδης Τιμολέων, Η Μικρασιατική Εκστρατεία, Συλλογές, Αθήνα 2005. 11 Σβολόπουλος Κων/νος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 2008, σελ. 143-144. 12 Llewellyn Smith, ό,π, σελ. 70.

-6-

./.

θ. Οι ελληνικές κοινότητες ήλεγχαν πριν το 1922 το 50% του κεφαλαίου του επενδυμένου στη βιομηχανία της αυτοκρατορίας, το 60% των θέσεων εργασίας στους μεταποιητικούς κλάδους, ενώ κυριαρχούσαν απόλυτα, στο εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 1914, το 46% των ιδιοκτητών τραπεζών και τραπεζιτών στην Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν Έλληνες. Την ίδια χρονιά, από τις 6.507 βιομηχανίες και βιοτεχνίες της Αυτοκρατορίας το 49% ανήκε σε Έλληνες. Έλληνες ήταν το 52% των γιατρών, το 49% των φαρμακοποιών, το 52% των αρχιτεκτόνων, το 37% των μηχανικών και το 29% των δικηγόρων της Αυτοκρατορίας13. Οι Ρωμιοί μαθητές αντιπροσωπεύουν σε απόλυτους αριθμούς το διπλάσιο σχεδόν των Μουσουλμάνων μαθητών, σε όλη την αυτοκρατορία. Η ελληνική γλώσσα είχε γίνει η γλώσσα των εμπόρων και της καλής κοινωνίας, σε βαθμό που σημαντικό ποσοστό Ρωμιών, αγνοούσε την τουρκική.

9. Νεότουρκοι - Ελληνισμός α. Οι Νεότουρκοι (στα τουρκικά Jön Türkler), ήταν οπαδοί μεταρρυθμιστικής κίνησης στην Τουρκία, με πολιτικό χαρακτήρα. Η κίνηση αυτή άρχισε με την ίδρυση του κομιτάτου της Νέας Τουρκίας από τον Μιντάτ πασά, το 1868. Το παράνομο πολιτικό αυτό κίνημα είχε μεγάλη διάδοση στους διανοούμενους, στους σπουδαστές των στρατιωτικών σχολών και στους νέους αξιωματικούς και συντέλεσε το 1876 στην εκθρόνιση των σουλτάνων Αμπντούλ Αζίζ και Μουράτ Ε΄ και στο ανέβασμα στο θρόνο του Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ (1876-1909). β. Αυτός αρχικά δέχτηκε το φιλελεύθερο σύνταγμα της χρονιάς εκείνης, με το οποίο παραχωρήθηκαν στο λαό ελευθερίες. Κατόπιν όμως άρχισε να κυβερνά και πάλι απολυταρχικά, με αποτέλεσμα να εκτοπιστεί και να δολοφονηθεί το 1883. Το 1902 το κίνημα διασπάστηκε σε μια μερίδα που πρέσβευε αιτήματα διοικητικής αποκέντρωσης και καλών σχέσεων με τη Δύση και στην «Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο», που ιδρύθηκε το 1904 και τασσόταν υπέρ του συγκεντρωτισμού, απέρριπτε τις επεμβάσεις των δυνάμεων στα εσωτερικά του κράτους και εμπνεόταν όλο και περισσότερο από εθνικιστικά ιδεώδη. Είχε ως αρχηγούς τους Νιαζί και Εμβέρ και σκοπό τη μετατροπή της θεοκρατικής φεουδαρχικής αυτοκρατορίας, σε συνταγματικό αστικό κράτος. Πίεσαν τότε το σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ, να επαναφέρει το σύνταγμα του 1876 που είχε καταργηθεί. Τον Ιούλιο του 1908 οι αξιωματικοί του Σώματος Στρατού της Θεσσαλονίκης, τάχτηκαν υπό την «Ένωση και Πρόοδος» (Ittihad ve Terraki) και απαίτησαν και αυτοί με τη σειρά τους από τον σουλτάνο να επαναφέρει σε ισχύ το Σύνταγμα του 1876. Επειδή όμως αυτός αντέδρασε, σε συνεργασία με τις μεγάλες δυνάμεις και με την συνδρομή του στρατού, οι Νεότουρκοι βάδισαν εναντίον της Κωνσταντινούπολης, τον εκθρόνισαν και ενθρόνισαν ως σουλτάνο τον Μεχμέτ (Μωάμεθ) Ε,΄ τον Απρίλιο του 1909. γ. Οι Νεότουρκοι εμφανίστηκαν ως δύναμη μετασχηματισμού της απολυταρχικής αυτοκρατορίας σε σύγχρονο εθνικό κράτος, που η λειτουργία της θα καθοριζόταν από τις αρχές του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Εμφανίστηκαν σε μια εποχή που η οθωμανική αυτοκρατορία, ως ένα προνεωτερικό κρατικό μόρφωμα,

13 Σιούσουρας Πέτρος, Γεωπολιτική και ζωτικός χώρος. Η Μικρασιατική εκστρατεία και ο ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2012, σελ. 124.

-7-

./.

παραχωρούσε τη θέση στα σύγχρονα έθνη – κράτη, που εκείνη την ιστορική περίοδο εμφανίζονταν με τον γνωστό βασανιστικό και βίαιο τρόπο. Η ιδιομορφία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, συνίστατο στο γεγονός ότι μετά τις σημαντικές μεταρρυθμίσεις – που συνέβησαν στα μέσα του 19ου αιώνα και εξασφάλιζαν μια σχετική ελευθερία και ανοχή στους χριστιανικούς πληθυσμούς – η νέα οικονομία του εμπορίου και της βιομηχανικής παραγωγής είχε κυριαρχηθεί κυριολεκτικά από τους Έλληνες, τους Αρμενίους και τους Εβραίους. Οι μουσουλμάνοι είχαν αρκεστεί στην αποκλειστική νομή της γραφειοκρατίας, του στρατού και της παραδοσιακής φεουδαρχίας. δ. Το γεγονός ότι η οθωμανική αστική τάξη δεν αποτελείτο από μουσουλμάνους αλλά από χριστιανούς, ενέτεινε τους φόβους των στρατιωτικών, ότι σύντομα θα βρεθούν εκτός ιστορίας. Αυτός ακριβώς ήταν ο φόβος που κινητοποίησε τα πολύμορφα, πολυεθνικής προέλευσης στρατιωτικά στρώματα να οργανωθούν, να εφεύρουν μια συνεκτική ιδεολογία τον Τουρκισμό και να καταλάβουν εν τέλει την εξουσία με το νεοτουρκικό πραξικόπημα. Ένας από τους λόγους λοιπόν που εκδηλώθηκε τη νεοτουρκική «επανάσταση», ήταν ο έλεγχος των οικονομικών δραστηριοτήτων όπου κυριαρχούσε το χριστιανικό στοιχείο. Το ενδιαφέρον στην τουρκική περίπτωση, που θα καθορίσει όλη την ιστορία του τουρκικού εθνικού κράτους, είναι ότι το ρόλο των αστικών στρωμάτων είχαν οι στρατιωτικοί. Στην πραγματικότητα το κίνημα των Nεότουρκων το 1908 αποτέλεσε την αντεπανάσταση, εναντίον των δημοκρατικών κινημάτων των υπόδουλων εθνών. ε. Σ΄ όλη την έκταση της αυτοκρατορίας από την Βοσνία-Ερζεγοβίνη μέχρι τη Λιβύη και από τη Μακεδονία μέχρι τη Μεσοποταμία, το ρεύμα της αλλαγής ήταν έντονο. Μόνο η μετάβαση σε μια δημοκρατική κοινωνία, φαινόταν ότι θα μπορούσε να σταματήσει την αποσάθρωση. Ακριβώς αυτή την προοπτική προπαγανδίζανε αρχικά οι Νεότουρκοι ηγέτες, πετυχαίνοντας την αμέριστη συμπαράσταση των χριστιανικών εθνών. Όμως σύντομα στους κόλπους της παράταξης «Ένωση και Πρόοδος», θα επικρατήσουν οι ακραίες εθνικιστικές θέσεις. Ο οθωμανισμός θα εγκαταλειφθεί και θα υιοθετηθεί ο παντουρκισμός. Οι Νεότουρκοι θα ριζοσπαστικοποιηθούν ακόμα περισσότερο, συνδεόμενοι με τα εθνικιστικά παντουρκιστικά κινήματα που δρούσαν στο εσωτερικό της Ρωσικής αυτοκρατορίας (Τάταροι, τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της Κεντρικής Ασίας). στ. Τον Οκτώβριο του 1911 οι Νεότουρκοι αποφάσισαν και επισήμως στο τρίτο τους συνέδριο που έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη, την εξόντωση των μη τουρκικών εθνοτήτων. Η οθωμανοποίηση (ottomanization) δηλαδή ο εκτουρκισμός δια της βίας όλων των κατοίκων, αποφασίζεται τελεσίδικα. Το μέσο επιβολής θα ήταν οι εξοπλισμένοι Μουσουλμάνοι. Στη συγκεκριμένη απόφαση οι Νεότουρκοι χρησιμοποιούν παραπλανητικά τον όρο «οθωμανοποίηση», προσπαθώντας να περιβάλουν την πολιτική εκτουρκισμού με ένα οικείο, για τους περισσότερους μουσουλμάνους, περίβλημα. Ο Τζελάλ Μπαγιάρ (Celal Bayar), ένας από τους Νεότουρκους πραξικοπηματίες, αναφέρει ότι οι Νεότουρκοι αντιμετώπιζαν τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως «εσωτερικά καρκινώματα». ζ. Οι βασικές αρχές και θέσεις των Νεότουρκων ήταν αρκετά σαφείς: «Η Τουρκία πρέπει να γίνει μωαμεθανική χώρα, όπου η μωαμεθανική θρησκεία και οι μωαμεθανικές αντιλήψεις θα κυριαρχούν και κάθε άλλη θρησκευτική

-8-

./.

προπαγάνδα θα καταπνίγεται… Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να πραγματοποιηθεί η πλήρης οθωμανοποίηση όλων των υπηκόων της Τουρκίας. Και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με την πειθώ. Άρα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένοπλη βία… Το δικαίωμα των άλλων εθνοτήτων να έχουν δικές τους οργανώσεις θα πρέπει να αποκλειστεί. Κάθε μορφή αποκέντρωσης και αυτοδιοίκησης θα θεωρείται προδοσία προς την τουρκική αυτοκρατορία».14 Εφάρμοσαν τότε υπερεθνικιστική πολιτική, που αποτέλεσε το βασικό αίτιο του Βαλκανικού πολέμου του 1912. Τον Ιούνιο του 1913 οργάνωσαν τη δολοφονία του μεγάλου βεζίρη Σεφκέτ και δημιούργησαν την τριανδρία Εμβέρ –Τζεμάλ –Ταλαάτ, που παρέσυρε την Τουρκία στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. η. Η μεγάλη αναταραχή που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια με την επανάσταση των Νεότουρκων από το 1908 ώς το 1914, έφερε μεγάλες αλλαγές για τους Έλληνες στην περιοχή της Σμύρνης και τους προήγαγε σε κεντρικό πρόβλημα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, γεγονός που σε κάποια στιγμή λίγο έλλειψε να οδηγήσει σε πόλεμο. Η επανάσταση των Νεότουρκων με την επιβολή κοινοβουλίου και συντάγματος, ξύπνησε ευαισθησίες και ελπίδες στους χριστιανούς – οράματα να γίνουν συγκυβερνήτες της αυτοκρατορίας κατά την έκφραση του Ίωνος Δραγούμη – που όμως σύντομα διαψεύστηκαν με τραγικό τρόπο, όταν οι Νεότουρκοι άρχισαν να εφαρμόζουν πολιτική «εξοθωμανισμού» των μειονοτήτων. Οι εθνικές εχθρότητες και διαφορές οξύνθηκαν. Ο μαχητικός εθνικισμός των Nεοτούρκων και η πολιτική τους να αφομοιώσουν δια της βίας τα μη τουρκικά στοιχεία με τον τουρκικό λαό έκαναν τους Έλληνες να αρχίσουν να προσβλέπουν με ελπίδα προς την Αθήνα. Οι βαλκανικοί πόλεμοι επηρέασαν ψυχολογικά τις σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων με τον ίδιο τρόπο που τις είχε επηρεάσει και η επανάσταση του 1821. Αναπόφευκτα οι Τούρκοι άρχισαν να θεωρούν εχθρούς μέσα στο σπίτι τους Οθωμανούς Έλληνες, που είχαν ταυτιστεί απόλυτα με τους παλαιοελλαδίτες ομόθρησκούς τους15. θ. Συνεπώς όχι μόνο διαψευδόταν η προσδοκία ότι τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα θα κατοχυρώνονταν στο πλαίσιο ενός συνταγματικού πολιτεύματος, αλλά επιπρόσθετα καταργούνταν και τα παραδοσιακά προνόμια των μη μουσουλμάνων, σε εφαρμογή του κανόνα της άρσης των θρησκευτικών διακρίσεων. Προβλεπόταν μάλιστα η λήψη συρροής μέτρων, κατά παράβαση των διεθνών συνθηκών εις βάρος όχι μόνο των Οθωμανών αλλά και των πολυάριθμων Ελλήνων υπηκόων, που ασκούσαν εμπορικές ή άλλες οικονομικές δραστηριότητες στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Μάταια η ελληνική κυβέρνηση επιδίωξε μια ομόφωνη αντίδραση των κρατών μελών της ευρωπαϊκής συμφωνίας έναντι των πραξικοπηματικών ενεργειών του τουρκικού κομιτάτου.16 ι. Οι ελληνικές κοινότητες της Μικράς Ασίας, έπεσαν θύμα των τουρκικών αντιποίνων το 1914. Με συστηματικό τρόπο, χρησιμοποιώντας τους Τσέτες (άτακτα σώματα, αντίστοιχα των κομιτατζήδων της Μακεδονίας) και με τη συνέργεια των οθωμανικών αρχών, οι Τούρκοι ξερίζωσαν τις ελληνικές κοινότητες της παραλιακής ζώνης, κατέλαβαν τα σπίτια και τη γη τους και εξανάγκασαν τους κατοίκους να εξοριστούν βίαια. Επεισόδια διωγμών των Ελλήνων, σαν αυτό της Φώκαιας τον Ιούνιο του 1914, εικονογραφούν τις όλο και χειρότερες σχέσεις

14 Απόφαση του Συνεδρίου των Νεότουρκων και του κόμματος εξουσίας Ένωση και Πρόοδος, Νοέμβριος 1911. 15 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 79-80. 16 Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, σελ. 10.

-9-

./.

μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στη Μικρά Ασία και εξηγούν τις πιέσεις που ασκούνταν στους Έλληνες πολιτικούς, προκειμένου να ενστερνιστούν την υπόθεση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και να ζητήσουν τη ένωση ως λύση στα προβλήματά τους. Οι διωγμοί εκ μέρους των Οθωμανών και οι απελάσεις των Ελλήνων από τα παράλια, ήταν εκδήλωση μιας συστηματικής πολιτικής, που είχε στόχο να πιέσει την ελληνική κυβέρνηση κατά τη διαμάχη για την κατοχή των νησιών του Αιγαίου και να προωθήσει τον εκτουρκισμό τους.17 ια. Οι αντιπρόσωποι του βρετανικού εμπορίου στη Σμύρνη έστελναν ομοίως μηνύματα, τα οποία έκαναν λόγο για «συστηματική δίωξη του ελληνικού στοιχείου από τους Τούρκους και την τουρκική κυβέρνηση» στο εσωτερικό του βιλαετίου, που τελικά θα οδηγούσε την ελληνική φυλή στον εκπατρισμό, όπως ακριβώς είχε συμβεί νωρίτερα στην τουρκική Θράκη. Οι παράμετροι και τα μέσα αυτού του συστηματικού διωγμού, ο οποίος σύμφωνα με τους διπλωματικούς εκπροσώπους της Ελλάδας (αλλά και χωρών όπως της Δανίας), εφαρμοζόταν από ένοπλες συμμορίες «τη αρωγή και συμπράξει των οργάνων της κυβερνήσεως προς εξαναγκασμόν των φιλησύχων χριστιανών εις εκπατρισμόν», ήταν κλιμακωτά: ο εμπορικός αποκλεισμός, οι απειλές κατά της ζωής οι δαρμοί, η αρπαγή περιουσιών και κτηνών και άλλες ληστρικές πράξεις, οι εμπρησμοί, η εγκατάσταση προσφύγων στις αγροικίες και στα καταστήματα των Ελλήνων και τελευταίως οι σποραδικοί φόνοι και οι πυροβολισμοί προς εκφοβισμό.18 ιβ. Ο Βρετανός υποπρόξενος της Σμύρνης σημείωσε σε έκθεση του προς τον προϊστάμενο του Γενικό Πρόξενο (Henry D. Barnham), κατόπιν περιήγησής του στην περιοχή από τον Πάνορμο έως τη Σμύρνη, ότι τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του όλου κινήματος ήταν η οργανωμένη, ταυτόχρονη τρομοκράτηση του ελληνικού πληθυσμού και ο αξιοσημείωτος τρόπος με τον οποίο αυτό εκτελέσθηκε, ώστε να μην υπάρξουν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, εκτός από τις περιπτώσεις που οι μουσουλμάνοι επιδρομείς, βρέθηκαν εκτός ελέγχου μέσα στην έξαψη της αρπαγής και της λεηλασίας. Κατά τον ίδιο πρόθεση της κυβέρνησης ήταν να τρομάξει επαρκώς τους Έλληνες, να τους κάνει να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να μεταναστεύσουν, προσέχοντας παράλληλα να κρατήσει μια λεπτή ισορροπία έτσι ώστε η κατάσταση να μην παρεκκλίνει από ένα κλίμα παρενόχλησης, προς πράξεις ανεξέλεγκτης βίας. Ο τελικός βέβαια στόχος του κινήματος ήταν η γενικευμένη έξοδος των Ελλήνων, από τις εστίες τους.19 ιγ. Με τη λήξη του πολέμου και την ήττα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εδραιώθηκε η ελληνική αντίληψη για την εδαφική επέκταση, ως μόνος τρόπος προστασίας των ελληνικών και γενικότερα των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολίας. Το Νοέμβριο του 1918 ο Συνταγματάρχης Γεώργιος Κατεχάκης έστειλε από την Κωνσταντινούπολη στο ελληνικό προξενείο της Θεσσαλονίκης, μια έκθεση στην οποία τόνιζε ότι ο τουρκικός λαός δεν είχε αντιληφθεί την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εξακολουθούσε και μετά την ανακωχή του Μούδρου τον Οκτώβριο του 1918 να συμπεριφέρεται «προκλητικά», έναντι τόσο των Ελλήνων όσο και των άλλων χριστιανικών εθνοτήτων. Το νεοτουρκικό κομιτάτο παρά την εξαφάνιση της ηγεσίας του,

17 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 81-84. 18 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, Εστία, Αθήνα 2016, σελ. 94 – 95. 19 Πλουμίδης, ό.π, σελ. 94 – 95.

-10-

./.

εξακολουθούσε να υφίσταται, εξόπλιζε τον «όχλο», καθοδηγούσε το κοινοβούλιο και η κυβέρνηση υφίστατο μόνο με την ανοχή του. Η πανηγυρική διάθεση των Ελλήνων μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε αποκαλύψει «τοιαύτην διάστασιν» μεταξύ ελληνικού και του τουρκικού στοιχείου, ώστε ακόμα και η «σκιώδης» διατήρηση της τουρκικής κυριαρχίας, θα σήμαινε την πλήρη καταστροφή των χριστιανικών πληθυσμών.20 ιδ. Άμεση προτεραιότητα ήταν η εξασφάλιση του ελληνικού πληθυσμού από τον πάνοπλο τουρκικό όχλο και η παλιννόστηση των λειψάνων των εκτοπισμένων ελληνικών πληθυσμών. Για τους πληθυσμούς της Μικράς Ασίας ήταν αναγκαία κατά τον Κατεχάκη, η κατάληψη των κυριότερων πόλεων του εσωτερικού είτε από ελληνικά είτε από συμμαχικά στρατεύματα.21

10. H Στρατηγική σημασία της Μικράς Ασίας για την Ελλάδα α. H οικονομική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, δεν παρείχε εχέγγυα ότι η χώρα θα μπορούσε να φέρει σε αίσιο πέρας το αλυτρωτικό της πρόγραμμα. Ήταν μια χώρα βυθισμένη σε έναν φαύλο κύκλο, λόγω της εξαρτώμενης οικονομίας της από τον εξωτερικό δανεισμό, του επηρεασμού των κρατικών δομών από τον παρεμβατισμό που γεννούσε ο διχασμός σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας ζωής, με επακόλουθη συνέπεια την μη εκπλήρωση των απαραίτητων εσωτερικών προϋποθέσεων και την υποστήριξη στη διεθνή σκηνή ερεισμάτων που θα της επέτρεπαν την εκμετάλλευση του κατακερματισμού του ιμπεριαλιστικού συστήματος.22 Δύο όμως παράγοντες συνέτειναν στην αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης. Ο πρώτος συνδεόταν στενά με το κίνημα των Νεότουρκων, το οποίο από ένα σημείο και μετά δημιούργησε εύλογη ανησυχία και φόβους στους Έλληνες ότι οι εξαγγελίες τους ήταν κενό γράμμα. Και τούτο παρά την αρχική αισιοδοξία για αδελφοσύνη και ισότητα, που ευαγγελίζονταν οι Νεότουρκοι. Τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα δεν κατακυρώθηκαν αντίθετα προς τις αρχικές εξαγγελίες, ενώ επιπρόσθετα και τα όποια προνόμια των χριστιανών καταργήθηκαν στο όνομα της άρσης των θρησκευτικών διακρίσεων. Η ελληνική κυβέρνηση επεδίωξε μια ομόφωνη αντίδραση των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας κατά των πραξικοπηματικών ενεργειών των Νεότουρκων αλλά μάταια23. β. Οι εκτιμήσεις για το μέγεθος του πρώτου προσφυγικού κύματος (του 1914), ασφαλώς διίστανται και μόνον ως ενδεικτικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Σύμφωνα με τηλεγράφημα που αποστάλθηκε προς το Υπουργείο Εξωτερικών την επομένη, ο Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Δημήτρης Πανάς, σε δηλώσεις του προς τους πρέσβεις των Μεγάλων δυνάμεων στις 9 Ιουνίου του 1914, υπολόγισε τους Έλληνες που εγκατέλειψαν εκείνο το έτος τη Θράκη και τη Μικρά Ασία σε 200.000, εκ των οποίων οι 150.000 είχαν βρει καταφύγιο στην Ελλάδα. Σε επιστολή του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γερμανό Ε΄ στις 13 Ιουνίου 1914, ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος υπολόγισε τους εκδιωχθέντες από τη Μικρά Ασία σε

20 Ριζάς Σωτήρης, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σελ. 59. 21 Κατεχάκης Γεώργιος, Παρά τη Συμμαχική Αποστολή Κωνσταντινουπόλεως προς Γενικό Στρατηγείο, Αρχείο Πολιτικού Γραφείου Πρωθυπουργού / Γενικά Αρχεία Κράτους, Θεσσαλονίκη 22 Νοεμβρίου 1918, φακ. 218. 22 Λεονταρίτης Γεώργιος, Η Ελλάδα στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο 1917 – 1918, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005, σελ. 503. 23 Σιούσουρας, Γεωπολιτική και ζωτικός χώρος. Η Μικρασιατική εκστρατεία και ο ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, σελ. 121- 122.

-11-

./.

100.000 -120.000, ενώ υπολόγισε σε άλλους 30.000 – 40.000 τους Έλληνες ορθοδόξους οι οποίοι είχαν κατέλθει εκ του εσωτερικού και βρίσκονταν φιλοξενούμενοι «εν τοις διαφόροις οίκοις εν Σμύρνη». γ. Σύμφωνα πάλι με πληροφορίες του πολιτικού γραφείου του Έλληνα πρωθυπουργού (Βενιζέλου), ο αριθμός των Μικρασιατών προσφύγων που είχε καταφύγει στη χώρα ανερχόταν στο τέλος του 1918 σε 100.000 – 120.000.24 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στη Μαύρη βίβλο του (1919), υπολόγισε τους εκδιωχθέντες κατά το 1914, ελληνικούς πληθυσμούς της Θράκης και των παραλίων της Μικράς Ασίας σε 284.172 (εκ των οποίων οι 153.890 από τις επαρχίες της δυτικής και ανατολικής Μικράς Ασίας, δηλαδή πλην του Πόντου), ενώ το μέγεθος του εκτοπισμένου μετά την έκρηξη του Παγκοσμίου Πολέμου ομογενούς πληθυσμού σε 490.063 (εκ των οποίων οι 144.559 από τις επαρχίες της Δυτικής και της Ανατολικής Μικρασίας και οι 257.019 από τις επαρχίες του Πόντου). Ο Henry Morgenthau (1918) εκτιμά πως μέσα σε 3-4 μήνες (του 1914), περίπου 400.000 Έλληνες ξεριζώθηκαν από τα Μικρασιατικά παράλια και απελάθηκαν στα Ελληνικά νησιά του Αιγαίου.25 Η σύγχρονη επιστημονική ιστοριογραφία θεωρεί τον αριθμό των 150.000 – 200.000 προσφύγων ως πλησιέστερο προς την πραγματικότητα.26 δ. Ο δεύτερος παράγοντας που οδήγησε στην αλλαγή του πολιτικού τοπίου, ήταν η βαθιά πολιτική που ακολούθησε τη διεξαγωγή των Βαλκανικών πολέμων. Η αδύναμη Ελλάδα σχεδόν διπλασιάστηκε και επιπλέον ανέκτησε τη δύναμη που της έλειπε προκειμένου να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο στη ρύθμιση του Ανατολικού ζητήματος. Οι Μικρασιάτες Έλληνες, έχοντας ήδη υποστεί ισχυρό αντίκτυπο από τη νέα πολιτική της νεοτουρκικής ηγεσίας, προσέβλεπαν προς την Αθήνα, ως υποστηρικτή ακόμη και ως λυτρωτή από τα δεινά που έκδηλα τους έπλητταν. Τι πιο εύλογο από τη στροφή του βλέμματός τους προς την ισχυρή ήδη μητρόπολη!27 Η ένοπλη σύρραξη μεταξύ των δύο κρατών, ενεργοποίησε ακόμη περισσότερο τα αλυτρωτικά αισθήματα των Ελλήνων για τον πρόσθετο λόγο ότι, οι Τούρκοι βρήκαν μια εύλογη αφορμή να προβούν σε αντίποινα εναντίον τους.28 ε. Το ενδιαφέρον του Βενιζέλου για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας είχε εκδηλωθεί νωρίς, ευθύς μετά τις πρώτες διώξεις που σημειώθηκαν με προσχηματική αφορμή τους βαλκανικούς πολέμους.29 Ο χαρισματικός πολιτικός ανέδειξε την επέκταση στη Μικρά Ασία, ως άξονα της επιδίωξης της Μεγάλης Ιδέας, πιστεύοντας ότι επρόκειτο για αντάλλαγμα που άξιζε τους κινδύνους που συνεπαγόταν η εμπλοκή της Ελλάδας σε μια αναμέτρηση κολοσσιαίων διαστάσεων. Η Μικρά Ασία θα αποτελούσε το ένα από τα δύο σκέλη μιας Μεγάλης Ελλάδας που θα εκτεινόταν σε δύο ηπείρους με μια μεγάλη θαλάσσια έκταση στο μέσον. Ο συσχετισμός των δυνάμεων που θα διαμόρφωνε η βέβαιη κατά τον Βενιζέλο νίκη της Αντάντ και η ειδική σχέση με τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της

24 Μaccas Leon, L’ Hellenisme de l’ Asie - Mineure: son histoire – sa puissance – son sort, Paris-Nancy 1919, σελ. 142. 25 Morgenthau Henry, Τα μυστικά του Βόσπορου, Τροχαλία, Αθήνα 1998, σελ. 424. 26 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ 140. 27 Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, σελ. 10. 28 Σιούσουρας, Γεωπολιτική και ζωτικός χώρος. Η Μικρασιατική εκστρατεία και ο ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, σελ. 122. 29 Σβολόπουλος, ό.π, σελ. 10

-12-

./.

εποχής τη Βρετανία, θα επέτρεπαν την υπέρβαση των όποιων ορίων της Ελληνικής ισχύος.30 στ. Στις 21 Οκτωβρίου 1915, στην τελευταία συνεδρίαση της Βουλής η οποία εξελέγη από τις εκλογές της 31ης Μαΐου, ο Κρητικός πολιτικός ενέταξε τη Μικρά Ασία σε ένα πρόγραμμα εθνικής ολοκλήρωσης και ασφάλειας. Η ένταξη αυτή είχε μια πολιτική και στρατηγική διάσταση, την ασφάλεια και την ισχύ ενός διευρυμένου κράτους και μια οικονομική την παραγωγική βάση και τον πλούτο αυτού του διευρυμένου κράτους το οποίο θα ενεργούσε και ως έμπορος και ως μεσίτης. Υπήρχε ακόμα μια διάσταση αλυτρωτική, η περιέλευση όλων των Ελλήνων εντός των ορίων της Ελληνικής επικράτειας, με στόχο όχι μόνο την εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας, αλλά και την αποτροπή της εκρίζωσης από τις εστίες τους. Επρόκειτο δηλαδή για ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος ή ο Ελληνισμός θα ολοκληρωνόταν εντός μιας Μεγάλης Ελλάδος ή θα εκδιωκόταν από τις εστίες του.31 Ειδικά για τη Μικρά Ασία τόνισε ότι μόνο του το βιλαέτιο Αϊδινίου, ήταν μεγαλύτερο σε έκταση από την Παλαιά Ελλάδα την προ των Βαλκανικών πολέμων, ενώ από άποψη πλούτου και παραγωγής ήταν «ασυγκρίτως ανώτερο».32 ζ. Από τον Ιούνιο του 1917 όταν ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα, η ελληνική πολιτική απέβλεπε στην επέκταση των ορίων του ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία. Το ενδιαφέρον της Αθήνας για την ασφάλεια των εκεί ελληνικών πληθυσμών ήταν πραγματικό και όχι προσχηματικό. Η ασφάλεια αυτή όμως συνδυαζόταν κατά αποκλειστικότητα με την εδαφική επέκταση του Ελληνικού κράτους στις συγκεκριμένες περιοχές. Αυτή ήταν η κυρίαρχη αντίληψη που εφάρμοσε η ελληνική πολιτική κατά τη λήξη του πολέμου. Η στρατηγική θεώρηση της Ελλάδας για την επίτευξη της εδραίωσης της ως κυρίαρχου κράτους της Ανατολικής Μεσογείου, αποσκοπούσε στην κατάληψη της δυτικής Μικράς Ασίας, η οποία σε συνδυασμό με την κυριαρχία επί των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, θα την εδραίωνε τοπικά με αδιαμφισβήτητη ναυτική υπεροχή, ανάγοντας την σε ιθύνουσα δύναμη στη νευραλγική ζώνη των παρυφών της εγγύς Ανατολής και των Βαλκανίων, η οποία με την προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης θα περιέκλειε εντός λαβίδας τη Κωνσταντινούπολη και τα Στενά, με συνέπεια αυτά να περιέλθουν αργά ή γρήγορα στην ελληνική κυριαρχία εδραιώνοντας με τον τρόπο αυτό την γεωπολιτική της αξία.33 η. Επιβεβλημένο είναι να αποδοθεί και μια πρόσθετη διάσταση στον οραματισμό του Βενιζέλου για την Ελλάδα, στο πλαίσιο της νέας διεθνούς πραγματικότητας. Σε ολόκληρη τη διάρκεια του 19ου αιώνα ακόμη και μετά τη μεγέθυνση της, μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η ελληνική επικράτεια υστερούσε γεωπολιτικά απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από τις ακραίες παρυφές της Ευρώπης έως τα νότια κράσπεδα της Ρωσίας και την ενδοχώρα της Μέσης Ανατολής. Για πρώτη ήδη φορά διαφαινόταν τότε η δυνατότητα να διεκδικήσει η χώρα, τον τίτλο της κορυφαίας περιφερειακής δύναμης. Προϋπόθεση για την επίτευξη του μείζονος αυτού στρατηγικού στόχου, αποτελούσε η επέκταση σε γεωγραφικό χώρο σημαντικό σε έκταση και νευραλγικό σε σημασία: η Ελλάδα εφόσον θα εξαπλωνόταν – όπως είχε οραματισθεί – από

30 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 12. 31 Ριζάς ό.π, σελ. 46. 32 Ριζάς, ό.π, σελ. 47. 33 Κοραντής Αντώνιος, Διπλωματική Ιστορία της Ευρώπης (1919 – 1945), Ελεύθερη σκέψις, Αθήνα 1996, σελ. 135.

-13-

./.

την Αδριατική έως τον Εύξεινο Πόντο, τα στενά των Δαρδανελίων και την Ανατολική Μεσόγειο, περικλείοντας την Ήπειρο, τη Μακεδονία και τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, θα ήταν δυνατόν να διεκδικήσει τον πολιτικό αυτό ρόλο, απέναντι σε μια Τουρκία που θα ήταν επικεντρωμένη στα υψίπεδα της Μικράς Ασίας.34 θ. Η στρατηγική επιλογή του κορυφαίου πολιτικού της Ελλάδας του Ελευθερίου Βενιζέλου, υπέρ της εμπλοκής στον πόλεμο, εναρμονιζόταν τόσο με το κυρίαρχο διεθνώς πολιτικό πρότυπο του επεκτατικού ιμπεριαλισμού, όσο και με την κατά παράδοση αλυτρωτική πολιτική της Ελλάδας. Με άλλα λόγια οι επεκτατικές βλέψεις διόλου δεν συνιστούσαν παρέκκλιση, από την παγκόσμια τάξη πραγμάτων της εποχής εκείνης.35

11. Η περιγραφή της Αιγηίδος36 α. Ο Βενιζέλος κατά την παρουσίαση του, στο Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο στις 4 Φεβρουαρίου 1919, προκειμένου να υποστηρίξει τις ελληνικές διεκδικήσεις στην Μικρά Ασία, στήριξε την συλλογιστική του για το δικαίωμα της αυτόνομης πολιτικής ανάπτυξης και αυτοδιάθεσης της ελληνικής εθνότητας, στο επιχείρημα ότι η δυτική Μικρά Ασία συνιστούσε «υπό γεωγραφικήν και ιστορικήν άποψην τμήμα ιδιαιτέρως συγκεκριμένον και αποκεχωρισμένον της υπολοίπου Μικράς Ασίας» και για αυτό θα έπρεπε να αποτελέσει κράτος αυτόνομο, ένα κράτος κατ’ ουσία ελληνικό. β. Προς επίρρωση του τελευταίου ισχυρισμού του, για τη γεωγραφική ενότητα του συγκεκριμένου διεκδικούμενου χώρου, ο Βενιζέλος παρέθεσε ένα απόσπασμα από τον καθηγητή της γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο της Βόννης, Άλφρεντ Φίλιπσον (Alfred Philippson), ο οποίος είχε κάνει λόγο για μια γεωμορφολογική, γεωλογική και κλιματολογική διάκριση, ανάμεσα στο οροπέδιο της Ανατολίας και τις κοιλάδες της δυτικής Μικράς Ασίας. γ. Η χερσόνησος της Μικράς Ασίας, εμφανίζει «μια αντίθεση γεωγραφική η οποία εξηγεί τον ιστορικό ρόλο αυτής της περιοχής, ήτις εχρησίμευσε ως ενωτικός κρίκος μεταξύ των πολιτισμών Ασιατικού και Ελληνοευρωπαικού. Το εσωτερικόν αυτής της εκτεταμένης χώρας, της περιστοιχούμενης προς Βορράν, προς Νότον και προς Ανατολάς υπό υψηλών οροσειρών, αποτελείται υπό ομοιογενών υψιπέδων κλειστών συχνάκις εξ’ όλων των πλευρών. Αυτά τα υψίπεδα διασχίζονται υπό σειρών ορέων και διαιρούνται υπ’ αυτών σε διαμερίσματα». δ. «Αντιθέτως το δυτικό τμήμα της χερσονήσου, περίπου από του μεσημβρινού της Κωνσταντινουπόλεως, εμφανίζει μίαν εντελώς ιδιαιτέραν διαμόρφωσιν: αι οροσειραί αυτού, διαστάσεων και σχημάτων των πλέον ποικιλομόρφων, διακόπτονται υπό μεγάλων κοιλοτήτων σχήματος χανδάκων και λεκανών επ’ αυτώ τούτω τω αιτίω των εν λόγω κοιλοτήτων, ως και της γενικής κατολισθήσεως του εδάφους κατά νωπήν γεωλογικήν περίοδον διακρίνει τη μίαν ιδιομορφίαν κοινή εις τε την δυτικήν Μικράν Ασίαν και την Ελλάδα, τόσον ώστε να

34 Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, σελ. 22. 35 Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο 1917 – 1918, σελ. 15. 36 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 194-195.

-14-

./.

