TORIBIO ALZAGA ANABITARTERAMUNTXO

AUSPOA LIBURUTEGIA

R A M U N T X O.

AUSPOA LIBURUTEGIA

-6-

Colección Auspoa - Plaza Santa María, 2 –Tolosa

Ordaindu bearrak:Urte betekoa: 180 peseta. Atzerrian: 275 peseta. Ongilleak: 350 “ Ale bakarra: 25 “

TORIBIO ALZAGA ANABITARTE

RAMUNTXO

Iru egintza ta sei laukidun antzerkiaPierre Loti’k sortua

Rodrigo Figueroa Torres jaunakgaztelarrez tajutua

ta Toribio Alzaga’k euskeraz tajutua

AUSPOA LIBURUTEGIA

DEPÓSITO LEGAL S. S. 716-1961

IMPRESO EN LOS TALLERES TIPOGRAFICOS “ICHAROPENA” ZARAUZ (GUIPUZCOA)

ARKIBIDEAOrri-aldia

Toribio Alzaga Anabitarte.................................... 9RAMUNTXO........................................................ 19Banaketa.................................................................. 19Lenengo Egintza: 21

Lenengo Laukia....................................... 21Bigarren Laukia....................................... 39

Bigarren Egintza: 63Irugarren Laukia...................................... 63

Laugarren Laukia.................................................. 86Irugarren Egintza: 95Bostgarren Laukia................................................. 95Seigarren Laukia.................................................... 110

TORIBIO ALZAGA ANABITARTE(1861 -1941)

Donostian jayo zan, “31 de Agosto” deritzayonkalean, 30’garrenean 1861’garren urteko Apirillaren16’ean. Bere denbora guzian Toribio esan zioten, bañanberez Jose Maria Toribio omen zan. Orregatik, ErrikoEtxeko paper-agerietan orrela jartzen omen zioten:“Jose Maria Toribio, conocido por Toribio...” Karlisten bigarren gerra denboran Frantzian izanzan, Ziburu’n. Bachillerato guztia an egin zun. Soroaere an zan, ta “Idiyarena” sortu zunean, Alzaga ereazaldu zan komeri artan. Bai barrena sartu bearzitzayola zaletasun ura. Artean 13 urteko mutilla zan. Iru anai arreba ziran: Toribio, Baleriano ta Soledad.

Aitak (Pedro Juan) aroztegi bat zeukan “31 de Agosto”kalean, 15’garrenean. Bañan ez Toribio ta ez onen anaiBaleriano etziran lan orren zale. Lanean baño nayagozuten teatro-paper bat buruz ikasten edo komerietakojantziak prestatzen. Aita asarretu ta esaten zien: “Mutillabek komikoak izango dira”. Egia zion. Balerianogizon-gazterik il zan, bañan Toribiok aitarena utzi taetzuan teatroa beste “ofiziorik” izan il arte. Soroarekin asi zan komeriak prestatzen. SantaMari’ko Luistarrak teatro-toki bat antolatu zuten SantaMartaren saloyean, ta urrena, berriz, lengoa laga ta kalenagusian, 7’garreneko bigarren bizitzan. Alzaga bietansayatu zan teatro-lanean. Centro Católico’an ere sayatuzan, Barriola, Lapazaran, “Praile Motz” ta abarlagunduta. 1888’an, 27 urtekin, bere lenengo komeriaargitaratu zun: “Aterako gera”. Bigarrena “San Tomas-eko feriya”, izan zan, 1892’an antolatu ta 1894’eanargitaratua. Urrena, iru opera: “Txanton Piperri” (1899),“Anboto” (1906) ta “Gli kornamenti”, azkeneko aupar eragitekoa; Buenaventura Zapirain jaunak (1874-1937) musika ta Toribio Alzaga’k itzak. Arrezkeroztik etorri ziran: “Axentxi ta Kontxexi”(1914), “Bernaiño’ren larriyak” (1915), “Oleskariberriya” (1916), “Txibiribiri” (1918), “Ramuntxo”(1920) (gaur argitaratzen deguna), “Andre JoxepaTronpeta” (1921), “Eleizatxoko ardazlea”,Gorostidi’rena au berez ta Alzaga’k berriztatua,“Arpuxa kalian” bakarizketa (1922), “Bost urtian”(1922), “Etxietan” (1923), “Zalaparta” (1923),“Amantxi” (1923), “Tantarrantan” (1923),“Zanpantzar” (1923), “Neskazar” (1924), “Irritza”

(Macbeth) (1924), “Babalora”, “Urdallekoa”,“Burruntziya", “Ezer ez ta festa”, Soroa’rena au berezta Alzaga’k berriztatua, “Gizon ona”, “Osaba”, “Mutilzarra”. Oyek guk dakizkigunak. Guztira, ogei ta amarbat. “Irritza” (Macbeth euskeratua) Londres’tik eskatuzioten, “Departament of Printed Books, BritishMuseum” deritzayon tokitik. Lau bat ale bialdu zitunta Inglaterrako liburutegi nagusienetan partitu omenzituzten. Bein galdetu zioten zein ote ziran, bere iritzian,bere komeri onenak. Erantzun zun onenetzat “Bosturtian” jotzen zula, urrena “Amantxi” ta gero “Irritza”. San Juan kalean bizi zan ta etxeko seigarren bizitzautsik zeukan. An, saloi aundi bat, gela bat komerilariakjantzirik aldatzeko, ta zapi aundi bat goitik bera;gañerako tokia alki arlotez beterik zegon, ta denakbazekiten alako alkia alako familiarena zala, beste urazearena, ta orrela. An aritzen ziran teatro-laneanManolo ta Inazio Baroja, Galatas, Fernando Zubiri tabeste asko. Negu aldian iya jaiero. Donostiko Erriko Etxeak “Academia de Lengua yDeclamación Vasca” deritzayona sortu zunean, Alzagaaukeratu zuten ango maixutzat. Egunero an aritzen zan paperak kopiatzen,komerilariai erakusten, decoradoak ta bear zan guztiaprestatzen... Bazkaldu ta berealaxe bere lan-gelara.Askotan, besoak mugitzen ta izketan aritzen omenzan; alegia, bakoitzak nola egin bear zun, bereburuarekin aurretik sayatzen, alegia. Emaztea ta alabakteatrorako soñekoak josten eukitzen zitun. Maixu ona ote zan jakiteko, naikoa da esateaBeorlegi, Egileor, Ugartechea, Echeverria, Mugica,

Pepita Aramendi, Irigoyen, Goicoechea ta bestekomerilari prestu asko ere Alzaga’ren ikasleak izanzirala. Zenbat teatro-jaialdi prestatu ote zitun,Jaungoikoak bakarrik daki. Academia ortan eman oi zitun euskerazko eskolaketzitun idatzi. Bañan, bere ikasle batek, RaimundoHerrero Tornadijo jaunak, lan eder ori egin digu. Alaxedio: ESTUDIO ELEMENTAL DE LAGRAMATICA VASCA, según las lecciones explicadas porel Profesor de Lengua y Declamación Vasca, D. Toribio deAlzaga (q. e. g. e), por un su discipulo. Bere jazteko modua omen zan zamarra aundi bat(chaquetón), galtza beltzak, ta visera bat buruan. Ikasleenbat eskolan sartzean, visera kendu ta esaten zion:Gabon Jainkoak eman deigula”. Lan auek etzioten txolarterik uzten, eta Donostianetzun astirik izaten komeri berririk idazteko. Lan ontanAizarna’n sayatzen zan geyena. Urtero erri ontaraetortzen zan udara igarotzera. Bere komeri batzuengaya ere Aizarna’n bertan arkitu omen zun. Bein Aizarna’tik Santa Engrazi’ko ermitara zijoan,seme-alabakin eguna igarotzera. Egokitu zan baserritarneskatil bat ere bide artatik bere astoarekin. Pardelakeramateko aukera oberik ezin izan zitekeala taneskatillari esaten ari zitzayon: “Entzun, neskatxa:¿zuzen al noa Santa Engrazi’ra? Bañan neskatillakigerri nunbait ta erantzun:zuan igerri nunbait taerantzun: “No entender, no entender castellano”. 1930’garrengo Abenduan, jai-aldi bat egin zanAlzaga’ren gorantzan: komeriak, dantzak, itzaldiak,txistulariak, bertsolariak... Bazkari ona ere bai. Garaiartan Academia Garibay kalean zegon, gaur “Caja deAhorros Municipal” dagon ortan, goyeneko bizitzan,

tellapean esate baterako. Jai aldi ori zala ta, besperaarratsean edo, periodista bat goi ortara joan zitzayoninterview bat egitera. Zamarra lodi batekin jantzita arkitu omen zun.Oñak berotzeko, berriz, noizean bein jeiki ta pausobatzuk eman bear. Alaxe jarri zun periodikuan: Egunbateko bazkari goxoa bañon obe izango luke neguguziko estufa on bat. San Tomasetan, Joxe Bernardo, Udarregi, PelloErrota, Gaztelu, Txirrita, ta orduko bertsolaririkjatorrenak kantu-lanera etortzen ziranean, Alzaga betijartzen zuten mayean edo Juraduan. 1901’garren urteko Apirillaren 16’ean ezkondu zan,40 urte betetzen zitun egunean. Andregaia, Maria PilarFernández Mugica andereñoa zan. Bi seme ta iru alaba izan zituzten, bañan etzutenayekin suerte onik izan. Gazteena bakarrik bizi da,Maria Luisa. Berari zor diozkiogu emengo berrigeyenak (1). Beste danak aitaren denboran il ziran. Zarrena, Luis, jayo ta berealaxe. Bigarren mutilla, Jose Jabier, aita ber bera omenzetorren. Oso teatro zalea. Pozik azaltzen zankomerietan. Ura ezagutu zuen batek, Manolo Barojajaunak, alaxe dio: “Beorlegi bañon obea zetorren”.Bañan emezortzi urtekin tifusekin il zan. Urte askoondoren periodista batek aitari galdetu zion aitari:“Zein izan dezu zure denbora guziko naigaberikgarratzena? ta Alzagak segituan: “Nere semeareneriotza”. Alaba bat, Maria Paz, 1928’ean il zan, 16 urtekin. (1) Idaz-lan ontaz ere baliatu gera: Gabriel Zapiain: TORIBIOALZAGA Y EL TEATRO VASCO. (“San Sebastián”, añoXXI, 1955).

1940’ngo Otsaillaren 14’ean, beste alaba bat ilzitzayon, Maria del Coro, 33 urtekin. Alzaga osozartuta zegon ta biotzetik gaizki zebillen. Orregatik,alaba iltzera zijoanean, debekatu nai izan ziotengaxoaren gelan sartzea. Ala esan omen zun:Oraindaño, etxeko eriotz guziak ikusi ditut, eta oraingoau ere ikusi egin bear det. Oyaren ertzean jarri zan.Beste danak negarrez, eta bera, berriz, alabari esaten:“Orain zerura, Korito, orain zerura... Urrengo egunetan ere, ildakoaren ama ta arrebamaiz ekiten zioten negarrari. Aitak esaten zien: “Ezdezute ondo egiten; Jaunaren borondatea alaxe izanda, ta ez dezute ondo egiten”. Bañan apalondo baten,jan-tokian aita bakarrik gelditu zan. Alaba bat bateansartu ta belauniko ta negarrez arkitu zun. Aita negarrezikusten zun lenengo aldia. Urte artako Martxuaren 14’ean, amagiarreba ilzitzayon. Urrengo urtean, 1941’ean, bere txanda izanzan. 80 urte zitun. “Asma cardiaca” zuen. Mayatzarenbukaera zan. Bere illoba bat, Jabier Villar, medikua izan daaretxek kontu egiten zion. Alabari esan zion:“Onezkero komeniko litzake gauza guziak egitea”. Alabak apaiza deitu zun: Eusebio Astigarraga jauna.Au gaixoaren gelatik ateratzean, alabak galdetu taapaizak esan zion: “Oraindik ez omen du presarik; osoondo dagola”. Ta alabak: “Momentu ontan bai bañannoiznai izan dezake ito-aldiren bat. Goiz-aldea zan etaarratsaldean etorriko zala berriro. Illoba medikua etorri zan. Oso gaizki arkitu zun.Alzaga oso tabako zalea izana bazan ere, erretzeadebekatuta zeukan. Ain gaizki ikusita, illobak esan

zion: “Osaba Toribio, zigarro bat egin bear diot”. Artuta oso gustora erre zun. Azkenekoa izan zan. Apaiza ostera etorri zan eta gaxoarekin denborapuska bat egin zun. Urrengo goizean, elizakoak. Ramon Inzagarai apaizjaunak ekarri zizkan. Ala esan zion: “Etzitzaidan neritokatzen: bañan zu zeralako neronek ekartzea nai izandet”. Eguerdi aldean lo zegoan. Bazkalondoan, gaxoakere zerbait artu bearko zula ta alaba aitarengana joanzan. Esnatu ta esan zion: “Aita, marrubirik nai al du?”Oso marrubi zalea zan. Ba, orduntxe, ito-aldi batekartu zun. Apaiza ta medikuak deitzeko. Deitutakoaketorri ziranean, zentzua galduta zegon. Andik laister ilzan. Arratsaldeko laurak ziran, ta Mayatzaren27’garrena.

RAMUNTXO

1920, Otsaillaren 16’n, Donostiko Antzoki zarrean,bertako Iztunde ikastolako antzezlariak lenengo aldizaurkeztua izan zan.

BANAKETA

ANTZEZNOTlÑAK EGINTARIAKLekaidaba Aramendi andereñoaPantxika Olaso ”Maritxo Aramburu ”Dolorex Arzelus ”Pilar Areitioaurtena ”Sor Balentina ” ”Ana Mari Irigoyen ”Justina Sustaeta ”Ramuntxo Beorlegi jaunaItxua Egileor ”Arroxko Lasa ”Apaiz jauna Etxeberria ”Florentino Mujika ”Sendagillea Bengoetxea ”Lasarte Agote ”

Erriko gizon eta emakumeak,lekaimeak eta abar.

LENENGO EGINTZA

LENENGO LAUKIA

(Lasarte’ko urian Ramuntxo’ren etxekobeko bizitzan ezkaratza. Eskuiko txokoansukaldea, bertan erratilo batean zerbaitjaki. Erdian mai bat, mai zapia jarrita,bere gañean txali (platera) zali (kutxaria)eta sagardo txarro bat. Atzeko aldian atebat, bera irikitzean kale ta landa zerbaitagertzen dala. Leyo bat. Eskuyean barrengogeletara joateko ate bat. Ezkaratzaridagozkion etxe-tresnak. Argi-ontzi batpixtua. Gañerakoan irudi-zuzendariarideritzaion bezela. Gaba da).

LENENGO IRUDIA

I

Pantxika ta Ramuntxo

(Ezkuta-zapia igotzerakoan Ramuntxoatzeko atetik sartzen da).

RAMUNTXO.- Ama: aparia gertu al dago?

PANTXIKA (Maya jarria erakutsiaz) .-Etortzen ikusi baindutan ere, ez ukangertuago egongo... Ateratzera niak, etaexeri adi.

RAMUNTXO (Mai ondoan exeriaz).- Leregin det. Logaleak berriz iya erori naiz.. .eta ala ere eguna argitu baño len jeikibear.. .

PANTXIKA (Naigabez).- ¿Gaur ere bai?

RAMUNTXO.- Bai, ama: gaur ere bai.

PANTXIKA.- Baña, mutil. . .

RAMUNTXO.- Zer nai du bada. Itz emandet eta.. .

(Pantxika’k aparia atera dio, taRamuntxo apaltzen asten da) .

PANTXIKA.- Itz eman dekala.. . (Sukaldeondoko alki batean exeriaz). Aste ontanbertan onenean, soldaruzkara juan bearkodek. Iru urte luzean -ama batek bakarrikzekik zein luzeak izango diran- arriskogogorren artean ibilli bearko dek, nereondotik urruti, nere begiak iritxiko ez autentokietan, nere biotzaren urrean egon arren.Eta, orain, nere ondoan eukitzez aseko eznitzaken garai tamalgarri onetan, baoakitegunez, baoakit gabaz.. .

RAMUNTXO.- Ama, etzaitia orrelaatsekabetu, zure negar-marraskak barrenazauritzen didate ta.

PANTXIKA.- Ongi diok. Une onetan ezdiat geyago garraztu bear ire zoria.

RAMUNTXO.- Ez dizut orrengatik esan...

PANTXIKA (Izketa batetan aldatuaz).-¿Gaur gabean zer igaro bear dezute?

RAMUNTXO.- Seda ta terziopeluak.

PANTXIKA.- ¿Nor zuazte?

RAMUNTXO.- Betikoak: Itxua, Arroxko,Florentino ta Iraola bi anayak. Beti bezelaItxu’en gain goaz eta Frantzirakoantabakua eramango degu.

BIGARREN IRUDIA

II

Lengoak eta apaiz jauna

(Apaiz jauna, gainjantzi (manteo) tatxapel luzearekin, atzeko atetik sartzen da).

APAIZ JAUNA.- Jaungoikuak gau ontxobat dizutela.

PANTXIKA.- Baita beorri ere.

RAMUNTXO.- Ongi etorri.

PANTXIKA.- Aurrera, aurrera, apaiz jauna,eguraldia ez dago ate ondoan egoteko ta.

APAIZ J. (Sartuaz).- ¿Bañan zer da au?Exertzera bereala; ta ik, Ramuntxo,aparitan jarrai zak.