δύναται τις να θεωρή αμφοτέρας ως μη αποτελούσας παρά μίαν γεωγραφικήν ενότητα, την του Αιγαίου πελάγους». ε. Αυτή η διαφοροποίηση της Μικράς Ασίας, «αντανακλάτο και στις γενικές κλιματολογικές συνθήκες». Τα κεντρικά οροπέδια ήταν άνυδρα και υφίσταντο τους ανέμους της στέπας, ενώ αντίθετα η δυτική Μικρά Ασία είχε πολλές βροχοπτώσεις και υφίστατο δροσερούς ανέμους, έτσι που μόνο το καλοκαίρι να είναι ξηρό. Η δυτική Μικρά Ασία είχε κοινά στοιχεία στην γεωμορφολογική της διαμόρφωση με την ηπειρωτική Ελλάδα σε τέτοιο σημείο που θα μπορούσαν να θεωρηθούν μια κοινή χώρα η «Αιγαιίς».37 στ. Τα πολιτικά συμπεράσματα που θα αποκόμιζε ο αναγνώστης από το παραπάνω παράθεμα του Γερμανού γεωγράφου, ήταν ασφαλώς η κοινή ιδιομορφία ανάμεσα στη δυτική Μικρά Ασία και στην Ελλάδα, οι οποίες φέρονται να συναποτελούν στο διηνεκές «μίαν και την αυτή» γεωγραφική ενότητα, με γέφυρα τη θάλασσα του Αιγαίου. Ο Philippson έδωσε μάλιστα μια ευρύτερη (από ορογραφική, κλιματολογική, της πανίδας κλπ.) διάσταση, ιστορική και πολιτισμική, σε αυτόν τον γεωγραφικό διαχωρισμό, κατατάσσοντας το οροπέδιο του εσωτερικού της χερσονήσου στον ασιατικό πολιτισμό και αφετέρου τη δυτική Μικρά Ασία στον ελληνικό πολιτισμό. Ο Βενιζέλος λοιπόν, εργαλειοποιώντας τις παρατηρήσεις του Philippson, χρησιμοποίησε επικουρικά, αλλά με στοιχειοθετημένο τρόπο τον γεωγραφικό παράγοντα.38

ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Β»

ΦΑΣΗ 1η : ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΠΑΡΙΣΙΩΝ – ΕΚΛΟΓΕΣ 1920

12. Η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης των Παρισίων. Τα επακόλουθα γεγονότα α. Τον Σεπτέμβριο του 1918 μετά το σπάσιμο του βουλγαρικού μετώπου από την επιβλητική συμμαχική επίθεση, τερματίστηκε απότομα ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, με τη σύναψη ανακωχής μεταξύ των δυτικών Συμμάχων και της Γερμανίας. Στις 17/30 Οκτωβρίου, ο ναύαρχος Κάλθορπ υπέγραψε στον Μούδρο την ανακωχή με τους Τούρκους, η οποία έθετε την Οθωμανική αυτοκρατορία στο έλεος των συμμαχικών δυνάμεων. β. Αμέσως μετά την ανακωχή τον Ιανουάριο του 1919, τη στιγμή της έναρξης της Συνδιάσκεψης ειρήνης στο Παρίσι, άρχισαν να συρρέουν αντιπροσωπείες των νικητών και άλλων εθνών, με τη προσδοκία να κερδίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα, από τις συνθήκες ειρήνης που θα συνάπτονταν όπως εδάφη, ζώνες επιρροής, ή ακόμη και την εθνική τους αποκατάσταση σε κυρίαρχα κράτη. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γούντροου Γουίλσον αποτελούσε τον βαρύνων διεθνή παράγοντα, στην όλη διαδικασία. Η σημασία του δεν μπορούσε να υποτιμηθεί. Η Ουάσιγκτον είχε εξελιχθεί σε δανειστή των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, ενώ η στρατιωτική συμβολή της στην νίκη επί των Γερμανών ήταν

37 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 64. 38 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 195.

-15-

./.

αποφασιστική, με την αποστολή αμερικανικού εκστρατευτικού σώματος στην Ευρώπη.39 γ. Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, έσπευσε στη δυτική Ευρώπη για να αρχίσει εκστρατεία υπέρ των ελληνικών διεκδικήσεων, κατά τη διάρκεια των συνομιλιών για τη συνθήκη της ειρήνης. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του Οκτωβρίου και του Νοεμβρίου στο Λονδίνο, προσπαθώντας να προσεταιρισθεί Βρετανούς πολιτικούς, δημοσιογράφους και φιλέλληνες, οργανώνοντας τον ελληνικό μηχανισμό προπαγάνδας για τον μακροχρόνιο αγώνα που είχε μπροστά του.40 Είναι η περίοδος των μεγάλων στιγμών του Βενιζέλου. δ. Ο Βενιζέλος χρειαζόταν την υποστήριξη του Λόυντ Τζώρτζ, του Κλεμανσώ και του Ουίλσον, των τριών αυτών μεγάλων ηγετών και έθεσε ως στόχο του να την κατακτήσει. Με το στόχο αυτό , ασκούσε τη γοητεία του υποδεχόμενος τους καλεσμένους του, στο ξενοδοχείο Μερσέντες και έβρισκε τον καιρό να καλλιεργεί τη φιλία ακόμα και μεταξύ του σχετικά κατώτερου προσωπικού, των σημαντικών ξένων αντιπροσωπειών. «Δεν μπορώ να σου περιγράψω το κύρος που έχει εδώ ο Βενιζέλος» έγραφε ο Χάρολντ Νίκολσον στον πατέρα του. «Αυτός και ο Λένιν είναι οι μόνες πραγματικά μεγάλες φυσιογνωμίες της Ευρώπης. Η ομιλία του ήταν ένα περίεργο κράμα από γοητεία, ληστρικό πνεύμα, πολιτική διεθνούς εμβέλειας, πατριωτισμό, θάρρος, φιλολογία – μα πάνω από όλα, ήταν αυτός ο ίδιος, αυτός ο μεγαλόσωμος, γεροδεμένος, χαμογελαστός άνδρας, με μάτια που άστραφταν πίσω από τα γυαλιά του και με ένα τετράγωνο σκούφο από μαύρο μεταξωτό ύφασμα στο κεφάλι».41 ε. Στις 3 και 4 Φεβρουαρίου 1919, ο Βενιζέλος παρουσιάστηκε μπροστά στο συμβούλιο των Δέκα, για να εξηγήσει και να δικαιολογήσει τις ελληνικές θέσεις. Η ανάλυση του βασιζόταν στην επίσημη έκθεση με τίτλο «η Ελλάς ενώπιον του Συνεδρίου της Ειρήνης», την οποία είχε συντάξει ο ίδιος στα ελληνικά, μετά από δώδεκα ώρες σχεδόν αδιάκοπης εργασίας και που είχε δημοσιευτεί σε αγγλική και γαλλική μετάφραση, τον Δεκέμβριο του 1918. Με επαρκή επιχειρήματα, που στηρίζονταν στην ιστορία, το πολιτισμό και την εθνολογική σύσταση των διεκδικούμενων περιοχών, διεκδικούσε τα νησιά του Αιγαίου που είχαν παραμείνει στη Τουρκία, καθώς και τα Δωδεκάνησα που βρίσκονταν υπό Ιταλική κατοχή. Διεκδικούσε ολόκληρη σχεδόν τη Βόρειο Ήπειρο με τις διακόσιες χιλιάδες ανάμεικτο πληθυσμό, που στην πλειονότητα του ήταν αλβανόφωνος και ολόκληρη τη δυτική και ανατολική Θράκη. Δεν έθετε θέμα Κωνσταντινούπολης λόγω των ζωτικών διεθνών συμφερόντων που αντιπροσώπευε η πόλη, αλλά ούτε και θέμα Κύπρου, για να μη θίξει τους Βρετανούς. στ. Στη δυτική Μικρά Ασία διεκδικούσε μια περιοχή που εκτείνονταν δυτικά μιας νοητής γραμμής, που άρχιζε από τη Πάνορμο και τέλειωνε απέναντι από το Καστελόριζο. Για να παρακάμψει το δυσμενές για τις ελληνικές διεκδικήσεις αριθμητικό ζήτημα της εθνολογικής σύστασης της δυτικής Μικράς Ασίας, συμπεριέλαβε στη περιοχή της διεκδικούμενης ζώνης και τα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, των οποίων ο πληθυσμός κατά 94% ήταν ελληνικός.

39 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 60. 40 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 133-135. 41 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 141.

-16-

./.

Επιχειρηματολόγησε ακόμη, ότι η δυτική Μικρά Ασία ιστορικά και γεωγραφικά ήταν διαφορετική από το υψίπεδο της Ανατολίας και από φυσικής και κλιματολογικής άποψης, αποτελούσε τμήμα της λεκάνης του Αιγαίου, της γης της ελιάς και των αμπελιών, με ήπιο μεσογειακό κλίμα και χλωρίδα που δεν έμοιαζε σε τίποτα, με τις άγριες ανεμοδαρμένες στέπες της Ανατολίας!42 ζ. Όμως τα συμφέροντα των Συμμάχων Μεγάλων Δυνάμεων τα οποία ήταν τεράστια, συγκρούονταν μεταξύ τους όπως και με τις Ελληνικές διεκδικήσεις. Οι απόπειρες λοιπόν των Συμμάχων να χαράξουν σαφή στρατηγική για την εγγύς Ανατολή δεν προσέκρουαν μόνο στην εγγενή πολυπλοκότητα των εκκρεμών ζητημάτων, αλλά και στην αδυναμία τους να συμβιβάσουν τις αντικρουόμενες ιμπεριαλιστικές τους φιλοδοξίες.43 Στο διακανονισμό των τουρκικών και βαλκανικών ζητημάτων, κάθε μεγάλη δύναμη προσπαθούσε να εξασφαλίσει πρωτίστως τα συμφέροντα της, ενώ επιπλέον δεσμεύονταν από μυστικές συμφωνίες και υποχρεώσεις, που είχαν αναλάβει κατά τη διάρκεια του πολέμου σχετικά με το διαμελισμό των εδαφών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας («Συνθήκη του Λονδίνου, της 26ης Απριλίου του 1915», «Μυστική συμφωνία σερ Μάρκ Σάικς και Ζωρζ Πικό του 1916», «Συμφωνία Αγίου Ιωάννου της Μωριέννης, Απρίλιος 1917»). η. Η Ελλάδα βρισκόταν με το πλευρό των νικητών, αλλά ο δρόμος προς την εθνική της ολοκλήρωση, ήταν μακρύς. Η χώρα εισήλθε στο πόλεμο καθυστερημένα και ύστερα από δυσάρεστα γεγονότα, που δημιούργησαν προβλήματα στους συμμάχους. Βάση για το καταρτισμό των συνθηκών θα αποτελούσαν τα δεκατέσσερα σημεία του Ουίλσον, ορισμένα εκ των οποίων αντανακλούσαν τα αιτήματα διαφόρων εθνών για αυτοδιάθεση. Την Ελλάδα την επηρέαζαν τα υπ’ αριθμό: έντεκα και δώδεκα σημεία, δια των οποίων καθοριζόταν η εδαφική ακεραιότητα των βαλκανικών κρατών και η αυτόνομη κρατική υπόσταση των λαών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι διεκδικούμενες από την Ελλάδα περιοχές, βρίσκονταν στο χώρο των αντιτιθεμένων συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Ελλάδα ήταν ένα κράτος με μικρό ειδικό βάρος και προβληματική οικονομία, ώστε μετά βίας ικανοποιούσε τα ελάχιστα δεδομένα της εποχής, για να μπορεί να στηρίξει εθνικές διεκδικήσεις. Βεβαίως, διέθετε τον Βενιζέλο που μπορεί να ήταν ένα μεγάλο πολιτικό μέγεθος, όμως ο Βενιζέλος δεν ήταν η Ελλάδα. Ήταν μόνος και δεν υπήρχε κάποιος άλλος μετά από αυτόν. θ. Τον Ιανουάριο του 1919 ο Βενιζέλος προκειμένου να πετύχει τη στήριξη του πρωθυπουργού της Γαλλίας Κλεμανσώ στις ελληνικές διεκδικήσεις, μόνο και μόνο για να ανεβάσει τις μετοχές του στα μάτια των Γάλλων, έστειλε χωρίς δισταγμό δύο Μεραρχίες στην Οδησσό, να αγωνιστούν στο πλευρό των Γάλλων εναντίον των Μπολσεβίκων.44 ι. Συνεχώς, αγωνίζεται με κάθε τρόπο, για να ανατρέψει αντιρρήσεις, εχθρικές θέσεις, προσωπικές απόψεις, να κλείσει μέτωπα, να προσεταιριστεί τους ισχυρούς, να απαλείψει καχυποψίες και να αντιπαλέψει μεγάλα συμφέροντα, διαφορετικές απόψεις και ριζωμένες προκαταλήψεις. Ο αναπληρωτής υπουργός εξωτερικών της Βρετανίας λόρδος Κώρζον, δεν είχε καμιά συμπάθεια για τους

42 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 150 -152. 43 Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο 1917 – 1918, σελ. 502. 44 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 143.

-17-

./.

Τούρκους, τους οποίους ήθελε να διώξει από τη Κωνσταντινούπολη και την Ευρώπη και στους οποίους αναφερόταν σαν να επρόκειτο για κανένα βιολογικό είδος, που τα χαρακτηριστικά του ήταν η διαφθορά, η καταπίεση και η ραδιουργία. Δεν συμπαθούσε όμως και τους Έλληνες, για τους οποίους πίστευε ότι ήταν ανίκανοι σε θέματα διοικητικά και διεφθαρμένοι. Ο Κλεμανσώ ο Γάλλος πρωθυπουργός ο «γηραλέος τίγρης», ήταν θαυμαστής της ελληνικής αρχαιότητας, αλλά αισθανόταν περιφρόνηση για τους Νεοέλληνες που τους θεωρούσε εκφυλισμένους και νόθους απόγονους των αρχαίων. Οι σχέσεις του και με το Βενιζέλο ακόμα δεν ήταν ποτέ άνετες, μολονότι οι δύο πολιτικοί είχαν εδραιώσει μία καλή σχέση συνεργασίας και δεσμούς αμοιβαίων εξυπηρετήσεων. Αντιμετώπιζε την Ελλάδα με καχυποψία, συγχρόνως όμως είχε αρχίσει να χάνει το ενδιαφέρον του, για θέματα περιφερειακά όπως ήταν οι ελληνικές υποθέσεις.45 ια. Οι ελληνικές διεκδικήσεις ύστερα από πρόταση του Λόυντ Τζωρτζ, υποβλήθηκαν σε επιτροπή εμπειρογνωμόνων, που ανέλαβε να εισηγηθεί προτάσεις για ένα δίκαιο διακανονισμό. Η επιτροπή τελείωσε σύντομα το έργο της, χωρίς όμως ομοφωνία. Η Γαλλία και η Βρετανία συμφωνούσαν ότι έπρεπε να εκχωρηθεί στην Ελλάδα μία εκτεταμένη ζώνη στη Μικρά Ασία, μικρότερη όμως από αυτή που διεκδικούσε ο Βενιζέλος. Οι Αμερικανοί διαφωνούσαν και οι Ιταλοί αρνήθηκαν να συζητήσουν το θέμα. Μέχρι και την άνοιξη του 1919 η κατάσταση παρέμενε ρευστή και καμιά απόφαση δεν ήταν δυνατόν να ληφθεί, πριν το Ανώτατο Συμβούλιο ασχοληθεί με τη τουρκική συνθήκη. ιβ. Στα μέσα Απριλίου, δύο εμπειρογνώμονες του βρετανικού υπουργείου εξωτερικών, οι Χάρολντ Νίκολσον και Άρνολντ Τούνμπη μετά από μελέτη κατέληξαν στα εξής: κανένας εντολοδόχος δεν θα μπορούσε να κρατηθεί στη Κωνσταντινούπολη, αν δεν είχε υπό τον έλεγχό του μία αρκετά εκτεταμένη ζώνη. Από την άλλη πλευρά μια εκτεταμένη ζώνη θα περιέκλειε και ελληνικούς πληθυσμούς, ενώ θα απέκοπτε το νέο τουρκικό κράτος από οποιαδήποτε επικοινωνία με την Προποντίδα. Επειδή στη Βρετανία η αποστράτευση έγινε βιαστικά και η κοινή γνώμη είχε βαρεθεί να περιμένει τις μελλοντικές διευθετήσεις, δεν θα υπήρχε η δυνατότητα να εγκατασταθούν και να διατηρηθούν οι Έλληνες στη Μικρά Ασία μόνοι τους χωρίς συμμαχική υποστήριξη. Πρότειναν λοιπόν η μεν Μικρά Ασία να κρατηθεί από τους Τούρκους, οι δε Έλληνες να πάρουν την ευρωπαϊκή Τουρκία, ενώ τα στενά να κρατηθούν ανοικτά υπό μια ποτάμιο επιτροπή με δικαιοδοσίες ανάλογες με αυτές που έχει η επιτροπή του Δούναβη. Μια τέτοια λύση κατέληγαν, θα είχε το πλεονέκτημα ότι θα ήταν τελειωτική. Όλες οι άλλες λύσεις θα προκαλούσαν προβλήματα στο μέλλον. Μολονότι οι προτάσεις θεωρήθηκαν λογικές και άρχισε να φαίνεται φως στο μικρασιατικό πρόβλημα, η αντίδραση των Αμερικανών στις ελληνικές διεκδικήσεις για τη Θράκη και η ασυμβίβαστη στάση των Ιταλών σε κάθε θέση που ευνοούσε τα ελληνικά συμφέροντα, απομάκρυναν τη πιθανότητα συμφωνίας.46 ιγ. Η απόφαση για την αποστολή του ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, λήφθηκε εντελώς ξαφνικά από τους τρεις Μεγάλους (Ουίλσον, Λόυντ Τζωρτζ, Κλεμανσώ) στις 6 Μαΐου 1919. Οι Ιταλοί αντιπρόσωποι είχαν αποχωρήσει από το Παρίσι και το Συμβούλιο συνεδρίαζε χωρίς αυτούς. Ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Λόυντ Τζωρτζ, ήταν αυτός που στις 5 Μαΐου 1919 απόντων

45 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 138-140. 46 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 157-158.

-18-

./.

των Ιταλών, πίεσε το πρόεδρο Ουίλσον και τον Κλεμανσώ για την αποστολή Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, επειδή διακατεχόταν από την έμμονη ιδέα ότι: «αν οι Ιταλοί αφήνονταν ανενόχλητοι, οι σύμμαχοι θα βρίσκονταν προ τετελεσμένων γεγονότων. Οι Ιταλοί θα εμφανιστούν στη Μικρά Ασία. Ο μόνος τρόπος να τους σταματήσουμε, είναι να ρυθμίσουμε το ταχύτερο το θέμα των εντολοδόχων κυβερνήσεων και επίσης το θέμα της κατοχής της Μικράς Ασίας. Αυτό θα μας επιτρέψει να αποσυρθούμε από τον Καύκασο και να στείλουμε στρατεύματα στη Βουλγαρία, οι Αμερικανοί θα καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη και οι Γάλλοι τη Συρία. Θα πρέπει να αφήσουμε τους Έλληνες να καταλάβουν τη Σμύρνη. Αρχίζουν σφαγές εκεί και δεν υπάρχει κανένας να προστατεύσει τον Ελληνικό πληθυσμό. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε, είναι να καταλήξουμε σε αποφάσεις μόνοι μας προτού επιστρέψουν οι Ιταλοί. Διαφορετικά, είμαι πεπεισμένος ότι θα μας τη φέρουν».47 ιδ. Το ζήτημα προωθήθηκε ακόμη περισσότερο, στη συνάντηση των τριών μεγάλων στις 6 Μαΐου, όταν ο Λόυντ Τζωρτζ έκανε την ακόλουθη παρέμβαση: «Οφείλω να επιμείνω για μία ακόμη φορά, ότι δεν πρέπει να αφήσουμε την Ιταλία να μας φέρει προ τετελεσμένου γεγονότος στην Ασία. Πρέπει να επιτρέψουμε στους Έλληνες, να αποβιβάσουν στρατεύματα στη Σμύρνη». Πρόεδρος Γουίλσον: «Το καλύτερο μέσο για να σταματήσουμε τους Ιταλούς είναι το οικονομικό». Λόυντ Τζωρτζ: «Η γνώμη μου είναι ότι θα πρέπει να πούμε στον κύριο Βενιζέλο, να στείλει στρατό στη Σμύρνη». Πρόεδρος Ουίλσων: «Γιατί να μη τους πούμε να αποβιβαστούν αμέσως; Έχετε καμιά αντίρρηση γι’ αυτό»; Λόυντ Τζωρτζ: «Καμιά». Κλεμανσώ: «Ούτε εγώ. Δεν θα πρέπει όμως να προειδοποιήσουμε τους Ιταλούς»; Λόυντ Τζωρτζ: «Κατά τη γνώμη μου όχι».48 Το μεσημέρι της 6 Μαΐου, ο Βενιζέλος συναντήθηκε με τον Λόυντ Τζωρτζ, και μεταξύ τους υπήρξε ο ακόλουθος διάλογος: «Έχετε διαθέσιμον στρατόν; Έχομεν. Περί τίνος πρόκειται; Απεφασίσαμεν σήμερον μετά του προέδρου Ουίλσωνος και του κυρίου Κλεμανσώ ότι δέον να καταλάβετε την Σμύρνην. Είμεθα έτοιμοι».49 Ο Βενιζέλος από πολύ νωρίς είχε θέσει ως στόχο πρώτης προτεραιότητας την προσάρτηση της Σμύρνης Η επέκταση του νεοελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία έγινε γι’ αυτόν έμμονη ιδέα, επισκιάζοντας άλλα ζητήματα. Ήταν λοιπόν φυσικό να αρπάξει τη μοναδική ευκαιρία που του παρουσιάστηκε και αυτό γιατί τέτοια ευκαιρία δεν επρόκειτο να ξαναπαρουσιαστεί.50 ιε. Τον Μάιο του 1919 με την απόβαση της ελληνικής στρατιωτικής δύναμης στη Σμύρνη, ξεκινά ουσιαστικά η στρατιωτική εμπλοκή της Ελλάδας στη Μικρά Ασία.51 Στις 15 Μαΐου 1919, ελληνικά στρατεύματα της 1ης Μεραρχίας, με διοικητή τον Στρατηγό Ζαφειρίου, αποβιβάσθηκαν στη Σμύρνη και κατέλαβαν την πόλη και τις γύρω περιοχές, με την κάλυψη του Ελληνικού, Γαλλικού και Βρετανικού ναυτικού. Την παραμονή, ο ευσταλής Αξιωματικός στο συνοδικό της Μητροπόλεως μέσα σε φορτισμένο από τη συγκίνηση κλίμα, είχε διαβάσει το διάγγελμα του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, προς τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. «Το πλήρωμα του χρόνου ήλθε», ανακοίνωνε ο Έλληνας πρωθυπουργός, μέσα σε ατμόσφαιρα εθνικού πανηγυρισμού.52 Ταυτόχρονα οι

47 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 162 -163. 48 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 160 -161. 49 Σβολόπουλος Κωνσταντίνος Ελευθέριος Βενιζέλος 12 μελετήματα, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1999, σελ. 85. 50 Μαυρογορδάτος Γιώργος, 1915 ο Εθνικός Διχασμός, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016, σελ. 122. 51 Μπότσιου Κωνσταντίνα, Περίγραμμα διαλέξεως στη ΣΕΘΑ, της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας με θέμα: Μικρασιατική εκστρατεία ανάλυση, Αθήνα 2016, σελ. 3. 52 Καψής Γιάννης, Χαμένες Πατρίδες, Λιβάνης, Αθήνα 1989, σελ.10.

-19-

./.

Έλληνες είχαν καταλάβει και την Ανατολική Θράκη. Αιματηρά επεισόδια σημειώθηκαν από τις πρώτες στιγμές της παρουσίας του ελληνικού στρατού στην πόλη. Έλληνες και Αρμένιοι της Σμύρνης, υποδέχτηκαν τους Έλληνες ως σωτήρες. Οι Τούρκοι όμως τους έβλεπαν ως κατακτητές στον τόπο τους. Το μεγαλύτερο μέρος του τούρκικου στρατού στην περιοχή, παραδόθηκε στα συμμαχικά στρατεύματα ή κατέφυγε στην ύπαιθρο. ιστ. Πριν την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης με την Οθωμανική αυτοκρατορία, ο Βενιζέλος εξασφάλισε άδεια για διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων, εναντίον των τουρκικών δυνάμεων που είχε οργανώσει ο Μουσταφά Κεμάλ εκτός της υπό παραχώρηση περιοχής, επικαλούμενος την ανάγκη προστασίας του τοπικού πληθυσμού και επεκτείνοντας με τον τρόπο αυτό, τον έλεγχο στη γραμμή Νικομήδεια – Προύσσα – Ουσάκ, έως το τέλος του Οκτωβρίου του 1920. Τον Φεβρουάριο του 1920 συγκροτήθηκε η «Στρατιά κατοχής Μικράς Ασίας», αποτελούμενη από το Α΄ Σώμα Στρατού και το Σώμα Στρατού Σμύρνης. Ο Μουσταφά Κεμάλ είχε ήδη αρχίσει να κινητοποιεί τους τουρκικούς πληθυσμούς και να τους καλεί να αντισταθούν στην ελληνική κατοχή. ιζ. Οι αλλεπάλληλες όμως ήττες στο στρατιωτικό πεδίο, δεν επέφεραν την αποσύνθεση του εθνικιστικού μετώπου της Άγκυρας. Τον Ιανουάριο του 1920 κάτω από την ώθηση της εθνικιστικής πτέρυγας, ψηφιζόταν το «Εθνικό Σύμφωνο» και τον Απρίλιο με τη σύσταση της επαναστατικής μεγάλης εθνοσυνελεύσεως στην Άγκυρα, γεννιόταν στα ερείπια της αυτοκρατορίας το τουρκικό εθνικό κράτος. Η νικηφόρα προέλαση των ελληνικών δυνάμεων όσο δεν επέφερε το τελειωτικό πλήγμα στον Κεμάλ, δεν αρκούσε να διασκεδάσει τις αμφιβολίες των συμμαχικών κυβερνήσεων, για τις στρατιωτικές δυνατότητες της Ελλάδας. Ο ίδιος ο Αριστείδης Στεργιάδης ύπατος αρμοστής στη Σμύρνη, διερωτάτο εμπιστευτικά μήπως η ελληνική απόβαση, οδηγούσε τελικά σε μια νέα «σικελική εκστρατεία».53 ιη. Με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (Ιούλιος 1920), η Ελλάδα αποκτούσε την Ανατολική Θράκη, τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο και παρατεινόταν για μια πενταετία, η παρουσία των ελληνικών δυνάμεων στην περιοχή της Σμύρνης. Η επικυριαρχία της περιοχής παρέμενε στο Σουλτάνο, υπήρχε όμως η πρόβλεψη πως μετά την παρέλευση της πενταετίας, θα πραγματοποιείτο δημοψήφισμα για την οριστική προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα. Η υπογραφή της Συνθήκης, επισκιάστηκε από την απόπειρα δολοφονίας σε βάρος του Βενιζέλου στο Παρίσι, η οποία προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις των βενιζελικών εναντίον των αντιβενιζελικών, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη.54 Παράλληλα, η Ανατολική Θράκη, παραχωρήθηκε στην Ελλάδα έως τη γραμμή Αίνου-Μήδειας, ενώ με ξεχωριστή συμφωνία η Ιταλία συναινούσε να αποδώσει και τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα. ιθ. Η έξαψη των παθών ανάμεσα στις δύο πλευρές του εθνικού διχασμού και ο θάνατος του Βασιλιά Αλέξανδρου, που επανάφερε το πολιτειακό ζήτημα και συνεπακόλουθα την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στο προσκήνιο, διαμόρφωσαν κλίμα πόλωσης, καθ’ οδόν προς τις εκλογές που

53 Σβολόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, σελ. 153. 54 Μπότσιου, Περίγραμμα διαλέξεως στη ΣΕΘΑ, της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας με θέμα: Μικρασιατική εκστρατεία ανάλυση, σελ. 3.

-20-

./.

προκήρυξε ο Βενιζέλος για τον Νοέμβριο του 1920. Για τους φιλελεύθερους, το κυρίαρχο διακύβευμα των εκλογών ήταν η διασφάλιση της συνέχειας της εξωτερικής πολιτικής, η επιβράβευση και η εδραίωση των διπλωματικών επιτυχιών του Βενιζέλου. Το θέμα που κυριάρχησε στους προεκλογικούς λόγους των αρχηγών της συνεργαζόμενης αντιπολιτεύσεως δεν ήταν ο συνεχιζόμενος πόλεμος και η μελλοντική τύχη της Μικράς Ασίας, αλλά η εσωτερική πολιτική και τα ζητήματα που άπτονταν της βενιζελικής διακυβέρνησης της περιόδου 1917 – 1920. Η παγίωση της ελληνικής κυριαρχίας στην κατεχόμενη ζώνη προβλήθηκε ως δεδομένη και βάσει αυτού του συλλογισμού, η αντιβενιζελική ηγεσία νομιμοποίησε τη στροφή του πολιτικού ενδιαφέροντος της προς εσωτερικά ζητήματα διοικητικής και οικονομικής φύσεως. Η νίκη των αντιβενιζελικών δυνάμεων και η επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ μετά τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, αποτέλεσαν κομβικούς παράγοντες για τις εξελίξεις στο μικρασιατικό μέτωπο.

13. Στρατηγικός Σχεδιασμός Ελληνικής Εμπλοκής α. Η ελληνική υψηλή στρατηγική σε όλες τις ιστορικές της φάσεις, εξαρτάται και συσχετίζεται, με την κατανομή – ανακατανομή της ισχύος και των συμφερόντων, που ανταγωνίζονται για την επικράτηση τους, στο περιβάλλον της βαλκανικής χερσονήσου και της ανατολικής Μεσογείου. Η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας και η υψηλή γεωστρατηγική της σημασία την καθιστούσαν ανέκαθεν μήλον της έριδος, για τις μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις. Οι δυνάμεις αυτές ανέκαθεν επιζητούσαν τη διασφάλιση των οικονομικών, πολιτικών και στρατηγικών τους συμφερόντων, είτε μέσω της δημιουργίας εξαρτημένων σφαιρών επιρροής τους, είτε μέσω του ελέγχου εμπορικών διόδων και πλουτοπαραγωγικών πηγών, που ασκούσαν στο εν λόγω υποσύστημα.55 β. Η πολιτική του Βενιζέλου, από εμφανίσεως του στην ελληνική πολιτική σκηνή, είχε εξαρχής, δύο στόχους : την εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους και την εξέλιξη της Ελλάδας, σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη της ανατολικής Μεσογείου. Οι δύο αυτοί στόχοι, αλληλοσυμπληρώνονταν, αλλά δεν ήταν ταυτόσημοι. Μετά τους βαλκανικούς πολέμους, επικράτησε ο δεύτερος, καθώς ο Βενιζέλος προσέβλεπε σε μία περίοδο ειρήνης, σταθερότητας και ανοικοδόμησης, που θα διευκόλυναν την ενδεχόμενη επέκταση των ελληνικών συνόρων. Με την έναρξη του Α΄ παγκοσμίου πολέμου κυριάρχησε ο πρώτος στόχος, καθώς κατά τον Βενιζέλο ο πόλεμος πρόσφερε μια ευκαιρία για εδαφική επέκταση, που κανείς δεν μπορούσε να αγνοήσει. Αν εκμεταλλευόταν την ευκαιρία η Ελλάδα θα κέρδιζε νέους οικονομικούς πόρους και ανθρώπινο δυναμικό, που με τον καιρό θα τη μεταμόρφωναν από μια μικρή δύναμη, σε σημαντική «δύναμη δευτέρας κατηγορίας».56 Παράλληλα με τη λήξη του πολέμου και την ήττα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η οποία παρέμεινε έως την τελευταία στιγμή σύμμαχος των κεντρικών δυνάμεων, εδραιώθηκε η ελληνική αντίληψη για την εδαφική της επέκταση, ως του μόνου τρόπου προστασίας των ελληνικών και γενικότερα των χριστιανικών, πληθυσμών της Ανατολίας.57 γ. Η προσφορά ως αντάλλαγμα της Μικράς Ασίας που έγινε από

55 Τσιριγώτης Διονύσιος, Η ελληνική στρατηγική στη Μικρά Ασία 1919-1922, Ποιότητα, Αθήνα 2010, σελ. 117-118. 56 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 91-92. 57 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 59.

-21-

./.

τον Βρετανό υπουργό εξωτερικών σερ Έντουαρντ Γκρέυ τον Ιανουάριο του 1915, αποτέλεσε για τον Βενιζέλο την αφετηρία σύλληψης της ιδέας εξάπλωσης της Ελλάδας στην Μικρά Ασία, κάτω από τις διαμορφούμενες διεθνείς συγκυρίες. Από εκείνο χρονικά το σημείο άρχισε να ζυμώνεται έντονα μέσα του, η προσδοκία υλοποίησης της υπόψη πρότασης. Προκειμένου λοιπόν να σχηματίσει άποψη για τις απαιτήσεις του υπόψη εγχειρήματος καθώς και για την προοπτική και βιωσιμότητα ενός τέτοιου σχεδίου, ζήτησε από τον Μεταξά στις 26 Ιανουαρίου 1915 την σύνταξη υπομνήματος, με τις απόψεις του για τη δυνατότητα υλοποίησης του εγχειρήματος. δ. Ο Ιωάννης Μεταξάς ετοίμασε ένα υπόμνημα γεμάτο επιχειρήματα που κατέληγαν στο συμπέρασμα, ότι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο για οποιαδήποτε δύναμη να εγκατασταθεί μόνιμα στη δυτική Μικρά Ασία. Στήριξε το συμπέρασμα του σε ιστορικά παραδείγματα και υπέδειξε ότι ήταν αδύνατο να χαράξει κανείς με ικανοποιητικό τρόπο, τα σύνορα μιας δυτικής ζώνης στην περιοχή. Υποστήριξε ότι τα καλύτερα γεωγραφικά σύνορα θα ήταν αυτά που θα χώριζαν την Μικρά Ασία σε δύο μέρη, από κάποιο σημείο μεταξύ Ηράκλειας και Σινώπης στον Εύξεινο Πόντο, με κατεύθυνση προς τα νότια μέσα από την ορεινή περιοχή που περνάει από τα περίχωρα της Άγκυρας μέχρι την Μεσόγειο. Αυτά τα σύνορα, θα παρακολουθούσαν τουλάχιστον τον χωρισμό της ανατολικής από τη δυτική Μικρά Ασία, με την Αλμυρά έρημο στο κέντρο. Σε μια τέτοια περίπτωση όμως, η ελληνική δυτική ζώνη θα ήταν τόσο μεγάλη, ώστε να περιλαμβάνει μια συντριπτική πλειονότητα, μουσουλμάνων κατοίκων. Το πρόβλημα έγραφε ο Άγγλος ιστορικός Άρνολντ Τούνμπη, δεν ήταν τόσο να κατακτήσει κάποιος την δυτική Μικρά Ασία, όσο να την κρατήσει.58 ε. Οι υποστηρικτές της τακτικής του Βενιζέλου θεωρούν ότι ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, είχε διαμορφώσει και εφαρμόσει μια ολοκληρωμένη πρόταση πολιτικής επί του θέματος, λαμβάνοντας υπόψη, όλα τα δεδομένα του διεθνούς περιβάλλοντος και αναπτύσσοντας παράλληλα όλα τα απαραίτητα μέσα, για την υλοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Η εν λόγω υψηλή στρατηγική, στηρίζονταν στους παρακάτω πυλώνες: (1) Στον καθορισμό, την ιεράρχηση και την υλοποίηση πολιτικών στόχων, με βραχυπρόθεσμο, μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα. (2) Στην ανάπτυξη των απαραίτητων συντελεστών ισχύος, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στη διεθνή πολιτική σκηνή, προκειμένου αυτή να επιτύχει εσωτερική και εξωτερική εξισορρόπηση και να πραγματώσει τους θεσπισμένους στόχους. (3) Στην έγκαιρη αντίληψη των απειλών και ευκαιριών που προκύπτανε από τις διεργασίες του διεθνούς και του περιφερειακού συστήματος, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι και να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες. (4) Στην αγαστή αξιοποίηση όλων των δυνατών συντελεστών ισχύος, σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής, της διπλωματίας, της οικονομίας και της στρατιωτικής δύναμης.

58 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 110-112.

-22-

./.

στ. Σύμφωνα με το δεύτερο πυλώνα χρησιμοποίησε με επιδεξιότητα τους συντελεστές ισχύος, σε όλα τα επίπεδα (διπλωματικό, πολιτικό, οικονομικό, στρατιωτικό), προκειμένου να ολοκληρώσει τους στόχους του. Εξισορρόπησε την ισχύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και διασφάλισε τη σχετική υπεροχή της Ελλάδας στο πολιτικοστρατιωτικό πεδίο. Υπονόμευσε τη διεθνή θέση του αντιπάλου, ενώ παράλληλα ενίσχυσε την ελληνική, στην κρατούσα διεθνή σκηνή. Τέλος, επιχείρησε την εκμετάλλευση των στρατηγικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Ελλάδας έναντι της Πύλης. ζ. Αναφορικά με την αντίληψη των απειλών και των ευκαιριών, οι υποστηρικτές του Βενιζέλου του πιστώνουν ότι αντιλήφθηκε έγκαιρα ως απειλές, τις εδαφικές αξιώσεις της Ιταλίας στην περιοχή της Σμύρνης και τα οικονομικά και εμπορικά συμφέροντα της Γαλλίας στην Ανατολία, καθόσον τα πετρέλαια της Μοσούλης εντάσσονταν στη σφαίρα των απώτερων επιδιώξεων της.59 Ως παράθυρα ευκαιρίας, εκλαμβάνονται η διασυμμαχική εντολή για αποστολή ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το Μάιο του 1919, η διακήρυξη της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών και η αποδιάρθρωση των άμεσων απειλών της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η πολιτική του, αντιμετώπισε και μια σειρά επικριτικών θέσεων. Σύμφωνα με τον Θάνο Βερεμή η απόφαση για την απόβαση των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη υπήρξε μοιραία για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, ενώ η ευρύτερη εμπλοκή αποδείχθηκε καταστροφική.