(Apaiza agertzerakoan, ama semeakaltxatu dira, ta orain berriro exeri, taRamuntxo’k apaltzen jarraitzen du).

PANTXIKA.- Gizarajoa zutik ezin dago.Jaungoikoak, orain arte, osasun ona eman

dio; bañan, orain daraman bizikerarekingalduko ez ote duen ere, bildur naiz.

APAIZ J..- Ez dezu gauz oietan oldoztubear. Jaungoikoa ez da onaz beñereaztutzen.

(Pantxika’ren aldamenean exertzen da).

Olazabal zarra orain ikusi det. Gizarajoaez dago ondo. Ez dakit zer ikustekogauden... Gero, emendik igarotzerakoan,gogoratu naiz zerbait esan bearko zenidalata.. .

PANTXIKA (Ixil antzean).- Asko, jauna.¡Ainbeste gauz esan nai nizkioke!Ramuntxo oyeratzen danean pixka bateangelditu al baledi.

APAIZ J..- Nai dezun guzia. Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz, eta alderdiorretatik ez daukat lastertu bearrik.. .

(Ramuntxo logaleak menperatu du, taburua beso gañian jarriaz lo gelditu da,Zurrunka txiki batzuek egiten ditu).

Baña, zaude.. . Mutil ori loak iya artudu.

PANTXIKA (Altxa ta Ramuntxo’ganajuanaz).- Iya.. . ez, jauna: oso osorik.

(Ramuntxo bultzatuaz) ¡E!.. .¡Ramuntxo!.. .

(Ramuntxo erdi izutua esnatzen da) .

¿Apaiz jaunaren aurrean ez al zeralotsatzen?

RAMUNTXO.- Azketsi jauna,. . . bañan,zera.. . bart ez nuen begirik itxi ere ta.. .

APAIZ J..- Bai, mutil, bai. Loari bereaeman bear zaok.

PANTXIKA.- Ua oyera, ua. Utzi dekanaparia, gero, bidean jateko, eorrekineramango dek.

RAMUNTXO.- Obe izango da.. . Gabon,apaiz jauna.

APAIZ J..- Agur, eta ondo lo egin.

(Ramuntxo eskuitik joaten da.)

IRUGARREN IRUDIA

III

Pantxika ta apaiz jauna

PANTXIKA (Ramuntxo’ri ateraño lagundudio, ta arrek alde egindakoan, apaizarenaldamenera biurtuko da).- Bart, zaldibatzuek pasatzen izan ziran eta egunaargitu ta gero etxeratu zan. Eta orduanoyeratzeko ordez, enparantzara, dantzarajoan da, gero pelotan jokatzera; ta orainlotura batzuek ekartzera joateko berealajeiki bear du. Esan bezait au dan bizitzekoitxura.

APAIZ J..- Ez dezu orrela zure burua estutubear.

PANTXIKA.- Alako ederki, nere semeaarotz ikasten jarria neukan; eta Itxua, zoroorrek, aroztegitik atera, ta arriskokobizikera onetan jarri dit . Nere abotikbiraurik irten al baledi, guziak Itxua’rengain joango lirake. ¡Nork esan bear zidan!¡Nere Ramuntxo kontrabandixta!

APAIZ J..- Begira zazu, Pantxika: gureartean kontrabandoa da gauz bat iñorlotsatzen ez duena, Euskaldunai jatorriz

datorkigu, odolak ematen digula dirudi.. . tagañera, ori da pekatu bat, Jaungoikuakkarabineruak baño errexago barkatzenduena.

PANTXIKA.- Ez det ezetzik esango, nereaita ere kontrabandixta zan da. Bañan, nikdaramazkidan gau kezkatsu abek...

APAIZ J..- Nere aita ere, zurea bezela zan:kontrabandixta. Bañan, ziur nago, zeruansartzeko ez zuela ur beinkaturik ere artubearrik izango. Kontrabandixta, bai; baiñaniñon dan gizonik zuzen, zorrotz, zintzoenazan.

PANTXIKA.- Bai, Jauna, bai.

(Ateko irriñartetik eta leyotik tximistenargitasuna ikusten da, ta urruti-ekaitzarenburrunbak entzuten dira.)

Beorrekin egon nai nuke, bañaeguraldiak geroago ta itxura txarragoadauka.

APAIZ J..- Ez dezu orrengatik naigabetubear. Nere etxea ez dago urruti; ta gañera,oraingo gazteak bezela, nik gabardinadeitzen diyodan jazki au bizkar gañera botadet, eta ez dago bildurrik. ¡Nere jazki zaronen gañera erori diran eudi jasak!.. . Onen

gañera, ta nere gañera ere bai. Bata tabestea oituak gaude beaz, eta ekaitzarenajolik gabe nai dezuna esan zenezaidake.Bañan, badakit, Ramuntxo ta Itxua’zitzegin naiko didazula.

PANTXIKA.- Ez, jauna. Atzo arte Itxuaknaigabetzen ninduen. Gaur, ez ainbeste.Beorrek dakien bezela, Ramuntxo, egungutxi barru, soldaruzkara joango da, taItxuak etxe ontakoak egingo ditu.

APAIZ J..- ¡Gizarajoa! Itxuarekin latzegiazaude. Zure semea oso maite du, ta besterikez bada, orrengatik bakarrik barkatu bearzenioke. Gañera, ain da jostallu, alai,pozgarria.. . , nik oso gogokoa det. Baña,goazen; ikusten dedanez, ez didazu oyetzazitzegin bear.

PANTXIKA (Beldurti).-Ez, Jauna.

APAIZ J..- ¿Zutzaz?

PANTXIKA.- Bai, jauna. Nitzaz.. . etaDolorex Detxarri’tzaz.

APAIZ J..- ¿Zer da? ¿Bere alabari ez al diouzten Ramuntxo’rekin ibiltzen?

PANTXIKA.- Oraindikakoan, bai; bañagogo txarrez. Eta nere semeak emendik alde

egindakoan zer egingo ote duen bildur naiz.Badaki, Ramuntxo oso txoratua dago...neskatxak ere nai dio.. . ta zerbait gertatukobalitz.. . nere seme gaizoaren biotza zauritulezaken zerbait. . .

APAIZ J..- Goazen, goazen, txorakeri oiekutzi itzazu alde batera.

PANTXIKA.- Orrelakorik gertatuko balitz,nigatik izango litzake, nigatik.

APAIZ J..- ¿Nola?

PANTXIKA.- Bai, jauna, bai. Dolorex’ekez du Ramuntxo gorrotatzen beragatik, neresemea dalako baizik.. . (Lotsaturik) Nerea.. .ta beorrek dakien beste arrena. (Zotinka) .

APAIZ J..- ¡Beti gauz bat! Oker zaude,Pantxika, oker zaude. Amabost urteandaramazun kristautasunezko bizikerarekinzure obena garbitu dezu. Jaungoikoak noskibarkatuko zizun. Orretzaz aztu bear dezubada, guztioi aztu zaigun bezela.

PANTXIKA.- Guztioi, ez: Dolorex’i ezzayo aztu.

APAIZ J..- Zure itxura gabeko kezkak diraoyek. Egia da, Dolorex setatsua ta latzxamarra dala, bañan emakume elizkoi ta

ona da; ta bere garayan neroni bitartekojarriko naiz, bi gazteak zorionekoak izanditezen.

PANTXIKA.- Eskerrik asko, jauna,. . . bañanDolorex’ek.. .

APAIZ J..- Dolorex’ena egingo degula esandizut, eta gai orretzaz ez daukazu ezergeiago esan bearrik.

PANTXIKA.- Ala da; baña, badaukat kezkabat.. .

APAIZ J..- ¿Zer, gero?

PANTXIKA.- Gau askotan... edo garbiagoesateko, gau guzietan, kezka batek lorikegiten ere ez dit uzten.

APAIZ J..- Zer dan, jakin zagun.

PANTXIKA.- Ama baten naitasunberekoiak ez dio uzten bere semeagandikaldendutzen; eta orrela daukat nerekinRamuntxo. Txiro ez-jakin, ogi puskabatentzako irabaziko badu, arrisko arteanibilli bearrik. Beste.. . gizon arrekin utziizan banu, uri aundian, ezeren bearrik gabe,zorionekoa izango zan onenean.. .

APAIZ J. (Altxiaz).- Gaizki zuaz bideorretatik, Pantxika, oso gaizki. Emen, zurealdamenean, Ramuntxo izango da zuk naidezun bezin txiro, ez-jakin, eta baita erekontrabandixta.. . ¿Ori da noski geyenaminberatzen zaituena?

PANTXIKA.- Ez, jauna; orrenbesteraño ez.

APAIZ J..- Bañan euki ezazu gogoan, zukerakutsi diozun kristautasunezko, fedeatseginkorrarekin, emen, gure artean galduez lezaken siñespen biziarekin, ludikoaberastasun guziakin baño zoriontsuagoaizango dala. Gure erlijio doneak egitendizkigun eskeintzetan siñestea,aberastasunik naigarriena orixe da.

PANTXIKA.- Ala da, jauna.

APAIZ J..- Eta gai onetzaz naikoa itzegindegula iduritzen zait. Bigar ere etorrikonatzaizu, ta zerbait geyago itzegingo degu.Bitartean, kezkak utzi alde batera, ta ezeman buruari alperrikako lanik.

PANTXIKA.- Alegiñak egingo ditut.

APAIZ J..- Ekaitza gañean izan bear degu,ta nere ezur igartuak etxeratzera nua.

PANTXIKA.- Nere euritakoa emango diot.

APAIZ J. (Manteoa erakutsiaz).-¿Zertarako? Esan ez dizut bada, bizkarreandaukadala gabardina?

(Berriro tximistak eta eudi-ots aundia).

PANTXIKA.- Eudi asko ari du, ta euritakoaobe du artu.

APAIZ J..- Ekarri zazu bada, ekarri.Bestela, zuregatik apaiza busti dala, oregongo zera kezketan gau guzian ta.

(Pantxika’k euritakoa ekartzen dio, taApaiz jaunak sotana pixka bat jaso ondorenartzen dio.)

Eta orain, esanak esan, kezka guztiakbaztarreratu, barren ori lasaitu, taJaungoikoaren itzalpe atsegiñean gau on batigaro.

PANTXIKA.- Baita beorrek ere.

APAIZ J. (Atean euritakoa zabalduaz).- ¡Azer gaba jarri duen! ¡Au eudi jasa! ¡Orainerori dan tanto batek, a zer kankarrekoaeman didan! Bigar arte bada, e.

PANTXIKA.- Bijoa ondotxo.

(Apaiz jauna atzetik juaten da.)

LAUGARREN IRUDIA

IV

Pantxika, geroxeago Itxua atzetik eta geroRamuntxo eskuitik.

(Apaiza joaten danean, Pantxikaaurreratuko da, maya jasoko du.Ramuntxo’ren apari kondarrak zapi bateanbilduko ditu; ta argia artuta eskuirontzasiko da.)

(Une onetan, txixtu zorrotz eta luze bat,kanpoan alde xamarrean egiña entzutenda.)

PANTXIKA (Arritu ta naigabetua).-¿Dagoaneko? ¡Loak, oraindik, doi doiartuko zuen da!.. .

(Beste txixtua entzuten da. Pantxika’kargia berriro bere tokian utzi, atzera joanta atea irikitzen du, Itxua agertzen da.)

Aurrera, Itxua, aurrera.

(Itxua geldirik.)

Ez nuen uste orren laster etorrikoziñanik.

ITXUA (Atetik).- Ordua aurreratu bear izandegu. Badakizu onelako ekaitzigarokorrakin zer gertatzen dan. Gutxienauste danean, illargiak bere gaztaPlandes’koen arpegi zuria agertzen digu; taorduan gureak egin du. Orrengatik alik etalasterren ibilli bear degu.

PANTXIKA.- Bañan, gizona: ¿Zer egitendezu or, atean jarrita? Sartu zaite, ta itxizazu atea.

ITXUA.- ¿Sartu?

PANTXIKA.- Sartu, bai, ta itxi; garbi askoesan dizudala uste det.

ITXUA.- Sartu.. . bai, sartuko naiz; bañan,itxi. . .

PANTXIKA.- ¿Nere bildur al zera bada?

ITXUA (Oso patxaran).- Bai, andria.(Sartzen da.)

PANTXIKA (Parrez).- Orren ikaragarria alnaiz bada?

ITXUA.- Neretzako, bai; ez dakarabinerorik zuri aña bildur diodanik.

(Pantxika’k par egiten du.)

Par egin zazu, bai; bañan, Pantxika, zukez didazu ondo nai; ta ez didazu ondo nai,oker zaudelako. Zuk uste dezu, Ramuntxoibillera abetan nik sartu dedala, ta ez daorrela. Mutilla, bera bakarrik sartu da.Aurrak ttapa-ttapa amaren magalera joatendiran bezela, ori ere bere kaus, barrengogriñak bultzatzen zuen lanera joan da. A! takontrabandixtetan bikañenetakoa da.Azkarra, bizia, kementsua, arriskorikestuenetan bare aundikoa, nekea zer dan ezdakiena. Orrek kontrabandoa sartuko luke.. .baita karabineruen sudur zulotik ere.

PANTXIKA.- ¿Asko maite dezu, e?

ITXUA.- ¿Maite dedan? Nik ama izan bearbanu, semetzat ori eskatuko nuke.

PANTXIKA (Parrez).- Bai, bai; orain ere,zuri, neri baño geyago entzuten dizu.

(Eskuiko atetik deituaz) ¡Ramuntxo!.. .Ibilli adi azkar; Itxua emen dek eta.

ITXUA.- Ai zazu, Pantxika, ta.. . ¿gaur zersantu dan jakin al liteke?

PANTXIKA.- ¿Zergatik gero?

ITXUA.- Etxe ontan egin dan mirariaz norieskerrak eman jakiteagatik.

PANTXIKA.- ¿Zer bada?

ITXUA.- Beñere ez bezela, nerekin osoatsegintsu zaudelako.

PANTXIKA.- Zuzen zaude. Santu batialdaketa ori zor zayo. Baña santu ori ez daoraindik aldaretara iritxi.

ITXUA.- Berria izango da ta.

PANTXIKA.- Ez da berria, zar xamarrabaizik. Erriko apaiz jaunari aldaketa au zordiozu.

ITXUA.- ¡A! Apaiz jauna! Ori da gizona,ori. Bizi bizirik zeruen erdian dago.

PANTXIKA.- Ez dakizu ongi.

ITXUA.- Prantzi aldi orretan, apaiz-jantzioyetako bat arkituko banu, pozik ekarrikonioke.

PANTXIKA.- Ez lizuke artuko. Txoraturikez badago bada, bere gabardina deitzendion orrekin.

ITXUA.- Txinixten dizut. Len ekarri nionsedazko txano bat ¡polita gero!, berekoxkabillo batera ta bestera eroriaz,eguraldi ona edo txarra adieraztenzuenarekin. ¡Eta ez zuela artuko ez zidanesan bada! An ikusiko ginduzun, arrekezetz eta nik bayetz. ¡Iya burrukan asigiñan biak!

PANTXIKA.- Zuk esateko ez da asko.

RAMUNTXO (Eskuitik sartuaz).- Txixtuakentzun nituen. Nai dezunean joango gera.

ITXUA.- Goazen bada. Al dana aurreratudezagun.

PANTXIKA (Zapian bildutako aparikondoa Ramuntxo’ri emanaz).- Ar zak,seme, ta bidean jango dek.

(Itxua’ri).- Eguraldi txarra daramazute.Gaba oso illuna dago.

ITXUA.- Ori bear degu bada. Zenbat etaillunago, obe. Illuntasun batek bakarrikikaratzen gaitu: karabineruen kopet illunak.

RAMUNTXO.- Agur, ama. Gero arte.

PANTXIKA.- Agur, seme. Ondo ibilli .

ITXUA (Pantxika’ri).- Jakiñen gañean egonzaitia, apaiz jauna beti sudurrari teinkataari dala, purrukatu bear duela; bañan nikPrantzi’tik berri bat ¡onlakoa! ekarrikodiodala.

(Ramuntxo’ri) ¡Goazen!

RAMUNTXO.- ¡Goazen!

(Biyak atzetik alde egiten dute. Osoilluna dago; aize ta eudi-ots aundia.Pantxika guztiz tamal, ateari elduta,besteak juan diran aldera begira gelditzenda.)

EZKUTA-ZAPIA JEXTEN DA

LENENGO LAUKIAREN AMAIA

BIGARREN LAUKIA

Lasarte’ko enparantza. Ezkerreaneleiza, bere sarrera egokiarekin. Eskuieansagardotegi bat, atarian zurezko mai taalkiak dituela. Gañerakoan etxe, zugatz etabaratzak. Erdian, aurre aldean exertokibat. Egunez da.

LENENGO IRUDIA

I

Ramuntxo, Itxua, Arroxko ta Florentino.Sagardua eranaz, sagardotegiko aulkietanmai aurrean exeriak.

(Ezkuta-zapia igotzerakoan eleizakoezkilla entzuten da. Meza nagusiaorduantxe amaitu da, ta gizon etaemakumeak eleizatik irtetzen dira.Geroxeago Udala irtetzen da, taTxistulariak “Alkate soñua” joaz aurretikdituela, alde egiten dute. Azkenik, ikastetxebateko nexkak beren lekaimearekineleizatik irten eta atze aldetik joaten dira.Ezkilla ixiltzen da.).

ITXUA.- Ai zak, i , Arroxko: gaursagardoari bildurra diokala dirudik.

ARROXKO.- ¿Sagardoari? Ez gaur eta ezbeñere. Baña, Ramuntxo’ren joan bearorrekin gogabetua niok.

FLORENTINO.- I ta guztiak. ¡Nork esanemendik ordu batera gurekin izango ezdala!

ARROXKO.- Bigarko pelota jokuan, nerelagun ikusiko ez dedala.

ITXUA.- Eta gabian, gurekin Prantzi alderajoango ez dala.

FLORENTINO.- Makiña bat aldiz itzazgogoratu bear diagu.

RAMUNTXO.- Bai ni ere zuetzaz.

ITXUA.- Gure etxean bazekiat, katuak erenegar egin bear duela.

RAMUNTXO.- Gai orretzaz naikoa itzegindiagu, ta eran zagun orain bartko zorionajaitzeko.

(Guztiak eraten dute.)

ITXUA (Ramuntxo’ri).- Ta, aizak i,Ramuntxo; joatekoan, ¿ire naitasun oyeknola uzten dituk? ¿Maritxo’k zer asmo dik?

RAMUNTXO.- ¿Zer asmo nai dek izatea?Ni soldaruzkan naizen bitartean itxoin; etagero, amak uzten badio, nerekin ezkondu.

ARROXKO.- Nere amak naiko ez duela,jakiña ziok, Jendeen berriketak buruaberotu ziotek, eta ez aiz bere gogokoa.Bañan ez dek orrengatik larritu bear. Nerearrebak maite au, ni ere ire alde izango nak,eta zer edo zer egingo diagu.

ITXUA.- ¡Mutillak! Bazenekite onen amaribelarri ertzera egi batzuek esateko zergogoa daukadan. Eztarri zuloan sartuakzeukazkiat, eta botatzen ez baditut ito beardiat. Bañan botako dizkiat, eta entzungozizkiak. Ramuntxo’ri dion gogo txarra,gaizki arkitzen diat.

ARROXKO.- Nere ama orrelakoa, dek, etaorrelakoa izango dek. Bestela.. . ¿non arkitunere arrebarentzat Ramuntxo bezelakosenargairik?

ITXUA.- Ezta Petrikillo’ri berri bataginduta ere. Ta gañera ¿berak alkarganakonaitasunaz irrikitzen ez zioztik? ¡Utzi badazorionekoak izan ditezen! Ara! Txinixtu

zazute. Ire ama arkitzen badet, entzun biarzizkiak bereak eta bi.

FLORENTINO.- Lengoan ere, ori bera esanukan.

ITXUA.- Lengoan eta beti. Eta ori, nikikusten dedan une berean, nere begienaurrean jartzen dan bezin laster.

(Dolorex, Justina ta Ana Mari’rekin,elizako ateetan azaltzen da.

FLORENTINO.- Ara bera, eleizako atean.Eldu akiyok. Orain dek garaya.

ITXUA.- Ala dek; baña, Justina ta AnaMari’rekin zetorrek, eta nik berari bakarrikesan nai ziozkat.. . eta bakarrik arrapatukodiat. . . eta, nai badu, ta nai ez badu, entzunbiarko zizkiak.

FLORENTINO.- Ni, bi lagunakin izketangeldituko nak, eta andre Dolorex, bakarrikutziko diat. ¿Nai al dek?

ITXUA.- ¡Ez, gizona, ori ez! Ori, gauzabere onetik ateratzea izango ukek. Eta nik,bere kaus, ondo datorrenean nai diat.

ARROXKO (Ramuntxo’ri).- Ramuntxo: ezadi larritu; ni, beti, ire alde izango nak.

RAMUNTXO.- Bazekiat.

ITXUA.- Esan nai ta ezin esan onek, barrenguzia kixkaltzen jarri ziak. Apaltzen otenaizen, ekatzute sagardo pixka bat.

(Guztiak eraten dute.)

BIGARREN IRUDIA

II

Lengoak. Eleizatik Dolorex Detxarri,Justina ta Ana Mari.

DOLOREX (Bere lagunari).- ¿Ikusi aldezute, Pantxika orrek zer aundikeri itxurabere buruari eman nai dion? Meza guzian,ez digu bein bakarrik ere begiratu.

JUSTINA.- Ori esan.

IRURAK.- Uuuum...!

ANA.- Eta, ikusten danez, ez du atera naiizan, gurekin ez arkitzeagatik.

DOLOREX.- Edo otoitz asko egin bearraduelako... ¡Bere obena ain aundia izan zan!

IRURAK.- Uuuum...!

JUSTINA.- Madritarren batekin izan omenzuen.

DOLOREX.- Bai, noski; ta ziotenezaberatsetakoa zan.

ANA.- Eta orretaz itzegiten asi geranezkero, ta sagardotegiko aurrean ikusten

dedana ikusi ondoren.. . (Lenbizi Ana’k etaurrena beste biyak Ramuntxo dagon tokirabegiratzen dute) gauza bat esan nai nizuke.

DOLOREX.- Badakit zer esan nai didazun.Nolatan utzi diodan Maritxo, nere alabari,itzegiten eta igandetan dantzatzen.. .emakume orren semearekin, oben alezorigaiztoko orrekin.

ANA.- Bai, bada.

JUSTINA.- Maritxo bezelako nexkaelizakoi batean ez degu ondo arkitzen.

DOLOREX.- Lasaiegia izan naiz, ezagutzendet; bañan, gure Jaungoiko onak lagundudit orain, beti betiko ibillera lotsagarri oiekamaitzen, eta amaituko ditut.

ANA.- ¿Egietan?

DOLOREX.- Bai. Esan didatenez,soldaruzkara dijua, ta Aprika’rako eroriomen da.

JUSTINA.- Baña, biurtu liteke.. .

DOLOREX.- Bai. Iru urte barru; ta iruurtean ainbeste gauza gertatu litezke...

IRURAK.- Uuuum...!

ANA.- ¿Maritxo, nola ez da etorri?

DOLOREX.- Birjiñari eskeintzeko, lorebatzuek antolatzen gelditu da. Baña, goazenemendik, emakume ori irten baño len. Ikusiutsarekin, gorputz guzian otz-ikara sartzenzait.

JUSTINA.- Ongi diozu. Guazen.

IRURAK.- Uuuummm...!

(Eskuitik juaten dira.)

IRUGARREN IRUDIA

III

Lengoak (Dolorex, Ana Mari ta Justinaez besteak)

ITXUA.- ¿Ikusi al dezute? Ez zigutekbegiratu ere.

RAMUNTXO.- Ni emen negolako.

ITXUA.- Bai, zera; neregatik izan dek.Orrek onezkero ezagutu dik, berari zerbait

esan nayean nabillena. Orrengatik joandituk ain azkar.

FLORENTINO.- ¡Ain azkar! Asti ederraegin ditek ba. Emen egon dituk beintzatUuuum...! Uuuum...! (Emakumeen antzera)¡Organua ziruditekan!

ITXUA.- ¿Organua? Elizan dagona, nikkontrabandoan pasia.

FLORENTINO.- ¿Organua’re bai?

ITXUA.- Eta apaizik gabe gelditzen geranegunean, azkar beste bat ekarriko diat.

(Itxua ta Florentino atze aldera joatendira.)

ARROXKO.- Ai zak, Ramuntxo:soldaruzkatik biurtzean lenbiziko partiduaalkarrekin jokatu bear diagu. Biak lagungerala.

RAMUNTXO.- Asmo ori nikan neronek ere.

FLORENTINO (Eskuira begiratuaz).- ¿Andatorren ura ez al da Maritxo?

ITXUA.- Bayetz esango nikek.

ARROXKO (Atze aldetik eskuirabegiratuaz).- Nere arreba dek, bai.

RAMUNTXO.- Asarretuko ez dala baneki,azken-agurra orain egingo niokek.

ARROXKO.- Zer asarretu biar dik; berakere ez dik besterik naiko ta.

RAMUNTXO.- Bai; ta gero amak, nerekinbakarrik egon dala, jakiten badu?

ARROXKO.- Bakarrik ez, ni emen niok eta.

ITXUA.- Ta ni, ta au.. . Bañan irurakbarrenera sartu biar diagu, gure bearrik ezditek eta.

RAMUNTXO.- Bakarrik utzi bear alnazute?

FLORENTINO.- ¿Izutuko ote aiz bada?

ITXUA.- Barrenen itxoingo diagu.

RAMUNTXO.- Baña.. .

ITXUA (Atetik).- Eta ez daukak lastertubiarrik. Egon nai dezuten guzia.. ¡Emendek!

(Irurak sagardotegian sartzen dira.)

LAUGARREN IRUDIA

IV

Ramuntxo ta Maritxo

(Maritxo lore xorta bat eskuan duelaeskuitik sartzen da. Eleiz aldera dijua.Ramuntxo bidera irteten zaio ta gelditu-azitzen du.)

RAMUNTXO.- Maritxo.. .

MARITXO (Alai ta maitekor).- ¡Ramuntxo!

RAMUNTXO.- ¿Eleizara al zuaz?

MARITXO.- Eleizara, Ama Birjiñari loreabek eskeintzera. (Geldi aldia.)

Azken-agurra egitera etorrikozintzaidala, banekien.

RAMUNTXO.- Azken-agurra egitera, ta,bidez, zuri berri on bat ematera.

MARITXO.- ¿Zer berri da ori?

RAMUNTXO.- Montevideo’ko nere osabaInazio aberatsaren eskutitz bat atzo artunuen.

MARITXO (Pozik).- ¿Eta zer dio?

RAMUNTXO.- Bere landetan lan askodaukala, neurrigabeko soroen jabe dala,zaldi talde aundiak ditula.. . semerik ezduela, ta ni, neskatxa gipuzkoar batemaztetzat dedala joango banitzaio, biakseme-alabatzat artuko ginduzkela.. . nereama’re gurekin etorriko litzake.. . ta orduanRamuntxo zerbait izango litzake.. . ezoraingo kontrabandista txiroa, ez oraingopelotari motela, zerbait geyago baizik.. . etaorduan zure amak ezkontzeko baimenaemango liguke. ¿Etzera iritzi orretakoa?

MARITXO.- ¡Amerika!.. . ¡Zer zoriona!.. .Itxaso zabala igaro, erridi urrutiko ayekikusteko... (Geroago ta sutsuago) Joangogera, zure osaba Inazio’rengana; gero nerelengusuen etxera, Montevideo’ko muganbertan dute landetxe bat eta.. .

RAMUNTXO.- ¡Juango gera!.. . ¡Juangogera! esan dezu... ¿Nerekin ezkondu naidezu beaz?

MARITXO (Tolesgabe).- ¿Ez al zenekien?

RAMUNTXO.- Bai, baña, zure aotik entzunnai nuen. Gaur bezin argi ez didazu beñereesan. (Geldi aldia.)

Adi zazu, Maritxo, ¿zure amak utzikoote digu?

MARITXO (Saminki).- Nere amak... Beñereez det kemenik izan zutzaz itzegiteko...bildurra diot. . . baña, orain, zu joandakoanezerengatik ez dit ajolik.. . i tzegingo diot;eta, entzun zazu ondo, nai ez badu, zuzatozenean, dana dala, zuk nai dezunaegingo det. Gai onetan bakarrik ez detamaren agindurik beteko.

RAMUNTXO.- Zer erantzuten dizunidatziko didazu beriala. ¿Ez da ala?

MARITXO.- Idatziko dizut al dedan guzian.

(Ramuntxo’k eskutik artuta Maritxoexer-tokira eramaten du. Biak exertzendira.)

RAMUNTXO.- Soldaruzka amaitu arte, ezdakit joan-etorri bat egiten utziko otedidaten.. . Ez det uste; ta, Maritxo,bazeneki.. . bildur naiz.. .

MARITXO.- ¿Bildur?

RAMUNTXO.- Bai. Iru urterako joan biardet.. . Emendik urruti iru urte.. . zu ikusigabe...

MARITXO.- ¿Zeren bildur zera?

RAMUNTXO.- Neronek ere al dakit. Zureetxean ainbeste moja izaten da.. . Zeorrekere, moja-etxera juan gabe egun gutxi uztendituzu.. . Maritxo, egia esaidazu.. .¿mojetarako zalerik al dezu?

MARITXO.- Beren abestiak poztutzennaute, beren aldare loretsuak, beren etxetxukunak, ez dakit zergatik, bañanatsegiñez betetzen naute. Alare, ez; ez dezubildurrik izan bear.. . Zu galduko bazindut,orduan, onenean... ez, gaizki esan det;onenean ez, ziurki moja joango nitzake.. .Baña, bitartean, lasai egon zintezke.

RAMUNTXO.- Ori nai nuke.

MARITXO.- Gañera badakigu, alde eginbear au, nai ta naiezkoa dala.

RAMUNTXO.- ¡Nai ta naiezkoa!.. . Neretzatez da nai ta naiezkorik, zure naitasunabesterik.. . ta, zuk nai bazenu... ausartzenbaziña.. .

MARITXO.- ¿Zer esan nai dezu?

RAMUNTXO.- Erokeri bat bururatu zait. . .baña, erokeri ori ¡ain ederra da!

MARITXO.- ¿Zer gero?

RAMUNTXO.- Zuk nai bazenu, berealabiok Amerika’ra joan gintezke.. . Niksoldaruzkari iges egingo nioke.. . Itxuaklagunduko lidake.. .

MARITXO.- Bañan, orduan, betiko aldendubearko genduke. Euskalerriko lur maiteonetara ezin geyago etorri gindezke, gurenaitasuna loratu dan toki zoragarri abekezin geyago ikusi genitzake.. .

RAMUNTXO.- Egia diozu; ezin liteke, ez.. .

(Geldi aldia. Gero samintsuago).

Orduan, joango naiz. Maritxo,. . . agur.

(Biak altxatzen dira).

MARITXO.- ¿Ordua al da?

RAMUNTXO.- Bai; bereala joan bear det.(Maiteki ) ¿Nitzaz asko oroituko zera?

MARITXO.- ¡Oroituko naizen!.. . ¡Iruurte!.. . Mendiko zugatzak iru aldiz loretzen

ikusi. . . Gure soro ugaritsuak iru negutanelurrez zurituak nabaitu.. . ¡Ta zu ikusigabe!

RAMUNTXO.- Nere biotza emen gelditzenzaizu.

MARITXO.- Nerea zuk daramazu, eguzkiakkixkaltzen dituen lur legor ayetara.

RAMUNTXO.- Juan bear onek, samintasunaundia nere barrenean sor-arazitzen du;bakarrik, biurtuko naizen itxaropenakpoztasunezko errañu bat azaltzen dit.

MARITXO.- ¡Poztasun ori ain urruti dago...ta ain alde samintasuna!

RAMUNTXO (Biotz-ikarak abotsa iyaitoan).- Agur, Maritxo, agur. (Eskutikelduaz) Iru urtean ez zaitut geyago ikusiko.

MARITXO.- Azken agurra emen ez. Atoznerekin elizara, ta Ama Birjiñaren oñetanegingo degu.

RAMUNTXO.- ¿Besotik eltzen utzikodidazu?

MARITXO.- ¿Zergatik ez? Iñork ez gaituikusten.. . Senar-emazte gayak bezelasartuko gera.

RAMUNTXO.- Geran bezela.

(Alkarri besoa emanta eleizara dijoaz.Dolorex ezkerretik azaltzen da).

BOSTGARREN IRUDIA

V

Lengoak eta Dolorex. Gero Pantxika

DOLOREX (Oso asarre).- ¡Banekien!(Sutsu) ¡Maritxo!

(Dolorex’en abotsa entzutean biakizoztuak geldituko dira, ta pixkanakabesoak azkatuko dituzte. Eleizako ateanPantxika agertzen da, ta, aurreratu gabe tabestiak ikusi gabe, entzuten gelditzen da).

¿Ramuntxo’rekin nora zinjoazen?

MARITXO.- Eleizara.

DOLOREX.- ¡Eleizara!.. . Gizon batenbesotik eleizara.. . ¡Eta zer gizon!

PANTXIKA (Ezin egonik aurreratuaz).-Gizon ori bezin on eta zintzoa etxe doneonetan besteren bat sartuko zan. Oberik, ez.

DOLOREX.- ¡A! Ikusten dedanez, oyen zaizeunden, e? Ikustaldi au, zerorrek antolatuaizango zan onenean. Zure aurrerokogertaerak jakinda, ez da arritzekoa,nolabaiteko ibillera abek zuri ondoiruditzea.

RAMUNTXO.- Andre Dolorex, ori ez; nereamari.. .

PANTXIKA (Ixil-araziaz).- I, ixilik!.. .Errua nerea bakarrik izan ukan, atsekabegarratz onek nerea bakarrik izan bear dik.

(Dolorex’i oso apal) Dolorex: entzunzaidazu. Bi aur gaxoen zorionaren tartera,zuk ezin garbitu litekela uste dezun zoritxarbat erantsitzea, ez da gauza zuzena; kristaubati dagokiona, gutxiago. Bota itzazu neregain, nai dituzun mukerkeriak, sortuzenitzaken irau zorrotz eta latzenak; baña,utzi zayozute oyei.

DOLOREX (Isekaz).- ¿Utzi, e? Bear bada,oyen arteko naitasunak gauza egokitzatdauzkazu. ¡Nork daki ezkonduko dirala ereez ote dezun amets egin!