14. H εσωτερική διάσταση α. Η υψηλή στρατηγική του Βενιζέλου, η οποία είχε ως απώτερο πολιτικό στόχο, την εφαρμογή της συνθήκης των Σεβρών και την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, συγκέντρωνε υψηλό βαθμό εσωτερικής νομιμοποίησης, καθώς στηριζόταν και από το σύνολο των πολιτικών κομμάτων της αντιπολίτευσης, είχε γίνει αποδεκτή και υποστηριζόταν από τον ελληνικό λαό, ενώ η εσωτερική κοινωνική και πολιτική της εικόνα, στηριζόταν στη συλλογικά αποδεκτή, εθνολογική και πολιτισμική εικόνα, που προσέδιδε η Μεγάλη Ιδέα. β. Συνεπώς η μικρασιατική εκστρατεία, αιτιολογείται ως μια επιτακτική, κοινωνική και πολιτική αναγκαιότητα, για την πραγμάτωση του αέναου εθνικού στόχου, της εδαφικής ολοκλήρωσης του έθνους και την προστασία των ελληνικών και των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολίας, η οποία θα διασφάλιζε τη σχετική θέση ισχύος της Ελλάδας, στην βαλκανική χερσόνησο και την ευρύτερη περιοχή. γ. Η παρουσία του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, επέφερε αφενός τον ενθουσιασμό των Ελλήνων Μικρασιατών, αφετέρου την αντίσταση των Τούρκων και την αφύπνιση του εθνικισμού τους. Έστω όμως και υπό συνθήκες στρατιωτικής κατοχής, η εγκατάσταση της ελληνικής πολιτικής διοίκησης στην περιοχή στις 21 Μαΐου 1919 υπό τον Αριστείδη Στεργιάδη, επέβαλε τον νόμο και την τάξη αποφεύγοντας τις διακρίσεις έναντι των Τούρκων. Τούρκοι υπάλληλοι διατηρήθηκαν σε κατώτερες θέσεις, ενώ οι ανώτερες καλύφθηκαν από δημοσίους υπαλλήλους προερχόμενους από την Αθήνα.

59 Τούντα – Φεργάδη Αρετή, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας 1912 – 1941, Σιδέρης, Αθήνα 2005, σελ. 157.

-23-

./.

δ. Η ανάγκη άντλησης οικονομικών και στρατιωτικών πόρων, μέσων και έμψυχου δυναμικού, προκειμένου να ενισχυθούν οι επιθετικές επιχειρήσεις του στρατού στη Μικρά Ασία, για την επιβολή των όρων της Συνθήκης των Σεβρών στο κεμαλικό καθεστώς, προϋπέθετε την συνέχιση της εσωτερικής νομιμοποίησης της υλοποιούμενης από τον Βενιζέλο υψηλής στρατηγικής, από τον ελληνικό λαό. Για το λόγο αυτό, όταν παρουσίασε στη Βουλή τη συνθήκη των Σεβρών (7 Σεπτεμβρίου 1920), δηλαδή τα απτά αποτελέσματα της πολιτικής του, ανακοίνωσε τη διενέργεια εκλογών με δική του κυβέρνηση, επιζητώντας τη συναίνεση της λαϊκής ετυμηγορίας προκειμένου να ολοκληρώσει τους στόχους του. ε. Η κατάργηση του στρατιωτικού νόμου και της λογοκρισίας, συνετέλεσαν στην ομαλή προεκλογική περίοδο, μέχρι τον απρόσμενο θάνατο του βασιλιά Αλέξανδρου από δάγκωμα μαϊμούς, που έφερε το Βενιζέλο προ του διλλήματος της διαδοχής του θρόνου. Οι επιλογές του ήταν είτε να ανακηρύξει δημοκρατία, είτε να παραμερίσει τη δυναστεία των Γλύξμπουργκ υπέρ ενός νέου βασιλιά, είτε να καλέσει έναν αδερφό του Αλεξάνδρου να αναλάβει το θρόνο, όπως και έκανε. στ. Η άρνηση όμως του πρίγκιπα Παύλου όπως και των αντιβενιζελικών να εγκαταλείψουν το ισχυρότερο προεκλογικό τους όπλο, σε συνδυασμό με την άρνηση του Βενιζέλου να ανακηρύξει δημοκρατία προκειμένου να μην προκαλέσει τα φιλοβασιλικά αισθήματα της Βρετανίας, η οποία θεωρούσε τη μοναρχία στοιχείο «σταθερότητας» και από φόβο μήπως μία δημοκρατική Ελλάδα βρεθεί υπό Γαλλική επιρροή, έθεσε μεταξύ άλλων ως θέμα των εκλογών το ερώτημα Κωνσταντίνος ή Βενιζέλος και δημιούργησε διάσταση, στο εσωτερικό πολιτικό περιβάλλον. ζ. Σημειώνεται ότι η υπόθεση της Μικράς Ασίας, απουσίαζε από τον πολιτικό λόγο της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως, κατά την προεκλογική περίοδο. κορωνίδα του αντιβενιζελικού λόγου,60 αποτέλεσε το σύνθημα της αποκατάστασης των ελευθεριών. Έπρεπε ο πολίτης να απελευθερωθεί από τον ζυγό, να αποκατασταθούν οι ελευθερίες, να επανέλθει η διακυβέρνηση στα χέρια του λαού και να εξυγιανθεί το κράτος και η κοινωνία.

15. H διεθνής διάσταση α. Η διεθνής νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής, αποτελεί το επιστέγασμα των διπλωματικών ενεργειών κάθε κράτους, σχετικά με την αποδοχή των πολιτικών του σκοπών και θέσεων, από τους εταίρους του. Όταν αναλήφθηκε η μικρασιατική Εκστρατεία, οι συνθήκες για την Ελλάδα ήταν ευοίωνες, καθώς ανήκε στους νικητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ταύτιζε τους στόχους της υψηλής της στρατηγικής, με τις επικρατούσες διεθνείς αξίες και το πνεύμα της εποχής, δηλαδή με τις διακηρυγμένες αρχές των εθνοτήτων και της αυτοδιάθεσης, που συνεπαγόταν τη διάλυση των πολυεθνικών αυτοκρατοριών, όπως της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επιπλέον, οι Σύμμαχοι έθεταν ως στόχο για την εγγύς Ανατολή, την απελευθέρωση των λαών που υφίσταντο την τουρκική τυραννία και την εκδίωξη των απολίτιστων και βάρβαρων Οθωμανών, από την Ευρώπη. Συνεπώς, κατά τα πρώτα στάδια η Συμμαχική εντολή για την Ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, κατοχύρωνε επαρκώς τη διεθνή 60 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 166.

-24-

./.

νομιμοποίηση της ενέργειας. β. Στη Συνδιάσκεψη ειρήνης των Παρισίων, ο Βενιζέλος ξεχώρισε λόγω του κύρους της προσωπικότητάς του, της ηγετικής του φυσιογνωμίας και της ρητορικής και διπλωματικής του δεινότητας. Επίσης, για το γεγονός ότι διέγνωσε ορθά και εκμεταλλεύτηκε, την ευκαιρία που του προσέφερε το διεθνές περιβάλλον, προκειμένου να στηρίξει τις ελληνικές διεκδικήσεις σε Θράκη, Αιγαίο και Μικρά Ασία, βασιζόμενος κυρίως σε εθνολογικά στοιχεία και στην τάση εφαρμογής της αρχής της αυτοδιάθεσης, ενώ στη συνέχεια εκμεταλλεύτηκε την απόφαση αποστολής στρατευμάτων στην περιοχή της Σμύρνης, που αποφασίστηκε από τους Συμμάχους. γ. Η διπλωματική ελληνική παρουσία στη Συνδιάσκεψη των Παρισίων οργανωμένη από τον ίδιο, υπήρξε για πρώτη φορά σε κλίμακα πανευρωπαϊκής διακρατικής αντιπροσώπευσης ιδιαίτερα αξιοσημείωτη και πέτυχε την έκδοση αποφάσεων εξαιρετικά ευμενών για την Ελλάδα, που ξεκίνησαν από τη συμμαχική εντολή κατοχής μέρους της Μικράς Ασίας και κατέληξαν μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, η οποία υπογράφτηκε δεκαπέντε μήνες μετά την απόβαση και παρά τις πολλαπλές διπλωματικές αντιξοότητες, που ξεπεράστηκαν χάρη στον επιδέξιο χειρισμό και στο κύρος του. Ο Βενιζέλος επεδίωξε τη διαμόρφωση ισόρροπων διπλωματικών συναλλαγών, για την πραγμάτωση στο μέγιστο δυνατό βαθμό της εδαφικής ολοκλήρωσης της χώρας και τη σύγκλιση των ελληνικών πολιτικών στόχων, με τους αντίστοιχους στόχους και σκοπούς των Μεγάλων Δυνάμεων. δ. Με εργαλεία τη λογική, την πειθώ, την έγκαιρη διάγνωση απειλών, την προσαρμογή, τις αρχές της μετριοπάθειας και της αβρότητας, τις παροχές για τη διασφάλιση διπλωματικής υπεροχής και τη δυνατότητα διαπραγμάτευσης από θέση ισχύος και τέλος, την προβολή σθεναρών πολιτικών αρνήσεων για τη διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων, κατάφερε την πραγμάτωση σε διπλωματικό επίπεδο των σκοπών του. Δραστήριος, πειστικός και ακούραστος, κέρδισε τους Βρετανούς, κολάκεψε τους Γάλλους, καθησύχασε τους Αμερικανούς και σχεδόν εξουδετέρωσε τους Ιταλούς. Για την Μάργκαρετ Μακ Μίλαν, ο φλογερός Έλληνας, «ήταν το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της Ελλάδας και μακροπρόθεσμα το μεγαλύτερο μειονέκτημα της. Χωρίς αυτόν η Ελλάδα, δεν θα κέρδιζε ποτέ όσα κέρδισε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, χωρίς αυτόν δεν θα προσπαθούσε να κατακυρώσει, ένα τόσο μεγάλο κομμάτι της Μικράς Ασίας» ε. Στη συμμαχική επομένως εντολή για αποστολή ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, εδράζεται η διεθνής νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής του Βενιζέλου. Το 1919, σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και των ΗΠΑ, συγκεντρώνονταν υποστηριχτές της Ελλάδας και των διεκδικήσεών της, για να εκδώσουν ψηφίσματα και να μαζέψουν χρήματα. Η «Daily Telegraph», δημοσίευε σε μετάφραση (στα Αγγλικά) του Κίπλινγκ τον ελληνικό εθνικό ύμνο, ενώ για τον Γάλλο ανώτατο διπλωμάτη Ζυλ Καμπόν, η ειρηνευτική συνδιάσκεψη, αποτελούσε το καλύτερο μέσο ώστε να ικανοποιηθούν οι παλαιές διεκδικήσεις του ελληνικού έθνους. Οι οπαδοί του Βενιζέλου, οργάνωναν σε Ευρώπη και ΗΠΑ συγκεντρώσεις, ενώ στα Βαλκάνια και την Τουρκία οι πράκτορές του, παραινούσαν ελληνικές κοινότητες να στέλνουν εκκλήσεις στη συνδιάσκεψη, ζητώντας να αποτελέσουν τμήμα της Ελλάδας.

-25-

./.

στ. Συνεργάστηκε με τις ΗΠΑ ως προς την Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ), με τη Βρετανία στο θέμα της Κύπρου, ενώ στη Γαλλία προσέφερε στρατό για την εκστρατεία στην Ουκρανία. Συνεπώς η πολιτικοδιπλωματική εξουσιοδότηση στην ελληνική κυβέρνηση από τους συμμάχους, με διακηρυκτικό στόχο τη διασφάλιση της εσωτερικής τάξης και της εξωτερικής ασφάλειας αποδείκνυε: την αποτελεσματικότητα της ελληνικής υψηλής στρατηγικής στο βαθμό και στο μέτρο που τα ζωτικά στρατηγικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων (Αγγλίας-Γαλλίας-ΗΠΑ) εξυπηρετούνταν με την ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Μικρά Ασία, τη διεθνή αποδοχή του πολιτικού στόχου (εδαφικές αξιώσεις στην Ιωνία) και την αναγνώριση του ρόλου της Ελλάδας, στο υπό διαμόρφωση γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό περιβάλλον της Μικράς Ασίας. ζ. Κύριος υποστηρικτής του Βενιζέλου, υπήρξε ο φιλέλληνας Βρετανός πρωθυπουργός Λόυντ Τζωρτζ, ο οποίος τον θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο Έλληνα πολιτικό από την εποχή του Περικλή και επιθυμούσε τη δημιουργία μίας Μεγάλης Ελλάδας, που θα διασφάλιζε τα αγγλικά συμφέροντα στην Ανατολία. Ο Λόυντ Τζωρτζ χαρακτήρισε τον Βενιζέλο ως: «Μεγάλο άνδρα, πολύ μεγάλο άνδρα» και προφήτεψε πως η Ελλάδα θα ήταν ασφαλής, όσο είχε εκείνον στο τιμόνι. Ο δε Βενιζέλος, συνέκρινε τον Λόυντ Τζωρτζ, με τους προφήτες της Παλιάς Διαθήκης και εξέφρασε τον θαυμασμό του, για τις υπέροχες ικανότητες του και τη διαύγεια με την οποία έβλεπε τα πρόσωπα και τα γεγονότα. Τα αισθήματα αυτά διατηρήθηκαν εκατέρωθεν αμείωτα δια βίου, με μοιραία αποτελέσματα.61 η. Με την ήττα της Γαλλίας στην Κιλικία, έγινε σαφές ότι ήταν αδύνατο να επιβληθούν οι όροι της συνθήκης ειρήνης στην Τουρκία και έτσι οι σύμμαχοι αποφάσισαν την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ο νέος Γάλλος πρόεδρος Αλεξάντρ Μιλράν, βλέποντας το αδιέξοδο, πρότεινε την αποχώρηση του ελληνικού στρατού και δήλωσε ότι η γαλλική κοινή γνώμη, δεν υπήρχε περίπτωση να δεχθεί την αποστολή γαλλικού σώματος στην Τουρκία. Την ίδια άποψη είχαν υιοθετήσει και οι Τσώρτσιλ και Ουίλσον, ενώ ακόμα και ο Λόυντ Τζωρτζ πιεζόμενος από το τουρκόφιλο πνεύμα του φόρεϊν όφις και των στρατιωτικών, εξήγησε στο Βενιζέλο ότι δεν υπήρχε περίπτωση παροχής συμμαχικής βοήθειας. θ. Απέναντι στις απόψεις αυτές ο Βενιζέλος αντέταξε τη θέση ότι, η Ελλάδα από μόνη της είχε τη δυνατότητα εφαρμογής μίας συνθήκης ειρήνης στην περιοχή, που θα εκπλήρωνε τις ελληνικές διεκδικήσεις, θα προστάτευε τους ελληνικούς πληθυσμούς και θα διασφάλιζε τα συμμαχικά συμφέροντα σε Κωνσταντινούπολη, Στενά και Μικρά Ασία. Υπό αυτήν την κατάσταση, η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, εκπλήρωνε μεν τις ελληνικές διεκδικήσεις, αλλά δεν παρείχε καμία βοήθεια για την εφαρμογή τους. ι. Η θέση του Κεμάλ στο εσωτερικό ενισχύθηκε, από ορισμένες επιτυχίες που είχε στο διπλωματικό πεδίο. Η υποστήριξη που του πρόσφεραν η Ιταλία, η Γαλλία και η Σοβιετική Ρωσία ήταν σημαντική. Η Ιταλία στις 22 Ιουλίου 1920 προχώρησε στην καταγγελία της ελληνοιταλικής συνθήκης, που είχε υπογραφεί ένα χρόνο νωρίτερα (συμφωνία Βενιζέλου – Τιτόνι). Η Γαλλία στις 20 Μαΐου υπέγραψε στην Άγκυρα ανακωχή με τον Κεμάλ, βάσει της οποίας τερματίζονταν οι εχθροπραξίες στην Κιλικία. Η Ρωσία αν και απομονωμένη

61 Κακούρη Αθηνά, Τα δύο Βήτα, εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα 2016, σελ. 72-73.

-26-

./.

διπλωματικά, πρόσφερε ουσιαστική βοήθεια στον Τούρκο ηγέτη. Τον Αύγουστο του 1920 υπογράφηκε ρωσοτουρκική συμφωνία, η οποία αναφερόταν στη συνεργασία των δύο κρατών, που στόχευε στο να διαλύσει τους Αρμένιους αυτονομιστές του Καυκάσου. Επίσης του πρόσφεραν ηθική και υλική βοήθεια σε όπλα και πολεμοφόδια.62

16. Αποτίμηση στρατηγικού Σχεδιασμού α. Η προσπάθεια του Βενιζέλου για την επέκταση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία συνεχόταν με την άποψη ότι το γεωγραφικό κέντρο του Ελληνισμού, εντοπιζόταν στο χώρο του Αιγαίου, αλλά και με την αποτίμηση του νέου συσχετισμού των δυνάμεων στο ευρύτερο πεδίο των Βαλκανίων και της εγγύς Ανατολής. Η κατάρρευση και ο αναπόφευκτος, ήδη διαμελισμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, παρείχε τις καλύτερες προϋποθέσεις, για τη διασφάλιση του εθνικού μέλλοντος του Μικρασιατικού Ελληνισμού.63 β. Ο στρατηγικός σχεδιασμός που ακολουθήθηκε από την βενιζελική κυβέρνηση είχε διαγνώσει το διεθνές περιβάλλον, εκμεταλλευόμενος τις ευκαιρίες που προέκυψαν ενώ υπήρξε αρχικά μέχρι την συνθήκη των Σεβρών εναρμόνιση με αυτό, όπως και με τις γεωπολιτικές συσχετίσεις που προέκυψαν βάση του καταμερισμού ισχύος. Επίσης καθορίσθηκαν οι βασικοί στόχοι βάσει των διαθέσιμων μέσων και των υφιστάμενων προσδοκιών και υποσχέσεων, με γνώμονα τη διατιθέμενη εξωτερική εξισορρόπηση και τις υποσχέσεις των Συμμάχων, χωρίς όμως να ληφθεί υπόψη ότι ενδεχόμενη υπερεξάπλωση όπως είχε επισημάνει ο Μεταξάς, θα οδηγούσε σε μια επίπονη και ενδεχομένως χωρίς προοπτική προσπάθεια, που θα είχε ως συνέπεια τα μέσα να μην καλύπτουν τους τεθέντες στόχους και να δημιουργηθεί με τον τρόπο αυτό, άσκοπη σπατάλη πόρων και προσπάθειας. γ. Τον Μάιο του 1919 ο Έλληνας πρωθυπουργός είχε εκμαιεύσει την υπόσχεση του Βρετανού ομολόγου του, για χορήγηση πολεμικού υλικού και την παροχή οικονομικών μέσων, προκειμένου να φέρει σε πέρας ο ελληνικός στρατός ότι είχε επιφορτιστεί επ’ ονόματι των συμμάχων. Ήταν τόσο ευνοϊκό το κλίμα και τόσο ξεκάθαρη η πολιτική και στρατιωτική προοπτική εκείνη την στιγμή ώστε ο Λόυντ Τζωρτζ, θα αναφέρει ότι:64 «Τίποτα λιγότερο της προδοσίας από την ελληνική πλευρά ή ανικανότητας που ισοδυναμεί με προδοσία, δεν θα ήταν δυνατόν να καταστήσει τους Τούρκους της Ανατολίας, ικανούς να επιδράμουν στη Σμύρνη και να ρίξουν τους Έλληνες στη θάλασσα». Τέλος υπήρξε προσεκτική διαμόρφωση της εικόνας που παρουσιάζει η υψηλή στρατηγική, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό. Η στρατηγική του65 εδραζόταν στις συμμαχίες και στη συνάρθρωση συμφερόντων προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος του και όχι στη στρατιωτική δύναμη, η χρήση της οποίας θεωρούσε ότι ήταν επικουρική. δ. Ο πολιτικός στόχος του Βενιζέλου, ήταν η αποδοχή της εφαρμογής της Συνθήκης των Σεβρών από τις Κεμαλικές Δυνάμεις και η συνεπακόλουθη προστασία του ελληνικού πληθυσμού της δυτικής Μικράς Ασίας. Η επίτευξη του είχε ως απώτερο σκοπό την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των 62 Τούντα – Φεργάδη, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας 1912 – 1941, σελ. 163. 63 Σβολόπουλος Κων/νος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, σελ. 157. 64 Αγτζίδης Βλάσης, Μικρά Ασία, Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908 – 1923), Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2015, σελ. 79. 65 Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, σελ. 51.

-27-

./.

Συμμαχικών δυνάμεων, καθώς οι πολιτικοί σκοποί τους δεν μπορούσαν να επιτευχθούν με ειρηνικά μέσα και επομένως ο πόλεμος ήρθε ως «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα».66 ε. Σύμφωνα με τον Clausewitz, η πολιτική ηγεσία οφείλει να έχει κάποια γνώση των δυνατοτήτων και του χειρισμού του στρατιωτικού εργαλείου που έχει στη διάθεσή της, ειδάλλως ενδέχεται να το χειριστεί λανθασμένα και να μην πετύχει τους αντικειμενικούς της σκοπούς.67 Ο πολιτικός στόχος που τέθηκε, χαρακτηρίζεται ως υπερβολικά αισιόδοξος, απαιτούσε λεπτομερέστερη σχεδίαση, μεθοδικότερη οργάνωση και σαφώς περισσότερες δυνάμεις. Ο Στρατάρχης Φος είχε έγκαιρα επισημάνει στον Βενιζέλο, ότι για να πραγματοποιηθεί η εκστρατεία και να επιτευχθεί ο αφοπλισμός και η προστασία των χριστιανικών μειονοτήτων στα όρια της Οθωμανικής επικράτειας απαιτείται μάχιμη δύναμη 27 τουλάχιστον μεραρχιών δηλαδή πάνω από 400.000 άνδρες, ενώ η Ελλάδα διέθετε δυναμικό 12 μεραρχιών περίπου δηλαδή 200.000 άνδρες.68 Ήταν επομένως ξεκάθαρο ότι η ελληνική προσπάθεια θα έπρεπε να αποβλέψει σε μερικότερους στρατηγικούς στόχους. στ. Τα ίδια τα γεγονότα αποδεικνύουν ότι σημαντικοί παράγοντες, όπως η πρόοδος στη μαχητική ικανότητα των Τούρκων και η αμυντική σχεδίαση της τοποθεσίας, δεν λήφθηκαν σοβαρά υπόψη κατά το σχεδιασμό της επιχείρησης. Ο Βενιζέλος, υποτίμησε την πολιτική και στρατιωτική ισχύ του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος. Όταν αποφάσιζε να μεταφέρει τα σύνορα της Ελλάδας μέχρι τα φρυγικά οροπέδια, γνώριζε καλά ότι αναλαμβάνει μια προσπάθεια προσαρμοσμένη στα δικά του μέτρα. Πριν από το διχασμό ακόμη τον Ιανουάριο του 1915, όταν ο Ιωάννης Μεταξάς του ανέπτυξε την άποψη του ότι η Ελλάδα δεν είχε τις δυνατότητες να κερδίσει έναν πόλεμο εναντίον της Τουρκίας, ο Βενιζέλος απάντησε: «Γνωρίζω κύριε Μεταξά, ότι η πολιτική μου είναι τυχοδιωκτική. Αλλά λαμβάνω υπόψη μου και τον αγαθό αστέρα μου».69 Στις 8 Μαρτίου απευθυνόμενος στον Φίλιπ Κερ, γραμματέα του Βρετανού πρωθυπουργού, του είπε ότι το γόητρο της Τουρκίας είχε συντριβεί μετά τη στρατιωτική ήττα της και ότι δεν διέθετε καμία στρατιωτική δυνατότητα ούτε στην Ευρώπη ούτε στην Ασία.70 ζ. Η άμυνα είναι η ισχυρότερη μορφή πολέμου και είναι ευκολότερη από την επίθεση, διότι ο χρόνος κυλά προς όφελος του αμυνομένου71. Αδικαιολόγητες ολιγωρίες, έδωσαν στον αντίπαλο πολύτιμο για την αναδιοργάνωση του χρόνο. Κατά τη διάρκεια της μακράς ακινησίας, με περιορισμένης εκτάσεως επιθετικές ενέργειες, ο Κεμάλ εκμεταλευόμενος τον παράγοντα χρόνο, διενεργούσε εντατική στρατολογία επί τη βάσει ενός υπέρτατου εθνικού χρέους εναντίον ενός εχθρού ο οποίος ερχόταν να καταλάβει τα πάτρια εδάφη.72

66 Clausewitz, On War, βιβλίο 1, σελ. 80-81. 67 Clausewitz, ό.π, βιβλίο 8, σελ. 608-609. 68 Μπεκίρης Βασίλης, Από τον Εθνικό Διχασμό στη Μικρασιατική καταστροφή και την εκτέλεση των Έξι 1915-1922, Historia, Αθήνα 2015, σελ 89. 69 Καψής Γιάννης, Χαμένες Πατρίδες, Λιβάνης, Αθήνα 1989, σελ.81.ς 70 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 134. 71 Clausewitz, ό.π, βιβλίο 6, σελ.357-359. 72 Καργάκος Σαράντης, Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919 – 1922 Τόμος Α΄, ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ, Αθήνα 2010, σελ. 258.

-28-

./.

17. Διαμόρφωση Εικόνας – Αξιολόγηση Υψηλής Στρατηγικής α. Καταλληλότητα ή εσωτερική και εξωτερική Προσαρμοστι-κότητα (1) Από την ανάλυση των διαστάσεων της υψηλής στρατηγικής των εμπλεκομένων στη Μικρασιατική Εκστρατεία, διαπιστώνουμε ότι η υψηλή στρατηγική του Βενιζέλου (1919-20) ήταν σύμφωνη με τις γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές μεταβλητές του εξωτερικού περιβάλλοντος, δηλαδή με τα συμφέροντα των συμμάχων στην εγγύς Ανατολή, με αποτέλεσμα να αντιπαρέρχεται τις άμεσες και έμμεσες απειλές και να αξιοποιεί τις ευκαιρίες. (2) Η διασυμμαχική εντολή για αποστολή ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, που αποσκοπούσε στη δημιουργία εδαφικών τετελεσμένων από την Ελλάδα, για την παρεμπόδιση αντίστοιχων τετελεσμένων της Ιταλίας ήταν η ευκαιρία που περίμενε ο Βενιζέλος. Αντίθετα, η εσωτερική προσαρμοστικότητα της υψηλής στρατηγικής, παρότι οικοδοµήθηκε από τον αέναο στόχο της Μεγάλης Ιδέας, διασπάστηκε τελικά όπως φάνηκε στις εκλογές, λόγω του υψηλού κοινωνικοπολιτικού κόστους εφαρμογής της και κυρίως λόγω του εθνικού διχασμού που αναπτύχθηκε. β. Εσωτερική συνοχή (1) Η Βενιζελική υψηλή στρατηγική χαρακτηρίζεται αρχικά από υψηλό βαθμό εσωτερικής συνοχής. Η στρατηγική του Βενιζέλου, κινούταν συνεχώς στον άξονα της πολιτικής, διπλωματικής, στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος. Πέτυχε μέσω της εσωτερικής και της εξωτερικής εξισορρόπησης, να ανταποκρίνεται η Ελλάδα στις απαιτήσεις των διεθνών αξιών, καθώς επίσης και στην ικανοποίηση των ζωτικών συμφερόντων, των Μεγάλων Δυνάμεων (της Βρετανίας, της Γαλλίας, των ΗΠΑ). (2) Ο Βενιζέλος για την πραγμάτωση των εδαφικών αξιώσεων στη Μικρά Ασία, χρησιμοποίησε τόσο την πολιτική και διπλωματική διάσταση της υψηλής του στρατηγικής κατά τη διάρκεια της ειρηνευτικής συνδιάσκεψης των Παρισίων, προκειμένου να αποσπάσει εδαφικά, οικονομικά και πολιτικά οφέλη, όσο και τη στρατιωτική στρατηγική, προκειμένου να δημιουργήσει και να παγιώσει εδαφικά τετελεσμένα, ενώ η συνέργεια όλων των διαστάσεων, συνεχίστηκε σε όλο το διάστημα που κατείχε την εξουσία. Η λειτουργία της διπλωματικής διάστασης, ώθησε στη διεύρυνση του επιχειρησιακού πεδίου δράσης των ελληνικών στρατευμάτων και της ζώνης κατοχής, ο περιορισμός των οποίων γεννούσε κινδύνους για την υψηλή στρατηγική της Ελλάδας, έχοντας τη συναίνεση των Μεγάλων Δυνάμεων. γ. Αποδοτικότητα - Αποτελεσματικότητα (1) Ο βαθμός αποτελεσματικότητας της υψηλής στρατηγικής επί κυβερνήσεως Βενιζέλου είναι υψηλός κρινόμενος εκ του αποτελέσματος, δηλαδή με βάση την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών που δημιουργούσε έστω και στα χαρτιά τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, μέσω μίας υποδειγματικά εφαρμοζόμενης διπλωματίας, προσαρμοσμένης στις ευκαιρίες

-29-

./.

που παρουσιάστηκαν και στις υφιστάμενες απειλές του διεθνούς περιβάλλοντος, με ορθολογική σχέση κόστους – οφέλους και διεθνώς νομιμοποιημένης. (2) Το πραγματικό κόστος της εκστρατείας73 μετριαζόταν στα πρώτα στάδια από την επικουρία οικονομικών (δάνειο 1918), στρατιωτικών και διπλωματικών μέσων εξωτερικής εξισορρόπησης, προερχόμενων από τους Συμμάχους. Το 1919 – 1920, η ελληνική κυβέρνηση μπορούσε ακόμη να υπολογίζει στις λεγόμενες Συμμαχικές πιστώσεις. Στηριζόταν στον μηχανισμό που είχε υπόψη του ο Κλεμανσώ, όταν ισχυριζόταν ότι η Ελλάδα μπορούσε να συνεχίσει την εμπλοκή της στην Μικρά Ασία, μόνο χάρη στη συμμαχική οικονομική υποστήριξη. (3) Οι Συμμαχικές πιστώσεις ήταν διαθέσιμες υπό τους όρους της συμφωνίας που είχε υπογράψει η Ελλάδα με τη Βρετανία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες πολιτείες, τον Οκτώβριο του 1918. Ανερχόταν στην αξία των 750.000.000 Γαλλικών φράγκων , ποσό στο οποίο συνέβαλλε η κάθε δύναμη κατά το ένα τρίτο, με χορήγηση στο νόμισμα, της καθεμίας Δύναμης. Δεν επρόκειτο για απευθείας οικονομική ενίσχυση, αλλά για κάλυψη της Ελληνικής κυβέρνησης στην προσπάθεια της, να αντιμετωπίσει τις δαπάνες της πολεμικής προσπάθειας. δ. Συσχετισμός Ικανοτήτων Στόχων (1) Η υψηλή στρατηγική κατά τον Βενιζέλο, δεν οδηγούσε σε στρατηγική υπερεπέκταση, καθώς δεν πίστευε ότι η Ελλάδα είχε τη δυνατότητα διεξαγωγής διμέτωπου πολέμου και τόνιζε ότι, η στρατιωτική επιβολή της πολιτικής βουλήσεως στην κεμαλική κυβέρνηση, αρχικά των τετελεσμένων της κατάληψης και έπειτα των όρων της Συνθήκης των Σεβρών και η άμεση εκμηδένιση του εθνικιστικού κινήματος χωρίς συντελεστές εξωτερικής εξισορρόπησης, ήταν δυνατές υπό τους εξής όρους και προϋποθέσεις: διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δημιουργία κρατών του Πόντου και της Αρμενίας και εγκαθίδρυση εδαφικών ζωνών συμμαχικής πολιτικής επιρροής. Συνεπώς με το σκεπτικό του Βενιζέλου, ο πολιτικός σκοπός του πολέμου, δεν θα ξεπερνούσε τα διατιθέμενα μέσα του κράτους. (2) Ο Νίκολσον σημείωνε ότι τη στιγμή που ο Λόυντ Τζωρτζ προωθούσε την υπόθεση της ελληνικής απόβασης στη Σμύρνη, ο συσχετισμός δυνάμεων μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων έγερνε αποφασιστικά υπέρ των Ελλήνων και ότι πέραν αυτού, δεν ήταν δυνατό να προβλεφθεί ότι οι Γάλλοι θα αποχωρούσαν από την Κιλικία, οι Ιταλοί θα εκκένωναν την Αττάλεια, ο Ουίλσων θα αδυνατούσε να πείσει το Κογκρέσο για την ανάγκη εμπλοκής των Ηνωμένων Πολιτειών στο μεταπολεμικό κόσμο, ότι οι μπολσεβίκοι θα προσέγγιζαν τους Τούρκους εθνικιστές και τελικά οι νικητές Σύμμαχοι θα εγκατέλειπαν την Ελλάδα έναντι των Τούρκων.74 ε. Αντοχή στα σφάλματα - Συσχετισμός Ικανοτήτων στόχων (1) Ο χαμηλός βαθμός τρωτότητας της υψηλής στρατηγικής του Βενιζέλου αποδεικνύεται από την απορρόφηση των πολιτικών κραδασμών, που

73 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 151. 74 Ριζάς, ό.π, σελ. 86.

-30-

./.

ανέκυψαν κατά την αποβίβαση και εγκατάσταση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, καθώς και τις εκτεταμένες ένοπλες συγκρούσεις με Τούρκους ατάκτους, κατά τη διεύρυνση της ζώνης κατοχής και την ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων. Η εν λόγω κατάσταση, μπορούσε να αποτελέσει, μείζονα απειλή για τη διεθνή νομιμοποίηση της ελληνικής στρατιωτικής αποστολής, καθότι έθετε υπό αμφισβήτηση την ικανότητά διεκπεραίωσης της διασυμμαχικής εντολής, για τη διατήρηση της εσωτερικής τάξης στην περιοχή της Σμύρνης. (2) Ο Βενιζέλος, ξεπερνώντας τις τριβές που προκύψανε στο διεθνές διπλωματικό πεδίο, απέφυγε το ενδεχόμενο παρέκκλισης ή αναδίπλωσης του πολιτικού του σκοπού. Επιπλέον, για να ενισχύσει την ελληνική θέση εγκαθίδρυσε διοικητική αρχή στη Σμύρνη για διασφάλιση της εσωτερικής τάξης και απονομή δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα υιοθέτησε επιθετική στρατιωτική στρατηγική, με σκοπό την άμεση εξάρθρωση τουρκικών θυλάκων αντίστασης. (3) Προς εκπλήρωση δε του τελευταίου σκοπού, προέβη σε εσωτερική ποσοτική εξισορρόπηση των στρατιωτικών δυνάμεων, εκμαίευσε την συμμαχική έγκριση, για διεύρυνση των ορίων δράσης τους και εφάρμοσε επιθετική στρατηγική άμεσης προσέγγισης, με στρατιωτικό στόχο την κατάληψη κεντρικών συγκοινωνιακών κόμβων και την καταστροφή των κεμαλικών ενόπλων δυνάμεων, με σκοπό τη βραχυπρόθεσμη ολοκλήρωση των επιχειρήσεων, προς αποφυγή ενός πολέμου φθοράς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Γ»

ΦΑΣΗ 2η : ΕΚΛΟΓΕΣ 1920 - ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

18. Ιστορική Ανάλυση Περιόδου α. Το αποτέλεσμα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου 1920, εξέπληξε τους πάντες. Άλλωστε δεν απείχε χρονικά η στιγμή της 7ης Σεπτεμβρίου, όπου η Βουλή των Ελλήνων δια στόματος του προέδρου της, υποδεχόταν τον Ελευθέριο Βενιζέλο μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών σαν θριαμβευτή. Συγκρατημένος στους λόγους του ο πρωθυπουργός, προσέβλεπε ήδη σε μία τελική αποφασιστική αναμέτρηση, με τους πολιτικούς του αντιπάλους. Ο ίδιος και οι συνεργάτες του αντλούσαν από τα εντυπωσιακά επιτεύγματα στο διπλωματικό πεδίο, αισθήματα εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας για την έκβαση της εκλογικής μάχης. Εν τούτοις, η απόδοση της προτεραιότητας σε κριτήρια συνυφασμένα περισσότερο με την εσωτερική και λιγότερο με την εξωτερική πολιτική, επιβεβαιωνόταν πανηγυρικά και την 1η Νοεμβρίου 1920, το εκλογικό σώμα καταψήφιζε τον θεμελιωτή της Ελλάδας των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».75 β. Δεν υπήρχε όμως η παραμικρή ένδειξη, ότι ο Βενιζέλος περίμενε ότι θα χάσει τις εκλογές. Εύγλωττη απόδειξη για το αντίθετο αποτελεί το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ούτε ο ίδιος ούτε οι περισσότεροι συνεργάτες του ήταν προετοιμασμένοι για την εκλογική ήττα. Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, τις πρώτες ώρες επικράτησε πλήρης αμηχανία, αν όχι και πανικός. Άλλωστε, ο

75 Σβολόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, σελ. 157.

-31-

./.