PANTXIKA.- ¿Zergatik ez? Ia besterenbatekin ezkontzen ote dezun... Saya zaitea.

DOLOREX (Oso minberatuaz).- Bai,badakit bien artean oso zoratu didazutela.. .Bañan, ez da egingo zuek nai dezutenik.¡Nere Maritxo kontrabandixta batekin,obendun baten semearekin ezkondu!.. .¡Jaungoikoak bere beso kupitsuetan eukinazala!

(Zakarki) ¡Maritxo, goazen; goazenemendik!

(Maritxo’ri eldu, ta, gogorreanberegana eramanaz).

MARITXO.- ¡Agur, Ramuntxo!

RAMUNTXO.- Soldaruzkara amaitzendedanean, nere itza betetzera etorrikonatzaizu.

DOLOREX.- (Maritxo’ri bultzatuaz) Iresoldaruzkara amaitzean, ez dek Maritxo’rikarkituko.

(Biak eskuitik joaten dira).

SEIGARREN IRUDIA

VI

Ramuntxo ta Pantxika

PANTXIKA (Lotsaturik eta erdinegarrez).- ¡Au lotsa! Egun gorrian,enparantza batean, emetxar bat bezelamokoka!

RAMUNTXO (Kupitsu) Ama: nere joanbearreko samiña, zure espa atsekabeakgarrazten didate.

PANTXIKA (Bere burua indartu nairik) .-Egia diok, seme. Orain, beñere baño geiagonere indarren jabe egin bear diat.

(Malko bat txukatu ta besoak luzaturikgaldetzen dio).

¿Eta zer? ¿Guzia eratu al dek?

RAMUNTXO.- Eratu bearrik ain gutxinuen.

PANTXIKA.- ¿Eta bai al ua?

RAMUNTXO.- Orain bertan. Zalburdia bidegurutzean artuko det. Araño, Itxua talagunak nerekin joango dira.

PANTXIKA.- Ni ere bai.

RAMUNTXO.- Zu ez, ama, zu ez.. . bideluzea da, ta nekatuko ziñake. (Iya negaregiñik) Gañera, negar egingo det, eta eznuke nai lagunak ikustea.. . Par egingolidateke. Azken agurra obe degu emen egin.¡Ama ekatzu azkeneko besarkada!

PANTXIKA (Besarkatuaz).- ¡Nere biotzekosemea! (Negar egiten du) .

(Sagardotegiko atean Itxua, Arroxko etaFlorentino agertzen dira. Eleizako ateanApaiz jauna).

ZAZPIGARREN IRUDIA

VII

Lengoak, Arroxko, Itxua, Florentino etaApaiz jauna. Geroxiago Erriko Gizasemebatzuek. Azkenean Maritxo.

ITXUA (Ramuntxo ikustean).- ¡Ongi estutu,Ramuntxo, ongi estutu!

(Ramuntxo, lotsaturik, amagandikazkatzen da).

Ez dek orrengatik lotsatu bear. Ama batzer dan bazekiagu; ta i ama-zulo aizela erebai.

ARROXKO.- Ramuntxo: ordua diagu.Zalburdia laister bide gurutzera iritxikodek, eta Olaberria’k itxoiten ez duelabadakik.

FLORENTINO.- Oni bai, itxoingo liokek,baña trena galduko likek.

RAMUNTXO.- Ongi diozute. Guazemak.

APAIZ J..- Ez; nik onetsi ta besarkatugabe, ez.

RAMUNTXO (Apaiz jauna eleizako atetikjetxiko da, ta Ramuntxo berari joatenzaio).- Apaiz jauna...

(Apaiz jaunak onetsi ta besarkatzen du.Gero Ramuntxo’k bere amari esaten dio).

Ama: etzera orain bakarrik gelditzen.

(Apaiz jaunari) Nik alde egin bitarteanlagunduko balio.

APAIZ J..- Nere egitekoa ori dek.

(Erriko gizaseme batzuek etorri tabesteakin biltzen dira).

PANTXIKA.- Bañan, zergatik ez didate utzibear, bide gurutzeraño joaten?

APAIZ J..- Ramuntxo’k ongi esan dizu,¿Emen edo aruntzaxeago banatu zer esannai du?

ARROXKO.- Goazen, mutillak. Berandudala.

RAMUNTXO.- Agur, apaiz jauna.. . Agur,ama.

PANTXIKA.- Jaungoikoak lenbailen nerebesoetara biurtuko al au.

APAIZ J..- Agur, Ramuntxo.

ITXUA.- Zalburdian sartu baño len, ogei taamar besarkada eman bear dizkiot: amabostzure izenean, eta beste amabost gurean.. .Ez, gaizki ari naiz: amabost zure izenean,bat gurean, eta beste amalabakMaritxo’renean... ¡A! Ta purrustada bat,andre Dolorex’en izenean.

RAMUNTXO.- Goazen.

Pantxika ta Apaiz jauna ez besteakeskuitik joango dira. Pantxika ta Apaizjauna, besteak joan diran aldera begira tanoizean bein agur egiñaz gelditzen dira.Azkenean pixka batean geldirik egongodira, ta berriro agur egingo dute.Ramuntxo ta lagunak ageri ez diralaorretan ezagutzen da. Musu-zapiarekinagur egitez amaitzen duenean Pantxika’kbegietara eramaten du ta negarrez astenda).

APAIZ J..- Goazen, Pantxika, goazen. Zureburuari gogor egin bear diozu. Okerrenerajo ta ere, iru urte laster joaten dira.

PANTXIKA.- Poz eta alaitasunean bizidiranentzako, bai, laster igarotzen dira.¡Bañan, zeñen luzeak diran atsekabeko orduzorigaitzak!

APAIZ J..- Lasaitu zaite pixka bat,emakumea. Oroitu zaite, zure naigabe auJaungoikoak bialtzen dizuna dala.

PANTXIKA.- Bai, jauna, bai. Bañan, neresemearen joatea, ez da nere naigaberikaundiena. Birjiña Maria’ri biotz biotzetikeskatu diot, eta badakit biurtuko didala.Bañan, emen bildur naizena gertatukobalitz, ez biurtzea obe izango litzake.

APAIZ J..- Zure betiko setara, bazuaz orainere.

PANTXIKA.- Emen bertan, aistian, Dolorexta ni ikusi bagindu...

APAIZ J..- Gauz oiek aztu egin bear dituzu.

PANTXIKA.- Ezin det.

APAIZ J..- Otoi egin zazu. Gogoarengoiberetan, ez da otoitza bezelakosendagairik.

PANTXIKA.- ¿Otoi egin?.. . Ezin det, ezin.Dolorex D’etxarri’k gorrotatzen nauelabadakit; eta nik nere semeari zorigaitzaekarri diot. Gaur, gaur neretzat, egiazkozigorkada asten da.

(Maritxo eskuitik sartzen da, taPantxika ta Apaiz jaunak ikusi gabealderatzen zaye).

APAIZ J..- Jaungoikoagan izazu itxaropena.Ia alegin txiki bat, eta otoi egiten dezun.

(Pantxika’k ezezko keñuak egiten ditu).

Joan danaz gogora zaitea, eta otoitzazure ezpañetara azalduko da.

PANTXIKA.- Ezin ordea.. .

MARITXO (Pantxika’rengana joan eta bereaurrean belaunikatuaz).- ¿Eta nerekin otoiegingo dezu? ¿Nerekin?.. . ¿Zure alaba batbezela dan onekin?

PANTXIKA.- Bai.. . Zurekin, bai.

(Besarkatzen dira)

APAIZ J.- Irurak, beragaz, otoi egindezagun.

EZKUTA-ZAPIA JEXTEN DA

LENENGO EGINTZAREN AMAIA

BIGARREN EGINTZA

IRUGARREN LAUKIA

Lenbiziko Egintzan lenengo laukikoezkaratza. Lengo etxe-tresnaz gañeralastozko besalki bat. Arratsaldeko ordubiak dira. Atzeko atea oso itxia dago.Leyoa pixkat irikia, ta andik sartzen danargi errañuak ezkaratza argitzen du.

LENENGO IRUDIA

I

Pantxika, gaxo, besalkian exerita. Pilarneskame gazte antzeko bat. Armario gañekogauzak antolatzen ari da. Gauz aben arteanedontzi ta sendagaidun ontziak izangodira.. Geroxeago Apaiz jauna.

PANTXIKA.- Pilar, ¿zer ordu da?

PILAR.- Bañan ¡Lezo’ko Kristo donea! ezbedi kezka orretan egon. Beorri larrituakinez da ura lenago iritxiko.

PANTXIKA.- Egia diozu; bañan nere naiau, ezin menperatu det. Oso nekaturikbegiak ixten ditut, eta ikusteko zalantzakiriki-azitzen dizkit berriro. Semea ikusigabe iru urte egotea, zuk ez dakizu amabatentzat zer dan.

PILAR.- Jakingo ez det bada. Iru urte dira:urte bete iru bider, edo iru bider urte bete.

PANTXIKA.- ¡Betikotasun bat da!.. . Baña,zer ordu dan esaidazu.

PILAR.- Aistiyan ordu biyak entzun ditut.

PANTXIKA.- Amabiak inguruanGorostiaga’ra iritxiko zan... an bazkaltzengelditu dala, iru bat ordu laurden bearkozituen... gutxiago onenean. Bera’re niikusteko zaleturik egongo da ta.. .

PILAR.- Utzi bitza buru-auste oiek eta lokuluxka bat egin bear du. Beorri ez dagoorrelako nasketan ibiltzeko. Gorostiaga’ratrena bere orduan iritxi dala ere, zalburdiakbere astia biar du. Beaz, utzi gañerakoakalde batera, ta lo egin beza.

PANTXIKA.- Lo... ¿Bañan, nola?

PILAR.- Begiak itxi, ta ezertan oldoztugabe. Sayatu bedi.

PANTXIKA.- Sayatuko naiz.

(Geldi aldia, Pantxika’k, lo egin nairik,begiak ixten ditu. Asnasa larria dauka.Pilar’ek bere lanari jarraitzen dio. LasterPantxika’k, asnasik ezin artu balu bezelaantsi larri bat egiten du).

Pilar, leyoa iriki zazu geyago.

PILAR.- ¿Iriki? ¿Bañan ez du ikusten argigeyago sartuko dala, ta lo egiten zallagoizango duela?

PANTXIKA.- Iriki zazu... aizea bear det.. .¡Itotzen naiz ta!

(Pilar’ek leyoa irikitzen du. Une bereanApaiz jauna leyo aurretik igarotzen da, taataritik neskameari esaten dio):

APAIZA J..- ¡Zu! ¡Zu!.. Txeletan ¿e?

PILAR.- Ez, jauna; etxekoandreak aizeabear omen du ta.. .

APAIZ J..- Bai; etxekoandreak aizea bearkodu, baña zuk, zure Juan bearko dezu noski.Tira, tira, atea iriki zaidazu.

(Pilar’ek atea irikitzen du).

PANTXIKA.- ¿Norekin itzegin dezu?¿Apaiz jaunarekin?

PILAR.- Bai, andrea.

APAIZ J. (Sartuaz).- Eta ona emen bera.

PANTXIKA.- Ongi etorri.

APAIZ J..- ¿Nola gera? ¿Nola?

PANTXIKA.- Ez dakit nola esan ere.Beñere baño gaizkiago arkitzen naiz, etabeñere baño obetoago.

APAIZ J..- Asmaketa ori somatzeko SantaRita’ri deitu bearko diogu; nik beintzat ezdiot tajurik ematen.

PILAR.- Bada nik, batere santa izan gabe,badakit zer esan nai duen. Gaizki dagoladio, ala dagolako; ta obetoago dagolaberriz, semea irixteko zalantzan arkitzendalako.

APAIZ J..- ¡Egia! ¡Gure Ramuntxo gaurdatorkigu!

PILAR.- Eta etorrera orrekin oso nastutuadabil.

PANTXIKA.- ¿Gaizki egiten al det?

APAIZ J..- Zuk uste dezun baño gaizkiago.Lenbizi: ez dezu egin sendagillearenagindua. Ez jeikitzeko esan zizun, eta zu,jeiki egin zera.

PANTXIKA.- Ramuntxo’ri poz oriemateagatik. Oyean edo jeikita arkitu, ezbai da gauza berdiña.

APAIZ J..- ¿Eta zer? Ramuntxo’k ondo ezzaudela badaki; ta ondo zaudelako itxuraegite arren, egiaz gaizkiago jartzea, millaaldiz okerrago izango litzake. Ama bat iruurteren buruan semea ikusteko zalantzetanegotea, gauza jakiña da; baña zalantz orrekez dezayola osasuna daukan baño geyagogaldu-arazi. Gogora zaitea berriz, zuresemeak zu gaxo ikusteko samintasunazgañera, beste zorigaitz bat ere baduela.Badakizu norena.. . Maritxo’rena.

PANTXIKA.- Alderdi orretatik lasai xamarnago.

APAIZ J..- ¿Nola?

PANTXIKA.- Ramuntxo’k guzia jakin du,ta orretzaz aztuko dala dio.

APAIZ J..- ¿Aztu?

PANTXIKA.- Azkeneko eskutitzan, alaesaten zidan. Pilar:

PILAR.- Andria,. . .

PANTXIKA.- Emaidazu jaokun orretandagon eskutitza.

PILAR.- ¿Egunero, lau edo bost aldizirakurtzen duen ori?.. Onezkero buruzikasia izango du.

(Jaokundik eskutitza ateratzen du. Apaizjauna exertzen da.)

PANTXIKA.- Egia diozu; nere oroimeneanjosia dago.

PILAR (Eskutitza emanaz).- Ona emen.

PANTXIKA.- Nador gudategitik idatzia da,ta emen, azkenean ona zer dion:

(Irakurriaz) “Maritxo’ren eskutitzikartzen ez nituelako kezkak, zerbaitengatik

ziran. Berriak oneraño iritxi dira; bai,amatxo maitea, zuk gorde nai zenizkidanberriak jakin ditut.

“Gaizki egin dezu. Ni bezin. urrutiarkitzen danean bat, guzia jakitea, naizgarratza izan, ezer ez jakitea baño obea da.

“Il zala, esan bazidaten, gaitz txikiagoaegingo zidaten. Bere eskeñiak aztu, bereitza jan, eta ezer esan gabe moja-etxebatera iges egin.. . Ez nuen beñereorrelakorik usteko.

“Baña, ama, neretzako Maritxo amaituda. Beraganako naitasuna, nere biotzetikbetiko aldendu da.

“¿Ta orrengatik ez nitzala geyago errirajoango uste zenuen? Ez, amatxo maitia;ludi onetan zure naitasun bakarra gelditzenzait, eta baimena izaten dedan bezin laster,zure besoetara gogotsu juango naiz.

“Bitartean, amatxo, ar zazu zuresemearen laztan bero maitetsua.Ramuntxo.”

(Irakurtzen ari dan bitartean nekeaezagutzen zayo, ta azkenean zorabio batekematen dio.)

APAIZ J..- Pantxika: gauzak ez dituzuorrela artu bear. Eskutitz onek poztu eginbear zinduke, ta ala ere.. .

PILAR (Armario gañetik artu duensendagai bat Apaiz jaunari emanaz).-Sendagai au artu-azi bezayo. Txorabiorikizaten bazuen, ontatik emateko sendagilleakagindu du.

APAIZ J. (Sendagaia zali batianPantxika’ri eskeñiaz).- Tira, Pantxika: arzazu sendagai au. (Pantxika’k artzen du.)¡Ajaja! Ederki. . . Orain, oyera.

PILAR.- Ori da. Ia lo pixka bat egitenduen. Ramuntxo bitartean etortzen bada,itxoin aziko diogu.

PANTXIKA.- Ez, ori ez, iñola’re ez.

APAIZ J..- Ez, emakumia, ez. Etortzendanean, neronek esnatu-aziko zaitut.

(Apaiz jaunak eta Pilar’ek lagundurikPantxika altxatzen da.)

Tira, eldu Pilar’i ta neri. . . ta, goazengeldi geldirik.

PANTXIKA (Eskui aldera joanaz).- ¿Zerordu da?

PILAR.- Jo dute. ¿Bañan, erlojutik zintzilikegon bear al degu beti?

PANTXIKA. Onezkero emen izan bearzuen... ¿Zerbait gertatu ote zaio?

APAIZ J..- Ez, emakumea, ez. Bere garayaniritxiko da.

BIGARREN IRUDIA

II

Lengoak, Arroxko, Florentino. BerialaItxua ta Ramuntxo. Azkeneko au oñezkogudarien jantziarekin. Besoetan sarjentourre-galartsuak. Bular gañean bi gurutze.

Surpeko txiki bat.

(Arroxko ta Florentino ataritik ojuka)

ARROXKO.- ¡Pantxika!.. ¡Pilar!. .

FLORENTINO.- ¡Emen dator!

PANTXIKA (Ate ondoan arritutagelditurik).- ¿E?... ¿Zer diote?

(Arroxko ta Florentino atzetik sartzendira.)

ARROXKO.- ¡Or da!

FLORENTINO.- ¡Emen dator!

PANTXIKA.- ¿Egietan?

ARROXKO.- Emen da Ramuntxo.

FLORENTINO.- Itxua’rekin dator.

PANTXIKA.- ¡Nere Ramuntxo, emen al da!

(Apaiz jaunari) Orra zergatik ez nuennai oyeratu.

APAIZ J..- Bai, baña, orain, etzaiteala zureonetatik atera.

ARROXKO (Atetik begira egon ondoren).-¡Ona emen!

RAMUNTXO (Itxuarekin sartuaz) .-¡Amatxo!

PANTXIKA.- ¡Nere biotzeko semea!

(Ama semeak besarkatzen dira. Geldialdia. Besarkatuta luze xamar daude.)

APAIZ J..- Tira, tira. Naikoa da, Pantxika.Besteak ere besarkatu bear degu.

PANTXIKA.- ¡Nere Ramuntxo!

(Pantxika’k ondo ez dagola ezagun duta besalkiari eltzen dio.)

RAMUNTXO.- ¡Ama!.. . Ez al dago ondo?

PANTXIKA.- Ez da ezer.

(Pilar, Ramuntxo ta Apaiz Jaunakbesalkian etzaten dute.)

RAMUNTXO.- ¿Sendagilleari deituko aldiogu?

PANTXIKA (Bere burua osasundun eginnairik).- Ezer ez dala esan diat. I ikustekopozak pixken bat limurtu niok. Bañan orain,ongi niok... Oso ongi.

(Bere semeari maitetsu begiratuaz).

Apaiz jauna: beñere baño bikañagoetorri da.

APAIZ J..- Oso gizon egiñik dator.

ITXUA.- ¿Ez dakizutela, bere jazkeraorrekin eta bibote oyekin noren antzaematen diodan?

ARROXKO.- ¿Napoleon’ena?

ITXUA.- Ago ixilik, kaikua. ¿Nun ikusi dekik Napoleon biboteakin?

FLORENTINO.- ¿Garibaldi?

ITXUA.- Ez, gizona, ez. Apaiz jauna:¿Beorri ez al zayo iruditzen, neri bezela,Zumalakarregi ber bera ematen duela?

APAIZ J..- Neri ez; baña ik esan ezkero.. .

ITXUA.- Zumalakarregi ez bada, Espartero,gutxienaz bada ba.

PANTXIKA.- Eta seme, esaidak: ¿Nekeasko eraman bear izan al dituk?

RAMUNTXO.- Bai, ama; baña, guzitarajartzen da.

FLORENTINO.- ¿Eta moruak?

RAMUNTXO.- Gaiztoak dituk.

ARROXKO.- ¿Eta emakumezkoak?

RAMUNTXO.- Gaiztoagoak oraindik.

ITXUA.- Emen bezela. Ia bestela,Maritxo’k orri. . .

APAIZ J..- Ixo! Gauz oyek ez dira emengogoratu azi bear.

ITXUA.- Emen ixilduko naiz; bañan orrenama (Arroxko’gatik) ikusten dedanean,ederrak entzun bear zizkiak.

(Florentino’k par egiten du.) ¿Zeri paregiten diok?

FLORENTINO.- Iru urtean gauza beraesaten ari aiz ta.. .

APAIZ J..- Aski dala esan det.

ARROXKO.- Asti aundirik ez ziok, etaguazemak pelotaldia tajutzera. Gero, onenbilla etorriko gaituk.

PANTXIKA (Arriturik).- ¿Ramuntxo’renbilla?

FLORENTINO.- Noski. Etorri dala, erriguziak badaki, ta ¿zer esango luteke ezbalitz agertuko pelota tokira?

ITXUA.- Ta ire jazkera orrekin berarekinjokatu bear dek, gurutze ta urregalartsu taguzi. Ta ikusiko dezute nola guztiak esangoduten: “Boina batekin, Zumalakarregi”.

APAIZ J. (Par irriz).- Ala izan bearko dikbada.

PANTXIKA.- Bañan Ramuntxo, nekatuaetorriko da, ta jokatzen ere aztuko zitzayon.

RAMUNTXO.- Ori ez, ama. Melilla’niganderik geyenetan jokatzen nuen...Bañan, orain ez det zure aldamenetik unebat ere aldendu nai.

APAIZ J..- Ederki esana.

ITXUA.- Ala bada... Erriak ongi-etorri bategin nai zion.. . Guztiak ospatu nai zuten.. .

PANTXIKA.- Bai; ta zorion ori ez diotutzi-arazi bear. ¿Ez da ala?

ARROXKO.- Guk nai genuen...

PANTXIKA.- Ordu batzuek alde egitea zerajola dit, geyago nigandik ez joateko etorribazait.

RAMUNTXO.- Bai, ama; beñere ez aldeegiteko. (Amari besoetatik elduaz) .

PANTXIKA.- Gañera ni. . . ez nago ondo,egia da, bañan, ain gaizki ere,ez; eta alaitudedilla bere lagun zarrakin.

ITXUA.- ¡Betiko lagunakin!

ARROXKO-FLORENTINO.- ¡Gurekin!

APAIZ J..- Orain ere, nai dezutena egingodezute.

PANTXIKA.- Ta ederki egingo dute.Ramuntxo’k ez balu nai, naigabe bat izangonuke.

FLORENTINO (Ramuntxo’ri).- ¿Entzun aldek?

RAMUNTXO.- Ongi ziok: billa etorrizaitezte.

ITXUA.- ¡Aufa! ¡Egiña ziok!

FLORENTINO.- ¡Joango dek!

APAIZ J..- ¡Ixo! Zuen zalapartak ez ziotekPantxika’ri onik egingo; ta goazemazuteemendik.

(Ramuntxori besoak luzatuaz) .-Ramuntxo: gero arte.

RAMUNTXO.- Apaiz jauna: badakit nereamari zer laguntza eman dion, eta gaitzegiten didanaz errex aztutzen banaiz ere,ongi egiten didanaz ez naiz beñereaztutzen.

APAIZ J..- Ago ixilik txorakeririk esangabe, ta ator nere besoetara.

RAMUNTXO.- Biyotz osoarekin.

(Besarkatzen dira. Gero Ramuntxo’kapaizaren jazkiari begiratzen dio, ta berriadala ezagutzen du.)

Apaiz jauna, jazki ederra.

APAIZ J. (Sudurra beatzakin igurtziaz) .-Ez dek txarra, ez.

ITXUA.- Nik kontrabandoan pasia, taoñetakoak ere bai. . . ta len ere esan nuen,eta sudurra purrukatzen duen egunean, nikberri bat ekarriko diot.

(Guztiak par egiten dute.)

ARROXKO.- Ire billa etorriko gaituk.

ITXUA.- Gero arte.

RAMUNTXO.- Agur.

(Itxua, Arroxko, Florentino ta Apaizjauna atzetik juaten dira.)

Pilar: zuaz sendagillearengana, taesaiozu berarekin itzegin nai nukela, talenbailen etortzeko.

PILAR.- Ondo da.

(Atzetik joaten da.)

IRUGARREN IRUDIA

III

Pantxika ta Ramuntxo

(Bere amaren oñetan belaunikatuaz.)

RAMUNTXO.- ¡Ama!.. . ¡Amatxo!.. . Egiaesaidazu... ¿Gaizki al zaude?.. . ¿Noiztikzaude onela?

PANTXIKA.- Lau aste izango dek; bañan,ez adi izutu, seme.

RAMUNTXO.- Mazkaldua arkitzen zaitut. . .¿Sendagilleak zer dio?

PANTXIKA.- ¿Sendagilleak?.. . utsa.Bañan, ez bildurtu, Ramuntxo; juan danegunetan baño obetoago nere burua arkitzendiat.

RAMUNTXO (Saminki altxiaz).- Ez dakitzer dan guregandik zoriona aldendutzenduana. ¡Besteak ain errez irixten dutenzorion ori!. . . Florentino’k ezkondu dalaesan dit. . . aur bat ere omen du.

PANTXIKA.- Aur zoragarri bat.

RAMUNTXO.- Onera netorrela, MartinIribarren’en bi alabakin arkitu naiz. Ni joannitzanean nexka koxkor batzuek utzinituen; orain oso emakume egin dira, taneskatxa ederrak daude. (Oso minberaturik)Etxetik irteten Maritxo’ren ama ere ikusidet.

PANTXIKA (Batetan sumindurik).- ¡A...¡Emakume ori!. . . ¡Ezin txinixtu litekek beretxartasuna!

RAMUNTXO.- Eta guri digun gorrotoa.

PANTXIKA.- Ire gaitz guztiak, eta nereakere bai, emakume orrengandik zetorztik.

Orrek, Maritxo’k nai ez arren, moja sartuarazi dik, urrutira eramanik.. . ara, Naparruingurura.. . Amezketan uste diat. . . bañanziur ez niok. Urte betean iru moja-etxealdatu-azi zizkiok eta.. .

Eta, Ramuntxo, esaidak: ¿ire eskutitzanjartzen ukana, egia al da, edo ni ezsamintzearren jarri ukan? ¿EgietanMaritxo’tzaz aztu al aiz?

RAMUNTXO (Erdi zalantzan).- Oso aztuez banaiz ere, aztutzeko alegiñak egitenditut; baña.. .

PANTXIKA.- ¿Zer?

RAMUNTXO.- Onera iritxi naizeneanArroxko’k gai onetaz itzegin dit.

PANTXIKA.- ¿Bere anayak? ¿Eta zer esandik?

RAMUNTXO.- Maritxo’k etzuela nai. Naita nai ez eraman zutela. (Erdi zalantzan)Eta ni. . .

PANTXIKA.- ¿Zer gero?

RAMUNTXO.- Arroxko’k, nere anai batbalitz bezela, biotzetik sortzen zitzaizkanesakuntza gartsuakin itzegin dit.

PANTXIKA.- Gizarajoa, ire alde izan dekbeti.

RAMUNTXO.- Azkenean esan dit,Maritxo’k berriro ikusiko banindu...¿Nabaitzen didazu, ama, zer esan naidedan?

PANTXIKA (Kurruka izan litekenpoztasunezko keñada bat ezin gorderik) .¿Ori esan dik?

RAMUNTXO.- ¿Orrelakorik egitera jarrikobanitz, ama, barkatuko zenidake?

PANTXIKA.- ¿Barkatu?.. . Badakik bayetz.Bañan, Ramuntxo, etzakala orrelakorikegin, otoi egiten diat. . . Zorigaitza ire taarren gain ekartzea izango uke.

(Geldi aldia) ¿Zergatik ez dek egiteneskutitzan esaten ukana? ¿Zergatik ez aizartzaz aztutzen?

RAMUNTXO.- ¡Ain zalla da! Aztu nainuke, alegiñak egiten ditut, nere buruarigogor egiten diot, eta ezin. ¡Ainbeste maitenuen!.. . ¡Ainbeste!.. . Ura gabe, nere biziaeriyotzaren otz ikaragarrian estalia arkitzenda. Bakarrik, Jaungoiko ontsuak, nere

malko garratzak txukatzeko iraun-azitzendizu ama maite orri. (Ama laztanduaz) .

Alaz guztiz, neroni etzitzaidan beñereorrelako gauzik gogoratuko. Arroxko izanda. Nere burutik bota nai nituzken, etageroago ta sendoago nere naiari lotzenzaizkan asmo oyek, anayak berak neregogoan esnarazi ditu.

Arroxko’rekin itzegin baño len, eznitzan ain zorigaitz arkitzen. Maritxo’tzazgogoratzen nitzan, bai, egiya da; bañanurrun urruneko gauza batez bezela, ildakobatengatik negar egiten degunean antzera.

Bañan, nere gogoa itxaropenaren asnaspozgarriarekin bete didaten ezkero, nereburuari esaten diot: moja-etxe bat ez dalaillobia, moja-jazki bat ez ere il-kutxa. Taburu-estalki zuriaren barrenen iraungodutela oraindik bi begi beltz edermaitagarriak, bi begi zoragarri ainbestealdiz zoriona eskeñi zidatenak. Ainbeste.. .

Ama, txinixtu zaidazu: nereak zirangogo, biotz eta naimenak orrelako aldaketaegiteko, gauza gogorrak, ikaragarriakgertatu bear izan dira. Bañan, ni orain,arrekin, aurrez-aurre ikusi al banedi, nerebegiak bereetan josi al banitza.. . ¡Norkdaki!

PANTXIKA.- Egia diok.. . ¡Nork zekik!Bañan, alaz guztiz, lengo naitasun sutsuaesnatu-araziko bauke ere, ¿zer egin ezakekondoren? Gizon baten ondotik moja-etxeautzi, ta iges egiten duen emakumea, Euskal-errian ezagutu ez dan zerbait dek. Eta gero:¿non biziko ziñateke? Jende guziak zuenondotik alde egingo litekek.Fedegabekotzaz gaizki ikusiak izangoziñeteke.. . ¿Nora juan?.. . ¿Nora?.. .

RAMUNTXO (Geldi aldi txiki batenondoren, bildurti ta ixil antzean) .-Amerika’ra.

PANTXIKA (Samintsu).- ¡Amerika’ra! BetiAmerika’rako griña!

RAMUNTXO.- Etzaite asarretu, ama. Ezdet esan nai egitera nuala.. . Orain, beñerebaño gutxiago. Badakizu, asmo bat besterikez da. Asmo ori egingo det, edo ez. Bañan,nolanai dala ere, orain ez, geroago...

PANTXIKA.- Nabaitzen diat. . . ni ildakoan.

RAMUNTXO (Kezkaturik).- ¡Ez ama! ¡Oriez!

PANTXIKA.- Buruan ori dabilkikalaezagutzen diat. Gaur, nere onduan agon

ezkero obetoago egon arren, gaizki nagolabazekiat. Bañan ludi ontan nagola edobetikotasunean arkitzen naizela, asmo batbesterik ez diat izango: iri barkatu, i onetsita itzaz otoi egin zorionekoa izan adin.

RAMUNTXO.- Bai, amatxo; baña asmo orinere besoetan bete bear dezu.

PANTXIKA.- Entzun nazak, seme... ,Bakarrik gelditzen aizenean, nork itzazbegiratuko duen espa aundia ematen ziak.Ire aitatzaz ez diat beñere itzegin.. .

RAMUNTXO.- Ez det ezer jakin nai ere.(Aldendu, ta entzungor egiñaz) .

PANTXIKA.- Gizon aberatsa ukan; lagundulezaikek. Nik, nerekin ekarri indutan, emen,gure mendi tarte abetan, irekin euskaldunjator bat, gure aurrekoak izan ziran bezelaeuskaldun bene benetako bat egiteko. Alaere, apaiz jaunak, nik emanda, gordeakzeuzkak ire aitaren argazki, izen taezaubidea, eskutitzak.. . Ni iltzennaizenean, emango dizkik.. .

RAMUNTXO (Sutsu).- Eta nik surtarabotako ditut. Zuk, ni izatea nai zenuenaizan nai det. Zureetakoa, zure abendakoa,pelotaria, kontrabandixta; baña, zureaurrekoen antzera, bene benetako

euskalduna. Ta ez det beñere zure izenabesterik eramango. Beti deituko naiz:Ramuntxo, Pantxika’ren semea.

LAUGARREN IRUDIA

IV

Lengoak, Itxua, Arroxko eta Florentino.Geroago Pilar.

ARROXKO (Besteakin atzetik sartuaz).-Egiña ziok. Beti bezela, biak alkarrekinjokatuko diagu; ta beste alderditik, Lasartebi anayak.

PANTXIKA.- ¿Erri guzia, Ramuntxo ikusinayean egongo da, e?

ITXUA.- Gaur ez da geldituko arkakusorikere, pelota-tokira joan gabe.

PILAR (Atzetik sartuaz).- Sendagilleakesan dit, lenago bear ez bada, illunabarreanetorriko dala.

PANTXIKA.- Ederki. Ordurako pelota-jokutik etorriko aiz.

RAMUNTXO.- ¿Bañan, pelotan jokatze ori,egietan al da?

ARROXKO.- ¿Zer uste ukan bada?

PANTXIKA.- Bai, bai; joatia, jokatzea tairabaztea nai diat.

ITXUA.- Joan baño len irabazia dauka.

RAMUNTXO.- Ama: orrela nai badezu...

PANTXIKA.- Bai, bai.

RAMUNTXO.- ¿Baña, jantzi onekin jokatubear al diat?

ARROXKO.- Agertu beintzat, bai.

ITXUA.- Ori dek. Eta gero an bertanaldatuko aiz.

FLORENTINO.- Geronek eramango diaguguzia.

PANTXIKA.- Armario orretan daudegaltzak, gerrikoa, alkandora ta boina.

PILAR.- Ta xextua, an zintzilik.

ARROXKO.- Ekazkitzu.

(Pilar’ek armariotik jazkiak atera tagizonai ematen dizkie).

RAMUNTXO (Amarengana joan etabesarkatuaz).- Amatxo: beste besarkadabat.

PANTXIKA.- Gero arte, seme.

RAMUNTXO.- Bereala emen natzaizu.

FLORENTINO.- Guzia artu diagu.

ITXUA.- Goazemak bada.

RAMUNTXO (Atzeko atetik).- ¡Amatxo!

(Gizaseme guztiak atzetik juaten dira)

EZKUTA-ZAPIA JEXTEN DA

IRUGARREN LAUKIAREN AMAIA

LAUGARREN LAUKIA

Aurreko ezkaratza bera. Iruditegian ezdago iñor. Atzeko atea itxia. Illunabarra da.Leyotik argi izpi bat sartzen da. Geroago taillunago.

LENENGO IRUDIA

I

Apaiz Jauna ta On Bernardo

(Ezkuta-zapia igo ondoren Apaiz jaunata On Bernardo eskuitik sartzen dira).

APAIZ J..- ¿Beraz, zure iritzia da.. .?