Βενιζέλος είχε πάρει ακόμη και ρηξικέλευθα μέτρα για να διασφαλίσει ότι θα κέρδιζε οπωσδήποτε τις εκλογές. Λίγο πριν διαλυθεί, η «Βουλή των Λαζάρων» τροποποίησε στις 28 Αυγούστου την εκλογική νομοθεσία, ώστε να ψηφίσουν τόσο ο «εν εκστρατεία» στρατός και στόλος (Ν.2484) όσο και πληθυσμός της Θράκης (Ν.2485).76 Κομβικό σημείο κάθε περίπτωση αποτέλεσε το τυχαίο γεγονός του θανάτου του βασιλέως Αλεξάνδρου. Όπως σημείωνε Αμερικανός διπλωμάτης, όσο ζούσε ο Αλέξανδρος η δυσαρέσκεια υπέρ του Κωνσταντίνου δεν εκδηλωνόταν. Μετά το θάνατό του η Ηνωμένη αντιπολίτευση αποδείχθηκε ικανή, να συγκεντρώσει όλα τα στοιχεία αυτής της διάχυτης δυσαρέσκειας, σε ένα σύνθημα υπέρ της άμεσης επανόδου του βασιλιά. Τρία στοιχεία είχαν συγκλίνει εναντίον του Βενιζέλου, κατά τον Τούνμπη, ο ανταγωνισμός μερικών χιλιάδων αντιβενιζελικών εξορίστων οι οποίοι όμως διέθεταν εκτεταμένη τοπική επιρροή, η γνήσια και ευρεία δημοτικότητα του Κωνσταντίνου και η κόπωση του πληθυσμού από τη συνέχιση του πολέμου.77 γ. Η αντιπολίτευση δεν αμφισβήτησε ουδόλως τη συνθήκη ειρήνης και την παρουσία της Ελλάδας στη Σμύρνη και την ενδοχώρα της. Η επάνοδος του Δημητρίου Γούναρη από την εξορία, ενίσχυσε σημαντικά την αντιβενιζελική παράταξη, διότι ο Γούναρης ήταν δεινότερος ρήτορας από τον Βενιζέλο και διέθετε μια προσωπική γοητεία εξίσου μαγνητική με αυτή του μεγάλου αντιπάλου του.78 Το εκλογικό αποτέλεσμα κατά τον Σπύρο Πλουμίδη, κρίθηκε πρωτίστως από το δυναστικό ζήτημα (την άκρα δημοφιλία του εξόριστου βασιλιά Κωνσταντίνου), τα συνεχιζόμενα πάθη του εθνικού διχασμού που είχαν ως τραγική κατάληξη τα Ιουλιανά έκτροπα και ιδίως τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, από τη μονοπώληση της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας από τους Βενιζελικούς κατά το διάστημα 1917-1920, σε συνδυασμό με το καταπιεστικό καθεστώς που αυτοί επέβαλαν στους αντιπάλους τους και από το γεγονός ότι ο Βενιζέλος, δεν αποστασιοποιήθηκε από την ωμή ξενική επέμβαση των Αγγλογάλλων (1915-1917), αλλά αντίθετα την επιδοκίμασε απροκάλυπτα και τη δικαιολόγησε απόλυτα.79 δ. Η καθεστωτική αλλαγή λόγω των εκλογών, επίδρασε σημαντικά το στρατό. Το νέο καθεστώς, με βασιλικό διάταγμα αποκατέστησε τους απότακτους αξιωματικούς που είχαν απολυθεί από το βενιζελικό καθεστώς, χωρίς όμως να αποστρατεύσει τους βενιζελικούς και υιοθέτησε μία σειρά περίπλοκων μέτρων προς αποκατάσταση της παλιάς σειράς αρχαιότητας. Επιπλέον πολλοί βενιζελικοί ανώτατοι αξιωματικοί παραιτήθηκαν, ανάμεσά τους και ο γενικός διοικητής Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, τη θέση του οποίου ανέλαβε ο Αναστάσιος Παπούλας. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Δούσμανη,80 ότι μολονότι ο ίδιος είχε προειδοποιήσει τον Γούναρη όσον αφορά τον Παπούλα, ότι πρόκειται περί «αμαθούς και ανίκανου να διοικήσει την Στρατιά και να διευθύνει πολεμικές επιχειρήσεις», εκείνος τον διάλεξε «για λόγους μάλλον κομματικής υπερισχύσεως εν τω στρατεύματι». Ο Παπούλας, δεν είχε φοιτήσει στην Σχολή Ευελπίδων, αλλά προερχόταν από το Στράτευμα. Όταν ανέλαβε καθήκοντα, το Γενικό Στρατηγείο Σμύρνης μετονομάσθηκε σε «Στρατιά Μικράς Ασίας». Επίσης, αντικαταστάθηκαν όλοι οι διοικητές των Σωμάτων Στρατού και επτά από τους εννέα διοικητές των

76 Μαυρογορδάτος, 1915 ο Εθνικός Διχασμός, σελ. 122. 77 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 178. 78 Καργάκος, Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919 – 1922 Τόμος Α΄, σελ. 269. 79 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 253. 80 Μαυρογορδάτος Γιώργος, 1915 ο Εθνικός Διχασμός, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016, σελ142.

-32-

./.

Μεραρχιών, ενώ κάποιοι όπως ο Κονδύλης λιποτάκτησαν από τις θέσεις τους στην Μικρά Ασία, δημιουργώντας το στρατιωτικό πυρήνα ενός Βενιζελικού κινήματος, την Εθνική Άμυνα Κωνσταντινούπολης. Υπήρχαν ίσως 150 τέτοιοι Αξιωματικοί, από τους οποίους τέσσερις ήταν στρατηγοί.81 Εκτεταμένες αλλαγές, έγιναν ακόμα και σε ανώτερες θέσεις του Επιτελείου. ε. Μεταξύ 24ης και 29ης Δεκεμβρίου του 1920 διεξάχθηκε μια περιορισμένη αναγνωριστική επίθεση του ελληνικού στρατού μετά από εισήγηση του αρχιστράτηγου Παπούλα, ώστε να διαπιστωθεί η πραγματική κατάσταση των Τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή Προύσας – Εσκή Σεχίρ.82 Η ισχυρή αντίσταση του οργανωμένου πλέον τουρκικού στρατού και οι ελλιπείς και ανακριβείς πληροφορίες της Στρατιάς, οδήγησαν στην πρώτη αποτυχημένη ελληνική επιχείρηση στη Μικρά Ασία, που δεν αξιολογήθηκε σωστά. Η ελληνική πλευρά, διαπίστωσε την βελτίωση των τουρκικών δυνάμεων από τακτική και ψυχολογική άποψη,83 αλλά σχημάτισε την εντύπωση ότι ο τουρκικός στρατός δεν συνιστούσε ακατάβλητο αντίπαλο. Το μαχητικό πνεύμα όμως που επέδειξαν οι Τούρκοι στο χωριό Ινονού, κατέδειξε την μεταστροφή που είχε επέλθει στην οργάνωση των δυνάμεων τους και θα έπρεπε να είχε εκτιμηθεί διαφορετικά. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός άλλωστε, ότι ο Κεμάλ έσπευσε να επιδείξει τα λάφυρα της μάχης που κέρδισε, προκειμένου να αποσπάσει τις εντυπώσεις των συμμάχων. στ. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, έξι μήνες μετά από την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, τον Φεβρουάριο του 1921, αποφασίστηκε η εκ νέου σύγκληση της Συνδιάσκεψης των Συμμάχων στο Λονδίνο, με σκοπό την μερική αναθεώρησή της. Ο Γούναρης μαζί με τον Καλογερόπουλο συναντήθηκαν με τον Λόυντ Τζωρτζ, ο οποίος τους ανέφερε τις τουρκικές αξιώσεις η κυριότερη από τις οποίες ήταν η άμεση αποχώρηση από τη Σμύρνη των ελληνικών δυνάμεων. Η ελληνική αντιπροσωπεία διαπίστωσε την ψυχρή συμπεριφορά της Ιταλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και τη μειωμένη πλέον βρετανική συμπαράσταση. Εντέλει στις 6 Μαρτίου 1921 ο Λόυντ Τζωρτζ ανακοίνωσε ότι οι Τούρκοι ζήτησαν προθεσμία 25 ημερών, προκειμένου να δώσουν απάντηση στις προτάσεις της Συμμαχικής διάσκεψης, οι οποίες προέβλεπαν μεταξύ άλλων αυτονομία στην περιοχή της Σμύρνης υπό χριστιανό διοικητή. Η στάση των Τούρκων θεωρήθηκε παρελκυστική και για αυτό ξεκίνησε η διεξαγωγή ενός κύματος στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Μικρά Ασία.84 ζ. Στην επιχείρηση του Μαρτίου του 1921, συμμετείχαν δύο μόνο από τους παλιούς διοικητές και πολλοί απότακτοι, οι οποίοι δεν είχαν πείρα μεταγενέστερη των βαλκανικών πολέμων και αγνοούσαν τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη Μικρά Ασία, γεγονός που επηρέασε αρνητικά τόσο το μαχητικό πνεύμα, όσο και την αποτελεσματικότητα του στρατού. Η αποτυχία των επιχειρήσεων της περιόδου εκείνης, αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή μεταστροφή της τύχης των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Η επίθεση για την οποία είχαν καυχηθεί, στους συμμάχους, είχε αποτύχει. Η ήττα έσπασε ένα μακρύ ιστορικό από νίκες, για το οποίο οι Έλληνες στρατιωτικοί, ένιωθαν απέραντη περηφάνεια. Ένας

81 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 316-319. 82 Μπεκίρης, Από τον Εθνικό Διχασμό στη Μικρασιατική καταστροφή και την εκτέλεση των Έξι (1915-1922), σελ132. 83 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 204. 84 Σιούσουρας, Γεωπολιτική και ζωτικός χώρος. Η Μικρασιατική εκστρατεία και ο ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, σελ. 237.

-33-

./.

εξαίρετος ελληνικός στρατός, είχε χάσει το πρώτο του άνθισμα, την αθώα του βεβαιότητα για την επιτυχία.85 η. Τον Μάιο του 1921, μετά από την αποτυχημένη προσπάθεια του Γούναρη και του Πρωτοπαπαδάκη να πείσουν τον Μεταξά να επιστρέψει στο Επιτελείο, ώστε να συμβάλλει σε μια άμεση στρατιωτική επιτυχία άσχετα από τις μακροπρόθεσμες στρατιωτικές προοπτικές, μετέβη στη Σμύρνη ο βασιλιάς Κωνσταντίνος με το επιτελείο του, σε μια προσπάθεια της κυβέρνησης να βελτιώσει το ηθικό με την ανασύσταση του βασιλικού Αρχιστρατηγείου των βαλκανικών πολέμων.86 Τον Ιούνιο έγινε σύσκεψη στο σπίτι του βασιλιά στο Κορδελιό έξω από την Σμύρνη, όπου ρυθμίστηκαν οι τελευταίες λεπτομέρειες της επίθεσης, την ίδια εποχή που οι Σύμμαχοι πρότειναν αναστολή των επιχειρήσεων, πρόταση που απορρίφθηκε από την ελληνική πλευρά. Οι Σύμμαχοι θορυβημένοι ίσως από τις επαφές μεταξύ Τούρκων και Ρώσων που είχαν προηγηθεί και το σύμφωνο φιλίας (3/16 Μαρτίου 1921) που υπογράφηκε μεταξύ τους, σύστησαν στην ελληνική κυβέρνηση (στις 8 Ιουνίου 1921) την αναστολή των επιχειρήσεων, αλλά η σύστασή τους δεν έγινε δεκτή (12 Ιουνίου1921). θ. Το καλοκαίρι του 1921 και συγκεκριμένα στις 27 Ιουνίου/10 Ιουλίου, άρχισε η ελληνική επίθεση από τέσσερα σημεία, με απώτερο στόχο την κατάληψη της Άγκυρας. Ο ελληνικός στρατός θα προχωρήσει ως την Κιουτάχεια, με την ελπίδα να περικυκλώσει εκεί τον τουρκικό στρατό που αποσύρθηκε στα ενδότερα. Κατά την κρίσιμη σύσκεψη της Κιουτάχειας (15/28 Ιουλίου 1921), υπό την προεδρία του Κωνσταντίνου και με την συμμετοχή της πολιτικής ηγεσίας, παρά το γεγονός των σοβαρών ενδοιασμών για την σκοπιμότητα και τη δυνατότητα περαιτέρω προέλασης, όπως και της παρουσίασης των δυσχερειών ανεφοδιασμού που δημιουργούνταν, θα αποφασιστεί η συνέχιση της παρά τις αντίθετες υποδείξεις και συστάσεις. ι. Ο ελληνικός στρατός θα φτάσει ως το Σαγγάριο ποταμό, μετά από τη διάβαση της Αλμυρής ερήμου. Η πολύνεκρη μάχη του Σαγγάριου ανέκοψε όμως οριστικά την επιθετική του πορεία, 65 περίπου χιλιόμετρα από την Άγκυρα και ύστερα από 22 ημέρες σκληρών μαχών στην απέλπιδα προσπάθεια να καταληφθεί η έδρα της κεμαλικής κυβερνήσεως,87 η οποία υπήρξε ο αντικειμενικός σκοπός της ελληνικής επιθέσεως. Ο στρατός τελικά συμπτύχθηκε στη γραμμή Εσκί Σεχίρ - Κιουτάχεια - Αφιόν Καραχισάρ, όπου θα καθηλωθεί για ένα χρόνο, κατέχοντας μια ζώνη 100.000 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων (όπως δήλωνε στη Βουλή ο Γούναρης τον Οκτώβριο του 1921). Ο Κεμάλ είχε καταφέρει να παρασύρει τους Έλληνες μακριά από τις πηγές ανεφοδιασμού τους, κάνοντας όλο και πιο εύθραυστο το μέτωπό τους σε περίπτωση επίθεσης, ενώ το ηθικό του ελληνικού στρατού ήταν προφανές ότι θα αποδυναμωνόταν. Οι Τούρκοι γιόρτασαν το γεγονός ως μεγάλη νίκη. Αν δεν ήταν νίκη, ήταν πάντως η απαρχή της αντιστροφής των πολεμικών επιχειρήσεων. Είχε αρχίσει να αποδίδει υπέρ των Τούρκων ο γεωγραφικός παράγοντας, η απόσταση και κυρίως τα σημαντικά προβλήματα επιμελητείας, τα οποία δημιουργήθηκαν από την υπερεπέκταση.

85 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 354-360. 86 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 361-369. 87 Κοραντής Αντώνιος, Διπλωματική Ιστορία της Ευρώπης (1919 – 1945), Ελεύθερη σκέψις, Αθήνα 1996, σελ. 135.

-34-

./.

ια. Τον Οκτώβριο του 1921, ο Δημήτριος Γούναρης ξεκινά περιοδεία στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, με σκοπό να εξασφαλίσει τη σύναψη δανείου και να συμβάλει στη σύγκληση συνδιάσκεψης, προκειμένου να εξευρεθεί πλέον ειρηνικός διακανονισμός. Η Γαλλία είναι ολοένα και περισσότερο αντίθετη με κάθε ελληνική προσπάθεια, ενώ η Αγγλία απλώς πιο συναινετική. Ο ίδιος ο Κεμάλ, σε θέση ισχύος πια, προτείνει τη σύναψη ειρήνης αλλά μόνο με τους όρους να αποδοθεί η Σμύρνη στην Τουρκία, να αποκτήσει η Θράκη τοπική αυτονομία και να καταβληθεί πολεμική αποζημίωση. Η ελληνική κυβέρνηση, απορρίπτει τους όρους αυτούς και ο πόλεμος συνεχίζεται. ιβ. Παρ’ ότι ο κίνδυνος της κατάρρευσης είναι πλέον ορατός, εν τούτοις στην Ελλάδα κανείς δεν τολμούσε να υποδείξει ευθέως την υποχώρηση από την Μικρά Ασία, ούτε να μιλήσει για αποπροσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής. Τις έντονες ανησυχίες τους εξέφρασαν ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων) και έξι συνεργάτες του, δημοσιεύοντας στις 12 Φεβρουαρίου 1922 το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», δηλώνοντας άμεσα ή έμμεσα ότι τα πράγματα της χώρας εξελίσσονταν δυσάρεστα αφ’ ότου οι πολιτικές κυβερνήσεις (ύστερα από τις εκλογές του 1920), συναγωνίζονταν για την βασιλική εύνοια και χαρίζονταν στον βασιλιά ενώ ουσιαστικά κυβερνιούνταν από την βασιλική «αυλή». Ο Παπαναστασίου και οι συνεργάτες του παραπέμφθηκαν σε δίκη, δικάστηκαν στην Λαμία και φυλακίστηκαν ως την απομάκρυνση του βασιλιά τον Σεπτέμβριο του 1922. ιγ. Το Μάρτιο του 1922 συγκλήθηκε νέα διασυμμαχική συνδιάσκεψη στο Παρίσι, κατά την οποία διαπιστώθηκε το στρατιωτικό και διπλωματικό αδιέξοδο του Μικρασιατικού Ζητήματος. Οι προτάσεις των Συμμάχων, αφαιρούσαν στην ουσία από την Ελλάδα όλα τα κέρδη της συνθήκης των Σεβρών, ενώ η τύχη των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας έμοιαζε επισφαλής. Το ζήτημα της αποχώρησης του ελληνικού στρατού από τα Μικρασιατικά εδάφη, παρέμεινε μέχρι τέλους αδιαπραγμάτευτο και συγκέντρωνε τους λίθους του ομαδικού αναθέματος.88 Σε κάθε περίπτωση, η άρνηση του Κεμάλ ακόμα και για τη διαδικασία της μεσολάβησης, έλυσε το όποιο δίλημμα αποδοχής των συμμαχικών προτάσεων, για την ελληνική κυβέρνηση. Το ηθικό του Στρατού όσο περνούσε ο χρόνος συνεχώς καταρρακωνότανε, τόσο από το αντίκτυπο του εσωτερικού διχασμού όσο και από το αίσθημα της διαπιστώσεως της ανθελληνικής στάσεως των Συμμάχων και ιδιαίτερα των Γάλλων και των Ιταλών που με οποιονδήποτε τρόπο βοηθούσαν του Τούρκους. Τον Απρίλιο του 1922, οι Ιταλοί εγκαταλείποντας άφθονο πολεμικό υλικό εγκατέλειψαν την Μικρά Ασία, αρκούμενοι στη κατοχή της Δωδεκανήσου. Είχαν προηγηθεί οι Γάλλοι που μετά την συμφωνία που υπέγραψαν με την κυβέρνηση της Άγκυρας, εκκενώνοντας την Κιλικία παρέδωσαν το σύνολο στην ζώνη εκείνη, του πολεμικού υλικού και των αποθηκών τους. Οι Σοβιετική Ρωσία από την άλλη συνέχιζε τη διοχέτευση από τα σύνορα άφθονων όπλων και πυρομαχικών στους κεμαλικούς.89 ιδ. Το καλοκαίρι του 1922, η ελληνική πλευρά θα προσανατολιστεί σε δύο απεγνωσμένες πρωτοβουλίες: Η πρώτη στόχευε στη δημιουργία υπό την υψηλή τουρκική επικυριαρχία, αυτόνομου μικρασιατικού κράτους με κέντρο τη Σμύρνη, εδραιωμένου στη βάση της ισότιμης συνεργασίας χριστιανών και

88 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 318. 89 Κοραντής, Διπλωματική Ιστορία της Ευρώπης (1919 – 1945), σελ. 135.

-35-

./.

μουσουλμάνων. Η δεύτερη ήταν πρόταση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης, ως μέσου πίεσης στην Άγκυρα. Η δεύτερη πρόταση, συνάντησε την κατηγορηματική άρνηση των Συμμάχων. Η γαλλική κυβέρνηση, αρνήθηκε και επισήμανε ότι δόθηκαν εντολές στα συμμαχικά στρατεύματα κατοχής στην Κωνσταντινούπολη και την Μ. Ασία, να εμποδίσουν κάθε ελληνική κίνηση για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ο Κεμάλ, ήταν πια κυρίαρχος του παιχνιδιού και προσανατολιζόταν σε επίθεση, που θα κατατρόπωνε τον ελληνικό στρατό. ιε. Η γραμμή αμύνης του Ελληνικού στρατού, παρέμεινε στα όρια σύμπτυξης του 1921: Εσκί Σεχίρ – Κιουτάχεια – Αφιόν Καρά Χισάρ. Δεν ήταν πια μέτωπο επίθεσης, αλλά άμυνας. Το ηθικό του στρατού, η αυτοπεποίθηση και η προσδοκία της νίκης, είχαν αλλάξει στρατόπεδο. Ο ελληνικός στρατός είχε μειωθεί αριθμητικά με την μεταφορά μονάδων στην Θράκη, για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ενέργεια που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, κατόπιν αντίδρασης των Συμμάχων. Επιπλέον, ο αρχιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας είχε αντικατασταθεί από τα τέλη Μαΐου, από τον Γεώργιο Χατζηανέστη, ο οποίος εκτός ότι δεν είχε πολεμική πείρα από τον καιρό των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, έκανε μοιραίο λάθος υπάγοντας απ’ ευθείας στη Στρατιά τα τρία Σώματα Στρατού. Αυτός ήταν το πρόσωπο για το οποίο ο Λόυντ Τζωρτζ έγραψε αργότερα, ότι ήταν «μια ψυχιατρική περίπτωση…που κατατρυχόταν από την παραίσθηση ότι τα πόδια του ήταν από ζάχαρη και ότι ήταν τόσο εύθραυστα, ώστε αν στεκόταν όρθιος θα έσπαζαν».90 Η πρωτοβουλία είχε περιέλθει πια στον Κεμάλ, που ετοιμαζόταν για την τελική αναμέτρηση. Οι Τούρκοι άρχισαν να μελετούν την περίπτωση επίθεσης στο μέτωπο του ελληνικού στρατού, από το Μάιο του 1922 γνωρίζοντας πλέον την κατάσταση του ηθικού του. ιστ. Από την άλλη πλευρά το ηθικό του τουρκικού στρατού καθίσταται υψηλό και οι προσπάθειες ενισχύσεώς του, με άνδρες και υλικά είναι συνεχείς. H Στρατιά της Μ. Ασίας την 21η Ιουλίου 1922, υπολογίζει τη δύναμή της σε 127.015 αξιωματικούς και στρατιώτες, 17.180 ιππείς με 686-692 πολυβόλα και 210-224 πυροβόλα. Όλες οι ανωτέρω δυνάμεις βρίσκονται μπροστά από το ελληνικό μέτωπο. ιζ. Στα μέτωπα, Καυκάσου, Μεσοποταμίας και Ευξείνου Πόντου, βρίσκονται άλλες 21.000 περίπου άνδρες. Την ίδια εποχή η Στρατιά, έχει δύναμη 210.000 περίπου ανδρών. Από αυτούς λιγότεροι από τους μισούς, περίπου 100.000 άνδρες, 1.819 ιππείς και 400 περίπου πυροβόλα επανδρώνουν τη γραμμή αμύνης. Όλοι οι υπόλοιποι βρίσκονται σε υπηρεσίες και φρουρές των μετόπισθεν, καθώς και σε καταδιωκτικά αποσπάσματα των ανταρτών και των ληστών. ιη. Το σοβαρότερο όμως λάθος, της ελληνικής Διοίκησης, ήταν η πραγματικά εγκληματική άγνοια, της ποιότητας των αντιπάλων. Τον Ιούλιο, οι πληροφορίες για μεταφορά στρατευμάτων στη Θράκη και οι φήμες για ενδεχόμενη σύμπτυξη του ελληνικού στρατού στη ζώνη της συνθήκης των Σεβρών, ώθησαν τον Κεμάλ και τους συμβούλους του, στην επίσπευση της επίθεσης η οποία γρήγορα καθορίστηκε για τις 13 Αυγούστου.

90 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 476.

-36-

./.

ιθ. Πράγματι ύστερα από μια σειρά παραπλανητικών επιθετικών ενεργειών στις 6 και 11 Αυγούστου και ενώ η ελληνική Διοίκηση υποεκτιμώντας τις πληροφορίες που είχε για τη σχεδιαζόμενη επίθεση δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα, την αυγή της 13ης Αυγούστου του 1922, άρχισε η τουρκική επίθεση. Στις 04:00 της 13ης Αυγούστου, ο Κεμάλ μεταβαίνει στο παρατηρητήριό του στο Κοτζά Τεπέ. Από εκεί μπορεί χωρίς καν κιάλια, να παρατηρεί τις Ελληνικές θέσεις και τις κινήσεις των τμημάτων ενισχύσεως.91 Η επίθεση των Τούρκων την οποία διεύθυνε ο ίδιος, παρότι ήταν αναμενόμενη αιφνιδίασε με την ποιότητα της την ηγεσία του ελληνικού στρατού, που περίμενε να αντιμετωπίσει άτακτα Σώματα Στρατού. Το πυροβολικό σε συνεργασία με το ιππικό, συνέτριψαν σε ελάχιστο χρόνο την 1η και την 4η Μεραρχία. κ. Οι ενισχύσεις δεν κατάφεραν να φτάσουν σύντομα, λόγω της ανασφάλειας που υπήρχε στο στράτευμα, αφού η κατάλυση του νότιου μετώπου είχε ήδη διαδοθεί. Παράλληλα η διακοπή κάθε μορφής επικοινωνίας, δηλαδή τηλεφώνου και τηλεγράφου, παγίδευσε τον Ελληνικό στρατό σε μια εξ’ ολοκλήρου εχθρική περιοχή. Από την ελληνική πλευρά δεν είχε καν εκπονηθεί σχέδιο σύμπτυξης, μολονότι υπήρχαν πολλές ενδείξεις ότι τα γεγονότα οδηγούσαν προς αυτή την έκβαση και σχετικές υποδείξεις γίνονταν προς την ελληνική ηγεσία. Η γραμμή του μετώπου, γρήγορα διασπάστηκε και άρχισε υποχώρηση που μεταβλήθηκε σε φυγή προς δύο κύριες κατευθύνσεις: προς την Προποντίδα και προς τις δυτικές ακτές. Τον στρατό ακολουθούσαν οι ελληνικοί πληθυσμοί και οι Αρμένιοι, από τις περιοχές που εγκαταλείπονταν στα χέρια των Τούρκων. κα. Ο Κεμάλ διέταξε την καταδίωξη των Ελλήνων κατά οπισθοχώρησή τους. Στον νότο είχαν σχηματιστεί δύο σώματα στρατού, του Αθανασίου Φράγκου και του Νικόλαου Τρικούπη. Στις 17 Αυγούστου, το τμήμα του Τρικούπη περικυκλώθηκε από τους Τούρκους και σταδιακά διασπάστηκε, με αποτέλεσμα στις 20 Αυγούστου, ο Τρικούπης και η φάλαγγα του, η οποία συμπεριλάμβανε δύο στρατηγούς διοικητές Σωμάτων, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλίτες, να παραδοθούν. κβ. Την ίδια μέρα, ο Ύπατος αρμοστής της Σμύρνης, στέλνει επείγον τηλεγράφημα στην Αθήνα: «Αποστείλατε τάχιστα πλοία προς παραλαβή στρατού μετά υλικού πολέμου και του πληθυσμού». Η απάντηση του Δημητρίου Γούναρη, φτάνει την επόμενη μέρα: «Αποφύγετε δημιουργία προσφυγικού ζητήματος». Στις 24 Αυγούστου η στρατιωτική ηγεσία, συγκεντρώθηκε στη Σμύρνη και εξέδωσε διαταγές χωρίς ουσιαστικό αποδέκτη, αφού όχι μόνο οι επικοινωνίες είχαν διακοπεί, αλλά και οι στρατιώτες δεν υπάκουαν. Η αμυντική τακτική είχε καταστεί αδύνατη, αφού πολλά Σώματα Στρατού είχαν αποκοπεί και κατευθύνονταν στα παράλια της Μικράς Ασίας. κγ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πειθαρχίας, επέδειξε η ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τον Δημήτριο Θεοτόκη. Πραγματοποίησε έναν εξαιρετικό άθλο, διανύοντας σε 15 ημέρες 600 χιλιόμετρα, σε μια χώρα εχθρική και ενώ βαλλόταν συνεχώς από το τουρκικό ιππικό και τους κατοίκους. Έφτασε όμως στο Δικελί σώζοντας τους Έλληνες και τους Αρμένιους της περιοχής και στις 31 Αυγούστου είχε περάσει στη Μυτιλήνη. Ο κύριος λόγος της επιτυχίας της Μεραρχίας, ήταν η ειλικρίνεια που έδειξαν οι αξιωματικοί της απέναντι στους στρατιώτες για τις

91 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 500.

-37-

./.

δυσκολίες της κατάστασης που αντιμετώπιζαν, γεγονός που επίδρασε σημαντικά στην ψυχολογία των στρατιωτών και τους συσπείρωσε. κδ. Εν τω μεταξύ η ελληνική ηγεσία βρισκόταν σε πλήρη άγνοια της κατάστασης. Οι Άγγλοι που διατηρούσαν στρατό και στόλο στην περιοχή των Στενών και που ήταν επίσημα σύμμαχοι με τους Έλληνες, δεν κινήθηκαν να βοηθήσουν κάπως την υποχώρηση ή αποχώρηση του Ελληνικού στρατού. Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ΄ Σώματος Στρατού, εγκατέλειψαν την Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης. Τέσσερις μέρες αργότερα η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη παραιτείται και ύστερα από προσπάθειες της Αυλής, σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Ν. Τριανταφυλλάκο. Ο απολογισμός σε απώλειες έμψυχου στρατιωτικού προσωπικού, ήταν περίπου 50.000 νεκροί και 75.000 τραυματίες στρατιώτες. κε. Την ίδια στιγμή στα λιμάνια της Χίου και της Μυτιλήνης, 50 ελληνικά εμπορικά πλοία ήταν καθηλωμένα, καθώς η Ελληνική κυβέρνηση δεν επέτρεπε να πάνε να βοηθήσουν τη Σμύρνη. Στις 24 Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου αναχωρεί και το τελευταίο Ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη, οι χιλιάδες των προσφύγων Έλληνες και Αρμένιοι, που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας της Σμύρνης, μάταια περίμεναν τα επιταγμένα Ελληνικά πλοία, για τη μεταφορά τους στα γειτονικά Ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Τζορτζ Χόρτον, στάλθηκαν δύο Αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων.92 κστ. Την επομένη, στις 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου (1922), αναχωρούν οι Ελληνικές αρχές Σμύρνης. O μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης, κάτω από αποδοκιμασίες επιβιβάστηκε σε Αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε, με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.93 Η αντίστροφη μέτρηση για την πόλη της Σμύρνης, είχε πλέον φθάσει. Ήταν πρωί του Σαββάτου 27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου, περίπου στις 10:30 όταν οι πρώτοι έφιπποι Τσέτες (άτακτοι Τούρκοι πολεμιστές) μπήκαν στη Σμύρνη. Ο λαός της Σμύρνης έβλεπε τις κυρίως ελληνικές δυνάμεις (τη μόνη άμυνα τους έναντι των Τούρκων), να προσπερνούν την πόλη και να επιβιβάζονται στον Τσεσμέ, για την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Την διοίκηση της πόλης ανέλαβε ο γνωστός κι ως «χασάπης της Σμύρνης» Νουρεντίν πασάς και εγκαταστάθηκε στο σπίτι του Στεργιάδη. κζ. Από το ίδιο βράδυ άρχισαν να γίνονται λεηλασίες και φόνοι. Ο Έλληνας Μητροπολίτης της Σμύρνης Χρυσόστομος, δολοφονήθηκε και κατακρεουργήθηκε μπροστά στα μάτια του στρατηγού Νουρεντίν, ο οποίος τον παρέδωσε στον τουρκικό όχλο.94 Την επομένη ημέρα και ενώ άρχισαν να καταφθάνουν στην πόλη τουρκικές τακτικές δυνάμεις, οι σφαγές και οι λεηλασίες άρχισαν να συστηματοποιούνται στις ελληνικές και στην αρμενική συνοικία. Τα πλοία που ευρίσκοντο κοντά στην προκυμαία, δε δέχονταν πρόσφυγες. κη. Στις 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου, οι Τούρκοι στρατιώτες του Νουρεντίν, βάση σχεδίου που τους παρέδωσαν οι τουρκικές αρχές, άρχισαν να

92 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 529. 93 Χόρτον Τζορτζ, Η Μάστιγα της Ασίας, Μίνωας, Αθήνα 2016, σελ. 72. 94 Llewellyn Smith, ό.π, σελ. 534.

-38-

./.

ανάβουν φωτιές στην πόλη. Εν τω μεταξύ, στην προκυμαία της Σμύρνης εξελίσσονται οι τελευταίες σκηνές της μικρασιατικής τραγωδίας. Η φοβερή καταστροφή έφτασε και στα σπίτια της παραλίας και αποτέφρωσε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης, την αρμενική, την ελληνική, την εμπορική και την ευρωπαϊκή, πλην της τουρκικής και της εβραϊκής. κθ. Με τον τρόπο αυτό χάθηκε οριστικά για την Ελλάδα, η Μικρά Ασία. Το ζήτημα της Ανατολικής Θράκης παρέμεινε ανοικτό, γιατί ο Κεμάλ ζητούσε η περιοχή αυτή να παραχωρηθεί εξολοκλήρου στην Τουρκία. Μετά όμως από διαβουλεύσεις, οι Σύμμαχοι αποφάσισαν να δεχτούν τις τουρκικές αξιώσεις και να πείσουν την Ελλάδα να αποσύρει τα στρατεύματα της από την Ανατολική Θράκη. Παράλληλα η Αντάντ πρότεινε να συνέλθει στρατιωτική σύσκεψη, ώστε να επιτευχθεί η γενική ανακωχή. Ως έδρα της συσκέψεως πρότειναν τα Μουδανιά της Προποντίδας.95

19. Διαμόρφωση στρατηγικού σχεδιασμού α. Με την άνοδό τους στην εξουσία, οι αντιβενιζελικές πολιτικές δυνάμεις, όχι μόνο δεν απαγκίστρωσαν το στρατό από τη Μικρά Ασία, αλλά τον ενίσχυσαν ποσοτικά και εντατικοποίησαν τις επιθετικές επιχειρήσεις, αφενός λόγω του πολιτικού κόστους που θα ενείχε η επιστροφή του, αφετέρου λόγω του ηθικού ζητήματος που προέκυπτε, σχετικά με την εγκατάλειψη του μικρασιατικού Ελληνισμού, στις διαθέσεις του εθνικιστικού κεμαλικού καθεστώτος.96 Με τον τρόπο αυτό, επιζητούσαν νομιμοποίηση της πολιτικής, που προεκλογικά αποκήρυτταν. Η πολιτισμική - εθνολογική υπεροχή των Ελλήνων στα παράλια της Ιωνίας, μετουσιωνόταν σε ζωτικό εθνικό συμφέρον, εξαιτίας των επαχθών συνθηκών διαβίωσης του μικρασιατικού Ελληνισμού, οι οποίες δεν ήταν πολιτικά ανεκτές για την Ελλάδα, γεγονός που νομιμοποιούσε τη συνέχιση της στρατιωτικής δράσης. Πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι τις αρχές του 1921, το κόμμα των Φιλελευθέρων υπό τον Δαγκλή, συντάχθηκε με την πολιτική των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων. β. Μετά τις εκλογές, δεν εκδηλώθηκε καμία μορφή λαϊκής δυσαρέσκειας ως προς την πολιτική απόφαση, της συνέχισης του πολέμου. Εντούτοις το νομιμοποιητικό πλαίσιο των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έγινε δεκτό στους κόλπους της στρατιωτικής ηγεσίας, καθώς μια ομάδα Αξιωματικών ξεκίνησε προπαρασκευαστικές διεργασίες στο στρατό (προπαγάνδα και κυκλοφορία πρωτοκόλλων κατά του καθεστώτος), για την εκδήλωση πραξικοπήματος, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης και την εκθρόνιση του βασιλιά. γ. Παράλληλα, η καθεστωτική αλλαγή, επέφερε τη δημιουργία του κινήματος Εθνικής Άμυνας Κωνσταντινούπολης, από βενιζελικούς αξιωματικούς, πολιτικούς παράγοντες του κόμματος των Φιλελευθέρων και σημαίνοντα μέλη της εκεί ελληνικής παροικίας, η εδραίωση του οποίου οφειλόταν στις αμφιβολίες του μικρασιατικού Ελληνισμού για τις προθέσεις της νέας κυβέρνησης, καθώς και στις πιθανότητες επίτευξης στρατιωτικής νίκης. Στόχος του κινήματος, ήταν να κερδίσει με τη μεσολάβηση του Βενιζέλου, την υποστήριξη της Αγγλίας για τη δημιουργία

95 Τούντα – Φεργάδη, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας 1912 – 1941, σελ. 163. 96 Στρατηγός Ξενοφών, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, Δημιουργία, Αθήνα 1999, σελ143-144.

-39-

./.