ON BERNARDO.- Ramuntxo’ri berebereala deitu bear zaiola, bere amarenazken asnasa jaso nai badu. Sendakintzakaldi onetan, apaizari bere txanda utzibesterik ezin egin lezake.

APAIZ J..- Onezkero pelota sayoa amaitukozuten, eta Ramuntxo’k bereala emen izanbear du.. . ¿Ta zuk ez al dezu ikustenitxaropen izpirik?

ON BERNARDO.- Egin liteken guziaalperrikako dala, txinixtu zenidake. Atzoesan nizunaz gogoratu zaite: gaitz onetanaldaketarik txikiena agertzen bada,alditxarra nai ta naiezkoa izango degu.Zorigaitzez asmatu egin det.

Ramuntxo zetorrela jakin zuen uneberetik, gajo au bere onetatik atera zan, etageroago ta bizituago, geroago ta sutsuagoegon da.

APAIZ J..- Eta gauza arrigarria. Ez daoraindik bi ordu, obetoago zegola berakesaten zidala.

ON BERNARDO.- Gaitz abetan susper-aldioyek askotan izan oi dira, bañan geyenetantxarrera jotzen dute. Susper-aldi abenondoren, apal-aldia, erori-aldia etortzen da,ta bereala eriotza.

Biotza nekatua dauka, giza eroria,batere ez digu laguntzen... ta, ala, miraribatek bakarrik.. . eta ori ez da neridagokidana, zuri izatekotan.. .

(Ixil aldia) Orra bada, beste gaxoaiagertu bat egitera nijoakiote, ta gerobiurtuko naiz.

(Biak geldi geldirik atzeko ate alderajoaten dira. An gelditu, ta beste ixil aldia).

Gero arte.

APAIZ J..- Zuaz ondo.

(On Bernardo atzetik dijoa. Apaiz jaunaaurreratzen da).

¡Jaungoiko altsua! ¡Jaungoiko ona!Emakume gajo orri noiz deitzen diozu zurealdamenera. ¡Eta, i , Ramuntxo, atsekabea,etorrera ederra egin dek errira!

(Eskuiko atetik juaten da. Or uste izanbear da Pantxika’ren gela. Geldi aldi laburbat).

BIGARREN IRUDIA

II

Ramuntxo, Arroxko, Florentino, Itxuata Lasarte bi anayak

(Atarian Ramuntxo’ren aldeko gorakentzuten dira. Ojuak gero ta alderago.Ondoren Ramuntxo ta lagunak atzeko atetik

sartzen dira. Ramuntxo, Arroxko, taLasarte bi anayak pelotari jazkian.Pelotarako txextuak berekin dakarzkite).

ITXUA (Lenengo sarturik).- ¡Aurreramutil! ¡Ori dek jokatzea, ori!

ARROXKO.- ¡Mutillak, ayek sakiak!

FLORENTINO.- ¡Eta ayek errestuak!

ARROXKO.- Ez dik uts bat egin.

LASARTE.- Politak giotzikan orriirabazteko.

RAMUNTXO.- Ori ez; ni joan nitzanetikasko aurreratu dezute bi anayak.

LASARTE.- Utsa.

ITXUA (Ramuntxo’ri).- Aizak, i; irebaimenarekin argia pixtutzera niak, emenez dek ezer ageri ta.

(Armario gañean dagon argiontziapixtutzen du).

ARROXKO.- ¡A zer poza artuko duen ireamak! Esan bear diok, zer ongi-etorria eginditekan erritarrak.

FLORENTINO.- Eta zenbat txalo entzunditukan.

ITXUA.- Ama oyeratua izango dek. Bart ireetorri bearrakin ez omen zikan begirik itxita.

RAMUNTXO.- Orain ere, nere zalantzanegongo dek.

ARROXKO.- Zer egin dekan jakin naikodik.

FLORENTINO.- Eta irabazi duela.

RAMUNTXO.- Esatera nijoakiok.

ITXUA.- Ua, bai, ua.

(Ramuntxo eskuiko atera dijoa, taalderatzekoan Pilar’en antsiak entzutendira. Ramuntxo bat batetan gelditzen da, tabesteai begiratuaz galdetzen die):

RAMUNTXO.- ¿Pilar al da negarrezdagoena?

ITXUA.- Ala zirudik.. .

(Besteak zoritxarra ulertuaz ixilikgelditzen dira).

RAMUNTXO (Ikaratuta).- ¿Nere amari?.. .¡Ama! ¡Amatxo!

(Ate aldera juaten da, bañan arairixtean Apaiz jauna agertzen zaio, tagelditu-azitzen du).

IRUGARREN IRUDIA

III

Lenguak eta Apaiz jauna

APAIZ J. (Atean agertuaz).- Ramuntxo...Nere semea.. .

RAMUNTXO (Zorigaitza nabaituaz) .-Apaiz jauna,. . . esan bezait. . . ¿Nere ama...?

APAIZ J..- Ire izena esanaz, bere ezpañakbetiko itxi dizkik.

(Au entzutean, lagunak txapelak kendu,buruak makurtu, ta ixilik gelditzen dira).

RAMUNTXO.- ¡Il da!

APAIZ J..- Bai, ludi onetarako il da. Baña,an, gure egipen zuzenak saritzen diran goieder artan, betiko biziko da.

RAMUNTXO (Negarrez).- ¡Ama!.. .¡Amatxo nerea!.. .

(Itxua ta bere lagunak Ramuntxo’ganaalderatzen dira).

ITXUA.- Ramuntxo,. . .

ARROXKO.- Nere anai Ramuntxo,.. .

RAMUNTXO.- Utzi nazazute.

(Ama dagon ate aldera egiten du).

APAIZ J..- ¿Nora ua?

RAMUNTXO.- Ikusi nai det.

APAIZ J..- Baña...

RAMUNTXO.- Ez bedi larritu. Gizona naiz,sendo nago. Eta oraingo samintasun onekbeste iñolako samintasunen antzik ez izanarren, nere buruaz nagusituko naiz. Ez dutenere karraxiak bere atseden donearenixiltasuna eragotziko. Nere ezpañak, lenagoainbeste aldiz esnatzeko bildurraz bere

bekokira irixten ziran baño xamurragomusu emango diote.. . Gizona naiz.. .

APAIZ J. (Ateko sarrera erakutsiaz).- Ua.

(Ramuntxo juaten da).

LAUGARREN IRUDIA

IV

Lengoak Ramuntxo ez bestiak. Au,azkenean, berriro sartzen da

(Geldi-aldia, Apaiz jaunak otoi ixil bategiten du. Besteak, buruak bera, oso ixilikdaude).

APAIZ J..- Orra, atsekabea, poztasunetikzeñen alde dagon. Aistiyan, Ramuntxo’renetorrerakin, etxe au zorionez bete da.Eguzkiaren errañu guzia poztutzen duen batbezela izan da.. . Ta, orain,. . . ikustendezute, ama gajoari bizia ekarri zion errañuberak, eriotza ekarri dio.

ITXUA.- ¡Pantxika gajoa!

FLORENTINO.- ¡Eta Ramuntxo gizarajoa!

LASARTE.- Ez dik orain, erri ontan gelditunaiko.

ITXUA.- Ez noski. Laster dek Amerikan.Nola Euskalerrian ez zayon gelditzenmaitasunik.. .

ARROXKO.- Ori. . . ikusiko diagu.

RAMUNTXO (Begiak negarretandaukazkiela irteten da. Abotsa osoilluntsua).- Arroxko: oraintxe erri onetanetzaidak ezer ere gelditzen. Aistiyan, nereama... nere ama aulki onetan exerita, eta nibere oñetan, gure asmuak esan ziozkat, etabarkapena agindu ziak. Nere amarengorputz maitagarria lurrak estaltzen duenbezin laster, ire bear nak. Moja etxe bat ezda illobia, moja-jazki bat ere ez il-kutxa.

APAIZ J..- ¿Nola? ¿Ausartuko itzake.. .?

RAMUNTXO.- ¿Aren billa juaten? Baterekezkik gabe. Nere bizia poztutzen zuenguzitik ura bakarrik gelditzen da. Ta nerebegiak bereetan josten ditudanean, nikjakingo det aren gogoan bizi dan oraindikRamuntxo’ganako oroipen eta maitasuna.

EZKUTA-ZAPIA JEXTEN DA

BIGARREN EGINTZAREN AMAIA

IRUGARREN EGINTZA

BOSTGARREN LAUKIA

Eskuiean Ramuntxo’ren etxeko aurrea.Bere erdian ate bat. Atze guzia ixten duelaorma bat. Orma onek, betik gora gizonbaten neurria izango du. Onen aurreanarrizko malla antzeko bat, bai esertokitzat,baita ere bere gañetik beste aldea ikusteko.Oso atzean mendiak eta abar. Ezkerreanorma batean sarrerako atea. Gañerakoanzugatzak eta abar. Egunez da.

LENENGO IRUDIA

I

Itxua, bereala Ramuntxo

Ezkuta-zapia igotzen danean, Itxuazaoro (látigo) bat bizkarretik zintzilikduela, ezkerreko atetik sartzen da. Eskuikoatea itxia egongo da, bertan kaskateko txikibatzuek ematen ditu, ta ixil antzean deitzendu.

ITXUA.- Ramuntxo... Ramuntxo...

(Eskuiko atea iriki ta Ramuntxoagertzen da).

RAMUNTXO (Jakin nairik).- ¡A! ¡Itxua!¿Zertan gera?

ITXUA.- Egiña ziok. Zaldiak, gurdia tagidaria (bere burua erakutsiaz) gertuzioztik.

RAMUNTXO (Poz pozik).- Azkenean ereartaratu aiz.

ITXUA.- Ez berialakoan. ¡Bañan,Ramuntxo’gatik zer ez nikek nik egingo!

RAMUNTXO.- Eskerrik asko.

ITXUA.- Bañan, nere buruarekin gora-beraaundiak ibilli biar izan dizkiat. Itxua, nereburuari ematen niokan, i kontrabandixtaaiz; bai, ta zer, erantzuten nikan,kontrabandixta bat ez dek lapurra. Bai,baña, Itxua, entzun zak ondo: ik, orain arte,guzitatik pasa dek, jateko, erateko, jazteko,apainketarako, guzitatik; guzitatik; bañanik oraindik ez dek mojik kontrabandoanpasa. To, ala dek. Iii . . . igarriko diyok.Ramuntxo gizarajuak Maritxo beste ametsikez dik. Laguntza eskatzen ziak. ¿Nolaukatu? Tira; orrela egon gabe, zirt edo zart

egin zak. ¿Bai edo ez? Ara: bat, bi, iru,. . .¡Egiña ziok! ¡Ramuntxo’nak! Ik nai badek,moja-etxetik aterako diat, ez Maritxobakarrik, baita tximiniko kia ere.

RAMUNTXO (Besarkatuaz).- Itxua, nerelagun zarra, ikusten diat ez dekala beñereuzten alaitasuna.

ITXUA.- Ezta utziko’re. Alaitasuna galtzenduen egunean, Itxua’renak egin dik.Alaitasuna biar biarrekoa diagu, aizeabezela, argia bezela, sagardoa bezela. Ni eznak entierro batera joaten, eta al banu,nerera ere ez nindukek joango. Malko batikusten badet, txukatzen lagunduko diat,bañan atsekabetik alde, alde. Itz gutxitanesateko, alaitasuna dek nere aita, nere ama,nere anaya,.. . nere izate guzia.

RAMUNTXO.- ¡Zorionekoa aiz!

ITXUA.- ¡Ta, i ez! Ordu gutxi barru,ainbeste maite dekan emakumea irebesoetan eukiko dek; etzi Santander’enitxas-ontzian zerate; andik BuenosAires’etara.. . Ta bidean ezkondu naibadezute’re, apaiza ontzian izango deknoski. Orra gauza bat nik egingo ez nukena.Legorrian ezkontzeak buruko txorabioaematen ziak, eta ¡ia, itxasoan!

RAMUNTXO.- ¿Bañan uste al dek, nerekinetorri naiko duela?

ITXUA.- Usteko ez diat ba. Asko aldatubearko zikan bestela.

RAMUNTXO (Buru-auste aundiarekin).-Etzekiat bada. Garaya alderatzen dijoanbezela, itxaropena aldendu egiten zaidak...¡Berriro ikusi! ¡Nereganatu! ¡Eta betikonerea izan!.. . Egia izateko zorion aundiegiadek. Bañan ez dik nerekin etorri naiko... taorduan neretzako guzia amaitua ziok.

ITXUA.- Mutil, ez aiyela orren kirtenaizan. Gezurra zirudik, orrenbestetxorakerirentzat, ire buruan tokia izatea. Eznazakela bada neri orrelakorik aitatu, tabear danaz itzegin zagun. ¿Oraindaramakan asmo onetzaz, ez al dek iñorekinitzegin?

RAMUNTXO.- Arroxko’rekin eta irekinbakarrik.

ITXUA.- Ederki egin dek. ¿Etaigarobideak?

RAMUNTXO.- Neronekin zeuzkat, eta baitaere ontziko txartelak. Gauza bat bakarra ezzeukat oraindik.. .

ITXUA.- ¿Zer gero?

RAMUNTXO.- Nere Maritxo.

ITXUA.- Ori ere laster izango dek bada.¿Itxuak asmo batean begia jartzen duenean,utsegiten ikusi al dek beñere? Oraingoanere ez dik utsegingo bada. Moja-etxe bat.. .¡bo! Moja gajo batzuek... ¡bo! ¡Ez aldizkitek karabineruak añako biboterikizango! Ta, izanda ere ¿zer? Oituak giotzik.Ta... garaya aurrera ziak eta zaldiakkakotutzera niak. ¿Arroxko onera etortzekogelditu al da?

RAMUNTXO.- Ala esan zidak.

ITXUA.- Baztar abei azken agurra eginakiotek bada, ordu-laurden bat barru emennak nere zalburdiarekin ta. ¡Nerezalburdian! ¡Nere zaldiakin! ¡Eta ni gidarinaizela! Usteko ditek aizela.. . ¿Nor esangodet nik?.. . zera.. . Madan Panpodur.

RAMUNTXO.- Agur, Itxua.

(Itxua ezkerretik joaten da.)

BIGARREN IRUDIA

II

Ramuntxo, gero Florentino

RAMUNTXO (Bakarrik gelditzen danean,zigarro bat atera ta pixtuko du, bañanlenengo txupaldian botatzen du.)

Ezpa au.. . zalantz onek, nere barrenasutan gal gal jartzen dit. . . ¡Maritxo nitzazaztu bada!.. . Nere naitasuna baño beremoja-aupidea nayago badu... Egia da,Itxuak dion bezela, indarrez neretunezakela.. . Baña, nik nai dedana ez da beregorputza, bere biotza baizik.. . eta berebiotzak.. . ¿len nai zuena, naiko ote duorain?

(Bakarizketa asten danean, barrenenEuskal-erriko mendi-gurdien karrankaentzungo da. Karranka ori geroago taalderago entzungo da. Geroxeago, ormarenatzetik, atzeko aldean, eskuitik ezkerreradijoala erratz (retama) pilla bat agertukoda. Onek, Florentino’k daraman gurdiarengaña iduritu bear du. Gañera, beyakgidatzeko Florentino’k daraman akulluaikusiko da. Erdira irixtean gurdia gelditu,ta Florentino orma gañetik agertuko da.)

FLORENTINO (Pozez).- ¡Ramuntxo!

RAMUNTXO.- ¡Florentino!.. . Ator.

FLORENTINO.- Ezin nezakek. Gurdiakinniak; bei berriak dizkiat, eta ezin bakarrikutzi nezazkikek.

RAMUNTXO.- Ire uste gabeko agerketakasko poztu niok; orrela azken agurraegiteko aldia eman didak.

FLORENTINO.- ¿Bañan, egitan, ba al ua?

RAMUNTXO (Samintsu).- Bai, Florentino.

FLORENTINO.- ¿Ameriketara?

RAMUNTXO.- Ameriketara.

FLORENTINO.- ¿Aberastera?

RAMUNTXO.- Ori. . . Jainkoak zekik.

FLORENTINO.- Euskal-erritik orrenbestejende joaten danean, diru asko izan bear dikan. Mutillak, ori joan bolada izaten dekemen... bañan ni ez niotek arrapatuko.

RAMUNTXO.- ¿Ik ez dek, aizen bañogeyago izateko zalerik, e?

FLORENTINO.- ¿Naizen baño geyago?¿Zertarako? Igo adi, ta begira zak.

(Ramuntxo orma gañera azaltzen da.)

Begira akiok zer bei parea; probintzianez ziok oberik. Ukulluan beste bibazeuzkat.. . banen banakuak. Gure etxea,ez diat esango jauregi bat dala; bañan gureadek beintzat, eta besteren jauregia baño,geronen etxea nayago diagu.

Mutil koxkor, musu gorri bat, bazeukat,osasuntsuagua dek, indar batzuekbazeuzkak... laster aitari burrukan egingoziok.

Nere emazteak berriz, egunetik eguneramaiteago niok... ¿Zer geyago eskatuko diat?Ez, Ramuntxo, ez; an diru asko irabazikodek, balitekek; bañan, gu jayo geran lurberean, gure etxe jatorrean, guretarrenartean arkitzen degun zoriona, ez dekdiruakin erosten dana.

RAMUNTXO.- Ez noski.

FLORENTINO.- Toki urruti ayek, gureenaldean askoz ederragoak izango dituk, ezdiat ezetz esango...

RAMUNTXO.- Esan zak bada, Florentino,ezetz esan zak. Ludian dan tokirik ederrenagure Euskal-erria dek. Eta gu biyon artean iaiz zoriontsuena; ik ondoena oldozten dek.

FLORENTINO.- Orrela uste badek,¿zergatik ua bada?

RAMUNTXO.- Ni.. . Florentino.. . ludianbakarrik nagolako. I, nai izan dekanemakumearekin ezkondu aiz, eta berarekinetxea zorionaz bete dek; nik berriz.. . ¿aztual zaizkik nere gertaera garratzak?

FLORENTINO.- Izan ere. Egia dek... Eznikan ori esan biar.. . Barka nazak,Ramuntxo,.. . asto bat nak... ez nikan ez.. .barka nazak.

(Geldi aldi bat. Gero, izketa aldatu naibalu bezela.)

Eta, ¿noiz ua?

RAMUNTXO.- Gaur bertan, emendik pixkabatera.. . Gaur gabean ez diat lo egingo nerejayoterrian.

FLORENTINO.- Bada, Ramuntxo, ondoibilli . Ta egunen batean erri onetarabiurtzen baaiz, nere etxea irea dalabadakik; eta txinixtu nazak, nere eskuan

balego, kendu ditekan zoriona pozikemango nikek.

RAMUNTXO (Esku emanaz).- Eskerrikasko, Florentino.

FLORENTINO.- Eta, badakik, e?.. . ondoibilli . . . lagunaz ez aztu.. . ta zartzaroan badaere, oraindik berriro alkar ikusiko diagu.. .Besteak etortzen dituk beintzat eta.. . i’reetorriko aiz.. .

RAMUNTXO.- ¿Nork zekik?.. .Denborarekin.. . Onenean...

FLORENTINO (Kupitsu besarkatuaz) .-Agur, Ramuntxo.

RAMUNTXO.- Agur, Florentino.

(Besarkada luze bat alkarri ematendiote. Azkenean Florentino’k begiakgarbitu, ta orma atzean jeisten da. Berrirogurdiaren karranka ots entzuten da, tagurdia ezker aldera dijoa oso ayendu arte.Ramuntxo’k orma gañetik begiratzen dio.Karranka geroago ta urrutiago entzuten da,oso itzali arte.)

IRUGARREN IRUDIA

III

Ramuntxo ta Arroxko

RAMUNTXO (Malkoak txukatu ondorenormatik jeisten da).- Maritxo’k ondo artukobanindu, ni ere zoriontsu izango nitzake.

ARROXKO (Jantzi zorro bat galtzarbeanduela, ezkerretik sartzen da).- Naidekanean joango gaituk. Uste bañonberanduxeago netorrek, amak etxetik aldeegiteko zai egon nakelako,.. . badakik, abekarrapatzeko. (Jazki-zorroa erakutsiaz.)

RAMUNTXO.- ¿Zer dek ori?

ARROXKO.- Beste edozeinentzat emakumejazki batzuek. Iretzat. . . zoriona.

RAMUNTXO.- ¿Zoriona?

ARROXKO.- Bai bada. ¿Zer uste ukan, nerearreba, monja jantzian Amerika’ra joangozala?

RAMUNTXO (Pozturik).- ¡Bere jantziak!

ARROXKO.- ¿Iri etzitzaikan bateregogoratuko?

RAMUNTXO.- Ez ta jantzirik bazan ere.

ARROXKO.- Ez dituk noski azkenekoerakoak izango, baña arrapatu ditudanegokienak abetxek dituk. Begira akiok.(Gorputz bat erakutsiaz.)

RAMUNTXO.- ¡A zer oroipenak! Maritxo’kgorputz au zeukakan jantzia, orain iru urte,soldaruzkara joateakoan, azken agurra eginnionean. ¡Orduan, alkarganako zer naitasunbizia gure biotzetan! ¡Ordutik, zer aldaketaminkorrak! ¡Beso onetatik elduta, eleizakoateetan egon nindukan azkenengo aldiz.. .!

ARROXKO.- Bada, berriz ere, besoonetatik elduta egongo aiz.. . bañaMaritxo’ren besoa barrenen sartuta.

RAMUNTXO.- ¿Beraz, Maritxo’k naikoduela uste dek, e?

ARROXKO.- Ez diat bada usteko. Nikbazekiat nola erdi arrastaka eraman zuten;jakin diat ezin oitu dala, gabetan negarrezegoten dala.. . Ta ori guzia, jakiña ziok, imaite auelako dek.

RAMUNTXO (Pozez zoratzen).- ¿Egietan?

ARROXKO.- Bestela, ¿uste al deklaguntzen diaten bezela lagunduko nikala?Baña, bazekiat i ikusten auenean, moja-etxeta mojak utzita, irekin joango dala.

RAMUNTXO (Oso zoraturik).- Bai, bai,ongi diok. Ala izan bear dik. Nere kezkakgezurrezkoak dituk. Egia irea dek... Itxuaori ere etzetorrek berealakoan.

LAUGARREN IRUDIA

IV

Lengoak eta Itxua orma atzetik

(Aldentzen dijoan zalburdi batenzintzarri otsa entzuten da.)

ARROXKO.- Emen dek bera. Zintzarri oyekbere zaldienak dituk.

RAMUNTXO (Asnas pozgarriarekin) .-Azkenean ere!

(Etxean sartzen da. Bereala giltza batekinatera, etxeko atea itxi, ta giltza gordetzendu.)

¡Agur nere oroipenetako txokoaren ormazar maitagarriak! ¡Bigarren aldizzuengandik aldentzen naiz, bañan,oraingoan, zuek geyago ez ikustekoonenean!

ITXUA (Orma gañetik azalduaz).- Naidezutenean etorri, emen niok ni.

(Arroxko’ri) Aizak i, Arroxko: ¿ezdakikala, or bidean, bakar bakarrik,aspaldian nai nuen bezela, nor arkitudedan?

ARROXKO.- Nere ama.

ITXUA.- Ber bera.

ARROXKO.- Eta bazekiat, aspaldian esannairik aukazkikan petralkeri guziak, bateanbotako izkala.

ITXUA.- Ez bada.. . orra nola gauzak izatendiran. Bakarrik zijoalako, ez nak ezeresaten ausartu. Etzak ondo iruditu. Beste biedo iru lagunekin arkitu izan banu, entzunbearko zizkidan bada.

ARROXKO.- ¿Onezkero, zertarako? Ordugutxi barru, Ramuntxo ta nere arrebazoriontsuak izango dituk.

ITXUA.- Ala dek. Goazemak, Ramuntxo.

ARROXKO.- Goazemak, eta ez kezketanegon. Nere arreba ire zai dagola gogoratuadi.

RAMUNTXO.- Egia diok. Maritxo nere zaiziok.

ITXUA.- Ni’re bai, ire zai niok; eta zaldiakere bai.

RAMUNTXO.- Goazemak bada.

(Ramuntxo ta Arroxko ezkerretik irtetendira.)

ITXUA.- ¿Ba al gera? Aide bada. ¡Yiip!¡Karabinero! ¡Yiip!.. .

(Zigorraren zartada entzuten da, gerozaldien zintzarri otsa urrutiratzen dijoalata.. . geldi geldirik.. .

EZKUTA-ZAPIA JEXTEN DA

BOSTGARREN LAUKIAREN AMAIA

SEIGARREN LAUKIA

Amezketa’ko moja etxeko itz-gela.Atzean sarrerako ate aundia. Eskuiean,lenengo ate bat, gero leyoa. Leyopeanlurrezko pegar aundi bat. Ezkerrean, maibaten gañean, Birjiñaren irudi aundi bat,aldamenetan lorontziak lorez beteakdituela. Iruditegian zabalduak lastozkoalkiak.

LENENGO IRUDIA

I

Lekaidaba ta Sor Balentina, AsieranMaritxo ta beste Moja batzuek

Illunabarra da. Ezkuta-zapiaaltxatzerakoan ez dago iñor iruditegian.Gero moja bat atzean ezkerretik eskuiraigarotzen da. Bereala atzeko ezkerreanMaritxo moja jantzian ta lore zuri xorta bateskuetan duela azaltzen da, ta beste mojabat eskuiean. Alkarri agur egin ondoren,Maritxo aurrean eskuiko atetik joaten da tabeste moja atzeko ezkerretik. Maritxo’k,alde egindakoan Lekaidaba ta Sor

Balentina alkarrekin izketan baletoz bezelaatzeko ezkerretik sartzen dira.

SOR BALENTINA.- . . .orra bada, emenegon dan lenengo illabeteetan, bere gogoakain bearrekoa duen pake donea, gure arteanarkitu zuela zirudien.

LEKAIDABA.- Nik ez det beñereorrelakorik uste izan. Neri beti kezkatsu taatsege iduritu zait. . . eta, Sor Balentina,siñetsi nazazu, gure Maria Anjelika gaxoakbadu oraindik ludian espatzen duenzerbait. . . Orren moja-izatea, zorigaitzez, ezdakit ez ote dan gogorrean egiña ere.. . ¡SorMari Anjelika gaxoa!

SOR BALENTINA.- Diotenez, ezkontzekoasmoetan ibilli bear zuen, Lasarte’ko gaztebatekin, pelotari bikaña, Aprika’ra joanzana.. . ¿nola deitzen zioten bada?

LEKAIDABA.- Ramuntxo.

SOR BALENTINA.- Alaxen da, Ramuntxozan.

LEKAIDABA.- Orain Ramuntxo bere errirabiurtu omen da, ta Sor Maria Anjelika’kjakin duen ezkero, kardaba zerbaitdabilkiela iduritzen zait. . . Bañan, goazen

gu gure egitekora. Lorontzi abei ura aldatubear diegu. ¿Ur garbia ekarri al dezu?

SOR BALENTINA (Pegarra erakutsiaz) .-Pegar orretan daukazu, ama.

LEKAIDABA.- Ederki.

(Mai gañetik lorontzi batzuek artu,leyoa iriki ta andik ustutzen ditu. Uneonetan, zalburdi baten txintxarri otsaurrutira entzuten da.)

Zalburdien bat izan bear du.

SOR BALENTINA.- Bai, Ama; ta etxe doneonetara dator.. . ¿Nor izan liteke?

(Zintzarri otsa alderago.)

LEKAIDABA.- Gaxo dagonen batentzatsendagai billa etorriko dira noski. SorBalentina, guk gure lanari jarrai dezaiogun.Lorontzi au ar zaidazu.

(Lorontzi bat aurreratzen dio, baña SorBalentina’k ez dio begiratzen ere.)

SOR BALENTINA.- Zaldi zintzarri oiek ezdira ezagunak... ez dute izan bear inguruabetakoak...

LEKAIDABA.- Baña, Sor Balentina,. . .

SOR BALENTINA.- Ez, ama, ez; inguruabetako zintzarri otsak ongi ezagutzenditut.

LEKAIDABA.- Baña, Jaungoikoarenizenean, lorontzi oni eldu zaiozu.

SOR BALENTINA.- ¡A! Azketsi, Ama.

(Zintzarri otsa, moja etxeko ateetanzalburdia gelditu balitz bezela ixiltzen da.Sor Balentina, lorontzia artu arren, lenbezela zalantzetan dago.)

Ara: gelditu da.

LEKAIDABA.- ¿Zer gero?

SOR BALENTINA.- Zalburdia.. . Orduabetan ¿nor izan liteke?.. . Inguru abetakoakez dirala ziur nago.

(Sor Balentina’k bere zalantzakin ez duegiten gauza zuzenik. Lorontzi okerrekoakematen eta abar.)

LEKAIDABA.- ¿Sor Balentina, nondaukazu burua?

SOR BALENTINA.- Atarian, Ama.

LEKAIDABA.- Ez da ori moja batidagokiona.

SOR BALENTINA.- Nor dan jakin nayak...

LEKAIDABA.- Geyegizko jakin naya obenbidea da.

SOR BALENTINA.- Azketsi, Ama.

(Biak beren lanari jarraitzen diote, taune onetan moja-etxeko zintzarriaren otsaentzuten da. Bi mojak arriturik gelditzendira.)

¡Ateko zintzarria!

LEKAIDABA.- ¿Zer bear ote dute?

SOR BALENTINA.- Inguru abetakoak ezdirala, badakit.

LEKAIDABA.- Ar zazu giltza, ta nor danikusi zazu.

(Giltza Sor Balentina’ri ematen dio,ondoren Sor Balentina atzeko atera joan, taan gelditzen da.)

SOR BALENTINA.- ¿Bañan, garai ontan,nor izan liteke?

LEKAIDABA.- Zuaz, eta jakingo dezu.

SOR BALENTINA.- Ezin somatu det. . .

(Sor Balentina atzeko ezkerretik joatenda.)

LEKAIDABA.- Onera norbait badator ere,gela pixka bat txukundu bearko det.Aldareko apainketak geroxeago tajutuko alditugu. Erredura aundia izango nuke, gureAma maitearen jai ospetsuan, bere aldarealoretegi zoragarri bat egin gabe ikusikobanu.

SOR BALENTINA (Berriro agertuaz) .-Ama,.. . Mutil gazte bat da; bere arrebamoja ikusi nai omen du.

LEKAIDABA.- ¿Eta arreba moja ori, norda?

SOR BALENTINA.- ¡A! Ez naiz galdetzeagogoratu. Azketsi, Ama.

LEKAIDABA.- Dana dala, datorrela.

SOR BALENTINA.- Nik esan bezela, ez dainguru abetakoa...

LEKAIDABA.- Datorrela esan det.

SOR BALENTINA.- Bereala, Ama. (Joatenda.)

LEKAIDABA.- Sor Balentina'k bezela, nikere nere buruari galdeera bera egin bearkodiot: ¿nor izan liteke? Gure moja batenanaya.. . Anayak dituzten mojak bat bañogeyago badira. ¿Nor izan liteke?

(Illuntzen dijoa. Gizon oin otsa entzutenda.)

Dana dala, emen da bada.

(Sor Balentina aurretik dala Arroxkoatean agertzen da.)

BIGARREN IRUDIA

II

Lengoak, Arroxko, Ramuntxo ta Maritxo.

ARROXKO.- Arratsaldeon.

LEKAIDABA.- Baita zuri ere.

ARROXKO.- Arrebarekin egon nai nuke.. .Ikusi al baledi.. .

(Arroxko pixka bat aurreratzen da.Ramuntxo atzean illunpetan gelditzen da.)

LEKAIDABA (Baretsu).- ¿Nor da ikusi naidezuna? ¿Nor da zure arreba?

ARROXKO.- Nere arreba, Maritxo da; zuekemen Maria Anjelika deitzen diozutena.

MARITXO.- ¡A!

(Maritxo’k eskuiko gelatik Arroxko’renitzak entzun ditu, ta oju bat egin ondoren,eta eskuetan lore zuri batzuek dituelaagertzen da.)

LEKAIDABA.- ¡A! Sor Maria Anjelika,zure anaya degu emen... Ongi etorria izanzaite. Aurrera, aurrera, adiskide onak,.. .aurrera biak, atze ortan beste bat dagolaikusten det eta.. .

(Biak sartzen dira. Maritxo’k Ramuntxoikusten du; ta larriarekin loreak eskuetatikiges egiten diote.) (Sor Balentina’ri)

Sor Balentina, pedarra eraman zazuemendik.

(Sor Balentina pedarrarekin atzetikjoaten da. Lekaidabak alkiak aurreratzendizkie.)

Exeri zaitezte. Guztiak exeri gaitezen.

(Lekaidaba ta Arroxko exertzen dira.Ramuntxo zutik gelditzen da. Maritxo alkigañean jartzen da, erori balitz bezela, taburua bera ta iñori begiratu gabe gelditzenda. Geldi aldia.)

Bañan, iya illunpetan gaude emen. BigarDagonillaren amabosta. Egunak laburtzendijoazela nola ezagun dan.

(Altxa ta Maritxo’ri)

Itxoin pixka bat, Sor Maria Anjelika,argi bat ekartzera nua ta. Orrela zureanayaren arpegia obetoago ikusiko dezu.

(Lekaidaba atzetik joaten da. Arroxkoaltxa, Ramuntxo’gana pauso bat eman etagelditzen da. Ramuntxo’k, bere eskuetanboinari jira emanaz, Ama Birjiñarenirudiari begiratzen dio. Maritxo, lenbezela, ixil eta eroria dago. Itz bat ere ezda beren artean sortzen. Geldi-aldi batenondoren Lekaidaba argi batekin etortzenda, ta mai gañean uzten du.)

(Arroxko’ri Ramuntxo erakutsiaz)

¿Eta au?.. . ¿Beste anairen bat izango danoski!

ARROXKO.- Ez, ama; nere lagun bat da,laguna besterik ez.

LEKAIDABA.- ¿Bañan, zergatik altxazerate? Goazen, exeri zaitezte. Anayaarrebaren aldamenean. Zu, emen.

(Arroxko Maritxo’ren aldamenean etaRamuntxo aurrean exeri-azitzen ditu.)

Eta itzegin zazute orain zuen errikogauzetaz.. . Ainbeste zer esan izangodezute.. . Baña, nola, ¿itzegitea lotsatuegiten al zerate? ¿Ni aurrean nagolakoonenean?.. . Ori besterik ez bada lasterantolatuko degu.

(Altxiaz) Orra bada, bakarrik uztenzaituztet, eta era ortan alkarri nai guziaesan zenezaioteke.