ενός αυτόνομου ιωνικού κράτους, ενώ ο Βενιζελικός της πυρήνας, έθετε ως απώτερο στόχο την ανατροπή του κωνσταντινικού καθεστώτος και την επανασύνδεση της ανατολικής και δυτικής πλευράς του ελληνικού Αιγαίου, κατά το πρότυπο του κινήματος της Θεσσαλονίκης (1916). Εντούτοις οι ενέργειες αυτές δεν επέφεραν την αγγλική στήριξη και ο Λόυντ Τζωρτζ παρά το ενδιαφέρον του, δε δεσμεύτηκε για κάτι συγκεκριμένο. δ. Την ίδια περίοδο στις αρχές του 1921, ο Ράλλης που είχε μικρή πολιτική δύναμη εξαναγκάστηκε σε παραίτηση στις 22 Ιανουαρίου, επειδή υποστήριζε την αξιοποίηση τόσο του Νίκου Πολίτη όσο και του Βενιζέλου στο εξωτερικό, με σκοπό την εκδήλωση εθνικής ενότητας και κινούμενος από την ανάγκη που δημιουργούσε η έλλειψη, ικανών και ενημερωμένων αντιβενιζελικών διπλωματών.97 Μετά τον Ράλλη ανέλαβε πρωθυπουργός ο Νικόλαος Καλογερόπουλος αλλά για μικρό χρονικό διάστημα, καθώς μετά τη στρατιωτική αποτυχία του Μαρτίου 1921, σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση υπό τον πλέον ισχυρό της Βουλής αλλά αντιπαθή στους συμμάχους Δημήτριο Γούναρη (8 Απριλίου 1921). Στο κοινοβούλιο οι Φιλελεύθεροι κράτησαν μετριοπαθή στάση, τονίζοντας την ανάγκη κοινής πολιτικής όλων των κομμάτων πάνω στο ζήτημα του πολέμου. Έτσι ο Γούναρης πίεσε για επιθετική στρατιωτική στρατηγική, τη στιγμή που ακόμα και ο Βενιζέλος τασσόταν υπέρ του συμβιβασμού για λήξη του πολέμου και προέλεγε την καταστροφή εξαιτίας της διπλωματικής απομόνωσης και του οικονομικού αποκλεισμού της Ελλάδας. ε. Συνακόλουθα, από το Μάιο του 1921 η διαμορφούμενη ελληνική κοινωνική και πολιτική κατάσταση ήταν δυσμενής (ακρίβεια, επιστράτευση, πολιτική πόλωση κτλ.). Η δε επεκτατική στρατηγική, οδήγησε στη στρατιωτική αποτυχία των θερινών επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα, την κατάρρευση της εύθραυστης συναίνεσης της εφαρμοζόμενης εθνικής πολιτικής στη Μικρά Ασία και την ένταση του διχασμού μεταξύ βενιζελικών-αντιβενιζελικών, που επεκτάθηκε και στην εξωτερική πολιτική. Η δημοσίευση δύο επιστολών του Βενιζέλου προς το Δαγκλή, στις οποίες υποστήριζε ότι η παρουσία του Κωνσταντίνου, η κυβερνητική άρνηση αποδοχής συμμαχικής διαμεσολάβησης (6/9/21) και η αδυναμία επίτευξης τελειωτικού χτυπήματος στον Κεμάλ, αποτελούσαν καταστρεπτική πολιτική, έριξε λάδι στην φωτιά. Έτσι όταν ο Γούναρης ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης (15/10/1921), οι Φιλελεύθεροι αποχώρησαν από τη βουλή, αρνούμενοι να επωμιστούν την ευθύνη για το χειρισμό του εθνικού ζητήματος. Από το σημείο εκείνο και έπειτα η εσωτερική νομιμοποίηση εξανεμίστηκε. στ. Ταυτόχρονα στη Σμύρνη δημιουργήθηκε η μικρασιατική Άμυνα, ένα κίνημα αντίστοιχο της Κωνσταντινούπολης, από επιφανείς μεσοαστούς Σμυρνιούς, όχι τόσο ενεργά βενιζελικούς. Σύντομα η ιδέα της αυτονόμησης κατέκτησε όλα τα στρώματα, ενώ η εκλογή του Μελέτιου Μεταξάκη στη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη το Δεκέμβριο του 1921, προσέδωσε στο κίνημα της Άμυνας αίγλη και ισχύ, που σε συνδυασμό με την όλο και αυξανόμενη πεποίθηση περί προδοσίας του μικρασιατικού ελληνισμού από την ελληνική κυβέρνηση, ενίσχυσαν την επιρροή του. Οι Μικρασιάτες για να σωθούν, έπρεπε σύμφωνα με το κίνημα, να δημιουργήσουν αυτόνομη ζώνη και δικό τους στρατό. Ο Βενιζέλος είχε επισημάνει τον Μάρτιο του 1922, σε επιστολή του στον Μεταξάκη, τις τεράστιες δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε η ηγεσία των Μικρασιατών, αν επέλεγε 97 Μαυρογορδάτος, 1915 ο Εθνικός Διχασμός, σελ. 144.

-40-

./.

την αυτονομία. Οι δυσκολίες είχαν κορυφωθεί, από τότε που έμαθαν μέσω του Σταυρίδη, ότι στο εγχείρημα τους, δεν είχαν την υποστήριξη του Λονδίνου. ζ. Ο Στεργιάδης λόγω του αδιέξοδου της όλης κατάστασης και της τουρκικής απαίτησης για άμεση αποχώρηση του ελληνικού στρατού και προκειμένου να συναφθεί ανακωχή, ανακοίνωσε τον Ιούλιο του 1922 τη λύση της αυτονόμησης χωρίς όμως περαιτέρω ανάμιξη της Ελλάδας η οποία απορρίφθηκε από τον Μικρασιατικό λαό, διότι χωρίς την Ελλάδα θα δημιουργόταν ένα αυτόνομο μεν κράτος, αλλά εξαρτώμενο από τις Μεγάλες Δυνάμεις. η. Στην Ελλάδα η είδηση της διάρρηξης του μετώπου και η υποχώρηση του στρατού είχε τεράστιες συνέπειες, ο λαός έχασε την εμπιστοσύνη του στην κυβέρνηση η οποία παραιτήθηκε, ενώ ο Καλογερόπουλος που κλήθηκε από το Βασιλιά να σχηματίσει νέα, αρνήθηκε και έτσι η εντολή ανατέθηκε τελικά στον Τριανταφυλλάκο. Η δε απόκρυψη των άσχημων νέων παρότι επιχειρήθηκε από τους κυβερνώντες, δε γινόταν να διαρκέσει πολύ καθώς τα στρατεύματα της Μικράς Ασίας που είχαν συγκεντρωθεί στη Χίο και στη Μυτιλήνη, επαναστάτησαν με πρωτοστάτες τους Συνταγματάρχες Πλαστήρα και Γονατά καθώς και τον Πλοίαρχο Φωκά και στις 26 Σεπτεμβρίου απαίτησαν την παραίτηση του βασιλιά υπέρ του διαδόχου του, την άμεση διάλυση της Εθνοσυνέλευσης και το σχηματισμό κυβέρνησης, που θα ενέπνεε εμπιστοσύνη στις δυνάμεις της Αντάντ, ενώ θα διενεργούσε σύντομα αμερόληπτες εκλογές και θα χειριζόταν τα εξωτερικά ζητήματα μέχρις ότου αποφάσιζε ο λαός για την τύχη τους και τέλος την άμεση ενίσχυση του θρακικού μετώπου.

20. Εσωτερική Διάσταση α. Η αδυναμία των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων άσκησης μιας αποδοτικής υψηλής στρατηγικής, είχε σαν συνέπεια την αναστροφή του εσωτερικού κλίματος εναντίον της. Η απόρριψη της ευκαιρίας που παρουσιάστηκε για απεμπλοκή, μέσω της διασυμμαχικής πρότασης συνθηκολόγησης που έγινε κατά τη συνδιάσκεψη του Λονδίνου τον Φεβρουάριο του 1921, λόγω της αποτίμησης του πιθανού αντικτύπου στην εσωτερική κοινή γνώμη, αποδυνάμωσε την ελληνική διπλωματική στρατηγική, ενισχύοντας τη διαπραγματευτική ισχύ της Κεμαλικής κυβέρνησης. Επίσης, η απόρριψη της πρότασης του Ιουνίου του 1921, με την οποία οι Σύμμαχοι καλούσαν την κυβέρνηση να αποδεχθεί τη διαμεσολάβησή τους, για αναστολή των εχθροπραξιών και συνθηκολόγηση των αντιμαχόμενων μερών, είχε σαν συνέπεια την μετακύλιση του πολιτικού, οικονομικού και στρατιωτικού κόστους που ενείχε η απόρριψη, αποκλειστικά στην Ελλάδα. Η επιτακτική πολιτική απόφαση των Συμμάχων για στρατιωτική τους απεμπλοκή τους από τη Μικρά Ασία, ώθησαν στην πολιτική τους απόφαση για την αναθεώρηση των όρων της Συνθήκης των Σεβρών. β. Συνεπώς η αποκλειστική χρήση της στρατιωτικής διάστασης, προκειμένου να επιβληθεί η ελληνική πολιτική βούληση, στην κυβέρνηση του Κεμάλ, αντιτασσόταν στις πολιτικές και διπλωματικές πρωτοβουλίες των συμμαχικών δυνάμεων, δημιουργώντας παράλληλα, ιδιαίτερα υψηλή εσωτερική πίεση της κοινής γνώμης.

-41-

./.

γ. Η εξύψωση του μειωμένου κύρους της νέας ελληνικής κυβερνήσεως στο εξωτερικό, η διατήρηση του υψηλού ηθικού των μαχόμενων στρατευμάτων, η ένταση της πίεσης και ενδεχομένως η εκκαθάριση της καταστάσεως προτού ενισχυθεί περισσότερο το Κεμαλικό καθεστώς, είχαν καίριο αντίκρισμα στη δραματική αυτή απόφαση.98 δ. Η αποκλειστική χρήση της στρατιωτικής στρατηγικής για την επίτευξη του πολιτικού στόχου της επίτευξης της Μεγάλης Ιδέας, κατέληξε στην οικονομική, την κοινωνική και τη στρατιωτική εξάντληση της Ελλάδας, με συνέπεια τη στρατηγική της υπερεπέκταση. Η αδυναμία τελικά των Ελλήνων να πετύχουν μια ολοκληρωτική νίκη στη μάχη του Σαγγάριου, έμελλε να αποδειχθεί μοιραία για την έκβαση του πολέμου.99

21. Διεθνής Διάσταση α. Η καθεστωτική αλλαγή, που επήλθε λόγω της διενέργειας εκλογών και η απόφαση των αντιβενιζελικών για επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου, έκαναν ακόμα πιο δυσμενή την κατάσταση για την Ελλάδα (οικονομικός αποκλεισμός) και αμαύρωσαν ακόμα περισσότερο τη διεθνή της εικόνα, καθώς οι σύμμαχοι κατηγορούσαν το νέο καθεστώς, ως φιλογερμανικό. Η διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας, θα αποτελέσει το πρώτο βήμα. Η βρετανική εφεκτικότητα, απέναντι στις ακραίες Γαλλικές και Ιταλικές θέσεις, δεν θα απολήξει παρά στην ηπιότερη διατύπωση της Ελληνικής καταδίκης, σε πολιτική και οικονομική απομόνωση ή και στην επιβίωση αμυδρών ελπίδων για συμπαράσταση, προορισμένων τελικά να διαψευστούν.100 Αναπόφευκτα οι πολιτικοί στόχοι της υψηλής στρατηγικής απονομιμοποιήθηκαν διεθνώς, ενώ οι επιλογές των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων έδειχναν πως σκοπός τους δεν ήταν η δημιουργία τετελεσμένων και η προστασία του ελληνικού πληθυσμού, αλλά η ολική καταστροφή του αντιπάλου. β. Η απόφαση της επανεθρόνισης του Κωνσταντίνου, θεωρείται αποτέλεσμα μίας λανθασμένης απόφασης, η οποία δεν έλαβε υπόψη της τις συνέπειες, που θα είχε στην ισορροπία ισχύος, του μικρασιατικού θεάτρου. Στο πολιτικό επίπεδο το 1920 δύο ημέρες πριν από το δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλάδα, οι μεγάλες δυνάμεις με ταυτόσημες διακοινώσεις τους προειδοποιούν την ελληνική κυβέρνηση ότι στην περίπτωση που το δημοψήφισμα απόβαινε υπέρ του Κωνσταντίνου θα διέκοπταν την χορήγηση οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα, απειλή που δε δίστασαν να εφαρμόσουν.101 γ. Αντίθετα, οι δυνάμεις της Αντάντ αξιοποίησαν στο μέγιστο δυνατό βαθμό, το αναδυόμενο παράθυρο ευκαιρίας από τη μεταβολή στην ελληνική πολιτική σκηνή, για να αιτιολογήσουν διεθνώς την ακύρωση των υποχρεώσεων τους, έναντι της συμμάχου Ελλάδας. Οι ηθικές επιπτώσεις των συμμαχικών διακοινώσεων, είχαν μεγάλη σημασία για μια χώρα που είχε πάντα εξαρτηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις στις σχέσεις της με το εξωτερικό και που ο λαός της ήταν

98 Σβολόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, σελ. 161. 99 Σβολόπουλος, ό.π, σελ. 164. 100 Σβολόπουλος, ό.π, σελ. 158. 101 Μαυρογορδάτος Γιώργος – Χατζηιωσήφ Χρήστος, Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1992, σελ. 409.

-42-

./.

συνηθισμένος να πιστεύει, ότι η επιτυχία είτε η αποτυχία οποιουδήποτε εγχειρήματος, εξαρτιόταν από τα καπρίτσια των δυνάμεων.102 δ. Δυστυχώς στην Ευρώπη δε δημιουργήθηκε κανένα φιλελληνικό ρεύμα, ώστε να ασκηθεί πίεση στις κυβερνήσεις για υποστήριξη των ελληνικών συμφερόντων. Επιπλέον, ο απόηχος του παγκόσμιου πολέμου ήταν ακόμα ζωντανός και κανείς δεν ήθελε να εμπλακεί σε ένα νέο πόλεμο και να υποστεί νέες θυσίες. Έτσι με την παράταση του πολέμου ακόμα και η στάση της Αγγλίας, άρχισε να μεταβάλλεται προς το μετριοπαθέστερο έναντι της Τουρκίας, επηρεαζόμενη και από τα φιλοτουρκικά αισθήματα των μουσουλμανικών πληθυσμών των κτήσεων της και αντιλαμβανόμενη την προσπάθεια της Γαλλίας, να φανεί ως προστάτιδα δύναμη των μουσουλμάνων. ε. Ο βρετανικός τύπος εντούτοις, όταν η Ελλάδα σε μια ύστατη προσπάθεια να απεμπλακεί από τη Μικρά Ασία, επιχείρησε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και οι συμμαχικές δυνάμεις της απαγόρευσαν την προέλαση του στρατού της, συμπαραστάθηκε στους Έλληνες και διαμαρτυρήθηκε για την άδικη δέσμευσή τους, σχολιάζοντας ότι η κατοχή της από τους συμμάχους έθετε την πρωτεύουσα της Τουρκίας υπό την προστασία τους και στερούσε το δικαίωμα της Ελλάδας, αν όχι να κερδίσει τουλάχιστον να τερματίσει τον πόλεμο, ενώ παράλληλα επέτρεπε στις κεμαλικές δυνάμεις να ανεφοδιάζονται μέσω των γαλλικών και ιταλικών πλοίων, που διέρχονταν ελεύθερα τα Στενά. στ. Λίγες μέρες αργότερα στις 4 Αυγούστου ο Λόυντ Τζωρτζ εκφωνούσε στη Βουλή των Κοινοτήτων πύρινο αντιτουρκικό λόγο: τόνισε ότι η παρεμπόδιση των Ελλήνων να διεξαγάγουν τον πόλεμο σύμφωνα με τη βούληση τους αποτελεί απροκάλυπτη αδικία, καυτηρίασε τη μεροληπτική στάση των συμμάχων υπέρ της Τουρκίας, υπενθύμισε την εντολή που είχε δοθεί στην Ελλάδα για την έναρξη της εκστρατείας, θύμισε τις τουρκικές βαρβαρότητες κατά των Αρμενίων και των Ποντίων και προειδοποίησε ότι, η συνέχιση αυτής της στάσης θα προκαλούσε σύντομα την κατάρρευση των Ελλήνων.103 Ο λόγος αυτός, εκλήφθηκε από τους Τούρκους ως πιθανή προσπάθεια ενίσχυσης του ελληνικού στρατού, προκαλώντας έτσι την ένταση των προετοιμασιών τους για επίθεση.

22. Αποτίμηση Στρατηγικού Σχεδιασμού α. Ο στρατηγικός σχεδιασμός που ακολουθήθηκε από τις αντιβενιζελικές κυβερνήσεις, δεν είχε διαγνώσει κατάλληλα το διεθνές περιβάλλον, μη δράττοντας της ευκαιρίας που δόθηκε για απεμπλοκή κατά τη συνεδρίαση του Λονδίνου, με αποτέλεσμα να υπάρχει ανακολουθία με τις επιταγές του. Μετά τις επιχειρήσεις του καλοκαιριού του 1921, ο Κεμάλ κέρδιζε συνεχώς στη διπλωματική σκακιέρα. Οι σχέσεις του με τη Ρωσία, και ιδιαίτερα την Γαλλία και την Ιταλία αρχίσαν να γίνονται στενότερες. Η Ιταλία και η Γαλλία, άρχισαν να διαφοροποιούν ξεκάθαρα τη σχέση τους έναντι των Ελλήνων, ενώ η Μεγάλη Βρετανία διατηρούσε μεν ευνοϊκή στάση αναμένοντας ωστόσο μια επιτυχία στο πεδίο της μάχης, προκειμένου να στηρίξει περισσότερο σθεναρά την ελληνική εξωτερική πολιτική. β. Πολιτικός ΑΝΣΚ των Ελλήνων, ήταν η εξασφάλιση εφαρμογής

102 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 304. 103 Σβολόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, σελ. 161.

-43-

./.

της Συνθήκης των Σεβρών από τις κεμαλικές Δυνάμεις και η συνεπακόλουθη προστασία του ελληνικού πληθυσμού της δυτικής Μικράς Ασίας. Η επίτευξη του η οποία θα επιτυγχάνονταν μέσω της καταστροφής των κεμαλικών δυνάμεων και της κατάληψης της Άγκυρας, είχε ως απώτερο σκοπό την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των Συμμαχικών δυνάμεων, οι οποίες σε περίπτωση ελληνικής επικράτησης θα στήριζαν την εφαρμογή της Συνθήκης, που θα ολοκλήρωνε την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας των Ελλήνων. Η υπερεξάπλωση όμως και η αναντιστοιχία με τα διατιθέμενα μέσα, οδήγησε στην ήττα λόγω της αδυναμίας επίτευξης της απαραίτητης αποφασιστικής στρατιωτικής νίκης. γ. Η ελληνική στρατηγική, βασίστηκε στην επίτευξη εκμηδένισης μέσω άμεσης προσέγγισης,104 στοχεύοντας εναντίον του κέντρου βάρους του εχθρού που ήταν οι στρατιωτικές του δυνάμεις, με σκοπό την καταστροφή τους και την επίτευξη του καθορισθέντα πολιτικού ΑΝΣΚ. Παρότι σύμφωνα με τον Κλαούζεβιτς ο πολιτικός στόχος πρέπει να προσαρμόζεται στα επιλεγέντα μέσα, η ελληνική κυβέρνηση και η στρατιωτική ηγεσία, διέγνωσαν εσφαλμένα την υφιστάμενη ισορροπία ισχύος της εκστρατείας, με αποτέλεσμα την ήττα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ο Θεοτόκης γεμάτος χαρά πριν ξεκινήσει η προέλαση προς την Άγκυρα, είπε στον Βρετανό Στρατιωτικό ακόλουθο ότι θα έπαιρναν μαζί το τσάι τους στην Άγκυρα, σε τρεις εβδομάδες.105 δ. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της Εκστρατείας, έπαιξαν επίσης τα περιστατικά «Τριβής», δηλαδή τα τυχαία και απρόβλεπτα περιστατικά, που επενεργούν στην πολεμική δράση και μειώνουν την αποτελεσματικότητα της.106 Η αδυναμία των Ελλήνων στην συλλογή πληροφοριών, στην εκδήλωση παραπλανητικών ενεργειών και στον αιφνιδιασμό του αντιπάλου, ήταν χαρακτηριστική καθόλη τη διάρκεια της εκστρατείας107. ε. Επίσης δεν υπήρξε εναρμόνιση των μέσων με τους στόχους, ώστε να αποφευχθεί άσκοπη σπατάλη πόρων και προσπάθειας108. Η υπέρβαση των διατιθέμενων μέσων, τα οποία προσανατολίστηκαν σε επίτευξη ασαφών στόχων, εκτιμάται ότι δημιούργησαν πρόβλημα άσκοπης υπερεξάπλωσης, με ότι συνέπεια μπορεί να έχει αυτή η τακτική, στη διαμόρφωση της αποτελεσματικότητας της εξαρχής τεθείσας υψηλής στρατηγικής. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, υπήρχαν μεγάλες ελλείψεις σε μεταφορικά μέσα, ιδίως σε φορτηγά και σε νοσοκομειακά αυτοκίνητα καθώς και σε υλικό διαβιβάσεων. Αντίθετα ο Κεμάλ από την άποψη των μέσων είχε βελτιώσει κατά πολύ τη θέση του. Συνεπώς, τα δεδομένα έδειχναν ότι η παράταση των επιχειρήσεων δρούσε, παρά τις αρχικές επιτυχίες, αρνητικά για την ελληνική μαχητική ισχύ και θετικά για την τουρκική. στ. Η υλοποίηση των αρχών του πολέμου109 της επίθεσης, της συγκέντρωσης, της οικονομίας δυνάμεων, του ελιγμού, της ενότητας διοικήσεως, της ασφάλειας, του αιφνιδιασμού και του ηθικού, υπήρξε ατυχής καθόλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων. Σε κανένα σημείο της επιχείρησης, οι Έλληνες δεν

104 Κολιόπουλος, Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, σελ. 51-52 και 155-162. 105 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 407. 106 Κολιόπουλος, ό.π, σελ. 151-152. 107 Κολιόπουλος, ό.π, σελ. 94. 108 Αθανάσιος Πλατιάς Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη σελ. 85. 109 Κολιόπουλος, ό.π, σελ. 27-29.

-44-

./.

σταθεροποιούσαν τα κέρδη τους σε τοπικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να σπαταλούν χρόνο και ενέργεια, σε αντιδιαστολή με τα διαλαμβανόμενα στον Σουν Τσου.110

23. Διαμόρφωση Εικόνας – Αξιολόγηση Υψηλής Στρατηγικής α. Καταλληλότητα ή εσωτερική και εξωτερική προσαρμοστικό-τητα (1) Η αδυναμία προσαρμογής της ελληνικής υψηλής στρατηγικής των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων, σύμφωνα με τη διαφαινόμενη βούληση των συμμαχικών δυνάμεων επέφερε την ανατροπή των ισορροπιών ισχύος – συμφερόντων στην Μικρά Ασία, που οφειλόταν στην επίτευξη εξωτερικής εξισορρόπησης της κεμαλικής κυβέρνησης (διεθνής αναγνώριση και σύναψη συμφωνιών μεταξύ Κεμάλ από τη μία πλευρά και Ρωσίας – Ιταλίας – Γαλλίας από την άλλη), σε οικονομικό, διπλωματικό, στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο. (2) Η διπλωματική υστέρηση της Ελλάδας συντέλεσε με την πάροδο του χρόνου στη διεθνή απονομιμοποίησή της, με αποτέλεσμα την σταδιακή αλλαγή του υφιστάμενου status quo. O Κεμάλ κατάφερε να εκμεταλλευτεί τις έριδες των Μεγάλων Δυνάμεων προς όφελός του. H εκμετάλλευση από μέρους του της ανησυχίας Ιταλών και Γάλλων για την αύξηση της βρετανικής επιρροής, είχε ως συνέπεια την μετατροπή του αποδιαρθρωμένου τουρκικού στρατού σε μία καλά οργανωμένη και εφοδιασμένη πολεμική μηχανή, χάρη στη γαλλική και την ιταλική βοήθεια. (3) Παράλληλα η ολοκληρωτική εξάντληση των οικονομικών πόρων και του έμψυχου δυναμικού της χώρας, υπονόμευαν την εσωτερική νομιμοποίηση του πολέμου, δημιουργώντας οικονομική πίεση στο εσωτερικό με τεράστιες κοινωνικές πιέσεις, με επακόλουθο τη δημιουργία επαναστατικού κινήματος εντός του στρατού, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης και την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου. (4) Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την μη εξισορρόπηση της αυξανόμενης κεμαλικής απειλής και τη συμμαχική πολιτική απόφαση για αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών, οδήγησαν σε στρατηγική υπερεπέκταση και αποδιάρθρωση των Ελληνικών πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών δυνατοτήτων β. Εσωτερική συνοχή (1) Η αντιβενιζελική πολιτική ηγεσία, αρχικά αποφασιστικά, μέσω της μεθοδικής και διαρκούς στρατολόγησης και της προσφοράς όλων των μέσων εσωτερικής εξισορρόπησης από τον ελληνικό λαό, είχε πετύχει να εξασφαλίσει την εσωτερική συνοχή. Αυτή η διεργασία είχε επιτευχθεί με την προθυμία και τον ενθουσιασμό του λαού, ο οποίος με θυσίες προσέφερε τα μέσα για την συνέχιση του αγώνος.

110 Κολιόπουλος, Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, σελ. 82.

-45-

./.

(2) Είναι χαρακτηριστική η επισήμανση ότι «μετά τις εκλογές, δεν υπάρχει ένδειξη λαϊκής δυσαρέσκειας με την απόφαση να συνεχιστεί ο πόλεμος στη Μικρά Ασία».111 Ο διχασμός ο οποίος κορυφώθηκε το 1921 με την υπάρχουσα ατμόσφαιρα στις τάξεις του Στρατού και την αποχώρηση των φιλελευθέρων όταν ο Γούναρης ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης (15 Οκτωβρίου 1921) από τη βουλή, με την άρνηση να επωμιστούν την ευθύνη για το χειρισμό του εθνικού ζητήματος, απετέλεσε την κύρια αιτία που από το σημείο εκείνο και έπειτα η εσωτερική νομιμοποίηση εξανεμίστηκε. (3) Η ενδεχόμενη αποδοκιμασία της κοινής γνώμης αν η κυβέρνηση αποφάσιζε την εκκένωση της Μικράς Ασίας και της Σμύρνης, όπως και η αδυναμία παράβλεψης των συνεπειών για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας όπως και η ανησυχία για το ενδεχόμενο αποσταθεροποίησης της κυβέρνησης χαρακτήριζαν το πολιτικό περιβάλλον. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, σε αντίθετη φορά από την κίνηση των αντιπάλων του, άρχισε να κατανοεί σταδιακά ότι η συνέχιση της εκστρατείας χωρίς την έμπρακτη υποστήριξη των Συμμάχων θα οδηγούσε σε αδιέξοδο. Συνειδητοποιούσε ακόμη ότι οι όποιες διασυνδέσεις του με τη γαλλική πολιτική τάξη και οι υποδείξεις του δεν έπαιζαν ρόλο στη διαμόρφωση της γαλλικής πολιτικής.112 γ. Συσχετισμός Ικανοτήτων στόχων (1) Η επίτευξη του πολιτικού στόχου, δηλαδή της επιβολής των όρων της Συνθήκης των Σεβρών στην κυβέρνηση της Άγκυρας, μέσω αποκλειστικά της στρατιωτικής ισχύος, απέτυχε λόγω της απουσίας συντελεστών εξωτερικής εξισορρόπησης, που οδήγησαν σε αφαίμαξη και εξάντληση των οικονομικών πόρων και του ανθρώπινου δυναμικού από ζωτικούς παραγωγικούς τομείς (γεωργία, βιομηχανία, εμπόριο). (2) Η συνεχής παράταση της εκστρατείας, σε συνδυασμό με τις τεράστιες στρατιωτικές υποχρεώσεις και ανάγκες λόγω της υπερεκτεταμένης αμυντικής γραμμής, επέφεραν την οικονομική εξάντληση της χώρας και την επακόλουθη πολιτική, κοινωνική και στρατηγική της αποσάθρωση. Πρέπει να τονισθεί ότι η υψηλή στρατηγική των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων της περιόδου 1920 – 1922, στηρίχθηκε αποκλειστικά στη διάσταση της στρατιωτικής στρατηγι-κής, καθώς η διπλωματική ήταν ανύπαρκτη λόγω της ανικανότητας των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων, να εξασφαλίσουν τα εθνικά συμφέροντα με όρους ισχύος, ανακτώντας τη δυνατότητα διεξαγωγής ισόρροπων διαπραγματεύσεων. δ. Αποδοτικότητα – Αποτελεσματικότητα (1) Η υψηλή στρατηγική των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων, δεν μπόρεσε να αξιοποιήσει τις κρατούσες συνθήκες, προκειμένου να πετύχει τους σκοπούς της. Οι μετανοεμβριανοί κυβερνώντες, δεν αξιοποίησαν τις αναφυόμενες ευκαιρίες, όπως τη συνδιάσκεψη του Λονδίνου, για να πετύχουν συνθηκολόγηση με τον Κεμάλ και τη στρατιωτική απεμπλοκή από τη Μικρά Ασία, έστω και με περιορισμένα εδαφικά οφέλη (διατήρηση Ανατολικής Θράκης), ενώ εφάρμοζαν αποκλειστικά μία επιθετική στρατιωτική στρατηγική, για επιβολή της πολιτικής

111 Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας, σελ. 281. 112 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 232-233.

-46-

./.

βουλήσεως στην κεμαλική κυβέρνηση, που απαιτούσε υψηλό πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και στρατιωτικό κόστος. (2) Προοδευτικά οι επιμελητειακές ανάγκες της Στρατιάς Μικράς Ασίας (της οποίας ακόμα και ο σιτισμός και ο ιματισμός ήταν ελλιπής), το δημόσιο χρέος και οι νεκροί, οι τραυματίες και οι αγνοούμενοι αυξάνονταν, με αποτέλεσμα την εξουθένωση του κράτους και τελικά την επαναφορά του status quo ante, μέσω της αναθεώρησης της Συνθήκης των Σεβρών, που επέφερε τη γεωγραφική, πολιτικοοικονομική και στρατηγική συρρίκνωση του ρόλου και της θέσης της Ελλάδας, στο περιφερειακό υποσύστημα των Βαλκανίων. (3) Απεναντίας ο βαθμός αποδοτικότητας της κεμαλικής υψηλής στρατηγικής, κρίνεται υψηλός με βάση το αποτέλεσμα, δηλαδή την επίτευξη του πολιτικού σκοπού του πολέμου: την αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών και την επίτευξη της αποτροπής συρρικνώσεως του τουρκικού έθνους και της γεωπολιτικής και στρατηγικής του σημασίας, στο υποσύστημα της Ανατολίας. ε. Αντοχή στα σφάλματα Η υψηλή στρατηγική των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων, τόσο κατά την περίοδο των επιθετικών επιχειρήσεων, όσο και κατά τη διεξαγωγή της κεμαλικής επίθεσης, αποδείχθηκε ευάλωτη σε αβεβαιότητες, λάθη, ατυχήματα, τεχνικές δυσκολίες, απρόβλεπτα καθώς και στα συνεπακόλουθα αυτών στις αποφάσεις, στο ηθικό και στις ενέργειες των αντιπάλων, δηλαδή κατά τον Κλαούζεβιτς, στους αναπόφευκτους παράγοντες της τριβής και της ομίχλης του πολέμου, με αποτέλεσμα την αποδιάρθρωση της διάστασης της στρατιωτικής στρατηγικής. Ειδικότερα, η ατελής και εντελώς λανθασμένη λειτουργία του συστήματος συλλογής, ερμηνείας και αξιολόγησης των εξωτερικών πληροφοριών, δηλαδή η ανορθολογική, μη έγκυρη και έγκαιρη διάγνωση των επιχειρησιακών και τακτικών ενεργειών του αντιπάλου, απενεργοποίησε την επιχειρησιακή διάσταση, της στρατιωτικής στρατηγικής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Δ»

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

24. Συμπεράσματα

Οι λόγοι για την αποτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας είναι ποικίλοι αλλά αλληλένδετοι και ξεκινούν από την στιγμή που το Μικρασιατικό ζήτημα, μετατράπηκε σε ζήτημα εσωτερικής πολιτικής και δεν αντιμετωπίστηκε υπεύθυνα και με τη δέουσα σοβαρότητα. Από την ανάλυση και αποτίμηση της εκστρατείας, προκύπτουν ότι τα αίτια της καταστροφής, μπορούν να ιεραρχηθούν ως εξής : α. Στο έλλειμμα πολιτικής ηγεσίας, μετά την 1η Νοεμβρίου 1920, καθόσον αποδείχθηκε ότι οι διάδοχοι του Βενιζέλου στην εξουσία, δεν διέθεταν την ικανότητα πολιτικού χειρισμού ενός πολέμου. Επίσης δεν είχαν αντίληψη των κανόνων της διεθνούς πολιτικής και της διπλωματίας, ενώ αρνούνταν πεισματικά, δείχνοντας έλλειψη ψυχικού σθένους, να αποδεχθούν την πραγματικότητα.

-47-

./.

β. Στην αντικατάσταση στην Αρχιστρατηγία του Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, ο οποίος πέρα από τη στρατιωτική του αξία, είχε με το παράστημα και την ευτολμία του εμπνεύσει μεγάλο θάρρος στο λαό της Μικράς Ασίας και σε όλο το στράτευμα. Ήταν ηγετικός και πατρικός. γ. Στην επαναφορά του Κωνσταντίνου στο θρόνο, που έδωσε μια πρώτης τάξεως αφορμή στους Γάλλους και στους Ιταλούς, να απαλλαγούν από τις δεσμεύσεις τους προς την Ελλάδα. Η απόλυτη άρνηση των Συμμάχων έκτοτε, να αναγνωρίσουν νομικά τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού στο πεδίο της μάχης, παράτεινε την εμπόλεμη κατάσταση και προκάλεσε αίσθημα ματαιότητας στους Έλληνες μαχητές. Αυτή η απώλεια της πίστης στην τελική νίκη, αποτέλεσε την κύρια και πρωταρχική αιτία, για την πτώση του ηθικού των Ελλήνων πολεμιστών. Η Ελλάδα στάλθηκε στην Μικρά Ασία από τους Συμμάχους της και στη συνέχεια εγκαταλείφτηκε. Δεν της έδωσαν ούτε Στρατό ούτε πολεμοφόδια ούτε χρήματα. Χωρίς άντρες, χωρίς πολεμοφόδια, και χρήματα καμία εκστρατεία δεν μπορεί να κερδηθεί και αργά ή γρήγορα το τέλος της είναι αναπόφευκτο. δ. Στα σοβαρά πολιτικά σφάλματα του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος αγνόησε τις ενστάσεις του Γενικού Επιτελείου το 1915 και επιδόθηκε σε θριαμβολογία μαζί με το κόμμα του το 1920, εμπνέοντας έτσι εφησυχασμό στους ψηφοφόρους. Ο ηγέτης των Φιλελευθέρων, υποτίμησε την αντίδραση της τουρκικής πλειοψηφίας, προς την ελληνική εδαφική επέκταση στην Μικρά Ασία την οποία είχε με σαφήνεια προβλέψει ο Ιωάννης Μεταξάς. Ο πολιτικός λόγος που επέφερε τη συμφορά της Ιωνίας, ήταν η απομάκρυνση του Βενιζέλου από την εξουσία το 1920. Ο Βενιζέλος όφειλε όπως αριστοτεχνικά εισήλθε στον πόλεμο, να τον τερματίσει και να έχει αυτός την απόλυτη ευθύνη και για την επιτυχία αλλά και για την αποτυχία. Εξάλλου απέναντι του είχαν δεσμευτεί οι Σύμμαχοι και όχι έναντι των αντιπάλων του και πολύ περισσότερο έναντι του Κωνσταντίνου, που ήταν κάτι περισσότερο από βέβαιο, πως μετά την ήττα του θα έφτανε στην Αθήνα ως εγγυητής της συνταγματικής νομιμότητας, αφού άλλωστε ουδέποτε είχε κάνει δήλωση παραιτήσεως. ε. Στον μαξιμαλισμό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και των αντικειμενικών σκοπών της εκστρατείας, που την εγκλώβισαν εν τέλει, σε πλήρες πολιτικό αδιέξοδο. Η σχεδιαθείσα προέλαση προς την Άγκυρα και το Ικόνιο, δημιουργούσε ανυπέρβλητα εμπόδια και δυσθεώρητες υποχρεώσεις, προς τον μαχόμενο ελληνικό στρατό και τον ενέπλεκε σε μια αέναη εκστρατεία στα βάθη της Ανατολίας. Η Γαλλία και η Ιταλία, υποστήριξαν την Τουρκία στον πόλεμο, παρά το γεγονός ότι ήταν αυτές που έστειλαν την Ελλάδα εκεί. στ. Στην περιπλοκή και δραματική επιδείνωση της όλης κατάστασης, μετά την 1η Νοεμβρίου 1920, οπότε η προσωρινή κατοχή έτεινε να θεωρείται ως de facto προσάρτηση των πέραν της ζώνης των Σεβρών, κεκτημένων εδαφών. ζ. Στην πολιτική ατολμία του Δ. Γούναρη και του Γ. Μπαλτατζή, οι οποίοι ενώ είχαν πλήρη αντίληψη της διεθνούς κατάστασης, υπολογίζοντας το πολιτικό κόστος, δίστασαν να λάβουν επώδυνες καθοριστικές αποφάσεις και άφησαν τα πράγματα να ακολουθήσουν τη μοιραία πορεία τους.

-48-

./.

η. Στην μη ωρίμανση της Μικρασιατικής Ιδέας, η οποία αποτελεί terra incognita (άγνωστο τόπο), για τους Ελλαδίτες μαχητές καθόσον για παράδειγμα οι Έλληνες κάτοικοι του Αφιόν Καραχισάρ ήταν επτά οικογένειες. Για αυτό τον λόγο άλλωστε η εφημερίδα «Καθημερινή» με το ενυπόγραφο άρθρο του εκδότη της Γεωργίου Βλάχου «Οι Πομεράνοι»,113 κάνει έκκληση να μην εξαπολυθεί ελληνική αντεπίθεση για την ανάκτηση «των μιναρέδων του Αφιόν Καραχισάρ, του Εσκή Σεχήρ, ή της Κιουτάχειας», μια ενέργεια που θα επέφερε νέες άσκοπες αιματηρές θυσίες. θ. Στον μαρασμό της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, που προήλθε από την παρατεταμένη επιστράτευση και την μακρά παραμονή στο μέτωπο υπό αντίξοες συνθήκες, όπως η ελλιπής υλική μέριμνα και συντέλεσε στην πτώση του ηθικού των ανδρών με αποτέλεσμα την ψυχολογική καταρράκωση. ι. Στην ανεπάρκεια της μετανοεμβριανής ελληνικής στρατιωτικής ηγεσίας, η οποία δεν διέθετε την εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αποδείχθηκε εγκληματική η απομάκρυνση και η περιθωριοποίηση εξαίρετων Στρατιωτικών ηγητόρων, οι οποίοι είχαν διακριθεί κατά την πρώτη φάση των επιχειρήσεων και ενέπνεαν το προσωπικό, από άκαπνους επιτελικούς Διοικητές που τους έλειπε η πείρα των επιχειρήσεων ενώ παρακολουθούσαν εκ του μακρόθεν τις επιχειρήσεις όταν οι Τούρκοι ηγήτορες έδινα το παρόν στα πεδία των μαχών. ια. Στον Εθνικό Διχασμό που κατόρθωσε εν τέλει να στείλει την Ελλάδα να πολεμήσει για την πραγμάτωση του ονείρου της, με δύο στρατούς και που δεν έβαλε στην άκρη τις όποιες διαφορές προκειμένου να επιτευχθούν οι εθνικοί στόχοι.

ιβ. Στην μετριοπαθή στάση της Αγγλίας και των ΗΠΑ. Η Αγγλία υποστήριξε μόνο παθητικά στη διάρκεια του πολέμου και οι ΗΠΑ έμειναν ουδέτερες, παρά το γεγονός ότι αυτές οι χώρες ήταν οι κύριοι υπεύθυνοι, για το ότι η Ελλάδα στάλθηκε στη Μικρά Ασία. ιγ. Το καίριο σημείο της ατελούς διάγνωσης των συσχετισμών ισχύος οδήγησε τελικά στην ιστορική ήττα των Ελλήνων στην Μικρά Ασία. Ήταν η εφαρμογή μιας πολιτικής που απέκλειε στην ουσία την ανεξάρτητη στάθμιση πολιτικών και στρατηγικών δεδομένων.

25. Αποτίμηση α. Η παταγώδης αποτυχία της Μικρασιατικής εκστρατείας, είχε αναπόφευκτα, βαρύτατες πολιτικές, στρατιωτικές, κοινωνικές, δομικές και συνειδησιακές συνέπειες, για το σύνολο του Ελληνισμού. Αποτέλεσε το απόγειο καθώς και την τελευταία πράξη, για την υλοποίηση και πραγμάτωση της «Μεγάλης Ιδέας», δίνοντας μαθήματα για την τεράστια σημασία της διαδικασίας λήψης αποφάσεων στην πολιτική ζωή και του σημαντικού ρόλου που παίζει, στον καταρτισμό του διεθνούς περιβάλλοντος και στην αναδιάταξη των διπλωματικών σχέσεων, μεταξύ των κρατών.

113 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 329.

-49-

./.

β. Η εφημερίδα «Καθημερινή», περιέγραψε με εύστοχο τρόπο τη βαρύτατη πολιτική κληρονομιά της Μικρασιατικής «ατυχίας»: «την συνείδηση της Ελλάδας, θα βαρύνει εις τους αιώνες το αίμα των αθώων, οι οποίοι κρεουργούνται στη δουλωθείσα Ανατολή. Αποπειράθηκε να τους ελευθερώσει και δεν μπόρεσε, θέλησε να τους σώσει και δεν το κατόρθωσε. Θα μπορούσε να κατηγορηθεί για υπερβολή στοργής. Είναι μητέρα η οποία υπερέβαλε τις δυνάμεις της, πίστευσε υπερβολικές υποσχέσεις και ενθαρρύνσεις πρόθυμων συμπαραστατών και αποπειραθείσα να σώσει ατυχούντα τέκνα, τα άφησε από της ατυχίας στην σφαγή. Την συνείδηση της Ελλάδας θα πλήττει στους αιώνες η τύψη και το μέτωπο της θα διαβιβρώσκουν οι ρυτίδες του πένθους για την αιματηρή αντιστροφή της ελευθερωτικής της προσπάθειας».114 γ. Ο Κλεάνθης Μπουλαλάς, χαρακτηρίζει τη Εθνική συμφορά της Μικράς Ασίας, ως το μεγαλύτερο ιστορικό δράμα της Ελληνικής φυλής, ενώ ο Ιωάννης Μεταξάς,115 τη χαρακτηρίζει ως φοβερή καταστροφή το Σάββατο της 20ης Αυγούστου 1922, επισημαίνοντας ότι «αποτελεί το τραγικό τέλος της στρατιωτικής μας ακμής, η οποία άρχισε από το 1908, ανήλθε στο ζενίθ κατά το διάστημα 1912 – 1913 και ετάφη σήμερα». Η Ελλάδα απώλεσε πλέον το δικαίωμα να οραματίζεται την εξέλιξη της σε περιφερειακή δύναμη της Ανατολικής Μεσογείου και παρέμεινε βαλκανική Δύναμη χωρίς μάλιστα την υπεροπλία της στο Αιγαίο. δ. Τελικά η σκιά της Δύσεως υπήρξε κατά μεγάλο μέρος, υπεύθυνη για αυτήν την καταστροφή. Ο ανταγωνισμός των δυνάμεων της Αντάντ υπήρξε θανάσιμος . Οι Σύμμαχοι είχαν αποφύγει να αφοπλίσουν τους Τούρκους και ήδη προ της πτώσεως του Βενιζέλου, με την εξαίρεση των Βρετανών είχαν αποκαταστήσει επαφή με τον Κεμάλ. Παράλληλα αποδείχθηκε ότι στην πραγματικότητα, ήταν η ελληνική ασπίδα που προστάτευε τις πολύ ασθενείς βρετανικές δυνάμεις στην Ανατολία.116 ε. Για τους Τούρκους οι Έλληνες ήταν αυτοί που άρχισαν το ξήλωμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Δεν λησμόνησαν ποτέ ότι οι Τσολιάδες του Πλαστήρα σκαρφαλωμένοι στο Κάλε Γκρότο, έβλεπαν τα σπίτια της Άγκυρας . Το Κεμαλικό κίνημα, κατάφερε να επικρατήσει εσωτερικά έναντι της σουλτανικής κυβέρνησης, διότι μαχόταν υπέρ της επιβίωσης του έθνους και είχε εμπνευσμένο ηγέτη, ο οποίος αντιλήφθηκε νωρίς ότι σε μία εποχή κατάλυσης των αυτοκρατοριών και εθνικής αναγέννησης των κρατών της Βαλκανικής και της εγγύς Ανατολής, η χώρα του θα επιβίωνε μόνο αν μετεξελισσόταν σε έθνος-κράτος, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα και εκμεταλλεύθηκε στο έπακρο την εθνικιστική φλόγα του λαού, που φούντωνε από την παρουσία Ελλήνων, στην καρδιά της Μικράς Ασίας. στ. Η εισροή των προσφύγων, συνέβαλε στην Εθνική ομογενοποίηση των προσφάτως αποκτηθέντων περιοχών και ταυτόχρονα επηρέασε την πολιτική, την οικονομική και την κοινωνική ζωή της χώρας. Αντί της προσαρμογής του κράτους στο έθνος, υπήρξε προσαρμογή του έθνους στο κράτος.117 Ο πληθυσμός που ανταλλάχθηκε με Μουσουλμάνους που κατοικούσαν στην Ελληνική

114 Πλουμίδης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, σελ. 363. 115 Βατικιώτης Παναγιώτης Μια πολιτική βιογραφία του Ιωάννη Μεταξά, Ευρασία, Αθήνα 2005, σελ. 225. 116 Ριζάς, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σελ. 10. 117 Μπότσιου, Περίγραμμα διαλέξεως στη ΣΕΘΑ, της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας με θέμα: Μικρασιατική εκστρατεία ανάλυση, σελ. 3.

-50-

./.

Επικράτεια, εγκαταστάθηκε κατά μεγάλο μέρος στη Δυτική Θράκη και Μακεδονία, δίνοντας έτσι στο Ελληνικό κράτος μεγαλύτερη γλωσσική και θρησκευτική ενότητα, αλλά και υπολογίσιμη αριθμητική δύναμη.118 ζ. Συνοψίζοντας, θα πρέπει για την Μικρασιατική περιπέτεια, να έχουμε υπόψη μας την ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή: «Για να κριθεί ορθά μια πολιτική θα πρέπει να συνεκτιμηθούν με καλή πίστη τρεις παράμετροι: η πρόθεση, ο χειρισμός και το αποτέλεσμα. Αν απομονώσεις το αποτέλεσμα, κινδυνεύεις να οδηγηθείς σε κρίσεις εσφαλμένες».119

118 Καταπόδης Ιωάννης Τέσσερις αιώνες διπλωματικής δραστηριότητος στον ευρωπαϊκό χώρο 1648 – 1959, Επτάλοφος, Αθήνα 1996. 119 Σβολόπουλος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, σελ. 92.

-51-

./.

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΦΟΙΤΗΣΗ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΧΗ(ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ

ΒΙΒΛΙΑ 1. Αγτζίδης Βλάσης, Μικρά Ασία, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2015. 2. Βατικιώτης Παναγιώτης, Μια πολιτική βιογραφία του Ιωάννη Μεταξά, Ευρασία, Αθήνα 2005. 3. ΓΕΣ, Επίτομος Ιστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας 1919 – 1922, ΔΙΣ, Αθήνα 1967. 4. Διβάνη Λένα, Η Εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας, Καστανιώτης, Αθήνα 2000. 5. Καργάκος Σαράντης, Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919 – 1922 Τόμος Α΄, ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ, Αθήνα 2010. 6. Καταπόδης Ιωάννης, Τέσσερις αιώνες διπλωματικής δραστηριότητος στον ευρωπαικό χώρο ( 1648 – 1959 ), Επτάλοφος, Αθήνα 2011. 7. Καψής Γιάννης, Χαμένες Πατρίδες, Λιβάνης, Αθήνα 1989. 8. Klausewitz Karl Von, Περί του Πολέμου, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999. 9. Κολιόπουλος, Κωνσταντίνος, Η Στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, Ποιότητα, Αθήνα 2008. 10. Κολιόπουλος Κ, Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης, Ποιότητα, Αθήνα 2011. 11. Κοράντης Α, Διπλωματική Ιστορία της Ευρώπης ( 1919 – 1945 ), Ελεύθερη σκέψις, Αθήνα 1996. 12. Κουτσουράδης Τιμολέων, Η Μικρασιατική Εκστρατεία, Συλλογές, Αθήνα 2005 13. Λεονταρίτης Γεώργιος, Η Ελλάδα στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, 1917 – 1918, ΜΙΕΤ. Αθήνα 2005.

Α-2-

./.

14. Llewellyn Smith Michael Το όραμα της Ιωνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009. 15. Μaccas Leon, L’ Hellenisme de l’ Asie - Mineure: son histoire – sa puissance – son sort, Paris-Nancy 1919. 16. Μαυρογορδάτος Γεώργιος – Χατζηιωσήφ Χρήστος, Βενιζελισμός και Αστικός Εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1992. 17. Μαυρογορδάτος Γεώργιος, 1915 Εθνικός Διχασμός, Πατάκης, Αθήνα 2016. 18. Morgenthau Henry, Τα μυστικά του Βόσπορου, Τροχαλία, Αθήνα 1998 19. Μπεκίρης Βασίλης, Από τον Εθνικό Διχασμό στη Μικρασιατική καταστροφή και την εκτέλεση των Έξι 1915-1922, Εκδόσεις Historia, Αθήνα 2015. 20. Παπασωτηρίου Χ, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος - 11ος αιώνας, Ποιότητα, Αθήνα 2007. 21. Πλατιάς Αθανάσιος – Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, Η τέχνη του Πολέμου του Σουν Τσου, Δίαυλος, Αθήνα 2015. 22. Πλουμίδης Σωτήρης, Τα μυστήρια της Αιγηίδος, Εστία, Αθήνα 2016. 23. Ριζάς Σωτήρης, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, Καστανιώτης, Αθήνα 2015. 24. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Ελευθέριος Βενιζέλος 12 Μελετήματα, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1999. 25. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Για το έργο και τη δράση εννέα πολιτικών ανδρών, Ίκαρος, 2015. 26. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900 – 1945, Εστία, 2008. 27. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής Κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, Ίκαρος, 2009. 28. Σιούσιουρας Πέτρος, Γεωπολιτική και Ζωτικός χώρος, Σιδέρης, 2012. 29. Τσιριγώτης Διονύσιος, Η Ελληνική στρατηγική, στη Μικρά Ασία 1919 – 1922, Ποιότητα 2010. 30. Χόρτον Τζορτζ, Η Μάστιγα της Ασίας, Μίνωας, Αθήνα 2019.

ΑΡΘΡΑ 1. www.ethnos.gr/.../h_mikrasiatiki_ekstrateia_kai_ta_petrelaia_tis _mosoulis

Α-3-

./.

2. www.kathimerini.gr/714223/opinion/.../oi-megales-ey8ynes-toy-eley8erioy-venizeloy

3. www.tovima.gr/opinions/article/?aid=278281 4. www.kathimerini.gr/807579/interactive/epikairothta/hgetes/iwannhs-meta3as 5. www.kathimerini.gr/705500/opinion/.../o-venizelos-kai-h-epemvash-sth-mikra-asia 6. www.kathimerini.gr/.../h-mnhmh-den-xreiazetai-metaggish-gia-th-mikrasiatikh-katastrοfi 7. https://es.scribd.com/.../Η-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ-Μικρασιατική-καταστροφή-1919-1922 8. www.efsyn.gr/arthro/gia-ti-mikra-asia-toy-vlasi-agtzidi 9. www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=353917 10. www.ethnos.gr/asia/.../mikra_asia_arxaies_poleis_stin_anatoliki_ pleura_tou_aigaiou 11. www.elzoni.gr/html/ent/112/ent.33112.asp

ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. Κατεχάκης Γεώργιος, Παρά τη Συμμαχική Αποστολή Κωνσταντινουπόλεως προς Γενικό Στρατηγείο, Αρχείο Πολιτικού Γραφείου Πρωθυπουργού / Γενικά Αρχεία Κράτους, Θεσσαλονίκη 22 Νοεμβρίου 1918. 2. Μπότσιου Κωνσταντίνα, Περίγραμμα διαλέξεως στη ΣΕΘΑ, της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας με θέμα: Μικρασιατική εκστρατεία - ανάλυση, Αθήνα 2016

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ 1. https://el.wikipedia.org/wiki/Μικρασιατική_Καταστροφή

2. www.matia.gr/7/71/7106/7106_6_05.html 3. https://kars1918.wordpress.com/2013/09/02/kemal-vs-greeks 4. www.lifo.gr/team/sansimera/51401 5. www.onalert.gr/stories/mikrasiatiki-katastrofi-ti-odigise-sti... katastrofi/17426 6. thedayaftergr.blogspot.com/2012/08/blog-post_3129.html

Α-4-

./.

7. https://belisarius21.wordpress.com/category/η-μικρασιατικη-εκστρατεια 8. greekworldhistory.blogspot.com/2015/04/1919-1922_42.html 9. mikrasiatikhekstrateia.gr/ 10. mikrasiatikhekstrateia.gr/dimosieuseis/aitia 11. https://sxoliastesxwrissynora.wordpress.com/.../μικρασιατική-καταστροφή-17-αυγούσ 12. https://sxoliastesxwrissynora.wordpress.com/.../μικρασιατική-καταστροφή-17-αυγούσ 13. www.lifo.gr/team/sansimera/51401 14. www.athinorama.gr/.../smurni_i_katastrofi_mias_kosmopolitikis_polis_ 1900_1922 15. www.pathfinder.gr/stories/3872474/h-zwh-prin-th-mikrasiatikh-katastrofh 16. egpaid.blogspot.com/2010/05/blog-post_08.html 17. https://kars1918.wordpress.com/2015/09/27/smyrni/ 18. https://www.haf.gr › ... › Ιστορία Πολεμικής Αεροπορίας 19. diasporic.org/mnimes/archives/tag/μικρά-ασία 20. www.istorikathemata.com/2010/11/blog-post_24.html 21. https://olympia.gr/2012/05/02/μικρασιατικη-εκστρατειααρχή-σαν-σήμ/ 22. history-pages.blogspot.com/2012/06/blog-post_2933.html

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΦΟΙΤΗΣΗ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ TOY ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ

1. Βενιζέλος Ελευθέριος (1864 – 1936)120 Ο μεγαλύτερος ίσως, πολιτικός της νεότερης Ελλάδας, που συνέδεσε το όνομά του με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Δέσποσε στην πολιτική ζωή της χώρας, από το 1910 έως το 1936. Η πολιτική του δράση, προκάλεσε εντονότατα πάθη για πολλά χρόνια και αποτυπώνεται στις έννοιες «Βενιζελισμός» και «Αντιβενιζελισμός». Διετέλεσε επτά φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας, συνολικά επί δώδεκα χρόνια και πέντε μήνες. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, γεννήθηκε στις 23 Αυγούστου (11 Αυγούστου με το παλαιό ημερολόγιο) του 1864, στις Μουρνιές Χανίων και ήταν το πέμπτο παιδί του εμπόρου Κυριάκου Βενιζέλου και της Στυλιανής Πλουμιδάκη. Η οικογένειά του αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κρήτη το 1866, επειδή είχε αναμιχθεί στην επανάσταση εναντίον των Τούρκων. Έτσι, ο μικρός Ελευθέριος αναγκάστηκε να μάθει τα πρώτα του γράμματα στη Σύρο, όπου κατέφυγε η οικογένειά του. Τις γυμνασιακές του σπουδές τελείωσε στην Αθήνα και στα Χανιά, όπου επέστρεψε μετά την επανάσταση. Ο πατέρας του ήθελε να τον κάνει έμπορο, αλλά το νεαρό παιδί ήθελε να διευρύνει τους ορίζοντές του και προτίμησε να σπουδάσει νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1886 αναγορεύτηκε σε διδάκτορα Νομικής με βαθμό άριστα και αμέσως επέστρεψε στα Χανιά, όπου άρχισε να δικηγορεί και να αναμιγνύεται στην τοπική πολιτική. Μπήκε στον πολιτικό στίβο το 1889. Στη Βουλή της Κρήτης, διακρίθηκε για τη ρητορική του ευγλωττία και τις πολιτικές του ιδέες. Ανήκε στην παράταξη των Φιλελευθέρων, το «κόμμα των Ξυπόλητων» όπως ήταν γνωστό στην Κρήτη, επειδή το υποστήριζαν οι λαϊκές τάξεις του νησιού. Από τότε ο Βενιζέλος δεν έλειψε από καμία επαναστατική ενέργεια κατά των Τούρκων. Απέκτησε πανελλήνια φήμη ως αρχηγός του απελευθερωτικού κινήματος για την ένωση με την Ελλάδα και της αντιπολίτευσης στον πρίγκηπα Γεώργιο, ύπατο αρμοστή της Κρήτης.121

120 https://www.sansimera.gr/biographies/939 121 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 582.

Β-2

./.

Από τη στιγμή που έφτασε στην Ελλάδα, προσκαλεσμένος από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο των επαναστατών του Γουδί (1910), κυριάρχησε στην Ελληνική πολιτική σκηνή, ως το θάνατο του στην εξορία (1936). Ιδρυτής και αρχηγός του κόμματος των Φιλελευθέρων, απ’ όπου προέρχονται τα κατοπινά κόμματα του κέντρου. Η εκσυγχρονιστική πολιτική βούληση του αποτυπώθηκε στο Σύνταγμα του 1911. Με την αναδιοργάνωση του στρατού που έκανε με αρχιστράτηγο τον διάδοχο Κωνσταντίνο και τη σύναψη της Βαλκανικής Συμμαχίας κέρδισε τους απελευθερωτικούς πολέμους του 1912-1913 κατά των Τούρκων (Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος) και των Βουλγάρων (Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος). Το αναδημιουργικό του έργο, ήλθε να διακόψει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Βενιζέλος διαφώνησε με το βασιλιά Κωνσταντίνο, για το εάν έπρεπε να αναμιχθεί η χώρα μας αμέσως στον πόλεμο ή να παραμείνει ουδέτερη. Ο Αγγλόφιλος Βενιζέλος, υποστήριζε την άμεση εμπλοκή της χώρας μας στον πόλεμο, ενώ ο Γερμανόφιλος βασιλιάς, προτιμούσε την ουδετερότητα. Είναι η εποχή του βαθύτατου «Εθνικού Διχασμού», που θα επισωρεύσει στην Ελλάδα τραύματα και πληγές, που θα αργήσουν πολύ να επουλωθούν. Ο Βενιζέλος παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία δύο φορές μέσα στο 1915 και αφού είχε κερδίσει πανηγυρικά της εκλογές της 31ης Μαΐου. Η διαμάχη των δύο ανδρών κορυφώθηκε τον Νοέμβριο του 1916, με την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου και την ανάληψη εκ νέου της πρωθυπουργίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που οδήγησε στην έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Φίλος του Λόυντ Τζώρτζ και θαυμαστής των Βρετανικών κοινοβουλευτικών θεσμών. Άνθρωπος με ακατανίκητη γοητεία και ευφράδεια και με βίαιες, σχεδόν νευρωτικές αλλαγές διάθεσης. Μετά το τέλος του «Μεγάλου Πολέμου», ο Βενιζέλος επιτυγχάνει ένα ακόμη διπλωματικό θρίαμβο, με την υπογραφή στο Παρίσι της Συνθήκης των Σεβρών (27 Ιουλίου 1920), με την οποία δημιουργείται η μεγάλη Ελλάδα «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Την ώρα όμως που ετοιμαζόταν να επιστρέψει θριαμβευτής στην Ελλάδα, έγινε απόπειρα δολοφονίας του στο Παρίσι από φανατικούς του αντιπάλους, η οποία απέτυχε (30 Ιουλίου). Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, μεσούσης της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Βενιζέλος ηττήθηκε και απογοητευμένος αναχώρησε από την Ελλάδα, ανακοινώνοντας ότι εγκαταλείπει την πολιτική. Κλήθηκε, όμως, να συνεισφέρει με τη διπλωματική του εμπειρία και το αναμφισβήτητο διεθνές κύρος που διέθετε, στη διαμόρφωση της Συνθήκης της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923), στην οποία σύρθηκε η ηττημένη Ελλάδα στα πεδία των μαχών της Μικράς Ασίας. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1921 νυμφεύθηκε στο Λονδίνο, την Έλενα Σκυλίτση (1874-1959), κόρη πλούσιας οικογένειας της Αγγλίας με καταγωγή από τη Χίο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επανήλθε στην κεντρική πολιτική σκηνή το 1928, μετά από μία μεγάλη περίοδο πολιτικής αστάθειας και κέρδισε τις εκλογές της 19ης Αυγούστου. Κυβέρνησε έως το 1932, σε μία ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο για την παγκόσμια οικονομία («Κραχ» του 1929). Θα επιτελέσει σημαντικό έργο σε πολλούς τομείς (Ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας, Συμβουλίου της Επικρατείας και Εθνικού Θεάτρου, ανέγερση 3.000 σχολικών αιθουσών), αλλά θα χρεωθεί τη χρεωκοπία της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1932. Στις εξωτερικές σχέσεις της χώρας συνήψε σύμφωνα φιλίας με την Ιταλία και τη Σερβία κι έθεσε τις βάσεις της

Β-3

./.

Ελληνοτουρκικής φιλίας με τον Κεμάλ Ατατούρκ (30 Οκτωβρίου 1930). Τον Ιανουάριο του 1933, σχηματίζει την τελευταία του κυβέρνηση. Στις εκλογές της 5ης Μαρτίου οι Φιλελεύθεροι ηττώνται και την επομένη ακολουθεί το αποτυχημένο φιλοβενιζελικό κίνημα Πλαστήρα. Στις 6 Ιουνίου, έγινε νέα απόπειρα δολοφονίας του από πολιτικούς του αντιπάλους, η οποία και πάλι απέτυχε. Μετά το νέο αποτυχημένο κίνημα των οπαδών του κατά της κυβερνήσεως του Λαϊκού Κόμματος την 1η Μαρτίου 1935, ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα και να μην επιστρέψει ποτέ. Άφησε την τελευταία του πνοή στο Παρίσι στις 18 Μαρτίου 1936 από εγκεφαλική συμφόρηση. Η σορός του μεταφέρθηκε κατ’ ευθείαν στην Κρήτη, υπό τον φόβο επεισοδίων στην Αθήνα, και ενταφιάστηκε στη γνώριμη γη του Ακρωτηρίου Χανίων, που συνδέθηκε άρρηκτα με την αγωνιστική του παρουσία για την πραγματοποίηση των οραμάτων του.

2. Δημήτριος Γούναρης (1867 – 1922)122

Καταγόμενος από οικογένεια εμπόρων της Πάτρας, σπούδασε νομικά στην Αθήνα και στο εξωτερικό και άσκησε με μεγάλη επιτυχία την δικηγορία. Έπειτα από λαμπρές σπουδές στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετεκπαίδευση στη Γερμανία, τη Γαλλία και την Αγγλία, άσκησε το δικηγορικό επάγγελμα στην Πάτρα, όπου εξελέγη βουλευτής Πατρών, αναμείχθηκε στο σταφιδικό ζήτημα και εντάχθηκε σε μία ομάδα προοδευτικών βουλευτών αποκαλούμενη «Ομάδα των Ιαπώνων». Ριζοσπάστης διανοούμενος, βρισκόταν υπό την επιρροή της κοινωνικής νομοθεσίας του Μπίσμαρκ.123 Εν συνεχεία ανέλαβε το υπουργείο Οικονομικών στην κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη, ενώ μετά το Κίνημα στο Γουδί ίδρυσε το Λαϊκό Κόμμα, το οποίο και αποτέλεσε τον βασικό φορέα του αντιβενιζελισμού. Διετέλεσε για ένα βραχύ διάστημα υπηρεσιακός πρωθυπουργός και υπουργός σε κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, μετά όμως την επιτυχή έκβαση του Κινήματος της Εθνικής Άμυνας και την φυγή της βασιλικής οικογένειας εξορίστηκε στην Κορσική.

Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1919 για να συμμετάσχει ως ηγέτης του

Λαϊκού Κόμματος στις εκλογές, στις οποίες και εξελέγη σχηματίζοντας λίγο αργότερα κυβέρνηση. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του αποφασίστηκε η συνέχιση της μικρασιατικής εκστρατείας, η οποία και οδήγησε στην οικονομική χρεοκοπία, στην ήττα από τον τουρκικό στρατό και την ανατροπή της κυβέρνησης. Μετά την εγκαθίδρυση του νέου καθεστώτος, παραπέμφθηκε μαζί με άλλα κυβερνητικά στελέχη σε έκτακτο στρατοδικείο και στις 15 Νοεμβρίου 1922 εκτελέστηκε, μετά τη δίκη των Έξι. Υπήρξε ιδρυτής του Λαϊκού κόμματος. Εμπνευσμένος ρήτορας. Ανιψιός του ήταν ο μετέπειτα πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος.

122 https://el.wikipedia.org/wiki/Δημήτριος_Γούναρης 123 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 583.

Β-4

./.

3. Δαγκλής Παναγιώτης (1853 – 1924)124 Αξιωματικός και εκπαιδευτής του Πυροβολικού, μετεκπαιδεύτηκε στη Γαλλία. Μέλος του νεοϊδρυθέντος Σώματος Γενικών Επιτελών (1904 – 1909). Εισήγαγε στην Ελλάδα το λυόμενο ορεινό πυροβόλο, γνωστό ως «ορεινό ταχυβόλο Σνάιντερ Δαγκλή» (Schneider – Danglis). Πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους. Βουλευτής Ιωαννίνων (1915). Μέλος της τριανδρίας που εγκατέστησε την προσωρινή κυβέρνηση του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη (1916), στην οποία και υπηρέτησε ως υπουργός Στρατιωτικών. Αρχηγός του Ελληνικού στρατού το 1918, υπέβαλε την παραίτηση του στο τέλος του χρόνου. Αρχηγός της κοινοβουλευτικής ομάδας των Φιλελευθέρων, μετά την αναχώρηση του Βενιζέλου στην εξορία (Νοέμβριος 1920). Άνθρωπος αγαθού χαρακτήρα, ήταν μια από τις μετριοπαθείς παρουσίες, μέσα στη Βενιζελική παράταξη.

4. Δούσμανης Βίκτωρ (1862 – 1949)125 Γεννήθηκε στην Κέρκυρα και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια Ηπειρώτικης καταγωγής, η οποία συγγένευε με βασιλικούς και πριγκιπικούς οίκους. Παππούς του ήταν ο Αντώνιος Λευκόχειλος - Δούσμανης, διαπρεπής πολιτικός, ενώ μικρότερος αδερφός του ήταν ο ναύαρχος Σοφοκλής Δούσμανης. Αξιωματικός του Επιτελείου που το 1904, έγινε μέλος του νέου Σώματος Γενικών Επιτελών. Προσωπάρχης του Υπουργείου Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Θεοτόκη (1905 - 1909),έπαιξε σημαντικό ρόλο στο πρόγραμμα Θεοτόκη για την αναδιοργάνωση, την εκπαίδευση και τον προγραμματισμό στον στρατό.126 Συμμετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους με τον βαθμό του αντιστράτηγου. Επίσης διετέλεσε υπασπιστής του βασιλιά Κωνσταντίνου, υπαρχηγός και αρχηγός του Γενικού επιτελείου (ΓΕΣ) το 1914-16 και ξανά το 1921 καθώς και καθηγητής στη σχολή Ευελπίδων. Το 1917 εξορίστηκε στην Κορσική και στη συνέχεια καταδικάστηκε σε θάνατο από το ειδικό στρατοδικείο. Αποστρατεύτηκε το 1923. Πολυγραφότατος, συνέγραψε τα έργα: «Γεωδαισία», «Στρατηγικαί τακτικαί οδηγίαι», «Ιστορία του πολέμου του 1913», «Η εσωτερική όψη της μικρασιατικής εμπλοκής», «Απομνημονεύματα» κ.ά. Διάσημος για την ευρυμάθειά του, διετέλεσε διευθυντής σύνταξης της εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού. Ο Δούσμανης υπήρξε ικανότατος επιτελικός αξιωματικός και σε αυτόν οφείλεται εν πολλοίς η νίκη στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο καθώς διατελούσε Αρχηγός του Επιτελείου. Εν τούτοις, ήταν διαβόητος για την αλαζονική του συμπεριφορά, ενώ, αν και υπήρξε απολύτως αφοσιωμένος προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο, δεν δίστασε να γράψει άσχημα λόγια για τους παλαιούς του συντρόφους Ιωάννη Μεταξά και Ξενοφώντα Στρατηγό. 124 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 583. 125 https://el.wikipedia.org/wiki/Βίκτωρ_Δούσμανης 126 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 584.

Β-5

./.

5. Δραγούμης Ίων (1878 – 1920)127 Ο Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής των Ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα. Υποστήριξε τη δημιουργία ενός πολυεθνικού ελληνικού κράτους, εκφραζόμενος από το 1908 εναντίον της Μεγάλης Ιδέας. Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα. Υπήρξε ο κύριος θεωρητικός για το πρόβλημα της νεοελληνικής ταυτότητας στη γενιά του. Εκτοπίστηκε στην Κορσική ως ηγετική φυσιογνωμία του Αντιβενιζελισμού (Ιούνιος 1917), επέστρεψε τον Νοέμβριο του 1917 και εντάχθηκε στην Ηνωμένη Αντιπολίτευση το 1920. Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι, συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στις 13 Αυγούστου 1920, στην περιοχή Αμπελοκήπων της Αθήνας, από Βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς

6. Θεοτόκης Νικόλαος (1878 – 1922)128 Ο Νικόλαος Θεοτόκης ήταν Έλληνας πολιτικός και διπλωμάτης, βουλευτής Κέρκυρας. Καταγόταν από την αρχοντική Κερκυραϊκή οικογένεια Θεοτόκη (κλάδος Νταβάτζιο-Πολιτικών). Ήταν πρωτότοκος γιος του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη και αδελφός του επίσης πρωθυπουργού Ιωάννη Θεοτόκη και της Ζαΐρας Θεοτόκη, μητέρας του πρωθυπουργού Γεωργίου Ράλλη. Σπούδασε στην Αθήνα, στο Παρίσι και στο Βερολίνο ενώ διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στο Βερολίνο. Το 1920 εξελέγη βουλευτής Κέρκυρας και χρημάτισε υπουργός δικαιοσύνης και στρατιωτικών. Την περίοδο 1921 – 1922, διετέλεσε υπουργός Στρατιωτικών. Καταδικάστηκε σε θάνατο στη δίκη των έξι και τουφεκίστηκε στο Γουδί, στις 15 Νοεμβρίου του 1922. Το 2010, μετά από αίτηση του Μιχάλη Πρωτοπαπαδάκη από το 2008, εγγονού του πρώην πρωθυπουργού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, παύθηκε οριστικά από τον Άρειο Πάγο, η δίωξη των έξι (ανάμεσά τους και του Νικόλαου Θεοτόκη) λόγω παραγραφής.

7. Μεταξάκης Μελέτιος (1871 – 1935)129 Ο Πατριάρχης Μελέτιος γεννήθηκε στο χωριό Παρσάς του Λασιθίου Κρήτης. Το κοσμικό του όνομα ήταν Εμμανουήλ Μεταξάκης. Αρχιερέας από την Κρήτη, αρχηγός της Βενιζελικής παράταξης στους κόλπους της Εκκλησίας. Στα εκκλησιαστικά θέματα, προώθησε το οικουμενικό κίνημα και έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την Αγγλικανική Εκκλησία. Υπηρέτησε ως Μητροπολίτης Κιτίου από το

127 https://el.wikipedia.org/wiki/Ίων_Δραγούμης 128 https://el.wikipedia.org/wiki/Νικόλαος_Θεοτόκης 129 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 587.

Β-6

./.

1910 έως το 1918, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος από το 1918 έως το 1920, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 1921 έως το 1923 (ως Μελέτιος Δ΄) και Πατριάρχης Αλεξάνδρειας και πάσης Αφρικής από το 1926 έως το 1935 (ως Μελέτιος Β΄). Στην Κωνσταντινούπολη ήταν ηγετικό στέλεχος του κινήματος Εθνικής Άμυνας.

8. Μεταξάς Ιωάννης (1871 – 1941)130

Ο Ιωάννης Μιχαήλ Μεταξάς μετά τις σπουδές του

στη Στρατιωτική Ακαδημία του Βερολίνου, μαζί με τον Δούσμανη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αναδιοργάνωση του στρατού επί Θεοτόκη και στο έργο του Επιτελείου κατά τους Βαλκανικούς πολέμους. Η παραίτηση του από την θέση του αναπληρωτή αρχηγού του Γενικού Επιτελείου στις 17 Φεβρουαρίου/2 Μαρτίου 1915, με αφορμή τα σχέδια του Βενιζέλου για την Καλλίπολη, συνετέλεσε στη δημιουργία κρίσης, η οποία κατέληξε σε παραίτηση του Βενιζέλου και εδραίωσε τη φήμη του Μεταξά ως πολιτικοποιημένου Συνταγματάρχη. Ως Αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στον Εθνικό Διχασμό συντασσόμενος με την παράταξη των βασιλοφρόνων αντιβενιζελικών και το 1917 εξορίστηκε στην Κορσική.. Αποσύρθηκε με το βαθμό του Στρατηγού μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και αντιστάθηκε στον πειρασμό να επιστρέψει στην ενεργό δράση ως Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου ή ως Αρχιστράτηγος κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ίδρυσε το κόμμα των Ελευθεροφρόνων, το οποίο κατάφερε πολλές φορές να εισέλθει στη Βουλή συγκεντρώνοντας όμως χαμηλά ποσοστά. 1936, κατόπιν διαφόρων συγκυριών, διορίστηκε από το βασιλιά Γεώργιο πρωθυπουργός της Ελλάδας, στη θέση του αποβιώσαντος Δεμερτζή και στη συνέχεια πρωτοστάτησε στην επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου σε συνεργασία με το Βασιλιά. Κυβέρνησε έως το θάνατό του τον Ιανουάριο του 1941. Έμεινε στην ιστορία για την απόρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου της 28ης Οκτωβρίου 1940 και για την ταχεία πολεμική προπαρασκευή της Ελλάδας ενόψει του Ελληνοϊταλικού πολέμου και της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα.

9. Μπαλτατζής Γεώργιος (1866 – 1922)131 Ο Γεώργιος Μπαλτατζής ήταν Έλληνας πολιτικός. Γεννήθηκε στη Σμύρνη και φοίτησε στη εκεί Ευαγγελική Σχολή και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Άρχισε την καριέρα του ως διπλωμάτης και άρχισε να εκλέγεται βουλευτής από το 1902. Υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Θεοτόκη (1908) και στην κυβέρνηση Γούναρη (1921 – 1922). Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή δικάστηκε στη «δίκη των έξι», ως ένας από τους υπαιτίους για την ήττα της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της θητείας του ως υπουργού

130 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 587. 131 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 588.

Β-7

./.

Εξωτερικών. Καταδικάστηκε και εκτελέστηκε το 1922 στο Γουδί. Από τους έξι, ήταν εκείνος που άξιζε λιγότερο αυτό το τέλος.

10. Πάγκαλος Θόδωρος (1878 – 1952)132

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος ήταν Έλληνας Αξιωματικός του στρατού, με στρατιωτικές σπουδές στη Σχολή Ευελπίδων και στο Παρίσι. Δράση στο Στρατιωτικό Σύνδεσμο στο Γουδί (1909). Συμμετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους, στο κίνημα της Θεσσαλονίκης, στη Μικρασιατική εκστρατεία και στην επανάσταση του 1922. Το 1925, με το κίνημα της 25ης Ιουνίου ανέλαβε την πρωθυπουργία, ουσιαστικά ως δικτάτορας. Στη συνέχεια υποχρεώνοντας σε παραίτηση τον τότε πρόεδρο της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη, μετά από μια εκλογική παρωδία εξελέγη πρόεδρος της Δημοκρατίας. Παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 1926, συλλαμβάνοντας και εκτοπίζοντας άνευ δίκης τους πολιτικούς του αντιπάλους στην Νάξο, οπότε και ανατράπηκε από το κίνημα του Κονδύλη. Από το 1926 μέχρι το θάνατό του, το 1952, αποσύρθηκε, με μερικά μικρά διαλείμματα, από την πολιτική ζωή του τόπου. Από τους ιστορικούς έχει χαρακτηριστεί ως αρκετά αμφιλεγόμενη προσωπικότητα.

11. Παπούλας Αναστάσιος (1857 – 1935)133

Γεννήθηκε στο Μεσολόγγι και ακολούθησε στρατιωτική

σταδιοδρομία. Έλαβε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, στον Μακεδονικό αγώνα, στους Βαλκανικούς πολέμους και στην Μικρασιατική εκστρατεία. Υπήρξε αντίθετος με την επανάσταση στο Γουδί και τάχθηκε με το βασιλικό περιβάλλον. Το 1917 οργάνωσε, μετά την εκθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου, τα κινήματα της Θήβας και της Πελοποννήσου και για τον λόγο αυτό, όσο και για τη συμμετοχή του παλιότερα στη δημιουργία των ομάδων επιστράτων, καταδικάστηκε σε θάνατο. Τελικά δεν εκτελέστηκε έπειτα από προσωπική επέμβαση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Έμεινε έγκλειστος στις φυλακές του Ιτζεδίν έως τον Νοέμβριο του 1920, οπότε και του ανατέθηκε από την αντιβενιζελική κυβέρνηση η αρχιστρατηγία του ελληνικού στρατού στην Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια της θητείας του ηγήθηκε της εκστρατείας προς το Σαγγάριο, που αποτέλεσε σημαντική καμπή για την πορεία του πολέμου. Τον Μάιο του 1922, μετά από παραίτηση του, αντικαταστάθηκε στην αρχιστρατηγία από τον Γεώργιο Χατζηανέστη και αποστρατεύθηκε. Με το ξέσπασμα της επαναστάσεως και τον ερχομό του στρατού στην Αθήνα ανέλαβε την εκπροσώπηση της κυβέρνησης στις συνομιλίες με την επαναστατική επιτροπή που έδρευε στο Λαύριο. Υπήρξε δε και ένας από τους επικρατέστερους για να αναλάβει τον πρωθυπουργικό θώκο από την επαναστατική επιτροπή, ιδέα που τελικώς απορρίφθηκε. Κατά τη Δίκη των έξι, το Νοέμβριο του 1922, κατέθεσε ως μάρτυρας κατηγορίας εναντίον του Γεωργίου Χατζηανέστη παρ' όλο που υπήρχε κίνδυνος να παραπεμφθεί και ο ίδιος σε δίκη. Υποστηρίζεται ότι πολλές ευθύνες που του

132 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 591. 133 https://el.wikipedia.org/wiki/Αναστάσιος_Παπούλας

Β-8

./.

αναλογούσαν, τις επέρριψε στο διάδοχό του. Τελικά προσχώρησε στη βενιζελική παράταξη. Το 1935 συνελήφθη για τη συμμετοχή του στο αποτυχημένο κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 των Πλαστήρα-Βενιζέλου, καταδικάστηκε σε θάνατο και τελικά εκτελέστηκε δια τουφεκισμού στις 24 Απριλίου του 1935 μαζί με τον Αντιστράτηγο Μιλτιάδη Κοιμήση. Η εκτέλεσή του θεωρήθηκε ως εκδίκηση των αντιβενιζελικών στις εκτελέσεις των έξι το 1922. Χαρακτηριστικά του ήταν το θάρρος, η ματαιοδοξία και η ευπιστία.

12. Παρασκευόπουλος Λεωνίδας (1860 – 1936)134

Ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, στη Σχολή Ευελπίδων και στη συνέχεια μετεκπαιδεύτηκε στην Ελβετία και την Γαλλία. Προσχώρησε στο κίνημα της Θεσσαλονίκης και η μακρά στρατιωτική σταδιοδρομία του, κορυφώθηκε όταν ανέλαβε την ηγεσία του Βενιζελικού στρατού Εθνικής Άμυνας, το 1916. Υπήρξε Αρχηγός του Ελληνικού Στρατού το 1918 και του Συμμαχικού Σώματος Στρατού στη Μακεδονία το 1919. Τον Νοέμβριο του 1920, παραιτήθηκε και αποσύρθηκε στο Παρίσι. Στρατιωτικός με ευθύ χαρακτήρα και εθνικιστική ιδεολογία.

13. Πλαστήρας Νικόλαος (1883 – 1953)135

Ο Νικόλαος Πλαστήρας ήταν στρατιωτικός και πολιτικός στη νεότερη Ελλάδα. Έγινε γνωστός για την στρατιωτική του δράση κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους (όπου έγινε γνωστός ως Μαύρος Καβαλάρης). Προσχώρησε στο Βενιζελικό κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1906 και πήρε γρήγορα προαγωγή μετά τις διακεκριμένες του υπηρεσίες στην Μακεδονία και τη Ρωσία. Ως Συνταγματάρχης και διοικητής συντάγματος στη Μικρά Ασία, παρέμεινε στο μέτωπο μετά τον Νοέμβριο του 1920, παρά τις διακηρυγμένες Βενιζελικές του απόψεις. Ο Νικόλαος Πλαστήρας κυβέρνησε την Ελλάδα τρεις φορές, μία το 1945 και άλλες δύο στα 1951-1952.

14. Πρωτοπαπαδάκης Πέτρος (1860 – 1922)136

Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης σπούδασε μηχανολόγος

στο Παρίσι. Ήταν καθηγητής της μηχανικής στη Σχολή Ευελπίδων. Είχε συμμετοχή στα έργα για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, καθώς και της γραμμής Καβάλας Δεδεαγάτς. Άρχισε να πολιτεύεται το 1902, διετέλεσε υπουργός οικονομικών και επισιτισμού και αργότερα πρωθυπουργός στην κυβέρνηση συνασπισμού Γούναρη. Υπήρξε Πρωθυπουργός στην κυβέρνηση του αντιβενιζελικού συνασπισμού Ηνωμένη αντιπολίτευση τον Μάιο του 1922. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή, δικάστηκε στην «δίκη των έξι» και καταδικάστηκε σε θάνατο. Εκτελέ-στηκε στο Γουδί το 1922. 134 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 592. 135 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 592. 136 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 593.

Β-9

./.

15. Ράλλης Δημήτριος (1844 – 1921)137

Πανεπιστημιακός και πολιτικός, που διατέλεσε πέντε φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας. Καταγόταν από τον Αθηναϊκό κλάδο της βυζαντινής οικογένειας των Ράλληδων. Ήταν γιος του νομοδιδασκάλου και πολιτικού Γεώργιου Ράλλη. Ξεκίνησε να σπουδάζει νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά η συμμετοχή του στις αντιοθωνικές φοιτητικές εξεγέρσεις ανάγκασε τον πατέρα του (Υπουργό Δικαιοσύνης των κυβερνήσεων Μιαούλη), να τον στείλει στο Παρίσι για να συνεχίσει εκεί τις σπουδές του, επειδή κινδύνευε με διαγραφή. Το 1872 εξελέγη βουλευτής Αττικής, εκλεγόμενος έκτοτε σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις έως τον θάνατό του. Ήταν τέτοια η πολιτική του δύναμη στην Αττική, που πρώτος αυτός έλαβε το προσωνύμιο Αττικάρχης. Το 1875 προσχώρησε στην εκσυγχρονιστική παράταξη του Χαρίλαου Τρικούπη και τον ίδιο χρόνο ανέλαβε το Υπουργείο Παιδείας, ενώ στη δεύτερη κυβέρνηση Τρικούπη το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Το 1884 αποχώρησε από το Τρικουπικό Κόμμα και ίδρυσε δικό του, με την επωνυμία «Τρίτον Κόμμα», στο οποίο προσχώρησαν διακεκριμένοι βουλευτές. Για πρώτη φορά ανέλαβε πρωθυπουργός στις 18 Απριλίου 1897, όταν εξαναγκάστηκε σε παραίτηση ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, μετά τον ατυχή Ελληνοτουρκικό Πόλεμο. Στη συνέχεια συντάχθηκε με τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη και στις 28 Ιουνίου 1903 έγινε για δεύτερη φορά πρωθυπουργός, διαδεχθείς τον Γεώργιο Θεοτόκη, που ήταν ο διάδοχος του Τρικούπη. Παρέμεινε στην εξουσία έως τις 6 Δεκεμβρίου 1903, όταν έχασε την εμπιστοσύνη της Βουλής και παραιτήθηκε. Μετά τη δολοφονία του Θεόδωρου Δηλιγιάννη, σχημάτισε για τρίτη φορά κυβέρνηση (9 Ιουνίου 1905), η οποία δεν μακροημέρευσε, αφού κατέπεσε στις 8 Δεκεμβρίου 1905. Για τέταρτη φορά ανέλαβε πρωθυπουργός στις 7 Ιουλίου 1909, μετά την παραίτηση του μεγάλου αντιπάλου του Γεώργιου Θεοτόκη και παρέμεινε στην εξουσία έως τις 15 Αυγούστου 1909, όταν καταργήθηκε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο με την Επανάσταση στου Γουδί. Για πέμπτη και τελευταία φορά έγινε πρωθυπουργός μετά της εκλογές του 1920, όταν ο ελληνικός στρατός πολεμούσε στη Μικρά Ασία. Παρέμεινε επί δίμηνο στην εξουσία (4 Νοεμβρίου 1920 - 24 Ιανουαρίου 1921) και παραιτήθηκε, λόγω διαφωνιών με τον ισχυρό άνδρα της αντιβενιζελικής παράταξης Δημήτριο Γούναρη. Πέθανε στις 6 Αυγούστου 1921 από ανίατη ασθένεια. Διακρίθηκε για την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, την εντιμότητα και την ειλικρίνειά του, ενώ ανάλωσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του για πατριωτικούς και φιλανθρωπικούς σκοπούς. Όμως, η οξύτητα και η βιαιότητα του χαρακτήρα του, τον εμπόδισαν να δημιουργήσει ισχυρό πολιτικό κόμμα για να αναδείξει στην πράξη τις αναμφισβήτητες πολιτικές του ικανότητες.

137 https://www.sansimera.gr/biographies/380

Β-10

./.

16. Ρέπουλης Εμμανουήλ (1863 – 1924)138

Ο Εμμανουήλ Ρέπουλης ήταν δημοσιογράφος και βουλευτής. Εκλέχθηκε τρεις φορές: 1899, 1905 (και τις δυο με το κόμμα του Γεωργίου Θεοτόκη), 1923 (με τους Φιλελευθέρους) και ήταν ένας από τους βουλευτές της «ομάδας των Ιαπώνων» (1906-1908) υπό τον Στέφανο Δραγούμη. Μετά τη διάλυση της ομάδας, ο Ρέπουλης παρέμεινε ανεξάρτητος ως την άφιξη του Βενιζέλου από την Κρήτη, οπότε προσχώρησε στο κόμμα των Φιλελευθέρων. Χρημάτισε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Οικονομικών, Γενικός διοικητής Μακεδονίας, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, υπουργός Εσωτερικών και υπουργός Οικονομικών (1915). Ως Υπουργός Εσωτερικών και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης στην κυβέρνηση Βενιζέλου, ο Ρέπουλης επέσυρε μεγάλο μέρος της δυσαρέσκειας για τις αυθαιρεσίες του καθεστώτος. Δεν άφησε το στίγμα του στην ιστορική στιγμή.

17. Στεργιάδης Αριστείδης (1861 – 1950)139

Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης, αλλά η καταγωγή του ήταν από τη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Νομική στο Παρίσι. Ανέπτυξε δράση στην επαναστατική πολιτική σκηνή της Κρήτης, πριν την ένωση. Υπήρξε Νομικός σύμβουλος της Βενιζελικής κυβέρνησης, ιδίως σε ζητήματα μουσουλμανικού δικαίου (1913). Επίσης υπήρξε Γενικός Διοικητής Ηπείρου (1917-1920) και Ύπατος αρμοστής Σμύρνης (1919-1922). Μετά την καταστροφή της Σμύρνης, αποσύρθηκε στη Νότια Γαλλία.140 Στην κοινή γνώμη το όνομα του Αριστείδη Στεργιάδη έγινε συνώνυμο της προδοσίας. Επρόκειτο για μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και οι διιστάμενες απόψεις γύρω από το πρόσωπό του, ενισχύθηκαν και από το γεγονός πως απέφυγε να γράψει οτιδήποτε για να υπερασπιστεί το έργο του, στην Ύπατη Αρμοστεία. Οι αρετές του ήταν η εργατικότητα, η προσωπική δύναμη, η μακροχρόνια πείρα στα μουσουλμανικά θέματα και η αμεροληψία προς τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς, επίσης πρόσθετε ένα θετικό όραμα Ελληνοτουρκικής συνεργασίας και Ελληνικής πολιτισμικής και κοινωνικής αναγέννησης. Η αυστηρότητα και η προσήλωση του στο καθήκον, αποτελούσαν γνωρίσματα που έκαναν τον Βενιζέλο να τον επιλέξει για τη θέση αυτή. Στα μειονεκτήματα του αναφέρονται ο μονόχνοτος χαρακτήρας του και η υπερβολή σε κάθε του ενέργεια. Στερείτο «κάθε είδους διπλωματικότητας» στην προσπάθειά του να επιβάλλει την τάξη, χωρίς να μειώνει και να προκαλεί τους επικεφαλής των εκεί Ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Εγωπαθής, αυθαίρετος και εριστικός στις σχέσεις του, αινιγματικός ως προς τις πραγματικές του απόψεις. 138 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 593. 139 https://el.wikipedia.org/wiki/Αριστείδης_Στεργιάδης 140 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 595.

Β-11

./.

18. Στρατηγός Ξενοφών (1869 – 1927)141

Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1869. Σπούδασε στην Σχολή Ευελπίδων και στην πολεμική ακαδημία του Βερολίνου. Έλαβε μέρος στους βαλκανικούς πολέμους και έγινε υπαρχηγός στο γενικό επιτελείο φτάνοντας μέχρι τον βαθμό του υποστράτηγου. Το 1917 αποστρατεύθηκε και ανακλήθηκε στον Στρατό με το βαθμό του Στρατηγού υπηρετώντας υπό την κυβέρνηση Γούναρη, ως υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου. Το 1922 ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείο συγκοινωνιών και τον ίδιο χρόνο καταδικάστηκε από το έκτακτο στρατοδικείο (Δίκη των έξι) σε ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία. Λίγο αργότερα αμνηστεύθηκε αλλά, λόγω ασθενείας, μετέβη στην Ελβετία όπου και απεβίωσε το 1927, σε ηλικία πενήντα οκτώ ετών.

19. Στράτος Νικόλαος (1872 – 1922)142

Ο Νικόλαος Στράτος υπήρξε γόνος της ιστορικής οικογένειας των αγωνιστών Στράτων, γιος του στρατηγού και πολιτικού Ανδρέα Στράτου, σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετά την αποφοίτησή του (1894), άσκησε τη δικηγορία, ενώ παράλληλα αναμίχθηκε στην πολιτική ζωή. Πρωτοεκλέχτηκε βουλευτής το 1902 στην επαρχία Βάλτου (από όπου καταγόταν η οικογένειά του) ως ανεξάρτητος, διακρίθηκε για τις γνώσεις, το πρακτικό πνεύμα και το πολιτικό του ήθος. Το 1909 ανέλαβε το Υπουργείο Εσωτερικών στη βραχύβια κυβέρνηση του Δ. Ράλλη, επί της οποίας εκδηλώθηκε το Κίνημα στο Γουδί και στους κρίσιμους μήνες που ακολούθησαν υποστήριξε την ανάγκη γρήγορης απεμπλοκής του δημόσιου βίου από στρατιωτικές παρεμβάσεις. Στο πνεύμα αυτό, συμφώνησε με τις γενικές κατευθύνσεις του Ελ. Βενιζέλου και αφού προσχώρησε στο κόμμα του, αναδείχτηκε βουλευτής των Φιλελευθέρων στις εκλογές του Νοεμβρίου 1910. Τον επόμενο χρόνο χρημάτισε πρόεδρος της Β' Αναθεωρητικής Βουλής και κατόπιν διαδέχτηκε τον Βενιζέλο στο αξίωμα του υπουργού Ναυτικών (Μάιος 1912). Το Νοέμβριο του 1913, ο Στράτος παραιτήθηκε από την κυβέρνηση και στράφηκε εναντίον του Βενιζέλου, τηρώντας όμως απόσταση από τις άλλες δυνάμεις της αντιπολίτευσης. Στη συνέχεια ίδρυσε το «Εθνικό Συντηρητικό Κόμμα» (1916), το οποίο αντιτάχθηκε με σφοδρότητα στην ένταξη της Ελλάδας στην ανταντική συμμαχία, χωρίς όμως και να ταυτιστεί με τις ακραίες φιλογερμανικές απόψεις του φιλοβασιλικού χώρου. Μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920, την πτώση του Βενιζέλου και την παλινόρθωση του βασιλιά Κωνσταντίνου, εξέφρασε επανειλημμένα τη διαφωνία του με την πολιτική που ακολουθούσε ο πρωθυπουργός Γούναρης και άσκησε έντονη αντιπολίτευση στην κυβέρνησή του, υποστηρίζοντας κυρίως ότι για την επίτευξη ελληνικής νίκης στη

141 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 595. 142 www.istorikathemata.com/2012/05/1872-1922.html

Β-12

./.

διεξαγόμενη τότε Μικρασιατική Εκστρατεία απαιτούνταν αποφασιστικότεροι στρατιωτικοί και διπλωματικοί χειρισμοί. Το Μάιο του 1922 ο Στράτος συνέβαλε στην πτώση του Γούναρη από την πρωθυπουργία και στη συνέχεια σχημάτισε ο ίδιος κυβέρνηση, η οποία, παρά την ανοχή της Βενιζελικής παράταξης, δεν μπόρεσε να κερδίσει την εμπιστοσύνη της Βουλής και γρήγορα υποχρεώθηκε να παραιτηθεί. Ακολούθησαν διαβουλεύσεις ανάμεσα σ' αυτόν και τον Γούναρη, που απέληξαν στη συμβιβαστική λύση σχηματισμού «συμμαχικής» κυβέρνησης υπό τον Π. Πρωτοπαπαδάκη, επί της οποίας και συντελέστηκε η κατάρρευση του μετώπου και η Καταστροφή. Ο ίδιος ο Στράτος, συμμετείχε στην κυβέρνηση εκείνη ως υπουργός Εσωτερικών. Μετά τις καταλυτικές εξελίξεις που ακολούθησαν τη Μικρασιατική Καταστροφή ο Στράτος συνελήφθη, μαζί με άλλους ως υπεύθυνος, και παραπέμφθηκε σε Στρατοδικείο με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Στην απολογία του ζήτησε από το στρατοδικείο να κριθεί αυστηρά αλλά δίκαια και υπερασπίστηκε σθεναρά όλες τις επιλογές του. Τουφεκίστηκε το πρωί της 15ης Νοεμβρίου 1922 στο Γουδί.

20. Χατζηανέστης Γεώργιος (1863 – 1922)143

Ο Γεώργιος Χατζηανέστης ήταν Αξιωματικός του

πυροβολικού, που φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων και συμπλήρωσε τις σπουδές του στη Γαλλία, τη Βρετανία και την Γερμανία. Αποστρατεύτηκε το 1920 και ανακλήθηκε το Νοέμβριο του 1920 προαγόμενος σε Αντιστράτηγο. Αρχηγός του ελληνικού στρατηγείου της Μικρασιατικής εκστρατείας από τον Μάιο του 1922 μέχρι τις 24 Αυγούστου 1922. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, κρίθηκε ένοχος στη «δίκη των έξι» για τα γεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε θάνατο και να εκτελεστεί στις 15 Νοεμβρίου 1922.Εκκεντρικός, δραστήριος με παράλογη εμμονή σε θέματα πειθαρχίας. Ο διορισμός του στη θέση του Αρχιστράτηγου υπήρξε απροσδόκητος.

21. Χρυσόστομος Σμύρνης (1867 – 1922)144

Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης ήταν Έλληνας Μικρασιάτης θεολόγος και ιεράρχης καθώς και Μητροπολίτης Σμύρνης. Την περίοδο 1902-1910 διετέλεσε Μητροπολίτης Δράμας, Φιλίππων και Ζιχνών με σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα. Από το 1910 έως και τον μαρτυρικό του θάνατο διετέλεσε Μητροπολίτης Σμύρνης. Το πολύπλευρο έργο του επεκτάθηκε σε όλα τα επίπεδα της κοινοτικής ζωής -ποιμαντικό, εθνικό, κοινωνικό, εκπαιδευτικό, φιλανθρωπικό - με πρωτοποριακή πρωτοβουλία το μεγάλο κοινωνικό έργο δημιουργίας ευαγών ιδρυμάτων και αθλητικών εγκαταστάσεων για τη νεολαία. Ενδεικτικά με έμπνευση και ενέργειες του Χρυσοστόμου δημιουργήθηκε στη

143 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 597. 144 https://el.wikipedia.org/wiki/Χρυσόστομος_Σμύρνης

Β-13

./.

Σμύρνη το γήπεδο του Πανιωνίου Γυμναστικού Συλλόγου Σμύρνης, έχοντας μάλιστα αρνηθεί δάνειο 100.000 χρυσών λιρών που του προσέφεραν οι Άγγλοι. Κατά τον πρώτο διωγμό (επί Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου) βοήθησε πολλούς Έλληνες με ναυλωμένα πλοία να διασωθούν σε ασφαλείς τόπους. Παράλληλα, επικοινωνούσε συνεχώς με Οθωμανούς αξιωματούχους και εξηγούσε με συνεντεύξεις κι επιστολές για τον διωγμό των Ελλήνων της Ανατολής σε πρόσωπα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ο υπουργός θρησκευμάτων του Σουλτάνου ζήτησε την ανάκληση του από την Σμύρνη καθώς οι τουρκικές αρχές είχαν θορυβηθεί έντονα από την πολυσχιδή δράση του υπέρ του Ελληνισμού. Στις 20 Αυγούστου 1914 Τούρκοι αστυνομικοί απομακρύνουν τον Μητροπολίτη και τον οδηγούν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Χρυσόστομος επιστρέφει στη Σμύρνη μετά την Ανακωχή του Μούδρου το 1918, ενώ η υποδοχή του πίσω στην πρωτεύουσα της Ιωνίας ήταν παλλαϊκή. Κατά τα έτη 1919 έως 1922, οπότε και η περιοχή της Σμύρνης βρισκόταν υπό Ελληνική Διοίκηση, ο Χρυσόστομος αποτελούσε τον εθνάρχη του Μικρασιάτικου Ελληνισμού. Μάλιστα ήταν ο εμπνευστής της «Μικρασιατικής Άμυνας» για τη δημιουργία αυτόνομου κράτους σε περίπτωση ήττας του ελληνικού στρατού. Η κατάρρευση του μικρασιάτικου μετώπου τον Αύγουστο του 1922 απογοήτευσε τον Χρυσόστομο, ο όποιος αποδοκίμασε τα σχέδια των Μεγάλων Δυνάμεων για την απομάκρυνση του ελληνικού στοιχείου από την Μικρά Ασία, ενώ ταυτόχρονα ζητούσε έντονα από την Ελληνική Κυβέρνηση τρόπους, έως την ύστατη, ώρα για τη διάσωση του Ελληνισμού από την επερχόμενη σφαγή. Παρά τις προτάσεις που του έγιναν να αποχωρήσει ασφαλής από τη Σμύρνη καθώς το μέτωπο κατέρρεε, ο Χρυσόστομος αρνήθηκε να εγκαταλείψει το ποίμνιό του. Το απόγευμα της 27ης Αυγούστου, Τούρκος αρχιαστυνόμος μαζί με ένοπλους στρατιώτες, μετέβη στα γραφεία της Μητρόπολης Σμύρνης και διέταξε τον Χρυσόστομο να παρουσιαστεί στον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή Νουρεντίν πασά, μαζί με τους Έλληνες Δημογέροντες της Σμύρνης Γεώργιο Κλιμάνογλου και Νικόλαο Τσουρουκτσόγλου. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος προσήχθη ενώπιον του Νουρεντίν στο Διοικητήριο. Εκεί ο τούρκος διοικητής τον κατηγόρησε για τη φιλελληνική του στάση και τις ενέργειές του εναντίον του τουρκικού έθνους και αφού τον εξύβρισε τον παρέδωσε στους εξαγριωμένους Τούρκους που είχαν κατακλύσει την πλατεία του Διοικητηρίου. Πρώτοι δολοφονήθηκαν από τους Τούρκους οι δύο Δημογέροντες Γεώργιος Κλιμάνογλου και Νικόλαος Τσουρουκτσόγλου. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος βασανίσθηκε, τυφλώθηκε και διαμελίστηκε από τον τουρκικό όχλο βρίσκοντας μαρτυρικό θάνατο, στις 27 Αυγούστου 1922.

Β-14

./.

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ TOY ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

1. Μάχη Σαγγάριου 1921 Η Μάχη του Σαγγάριου έλαβε χώρα τον Αύγουστο του 1921 κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1919-1922), ως αποκορύφωμα της προέλασης του Ελληνικού Στρατού στην μικρασιατική ενδοχώρα. Η έκβαση της μάχης ήταν αμφίρροπη και συντέλεσε στην ανακοπή της πορείας προς Άγκυρα. Η μεγάλη επιχείρηση έληξε άδοξα για τις Ελληνικές δυνάμεις, αφού δεν πέτυχε τους αντικειμενικούς στόχους της που ήταν η κατάληψη της Άγκυρας και η καταστροφή του κεμαλικού στρατού α. Σχεδιάγραμμα Πρώτο

Απεικόνιση του Σχεδίου Επιθέσεως των Ελληνικών Δυνάμεων, κατά των Τουρκικών κατά τη διεξαγωγή της Μάχης του Σαγγαρίου ποταμού.

Γ-2

./.

β. Σχεδιάγραμμα Δεύτερο Απεικόνιση του Σχεδίου Επιθέσεως των Ελληνικών Δυνάμεων, κατά των Τουρκικών κατά τη διεξαγωγή της Μάχης του Σαγγαρίου ποταμού. γ. Σχεδιάγραμμα Τρίτο Απεικόνιση των Αμυντικών Γραμμών που οργανώθηκαν στην Αμυντική τοποθεσία του Σαγγαρίου από τις Τουρκικές Δυνάμεις.

Γ-3

./.

γ. Σχεδιάγραμμα Τέταρτο Απεικόνιση της Διάταξης των αντιπάλων Δυνάμεων κατά την πρώτη μέρα της Ελληνικής Επιθέσεως στις 10 Αυγούστου 1921. γ. Σχεδιάγραμμα Πέμπτο Απεικόνιση του Σχεδίου επιθέσεως των Ελληνικών Δυνάμεων κατά τη μάχη του Καλέ Γκρότο.

Γ-4

./.

2. Τουρκική Επίθεση Αυγούστου 1922 α. Σχεδιάγραμμα Πρώτο Απεικόνιση της Διάταξης των αντιπάλων Δυνάμεων κατά την 13 Αυγούστου 1921. β. Σχεδιάγραμμα Δεύτερο Απεικόνιση της υποχώρησης του Ελληνικού Στρατού τον Αύγουστο του 1922.

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ TOY ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΣΥΝΑΦΘΕΙΣΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

1. Η Συνθήκη του Μούδρου(1918)145 α. Με την ονομασία Ανακωχή του Μούδρου ή Συνθήκη του Μούδρου ή Συνθήκη ανακωχής του Μούδρου χαρακτηρίζεται η γνωστή συμφωνία ανακωχής, που συνήφθη στον όρμο Μούδρο της Λήμνου, στις 17/30 Οκτωβρίου 1918 και υπογράφτηκε την επομένη 18/31 Οκτωβρίου, μεταξύ των Δυτικών Συμμαχικών Δυνάμεων, της Αντάντ (Entente), αφενός, και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφετέρου, σηματοδοτώντας ουσιαστικά και τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. β. Με την συνθήκη αυτή συμφωνήθηκε η κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ των Συμμαχικών Δυνάμεων της Αντάντ (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα), και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία αναλάμβανε τα ακόλουθα βάσει των 25 όρων - άρθρων της:

(1) Την υποχρέωση του ανοίγματος των Στενών των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου προς την Μαύρη Θάλασσα και την παράδοση των φρουρίων αυτών. (2) Την υπόδειξη των σημείων και έκταση πόντισης ναρκών και τορπιλών και παροχή βοήθειας στην αλίευσή τους. (3) Τη συγκέντρωση όλων των αιχμαλώτων των συμμάχων και των Αρμενίων στην Κωνσταντινούπολη και άμεση παράδοση αυτών. (4) Την παράδοση του τουρκικού στρατού (του οπλισμού) με άμεση αποστράτευση, εκτός του απόλυτα αναγκαίου για τη φύλαξη των συνόρων και την εσωτερική ασφάλεια. Η δε δύναμη που θα απέμενε και η κατανομή της, θα καθοριζόταν μεταγενέστερα, σε συνεννόηση με την τουρκική κυβέρνηση. (5) Την άμεση παράδοση όλων των πολεμικών πλοίων στους Συμμάχους. (6) Την παροχή δυνατότητας στους Συμμάχους να καταλάβουν, για λόγους ασφάλειας, οποιαδήποτε στρατηγικά σημεία επί του εδάφους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έκριναν εκείνοι, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με την Οθωμανική κυβέρνηση.

145 https://el.wikipedia.org/wiki/Συνθήκη_του_Μούδρου, πρόσβαση….

Δ-2

./.

(7) Την ελεύθερη χρήση παντός λιμένος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από συμμαχικά πλοία. (8) Τη χρήση παντός υλικού επανόρθωσης που θα βρισκόταν σε τουρκικό λιμάνι. (9) Την ανεμπόδιστη κατάληψη του συστήματος υπόγειων διωρύγων της Ταυρίδας από τους συμμάχους. (10) Την απομάκρυνση του τουρκικού στρατού από τα ΒΔ σύνορα με την Περσία και επάνοδο στα προπολεμικά. (11) Την παράδοση του ελέγχου των υποβρυχίων καλωδίων. (12) Την αποφυγή καταστροφής στρατιωτικού, ναυτικού ή εμπορικού υλικού, χωρίς προηγούμενη συμμαχική άδεια. (13) Την παραχώρηση κάθε δυνατής διευκόλυνσης στον ανεφοδιασμό των συμμάχων, με αγορά ανθράκων και ναυτικού υλικού, απαγορευμένης της εξαγωγής τους. (14) Τον έλεγχο όλου του σιδηροδρομικού δικτύου από αξιωματικούς των συμμάχων και την παράδοση του Βατούμ. (15) Την παράδοση των φρουρίων της Χετζάζης, Ασσίρ, Υεμένης, Μεσοποταμίας (Ιράκ), Τριπολίτιδας και Κυρηναϊκής. (16) Την αποχώρηση των στρατευμάτων από την Κιλικία, καθώς και τη διάθεση στις συμμαχικές δυνάμεις όλης της εξάρτησης, όπλων και πυρομαχικών, καθώς και πάσης φύσεως μεταγωγικών του "αποστρατευθησομένου" τουρκικού στρατού. (17) Την παράδοση των λιμένων της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής. (18) Την εντός μηνός απέλαση οποιουδήποτε Γερμανού ή Αυστριακού υπηκόου από την Οθωμανική επικράτεια. (19) Την αποδοχή παράλληλης τοποθέτησης αξιωματικών της Αντάντ στο Οθωμανικό Υπουργείο Επισιτισμού. (20) Την κατακράτηση από τους συμμάχους Τούρκων αιχμαλώτων, εκτός εκείνων που υπερέβησαν το όριο στρατιωτικής ηλικίας. (21) Την άμεση διακοπή οποιασδήποτε σχέσης (οικονομικής, εμπορικής κ.λπ.) με τις κεντρικές Δυνάμεις (όρος που είχε ήδη ικανοποιηθεί). (22) Την επιφύλαξη στους Συμμάχους να καταλάβουν οποιοδήποτε χώρο στο βιλαέτι της Αρμενίας, εφόσον εκδηλωθούν ταραχές.

Δ-3

./.

γ. Τα άρθρα 23 και 24 αφορούσαν κινήσεις των συμμαχικών δυνάμεων, ενώ το 25ο όριζε το τέλος των εχθροπραξιών τη μεσημβρία της ημέρας της υπογραφής, η οποία και ήταν η επομένη (31 Οκτωβρίου).

δ. Η συνθήκη υπογράφτηκε επί του Αγγλικού θωρηκτού «Αγαμέμνων», μεταξύ του ναυάρχου Κάλθορπ, πληρεξούσιου των Συμμάχων και των αντιπροσώπων του Σουλτάνου. Oι παραπάνω όροι συντάχθηκαν στο Λονδίνο και στάλθηκαν τηλεγραφικά στον Άγγλο ναύαρχο μόλις τρεις ημέρες πριν την συνομολόγησή - αποδοχή τους, μετά την οποία και έγιναν γνωστοί στις άλλες Δυνάμεις της Αντάντ (Γαλλία και Ιταλία), γεγονός που δημιούργησε μια ενδοσυμμαχική δυσαρέσκεια.

2. Η Συνθήκη των Σεβρών(1920)146

α. Η Συνθήκη των Σεβρών, υπεγράφη στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920 στην πόλη Σεβρ (Sèvres) της Γαλλίας, φέρνοντας την ειρήνη ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις Συμμαχικές και σχετιζόμενες Δυνάμεις1 μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκ μέρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε αποδεκτή από τον σουλτάνο Μεχμέτ ΣΤ΄ ο οποίος προσπαθούσε να σώσει τον θρόνο του, αλλά απορρίφθηκε από το ανεξάρτητο κίνημα των Νεότουρκων. Το κίνημα υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ χρησιμοποίησε αυτή τη διένεξη για να αυτοανακηρυχθεί κυβέρνηση και να καταργήσει το χαλιφάτο. β. Η συνθήκη όριζε τα εξής: η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέδιδε την κυριαρχία της Μεσοποταμίας (Ιράκ), της Παλαιστίνης και της Υπεριορδανίας στην Βρετανία ως προτεκτοράτα της Κοινωνίας των Εθνών, την Συρία και τον Λίβανο στην Γαλλία επίσης ως προτεκτοράτα και η υπαγωγή της Ανατόλιας στη σφαίρα επιρροής της Ιταλίας. Η Χετζάζ (μέρος της σημερινής Σαουδικής Αραβίας) το Κουρδιστάν και η Αρμενία θα γίνονταν ανεξάρτητα κράτη.

γ. Στην Ελλάδα παραχωρούνταν τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος και η ανατολική Θράκη μέχρι τη γραμμή της Τσατάλτζας κοντά στην Κωνσταντινούπολη.

146 https://el.wikipedia.org/wiki/Συνθήκη_των_Σεβρών

Δ-4

./.

Η περιοχή της Σμύρνης έμενε υπό την ονομαστική επικυριαρχία του Σουλτάνου αλλά θα διοικούνταν από Έλληνα Αρμοστή ως εντολοδόχο των Συμμάχων, και θα μπορούσε να προσαρτήθει στην Ελλάδα μετά από πέντε χρόνια με δημοψήφισμα. δ. Το άρθρο 26 της Συνθήκης όριζε ακόμα ότι αν οι οθωμανικές αρχές δεν συναινούσαν στην εφαρμογή της, θα εξέπιπταν από την κυριαρχία τους στην Κωνσταντινούπολη, την οποία θα μπορούσε να καταλάβει η Ελλάδα, κάτι το οποίο έντεχνα είχε προωθήσει ο Βενιζέλος. ε. Παράλληλα, η Βόρεια Ήπειρος ενσωματωνόταν στην Ελλάδα με το μυστικό Σύμφωνο Βενιζέλου - Τιττόνι. Η Ιταλία συμφώνησε ακόμα να παραχωρήσει τα Δωδεκάνησα (εκτός από τη Ρόδο και το Καστελόριζο) στην Ελλάδα, και όταν η Βρετανία έδινε στο μέλλον την Κύπρο στην Ελλάδα, τότε (μετά από δημοψήφισμα) θα παραχωρούταν και αυτά τα νησιά (η συμφωνία ακυρώθηκε αργότερα από την Ιταλία το 1922). στ. Τα στενά των Δαρδανελίων και η θάλασσα του Μαρμαρά αποστρατικοποιήθηκαν και έγιναν προσωρινά διεθνής περιοχή, οι Σύμμαχοι απέκτησαν τον οικονομικό έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τέλος καθορίζονταν η ισότητα και τα δικαιώματα των χριστιανικών μειονοτήτων. ζ. Η επικύρωση της Συνθήκης δεν έγινε από κανένα συμμαχικό κοινοβούλιο (ούτε από το Ελληνικό), καθώς μετά την επαναφορά του Κωνσταντίνου στον ελληνικό θρόνο, διαταράχθηκαν οι σχέσεις με τις συμμαχικές δυνάμεις, οι οποίες ποτέ δεν τον αναγνώρισαν ως αρχηγό του ελληνικού κράτους.

η. Η Σοβιετική Ένωση έκανε ξεχωριστή συνθήκη με τους Οθωμανούς. Μετά την επικράτηση των Νεότουρκων, που μετέφεραν την πρωτεύουσα στην Άγκυρα, καθώς και την Μικρασιατική Καταστροφή, οι σύμμαχοι υπέγραψαν νέα συνθήκη ειρήνης (Συνθήκη της Λωζάνης) το 1923, με ευνοϊκότερους όρους για την (πλέον) Τουρκία.

Δ-5

./.

3. Η Συνθήκη του Λονδίνου (1915)147 α. Η Συνθήκη του Λονδίνου 1915 (ιταλικά: Patto di Londra), ήταν μυστική συμφωνία μεταξύ της Τριπλής Αντάντ και της Ιταλίας, που υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 26 Απριλίου 1915 από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, τη Ρωσική αυτοκρατορία, και το Βασίλειο της Ιταλίας. Παρά την αντίθεση της πλειοψηφίας των Ιταλών που επιθυμούσαν την ουδετερότητα, η Ιταλία βάσει της συνθήκης ένωσε τις δυνάμεις της με τους συμμάχους κατά της Αυστροουγγαρίας τον Μάιο του ίδιου έτους. β. Σύμφωνα με τη συνθήκη, η Ιταλία ήταν υποχρεωμένη να εγκαταλείψει την Τριπλή Συμμαχία και να ενωθεί με την Τριπλή Αντάντ. Επίσης, όφειλε να κηρύξει πόλεμο εναντίον της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας σε ένα μήνα (τούτο συνέβη κατά της Αυστροουγγαρίας σε ένα μήνα, αλλά μόλις το 1916 εναντίον της Γερμανίας). Θεωρώντας βέβαιη τη νίκη κατά της Γερμανίας και των συμμάχων της, η Τριπλή Αντάντ υποσχέθηκε στην Ιταλία την προσάρτηση εδαφών στο τέλος του πολέμου. Βάσει της συνθήκης οι συμμαχικές δυνάμεις εκχώρησαν στην Ιταλία την πλήρη κυριαρχία επί της Λιβύης και επί των Δωδεκανήσων καθώς και ζώνη επιρροής στη Μικρά Ασία. γ. Παρά τη συμφωνία των Συμμάχων οι όροι της συνθήκης προκάλεσαν στη συνέχεια προβλήματα στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων το 1919. Οι ιταλικές εδαφικές απαιτήσεις περιλάμβαναν τις Γιουγκοσλαβικές περιοχές που βρίσκονταν τότε υπό την επικυριαρχία της Αυστροουγγαρίας και αυτό σήμαινε πως η Ιταλία έπρεπε να διαπραγματευτεί τα μελλοντικά σύνορά της με δύο από τους συμμάχους της, τη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Η Ιταλία αρνήθηκε τη διαπραγμάτευση αλλά συμφώνησε τελικά με τις διαπραγματεύσεις υπό την πίεση του προέδρου των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον. Τελικά η Ιταλία έλαβε το Τρεντίνο, την Τεργέστη, (το γερμανόφωνο) Νότιο Τιρόλο και την Ίστρια. Έχασε ωστόσο τη Δαλματία, όπως και το Φιούμε. Το ίδιο έγινε για τα αποικιακά εδάφη στην Αφρική ή την Ασία και για την Αλβανία. Οι εθνικιστές υποστήριξαν ότι η Ιταλία είχε πέσει θύμα ληστείας από τα νόμιμα κέρδη της[4].

4. Η Συμφωνία Σάικς - Πικό (1916)148 α. Η Συμφωνία Σάικς – Πικό (Sykes – Picot Agreement) ήταν μυστικό σύμφωνο που συνάφθηκε τον Μάιο του 1916, ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία και είχε και τη συναίνεση της Ρωσίας. Με αυτό μοιράζονταν σε σφαίρες επιρροής και ελέγχου της Μεγάλης Βρετανίας, τη Γαλλίας και αρχικά και της Ρωσίας, εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη σημερινή Τουρκία, τη Μέση Ανατολή, το Ιράκ και τη Συρία. β. Η ονομασία του συμφώνου προέρχεται από τα ονόματα των Μαρκ Σάικς και Ζωρζ Πικό, που ήταν οι διπλωμάτες της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας αντίστοιχα και οι οποίοι διαμόρφωσαν τους όρους του.

147 https://el.wikipedia.org/wiki/Συνθήκη_του_Λονδίνου_(1915). 148 https://el.wikipedia.org/wiki/Συμφωνία_Σάικς_–Πικό.

Δ-6

./.

γ. Ειδικότερα το εν λόγω σύμφωνο προέβλεπε ότι μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου πολέμου: (1) Η Ρωσία θα αποκτούσε την επαρχία του Ερζερούμ, του Βαν, της Τραπεζούντας και του Μπιτλίς (2) Η Γαλλία θα αποκτούσε τον Λίβανο, τα παράλια της Συρίας, τα Άδανα, την Κιλικία, το Γκαζίαντεπ, την Ούρφα, το Μαρντίν, το Ντιγιάρμπακιρ και την Μοσούλη (3) Η Μεγάλη Βρετανία θα αποκτούσε την νότια Μεσοποταμία με τη Βαγδάτη και τα λιμάνια της Χάιφας και της Άκρας (σημερινό Ισραήλ) (4) Η Παλαιστίνη θα ετίθετο υπό διεθνές καθεστώς. δ. Επίσης προέβλεπε ότι στις περιοχές που θα ήταν στη βρετανική και στη γαλλική σφαίρα επιρροής θα σχηματιζόταν μια συνομοσπονδία αραβικών κρατών ή ένα ανεξάρτητο αραβικό κράτος. ε. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (Οκτώβριος 1917) οι Μπολσεβίκοι ανακάλυψαν το μυστικό αυτό σύμφωνο και το δημοσίευσαν στις 23 Νοεμβρίου του 1917 στις εφημερίδες Izvestia και Pravda. Τρεις ημέρες αργότερα δημοσιεύτηκε και στη Βρετανική Guardian.

5. Η Συμφωνία του Αγίου Ιωάννη της Μωριέννης (1916)149

α. Η διευθέτηση των συγκρουόμενων διεκδικήσεων μεταξύ Βρετανών Γάλλων και Ιταλών, επιτεύχθηκε με τη λεγόμενη Συμφωνία του Αγίου Ιωάννη της Μωριέννης, μιας μικρής πόλης της Γαλλικής Σαβοΐας όπου ο Λόυντ Τζωρτζ και ο Ριμπό, ο Γάλλος πρωθυπουργός συναντήθηκαν με τον Σοννίνο και τον Μποζέλι, τον Ιταλό πρωθυπουργό, τον Απρίλιο του 1917. β. Οι συνομιλίες στον Άγιο Ιωάννη της Μωριέννης, έθεσαν τις βάσεις για τη μεταγενέστερη συμφωνία με την οποία, η Ιταλία αποκήρυξε τις διεκδικήσεις της στα Άδανα και την Μερσίνα και μπόρεσε επομένως να αναγνωρίσει τη συμφωνία Σάικς – Πικό. γ. Σε αντάλλαγμα για την παραχώρηση αυτή και για τη συμφωνία που είχε ήδη αποδεχθεί ο Σοννίνο, να εκδιωχθεί από τον Ελληνικό θρόνο ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, παραχωρήθηκε στην Ιταλία μια σαφώς καθορισμένη ζώνη στην Μικρά Ασία, που συμπεριλάμβανε όχι μόνο το Ικόνιο αλλά και τη Σμύρνη. Κατά το σχόλιο του Μποζέλι «τους δώσαμε έναν βασιλιά με αντάλλαγμα τη Σμύρνη».

149 Smith Michael Llewellyn, «Το όραμα της Ιωνίας», σελ. 147.

Δ-7

./.

6. Η Συνδιάσκεψη των Μουδανιών (1922)150

α. Το Σεπτέμβριο του 1922 ο ελληνικός στρατός είχε εγκαταλείψει ηττημένος τη Μικρά Ασία, ενώ εκατοντάδες χιλιάδων πρόσφυγες έφταναν στην Ελλάδα, αναζητώντας καταφύγιο. Η διπλωματική, πολιτική και οικονο-μική θέση της Ελλάδας ήταν ιδιαίτερα δυσμενής, ενώ οι Τούρκοι πίεζαν τις μεγάλες δυνάμεις να αποδεχτούν τις απαιτήσεις τους, προκειμένου να τερματισθεί ο πόλεμος. Στις διεκδικήσεις τους περιλαμβάνονταν η ενσωμάτωση ολόκληρης της Θράκης και η αποχώρηση των ελληνικών πληθυσμών της. Ωστόσο, ο Κεμάλ Ατατούρκ δεν διέθετε πολεμικό ναυτικό και το ελληνικό Δ΄ Σώμα στρατού που είχε υποχωρήσει συντεταγμένα και μη έχοντας εμπλακεί στις κυρίως μάχες του Αυγούστου 1922, διατηρούσε ακέραιες τις δυνάμεις του και τον έλεγχο της Ανατολικής Θράκης. Προκειμένου να εξευρεθεί μια λύση, στις αρχές Σεπτεμβρίου συναντήθηκαν στο Παρίσι εκπρόσωποι της ΚτΕ, της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας και αποφάσιζαν να συγκαλέσουν μια διάσκεψη στις 20 Σεπτεμβρίου / 3 Οκτωβρίου του 1922 στα Μουδανιά, όπου θα προσκαλούσαν Ελλάδα και Τουρκία. β. Η Τουρκική αντιπροσωπεία έφτασε πρώτη στα Μουδανιά και πέτυχε την έναρξη των συνομιλιών της, πριν φτάσουν οι Έλληνες εκπρόσωποι ο Στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης και ο Αντισυνταγματάρχης Πτολεμαίος Σαρηγιάννης, ενώ την επιτροπή συνόδευε και ο Πλαστήρας. Ο επικεφαλής της τουρκικής αποστολής Ισμέτ Ινονού πέτυχε να κάμψει τις αντιρρήσεις των συμμάχων και να γίνει δεκτό το αίτημά τους για εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες και την παράδοσή της στην Τουρκία. Όταν οι Έλληνες απεσταλμένοι έφτασαν στη σύσκεψη αρνήθηκαν να υπογράψουν τη συνθήκη και αποχώρησαν, όμως κατόπιν πιέσεων ακόμη και του Βενιζέλου από το εξωτερικό, η Ελλάδα υποχρεώθηκε να δεχτεί τα τετελεσμένα γεγονότα. Στις 12/25 Νοεμβρίου 1922 ο έλεγχος της Ανατολικής Θράκης, παραχωρήθηκε στην Τουρκία. γ. Τα αποτελέσματα της ανακωχής των Μουδανιών ήταν αρνητικά για την ελληνική πλευρά, αφού συνολικά 400.000 Έλληνες (250.000 γηγενείς και 150.000 στρατιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι) υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα την Ανατολική Θράκη. Ο ελληνικός στρατός θα αποσυρόταν πίσω από τον Έβρο ποταμό και το τρίγωνο του Κάραγατς, θα παραχωρείτο ελεύθερο στους Συμμάχους. Για την εφαρμογή της συμφωνίας, 8.000 Τούρκοι αστυνομικοί έφτασαν στην περιοχή και εγκαταστάθηκαν ως αρχές κατοχής, επιβλέποντας την ελληνική αποχώρηση. Ακόμη, η συμφωνία υπήρξε προανάκρουσμα της Συνθήκης της Λωζάννης που ακολούθησε μετά από ενάμιση μήνα και ρύθμισε οριστικά τις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας. Τα ελληνοτουρκικά χερσαία σύνορα ορίσθηκαν στο μέσο της κοίτης του ποταμού Έβρου, όπως ισχύουν έως σήμερα. Παρόμοιος διακανονισμός όρισε και τα θαλάσσια σύνορα μεταξύ των δυο χωρών και συγκεκριμένα στη μέση γραμμή της απόστασης που χώριζε τα νησιά και τις νησίδες του ανατολικού Αιγαίου, από τις μικρασιατικές ακτές. 150 Τούντα – Φεργάδη, Θέματα ελληνικής διπλωματικής Ιστορίας 1912 – 1941, σελ. 175.

Δ-8

./.

6. Η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) α. Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας. Υπογράφηκε στη Λωζάννη της Ελβετίας, στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στην Συνθήκη των Σεβρών συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ (που δεν συμμετείχε στην προηγούμενη συνθήκη). Η υπογραφείσα συνθήκη ήταν το αποτέλεσμα της συνδιάσκεψης που επρόκειτο να ρυθμίσει το ελληνοτουρκικό πρόβλημα που ξεκίνησε στις 21 Νοεμβρίου 1922, στην ελβετική πόλη της Λωζάννης μεταξύ των προ αναφερομένων μελών. Η συνδιάσκεψη συνήλθε σε δύο φάσεις. Από το Νοέμβριο του 1922 έως το Φεβρουάριο του 1923 και από τον Απρίλιο έως τον Ιούλιο του 1923.151 β. Η Συνθήκη αυτή, κατήργησε την Συνθήκη των Σεβρών που δεν είχε γίνει αποδεκτή από την νέα κυβέρνηση της Τουρκίας, η οποία διαδέχθηκε τον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης. Μετά την εκδίωξη από την Μικρά Ασία του ελληνικού στρατού από τον τουρκικό, υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ, εμφανίστηκε η ανάγκη για αναπροσαρμογή της συνθήκης των Σεβρών. Στις 20 Οκτωβρίου 1922 ξεκίνησε το συνέδριο, που διακόπηκε μετά από έντονες διαμάχες στις 4 Φεβρουαρίου 1923, για να ξαναρχίσει στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων. γ. Η Τουρκία ανέκτησε την Ανατολική Θράκη, κάποια νησιά του Αιγαίου, συγκεκριμένα την Ίμβρο και την Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με την Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών, η οποία όμως θα έμενε αποστρατικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διάσκεψης. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων, σε όλη την επικράτειά εκτός της ζώνης των στενών. δ. Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων), τις πολεμικές επανορθώσεις. Η αποπληρωμή έγινε με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης, πέρα από τα όρια της συμφωνίας. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς. Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από τις δύο χώρες και η αποστρατικοποίηση κάποιων νησιών του Αιγαίου. 151 Τούντα - Φεργάδη, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας 1912 – 1941, σελ179.

Δ-9

./.

ε. Η ανταλλαγή μειονοτήτων που πραγματοποιήθηκε, προκάλεσε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Μετακινήθηκαν από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη στην Ελλάδα 1.650.000 Τούρκοι υπήκοοι (άλλοι κάνουν λόγο για περίπου 2.000.000) χριστιανικού θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 Έλληνες υπήκοοι, μουσουλμανικού θρησκεύματος. Η θρησκεία και όχι η εθνικότητα, αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή. Σύμφωνα με το άρθρο 2β της συνθήκης, χρησιμοποιήθηκε ο όρος Μουσουλμάνοι και όχι Τούρκοι. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά την Οθωμανική αυτοκρατορία η θρησκεία μετρούσε πολύ περισσότερο από ότι η εθνικότητα και από την άλλη πλευρά η Τουρκία ήθελε όλοι οι μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης να παραμείνουν. Στα Βαλκάνια χρησιμοποιείται ο όρος Τούρκος αρκετές φορές, ως συνώνυμο με τον μουσουλμάνο επειδή στο σύστημα των Οθωμανικών μιλέτ (ήταν κύριο στοιχείο στην διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), όλοι οι μουσουλμάνοι ανήκαν σε μια ενιαία κοινότητα. στ. Μεταξύ των ανταλλάξιμων περιλαμβάνονταν επίσης οι Έλληνες του Πόντου αλλά και τουρκόφωνοι Έλληνες, όπως τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καραμανλήδες, καθώς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, όπως οι Βαλαάδες της Δυτικής Μακεδονίας. Μαζί με τους Έλληνες πέρασε στην Ελλάδα και αριθμός Αρμενίων και Συροχαλδαίων. Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκηπονήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου του 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης. Επιπλέον, βάσει του άρθρου 23 με όλα τα δεινά που η Συνθήκη αυτή συσσώρευσε στον Μικρασιατικό Ελληνισμό, η Τουρκία απεμπόλησε πλήρως τα κυριαρχικά της δικαιώματα επί της Κύπρου.

Δ-10

./.

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ TOY ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Αποβίβαση Στρατευμάτων στη Σμύρνη (1919) α. Αποβίβαση Στρατευμάτων β. Παρέλαση Στρατευμάτων

Ε-2

./.

γ. Συγκέντρωση για την υποδοχή του Στρατού δ. Προετοιμασία Υποδοχής Ελληνικού Στρατού ε. Άφιξη του 5/42 Συντάγματος Πλαστήρα

Ε-3

./.

στ. Συγκέντρωση Πλήθους πριν την άφιξη του Ελληνικού Στρατού ζ. Υποδοχή Μητροπολίτη Σμύρνης, Χρυσόστομου

2. Συνθήκη Σεβρών (1920) α. Υπογραφή Ελευθέριου Βενιζέλου

Ε-4

./.

β. Υπογραφή Συνθήκης από συμβαλλόμενα μέρη γ. Πραγμάτωση Μεγάλης Ιδέας

3. Εκλογές Πρώτης Νοεμβρίου 1920 α. Προεκλογικό Υλικό

Ε-5

./.

β. Εκδήλωση κόμματος Φιλελευθέρων γ. Υποδοχή Βασιλιά Κωνσταντίνου

4. Επιχειρήσεις α. Προέλαση Ελληνικού Στρατού

Ε-6

./.

β. Κίνηση τμημάτων προς την Κιουτάχεια γ. Πορεία στην Αλμυρή Έρημο δ. Αναφορά της ΧΙΙ Μεραρχίας

Ε-7

./.

ε. Διεξαγωγή Επιχειρήσεων στ. Οι Τσολιάδες του Πλαστήρα ζ. Γέφυρες Σαγγάριου

Ε-8

./.

η. Έφοδος Ελλήνων οπλιτών θ. Απόδοση τιμών στις Πολεμικές Σημαίες ι. Ανασύνταξη στρατευμάτων

Ε-9

./.

ια. Πορεία δια μέσου των Φρυγιανών ερειπίων ιβ. Διάβαση Σαγγάριου ποταμού ιγ. Το επιτελείο της ΧΙΙ Μεραρχίας επί της κορυφής του Ακάρ Νταγ

Ε-10

./.

4. Καταστροφή της Σμύρνης. α. Εμπρησμός της Σμύρνης, από τους Τούρκους β. Συνωστισμός στην προκυμαία γ. Περιμένοντας για την μεγάλη φυγή

Ε-11

./.

δ. Λίγο πριν τον συνωστισμό ε. Η έναρξη των εμπρησμών

Ε-12

./.

./.

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 69η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΝΟΝΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ 31 Μαρ 17

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ TOY ΣΧΗ (ΠΖ) ΧΑΤΖΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΟΡΙΣΜΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ 1. Η επικείμενη ανάλυση, βασίστηκε στις ισχύουσες θεωρίες σύμφωνα με την προσέγγιση του πολιτικού ρεαλισμού, η οποία αποτελεί εδώ και είκοσι έξι πλέον αιώνες, το πιο αξιόπιστο αναλυτικό εργαλείο για την ανάλυση της διεθνούς πολιτικής, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί, τη θεωρητική βάση του κλάδου των στρατηγικών σπουδών.152 2. Ο πολιτικός ρεαλισμός στηρίζεται σε μια αλληλουχία παραδοχών. Πιο συγκεκριμένα, προτάσσει ότι το βασικό χαρακτηριστικό του διεθνούς συστήματος είναι η αναρχία, η απουσία δηλαδή μιας κεντρικής ρυθμιστικής αρχής. Στο άναρχο διεθνές σύστημα τα κυρίαρχα εθνικά κράτη χαράσσουν και αναπτύσσουν πολιτικές, με γνώμονα την προαγωγή του εθνικού τους συμφέροντος (Morgenthau 1948). Καθοριστικός παράγοντας για την ευόδωση των προσπαθειών τους είναι η ισχύς, η οποία πηγάζει κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά, σύμφωνα με τους κλασικούς ρεαλιστές) από τις υλικές τους δυνατότητες και ειδικότερα, την ικανότητα διεξαγωγής πολέμου. Επομένως, η ρεαλιστική θεώρηση αποδίδει ιδιαίτερη σημασία σε ποσοτικά μετρήσιμους δείκτες της ισχύος των κρατών (π.χ. οικονομικές δυνατότητες και στρατιωτικές δαπάνες κ.λπ.) και συσχετίζει ραγδαίες αυξομειώσεις στις τιμές των δεικτών αυτών, με μεταβολές στην επιρροή τους στη διεθνή πολιτική (Waltz 1979). 3. Παρά τις επιμέρους διαφωνίες τους όλοι οι πολιτικοί ρεαλιστές συμμερίζονται μια σειρά από βασικές αρχές, όπως αναπτύσσονται παρακάτω: η πρώτη είναι ότι οι σημαντικότεροι αυτή τη στιγμή διεθνείς δρώντες είναι τα κράτη. Η δεύτερη είναι η έμφαση στο ότι οι διεθνείς σχέσεις μεταξύ των κρατών, λαμβάνουν χώρα υπό το καθεστώς διεθνούς αναρχίας, όπου διεθνής αναρχία σημαίνει ότι δεν υφίσταται στον διεθνή χώρο κάποια εξουσία, υπερκείμενη των κρατών. Η τρίτη αρχή του πολιτικού ρεαλισμού είναι ότι το ερέθισμα για δράση στη διεθνή πολιτική, δίνεται από το συμφέρον του κράτους. Η τέταρτη αρχή επισημαίνει ότι καθώς τα κράτη προσπαθούν να προωθήσουν τα συμφέροντα τους στα πλαίσια ενός άναρχου περιβάλλοντος, δημιουργούνται συγκρούσεις. Τέλος σύμφωνα με την πέμπτη αρχή τα κράτη θεωρούνται ως ορθολογικοί δρώντες οι οποίοι προβαίνουν σε εκτιμήσεις κόστους οφέλους και καταλήγουν στις πολιτικές, που είναι οι πλέον πρόσφορες για την προώθηση των συμφερόντων τους.153 4. Σύμφωνα με τον Χαράλαμπο Παπασωτηρίου στη διεθνή πολιτική αναμειγνύονται τρία στοιχεία: το πρώτο αφορά τις συγκρούσεις μεταξύ των 152 Κολιόπουλος, Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης, σελ. 18. 153 Κολιόπουλος, ό.π, σελ. 19 – 23.

ΣΤ-2

./.

κυρίαρχων κρατών, αυτών δηλαδή από τους δρώντες που κυριαρχούν σε κάποιο έδαφος και πληθυσμό και κατέχουν επαρκή ένοπλη ισχύ, ώστε να υπερασπίζονται την κυριαρχία τους έναντι εξωτερικών απειλών. Το δεύτερο αφορά τη συνεργασία μεταξύ των κυρίαρχων κρατών, δηλαδή την ανάπτυξη ενός πλέγματος συνεργασιακών διεθνών σχέσεων προς όφελος όλων των συμμετεχόντων και το τρίτο στοιχείο αφορά τη διαχρονική τάση των ανεπτυγμένων πολιτισμών τουλάχιστον στην ευρωπαϊκή παράδοση και στα παράγωγά της, να δημιουργούν συστήματα αξιών με πανανθρώπινες αξιώσεις.154 5. Στον όρο «στρατηγική» έχουν κατά καιρούς δοθεί διάφοροι ορισμοί. Ενώ αρχικά οριζόταν ως «η τέχνη να κάνεις πόλεμο πάνω στον χάρτη» (Jomini) ή ως «η θεωρία η σχετική, με την χρήση των συμπλοκών στην εξυπηρέτηση του πολέμου»,155 στις μέρες μας ο όρος έχει αποκτήσει ευρύτερη σημασία. Έτσι δύο σύγχρονοι ορισμοί της στρατηγικής είναι αντίστοιχα «η τέχνη της κατανομής και εφαρμογής στρατιωτικών μέσων για την πραγματοποίηση των σκοπών της πολιτικής» (Liddel Hart) και «η τέχνη της διαλεκτικής δύο αντιτιθέμενων θελήσεων που χρησιμοποιούν βία για να επιλύσουν τη διαφορά τους»(Beaufre). Από τους ορισμούς αυτούς, προκύπτει ότι η στρατηγική συνίσταται στη σύζευξη μέσων και σκοπών, υπό το πρίσμα του ανταγωνισμού. Με άλλα λόγια, η στρατηγική αποτελείται από τρία συστατικά στοιχεία: σκοπούς, μέσα, αντίπαλο. Εφαρμόζοντας τα παραπάνω στο πεδίο της διεθνούς πολιτικής, μπορεί να ειπωθεί ότι, η στρατηγική συνίσταται στη σύζευξη μέσων και σκοπών ενός κράτους υπό την επίδραση του διεθνούς ανταγωνισμού, τόσο στην ειρήνη όσο και στον πόλεμο.156 6. Ανάλογα με το πεδίο αναφοράς της η στρατηγική χωρίζεται σε διάφορα επίπεδα. Όταν χρησιμοποιούνται όλα τα διαθέσιμα μέσα ενός κράτους (στρατιωτικά, διπλωματικά, οικονομικά κ.λ.π.), για την επίτευξη των πολιτικών σκοπών του, ενόψει πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης, τότε μιλάμε για υψηλή στρατηγική. Έχει επισημανθεί ότι η υψηλή στρατηγική που διεξάγεται στα πλαίσια ενός πολέμου, βρίσκεται πλησιέστερα στις παραδοσιακές στρατηγικές σπουδές, ενώ η υψηλή στρατηγική που διεξάγεται σε μακρό χρονικό ορίζοντα βρίσκεται πλησιέστερα στις Διεθνείς σχέσεις. Η χρήση όλων των στρατιωτικών μέσων ενός κράτους για την επίτευξη των πολιτικών σκοπών του ενόψει πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης, ονομάζεται στρατιωτική στρατηγική. Η χρήση μεγάλων στρατιωτικών μονάδων (συμβατικά ξεκινώντας από το σώμα στρατού), για την επίτευξη των σκοπών που έχουν τεθεί στα πλαίσια μιας εκστρατείας ή ενός θεάτρου επιχειρήσεων, ονομάζεται επιχειρησιακή τέχνη. Τέλος η χρήση των στρατιωτικών μονάδων για την επίτευξη των σκοπών που έχουν τεθεί στα πλαίσια μιας μάχης, ονομάζεται τακτική. Η τακτική έχει να κάνει με την εκτέλεση της στρατηγικής ή/και της επιχειρησιακής τέχνης. Η στρατηγική τελειώνει και η τακτική αρχίζει, τη στιγμή που οι αντίπαλες δυνάμεις έρχονται σε επαφή. Με άλλα λόγια, ενώ η στρατηγική (ή η επιχειρησιακή τέχνη) ορίζει το πού, πότε και με τι δυνάμεις θα εκτελεστεί μια ενέργεια, η τακτική διέπει το πώς η ενέργεια αυτή θα εκτελεσθεί. Γενικά η τακτική αφορά στη μάχη και η στρατηγική στον πόλεμο. Η μεν στον χειρισμό των μέσων, η δε στην επίδραση τους στην επίτευξη των πολιτικών σκοπών.157

154 Παπασωτηρίου Χ, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος - 11ος αιώνας, Ποιότητα 2007, σελ. 13 – 14. 155 Clausewitz, Περί του Πολέμου, σελ. 119. 156 Κολιόπουλος, Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης, σελ. 27 – 28. 157 Κολιόπουλος, Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης, σελ. 28 – 29.

ΣΤ-3

./.

7. Η υψηλή στρατηγική στον πόλεμο, έχει πέντε βασικές διαστάσεις μέσα στις οποίες κινούνται οι εμπόλεμοι158: α. Στρατιωτική στρατηγική: Ο όρος αναφέρεται στη χρήση ένοπλης βίας σε ξηρά, θάλασσα και αέρα για την προώθηση των πολιτικών σκοπών των εμπολέμων. β. Οικονομική διάσταση: Η οικονομία του πολέμου, αφορά τη μέθοδο χρηματοδότησης των ενόπλων δυνάμεων, την αγορά ή κατασκευή εξοπλισμού και τη γενικότερη επιμελητεία. Επίσης την υπονόμευση της δυνατότητας οικονομικής υποστήριξης των ενόπλων δυνάμεων, της αντίπαλης πλευράς. γ. Εσωτερική πολιτική: Αφορά την ικανότητα ενός πολιτικού συστήματος, να αντλεί πόρους από τον πληθυσμό του, για τις ένοπλες δυνάμεις του και να οργανώνει την αμυντική ή επεκτατική πολιτική του. Συμπεριλαμβάνει την κρατική οργάνωση και την συνοχή του πολιτικού συστήματος. Περαιτέρω αφορά και την εσωτερική νομιμοποίηση μιας πολεμικής προσπάθειας, την ανοχή δηλαδή ή την υποστήριξη των πολεμικών στόχων από τον πληθυσμό. δ. Διεθνής νομιμοποίηση: Η διάσταση αυτή, αφορά τον βαθμό στον οποίο οι πολεμικοί σκοποί αλλά και τα πολεμικά μέσα, συμβαδίζουν με τις επικρατούσες διεθνείς αξίες και το πνεύμα της εποχής. Ο παράγοντας αυτός μπορεί να επηρεάσει τη στάση τρίτων δυνάμεων προς τους εμπολέμους. ε. Διπλωματία: Η διάσταση αυτή αφορά κυρίως τις προσπάθειες των εμπολέμων να εξασφαλίσουν την πολεμική σύμπραξη τρίτων δυνάμεων ή τουλάχιστον την έμμεση υποστήριξη τους. Η κρίσιμη διαφορά μεταξύ διεθνούς νομιμοποίησης και διπλωματίας, έγκειται στο ότι η διπλωματία επικεντρώνεται στο εθνικό συμφέρον κάθε κράτους. 8. Η υψηλή στρατηγική υπόκειται σε πέντε κριτήρια αξιολόγησης, τα οποία έχουν διαχρονική εφαρμογή και αξία. Συνοπτικά αναπτύσσονται παρακάτω159: α. Καταλληλότητα: Αναφέρεται στο μέτρο στο οποίο μια υψηλή στρατηγική είναι προσαρμοσμένη στις εξελίξεις του διεθνούς, καθώς και του εσωτερικού πολιτικού περιβάλλοντος. Η επιτυχημένη υψηλή στρατηγική προσαρμόζεται στις ευκαιρίες και στις απειλές που προκύπτουν από το διεθνές περιβάλλον, ώστε να εκμεταλλεύεται τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας και τις συγκριτικές αδυναμίες των αντιπάλων. β. Εσωτερική συνοχή: Αναφέρεται στο μέτρο στο οποίο οι επιμέρους πτυχές της υψηλής στρατηγικής, αλληλοϋποστηρίζονται ή αλληλουπονομεύονται. Το πρόβλημα της εσωτερικής συνοχής αποτελεί ενίοτε καθοριστικό παράγοντα, για την επιτυχία ή αποτυχία μιας υψηλής στρατηγικής.

158 Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος - 11ος αιώνας, σελ. 17. 159 Παπασωτηρίου, ό.π, σελ 33.

ΣΤ-4

./.

γ. Αποδοτικότητα: Αναφέρεται στο μέτρο στο οποίο τα μέσα της υψηλής στρατηγικής προωθούν τους πολιτικούς της σκοπούς, με όσο το δυνατόν οικονομικότερη χρήση πόρων, με την ευρύτερη έννοια του όρου. δ. Συσχετισμός ικανοτήτων και στόχων: Αναφέρεται στο μέτρο στο οποίο οι στόχοι της υψηλής στρατηγικής, συμβαδίζουν με τις ικανότητες της χώρας. Το πρόβλημα της στρατηγικής υπερεπέκτασης, αποτελεί διαχρονική αχίλλειο πτέρνα της υψηλής στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων, ιδίως κατά τη φάση της συγκριτικής τους παρακμής. ε. Αντοχή σε σφάλματα: Αναφέρεται στο μέτρο στο οποίο μια μακροσκοπική υψηλή στρατηγική, μπορεί να απορροφήσει τις αρνητικές συνέπειες συγκυριακών σφαλμάτων και κακοτυχιών, χωρίς απαγορευτική ζημιά. 9. Ένας επιτυχημένος σχεδιασμός στο επίπεδο της υψηλής στρατηγικής, πρέπει να καλύπτει τις εξής τέσσερις διαστάσεις160: α. Διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος : ώστε να καθορισθούν οι διάφορες απειλές υπαρκτές ή δυνητικές κατά της εθνικής ασφάλειας, καθώς και οι διάφοροι περιορισμοί και οι ευκαιρίες που προκύπτουν. Είναι εξαιρετικά σημαντικό η υψηλή στρατηγική να εναρμονίζεται με το διεθνές περιβάλλον και να ταιριάζει με τις γεωπολιτικές πραγματικότητες, που απορρέουν από τον διεθνή καταμερισμό ισχύος. β. Καθορισμός των πολιτικών στόχων: που θα επιδιώξει η υψηλή στρατηγική επί τη βάσει των διαθέσιμων μέσων, καθώς και των απειλών, περιορισμών και ευκαιριών, που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Δεδομένου ότι οι διαθέσιμοι πόροι δεν είναι απεριόριστοι, πρέπει να υπάρχουν όρια στους επιδιωκόμενους πολιτικούς στόχους. Αν οι στόχοι της υψηλής στρατηγικής υπερβαίνουν τα διαθέσιμα μέσα, τότε το στρατηγικό οικοδόμημα κινδυνεύει να καταρρεύσει. Αυτό είναι το γνωστό πρόβλημα της υπερεξάπλωσης. Η αποφυγή αυτού του προβλήματος, είναι ένας σημαντικός δείκτης για την αποτελεσματικότητα της υψηλής στρατηγικής, στη διάσταση αυτή. γ. Καθορισμός του αποτελεσματικότερου συνδυασμού μέσων για την προώθηση ιεραρχημένων πολιτικών στόχων: ώστε τα μέσα να είναι εναρμονισμένα με τους στόχους προκειμένου να αποφευχθεί η άσκοπη σπατάλη πόρων και προσπάθειας. δ. Προσεκτική διαμόρφωση της εικόνας που παρουσιάζει η υψηλή στρατηγική τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εξωτερικό, ώστε η κοινωνία να υποστηρίζει ενεργά την υψηλή στρατηγική του κράτους, όλα τα μέρη της κρατικής δομής να εργάζονται προς έναν κοινό σκοπό και η υψηλή στρατηγική να απολαμβάνει νομιμοποίησης στο εξωτερικό. Με άλλα λόγια για να είναι επιτυχής σε αυτή τη διάσταση μια υψηλή στρατηγική πρέπει να γίνεται αποδεκτή τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό. 10. Σύμφωνα με τον Σουν Τσου ο στρατηγικός σχεδιασμός προσδιορίζει τους στόχους, τα μέσα και την μέθοδο (τον τρόπο δράσης εναντίον του

160 Πλατιάς Αθανάσιος, Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκιδίδη, Εστία 2010, σελ. 84 – 85.

ΣΤ-5

./.

αντιπάλου), που θα οδηγήσει μια χώρα στη νίκη. Βλέπει πιο μακριά από τον πόλεμο γιατί οραματίζεται την κατάσταση που θα προκύψει, μετά το τέλος του. Σχετίζοντας το γεγονός ότι η στρατηγική είναι η γέφυρα που ενώνει το σήμερα με το μέλλον, πρώτη αρχή του στρατηγικού σχεδιασμού αποτελεί η μακροχρόνια προοπτική του. Ο σχεδιασμός της στρατηγικής είναι διαρκής, γιατί και ο ανταγωνισμός των κρατών είναι διαρκής, ενώ θα πρέπει να απαντάει στα εξής ερωτήματα: τι (στόχος), γιατί (λόγος επιλογής του στόχου), με τι (μέσα), πως (τρόπος) και τι ρίσκο (πιθανότητα επιτυχίας).161

161 Πλατιάς Αθ. – Κολιόπουλος Κων. Η τέχνη του Πολέμου του Σουν Τσου, Δίαυλος, Αθήνα 2015, σελ. 33 και 42- 45.