(Ramuntxo’gatik) Gazte au nerekindatorrela, ta baratzara joan-etorri bategingo degu.

ARROXKO.- Ez, Ama; ez dijoala nerelaguna, geldi dedilla.. . Orrengatik ez diguajolik.

LEKAIDABA.- Ederki. Orrela biakberarekin itzegingo dezute.. . Or gelditzenzerate, bada,. . .

Bañan, au nere burua; bideko ibilketaznekatuta, onenean egarriak zerate, taesateko bildurrez.. . eta ni orretaz bateregogoratu gabe.

(Maritxo’ri) Sor Maria Anjelika, atoznerekin, eta labetako txiki bat ekarrikodiegu; orduan baliteke itzegiteko gogogeyago izatea. Goazen bada billa.

(Lekaidaba joaten da, ta bere ondorenMaritxo.)

IRUGARREN IRUDIA

III

RAMUNTXO TA ARROXKO

ARROXKO (Ramuntxo’ri alderaztuaz).-Lenago, bakarrik utzi gaituztenean, ¿esanbear iyokana, zergatik ez diok esan?

RAMUNTXO.- Zergatik ez diyodan esan...uste al dek neronek ere dakidala?

ARROXKO (Latz xamar).- Nik bazekiatbada. Bildurra dekalako.

RAMUNTXO (Besteak bezela latz xamar).-Balitekek... ¿eta ala izanda ere, zer?

ARROXKO.- Ez diat ulertzen zerenbildurra.

RAMUNTXO.- Ik daukakenena. Etzakalaemen ire burua arroxko egin, ni bañokementsuago ez aiz ta.

ARROXKO.- Auxe ere astokeria dek bada...Ik ez badiok ezer esan bear.. . ¿zer egin beardiagu emen?

RAMUNTXO.- Esan bear dedana esangozioat. Egin bear dana egingo diat. Ori nereegitekoa dek.

ARROXKO.- Irea.. . ta nerea ere bai.Zerbaitetarako lau illabetean onera etorribearrarekin jardun diagu. Zerbaitetarako

onera etorri gaituk... (Eztitsuago) Ai zak:nai al dek nik esatea?

RAMUNTXO.- Ez, ori ez; asarretukonindukek. Ori, nere egitekoa dala, len ereesan diat.

ARROXKO.- Bai.. . ta ik ixilik egon bearbadek...

RAMUNTXO.- ¡Laga nazak, Arroxko, laganazak.. . Nere barrenen une onetan zerdabillen ik ezin ulertu dezakek...

LAUGARREN IRUDIA

V

Lengoak, Maritxo, Lekaidaba taSor Balentina

(Maritxo ta Sor Balentina’k piñuzko maitxuri bat dakarte. Sor Balentina’k ekarrikodu gañera sagardo bonbil bat. Lekaidabakgazta ta pikuak bi plateretan ekarriko ditu.Mai gañean jarriko ditu laban bat eta bibasorekin batean.)

ARROXKO (Bere artean).- Auxe beargenikan orain. (Ordulariari begiratuaz) Etaorduak aurrera ziaztik.

LEKAIDABA (Bonbilla iriki ta sagardoabasoetara botiaz).- Ia sagardo au zeriduritzen zaizute. Gure apaiz jaun onakegiten digun emaitz bat da. Gaxodaudenentzat urtero bonbil batzuek bialtzendizkigu. Bañan tira, asi zaitezte, asi.

(Bi mutillak zalantzan daude.)

RAMUNTXO (Erdi ixilik).- Ez, Ama;eskerrik asko.

LEKAIDABA.- Eskerrak jan ta gero ematendira. Tira goazen... (Bata bestearenaurreran exeri-azitzen ditu. )

Noiz zuen mingain oiek azkatuko otediran zalantzaz nago.

(Maritxo’ri) Sor Maria Anjelika: gaztaeman zayozute, berak artzeko ez dutekemenik izango ta.

(Maritxo’k gazta ematen diote.)Zalburdiaren gidariari labetakoa bialdudiogu... A! Zaldiaz ez naiz gogoratu.Tonino, gure astoak bere janaritik zerbaitutziko die.

ARROXKO.- Eskerrik asko, baña ez duteezeren bearrik. Ostatutik gatoz, eta ansabelak ondo beteak dira. Gau guziangelditu gabe ibiltzeko ain badute.

LEKAIDABA.- ¿Gau guzian? ¿Bañan,gabaz joateko asmoa al dezute? ¿Ta orainjartzen ari duen egualdiarekin? Erokeri batizango litzake. Ostatuan oi onak eta garbiakbadauzkazute.. . ta apaiz jaunaren etxean erebai.

ARROXKO (Ordulariari berriro begiratuta Ramuntxo’ri larri-keñu bat egiñaz).- Ez,Ama, eskerrik asko.. . zai dauzkagu... tagañera ordua degu.

LEKAIDABA.- ¿Nola, ordua? Ta oraindikSor Maria Anjelika’ri ez dizkiozute bi itzesan. “¿Nere anaya ikustera etorriko otezait?” zure arreba beti esaten ari zitzaigun.

(Maritxo’ri) Ta orain zeorri eremutututa gelditu zera.

(Gizonezkoai) Tira, tira: edan zazute.

(Edaten dute. Une onetatik, LekaidabakSor Balentina’kin itzegiñaz, bi gizonakzaitzen ditu. Mutillak ez dute jan itxurik

egiten. Maritxo zut-zutik Arroxko’renaldamenean giza-irudi bat dirudilla dago.)

MARITXO (Arroxko’ri, i l batek itzegingoluken eran).- ¿Eta ama?... ¿Etxean betibakarrik?.. . Orrek nauka kezketan.. .Gabetan ere.. .

ARROXKO.- Gabaz, ez. Kattalliñek gureetxean lo egiten du. Bañan, nolanai’re, bai,bakardean bizi da, ta zurekin egin zuenazondo damutu zayola uste det. Bere erruz,azken egunak bakartasun tamalean igarobearko ditu.

MARITXO (Geldi-aldi labur batenondorean, Ramuntxo’gatik dio.).- ¿Etaori?.. ¿Errira biurtu al da berriro?.. . ¿Lenbezela alkarrekin lan egiten al dezute?

RAMUNTXO (Lenengo aldiz Maritxo’riarpegira begiratuaz eta itz geldi taitzalarekin).- Ez; ni, bigar, Santander’anua, andik Amerika’ra juateko.

MARITXO.- A, bai.. . osaba Inazio,. . . nikbeti uste izan det. . . zuk.. .

(Itza eztarrian iltzen zayo. Geldi-aldia.)

LEKAIDABA (Alderatuaz eta latz xamar).-¿Eta zer? ¿Ori al da itzegin biar dezuten

guzia? ¿Urte betean ikusi ez diran anaiarrebak ez al dute beste zer esanik?

(Maritxo, Arroxko’gandik aldendu tairuditegian aurreratzen da.)

Ez. Au ez da gauz egokia. Urrutitikoneraño etortzea, ixilik egoteko, alkarriitzaltsu begiratzeko, nolabaiteko keñu taiñozokeriak egiteko... Ez; ez da gauzegokia. Ta nola zuek, ixilik zaudeten, nikitzegingo det, eta argi ta garbi itzegingodet.

(Sor Balentina’ri) Sor Balentina, unebatean alde egin zazu. Jaten ez duten etaitzik ere egiten ez duten gazte abekin,zerbait esan biarrean arkitzen naiz.

(Sor Balentina eskuiko atetik joaten da.)

BOSTGARREN IRUDIA

V

Maritxo, Lekaidaba, Ramuntxota Arroxko

(Lekaidabak, Sor Balentina juan danatea ondo itxia dagon ikusi ta ondoren osolatz itzegiten du.)

LEKAIDABA.- Eta orain, gauzak garbi.(Arroxko’ri) Zu, ikusten det orren anayazerala, Sor Maria Anjelika’ren begi berakdituzu ta.. .

(Ramuntxo’ri) Bañan zu, nere semea, zuRamuntxo deitzen zera. Oker ari al naiz?Esaidazu ala etzerala.

RAMUNTXO (Atsekabetua).- Bai, Ama:Ramuntxo naiz.

LEKAIDABA (Zorroztasun eztitsuarekin).-Orduan, nere semea, ¿zergatik zaude emen?

RAMUNTXO (Altxiaz).- ¿Ni onera etortziabillaukeriren bat al da? Ori, nere andregayazan; eta, Ama, nere izena asmatu dezunian,zu ere jakiñen gañean zaudela garbi agirida. Ludian etzait ezer gelditzen. Ori gabe,ez kemen, ez itxaropen, ezer ere gabearkitzen naiz.

(Maritxo arrizkoa balitz bezela dago.Ramuntxo alderatu ta esaten dio):

Txiki txikitatik, aurtxoak giñanetik,¿nere emazte izateko itza ez zenidan eman?Esaidazu, Maritxo.. . , esaidazu.

LEKAIDABA (Bien tartean jarririk).- Nereseme, Maritxo’rik ez dago emen. Nerealaba Maria Anjelika’ri itzegin biardiozunean, neri Ama bezela, oni Arrebadeitu biar diozu. Maritxo illa da.

RAMUNTXO.- Bai, ikusten det. . . i l la da.. .or dago, nere begien aurrean daukat. Bañanori. . . ori ez da. Arpegi itzal ori, ezagutzenez nauen begiratu bare ori, ez diraMaritxo’renak.

(Arroxko altxatzen da. Ordulariaribegiratu bat eta Ramuntxo’ri beste bat egineta atzera ta aurrera dabil.)

Zuek ezin ulertu zenezateke.. . mojakzerate.. . onak, txit onak, bai noski; bañanzuek ez dezute onelako atsekaberik izan, ezdezute biozkadik eraman. Gaiztoaketzeratela ikusten det.. . bañan neretzaterrukirik izango ez dala ere bai.

(Alki gañera erortzen da; ukalondoakmayean jarri ta burua gordetzen du.Maritxo’k errosarioa eskuetan duela ixilikotoi egiten du.)

ARROXKO (Ramuntxo’ri alderatuaz).-Goazemak, Ramuntxo. Gizon bezela auzi auerabakitzeko kemenik ez dek izan, gureasmoetan uts egin diagu.. . altxa adi tagoazemak.

LEKAIDABA (Ramuntxo’ganaalderatuaz).- ¡Zoro gaizoa! ¿Biozkadik ezdegula beñere eraman, diozu? Ala ustekodezu zuk.. . Bañan orain itzegiten dizunJaungoikoaren otsein onek berak esanlezaizuke, Jaunaren pake donean bakarrikbere biotzeko zaurientzat sendagaia arkituzuela. Illak gaude, bai, ludirako illak;bañan, gure barrenen Jaunaren besoerrukitsuak sendotu ta sutzen ditu gurebiotzak, besteen atsekabeak ezagutzeko,besteen naigabetzaz kupitzeko, ta alegiñeanlaguntzeko.

RAMUNTXO (Altxa, ta oso sutsu).- Bañan,esan zaidazu: ¿neri egin didatena ondo aldago? ¿Neri andregaya lapurtu didatenbezela lapurtzea, bidezkoa al da?

LEKAIDABA.- Andregaya lapurtuzizutenean -eta zure itz berakin erantzutendizut-, andregaya lapurtu zizutenean anegon banitz, nere aldetik ez nun orrelakorikegiten utziko. Gure Jaungoiko onak ez duorrelako garraztasunik agintzen. Bañan,seme, onera ekarri zidatenerako, ludirako

illa zan, gure bizibide doneko kateakinlotua zegon.

ARROXKO (Larriturik Ramuntxo’ri).-Mutil, goazemak; berriketa oyek guziakalperrikakoak dituk. Trenak ez dik itxoingota ontziak gutxiago.

(Ramuntxo joateko asmoan abiatzen da,bañan bat batetan biurtzen da berriro.)

RAMUNTXO.- Ama, joan baño len, zukonetsitzea nai nuke.. . (Maritxo’ri begira) taorrek ere bai. ¿Geyago ikusiko ez dezutenoneri, ori ukatuko diozute?

LEKAIDABA.- Nik onetsi. . . seme, gauzagutxi.. . utsa da. Biyotz osoarekin egingonizuke... ta orrek ere bai. Baña, guri bañoobetoago, gure Ama errukitsuari eskatubear diozu. Irudi done orren aurreanbelaunikatu zaite, ta bear dezun laguntzaeskatzen, geok gure otoitzakin lagundukodizugu.

(Irudiaren aurrera eraman nairik) Atoz,seme, belaunikatu zaite.

RAMUNTXO (Belaunikatzera dijoala, batbatetan zutitu ta atzeratzen da.).- Ez, ez;zuengandik, ori ere iritxi gabe, joan nayagodet.. . Zuen otoitzak ostutzea izango

litzake... Ez, gorde zaizkizute.. . Zuek ezdakizute. Oraindik ez det guzia aitortu: nionera, burua asmo txarrez beteta etorrinaiz. (Geroago ta sutsuago) ¡Ori lapurtzekoasmoakin etorri naiz! Bestela ezin bazan,nai ta nai ez, indarrean neronekineramateko... Bai, Ama, jakin zazu, asmooiekin etorri naiz ni onera.

LEKAIDABA.- Aur-ametsak, umekeriak.Gure Jaungoiko onak barkatuko dizkizunoski.

RAMUNTXO (Sutsuago oraindik).-¡Umekeriak! ¡Aur-ametsak! Ez, Ama,gizonaren egin-gai ondo asmatuak baizik.Sei illabete bada buruan besterik ezdabilkidala. Ta gure egin gaia ondozuzendu degu; ezer ere etzaigu aztu.Azkenean orrentzako soñekoak zalburdiandauzkagu moja-jazkia aldatzeko.

(Sakeletik paper bat ateriaz) Eta onaemen, Buenos Aires’etara joateko,ontzirako, nerearekin batean, orrentzat artudedan txartela.

(Maritxo oso geldirik, kinkik egin gabedago. Otoi egiten duela, ezpañetanbakarrik ezagun zayo. Maritxo’k begiratuez arren, Ramuntxo’k txartela erakustendio.)

Begira zazu. Irakurri zazu. Ona nonjartzen duen: Mari D’etxarri.

(Papera puskatu ta Birjiñaren oñetarabotatzen du.)

(Lekaidaba’ri) Bein Amerika’ra iritxiezkero ¿moja-etxetik iges egiña zala, norkjakingo zuen? Ezkonduko giñan, besteakezkontzen diran bezela. Lana egingo nuengogotsu, etxean zorionaren jabe nereorrekin izateagatik.. . ¿Naiko ote zuen?.. .Orain begiratzen diot eta ez dakit. Jazkiorren barrenen oso aldatu didate.. . Etxeonetan sartu naizenetik galdua naizelaezagutu det. Illa dago, zuk esan didazunbezela, illa; ta illa badago, ez du atsekabegarratzik izango. Ez det nai ere izaterik.

(Maritxo’ri) Ez nuke nai nik daramadanneke samiñik eramatea. Egin didazun guziabarkatzen dizut.

(Lekaidaba’ri) Ikusi dezu orain, Ama,nolako gizon onetsitzera zinjoazen. Ez; eznazu onetsi bear. Gaizkille bat bezela aldeegitea zuzenagoa da. Joango naiz, urrutira,oso urrutira, bakarrik, bakar bakarrik, iñorknere berri jakingo ez duen toki urrunean,antsi ta malko zorigaitzez iltzera.

LEKAIDABA (Oso eztitsu ta kupitsu) .-Seme, asmo oyek artu zenituen, bañan, ezzenituela egingo ere, ezagutuko zenuennoski. Zu bezela negar-antsikadaudenagatik gure Jesus ona gurutzean ilzan. Beragatik gure Ama Mariak otoi egitendu. Gure Ama on eta errukitsu au da etxeonetako zaindaria. Berak arrisku guzietatikgordetzen gaitu. Berak, etxe onetan sartuzeranian, biotza ikutu dizu.

(Ramuntxo Birjiñaren oñetara eramannai du. Baña onek, burua beste alderajiriaz, nai-eza azaltzen du.)

Atoz bada, seme. Berak deitzen dizu,zai daukazu, eztitsu agintzen dizu.

(Ramuntxo iya artaratua. Lekaidabageroago ta sutsuago.)

Goazen, seme,.. .

(Ramuntxo, zotinka Birjiñaren aurreanbelaunikatzen da. Lekaidabak MaritxoRamuntxo’ren aldamenean belaunikatu-azitzen du, ta otoi egiten du.)

Ama Maria: barka zaiozu, beraz kupizaite, onetsi zazu ta bere, bidalde luzeanlagundu zaiozu. Gure Jesus onaren izeneaneskatzen dizugu.

(Angelus eskilla entzuten da.)

(Maritxo’ri) Sor Maria Anjelika:Birjiñaren oñetan nere otoitza berritu zazu.

MARITXO (Oso otz, batere bizitasunikgabe).- Ama Maria: bere bidalde luzeanlagundu zaiozu. Gure Jesus onaren izeneaneskatzen dizugu.

(Ramuntxo’k oso zoraturik Maritxo’rengerriko zintzilikakoari muñ ematen dio taatzeko ate alderuntz juaten da.)

LEKAIDABA.- Zure lagunak ordua daladio, ta zuaz, seme. Guk guziok egunerozure alde otoi egingo degu.

SEIGARREN IRUDIA

VI

Lengoak, Sor Balentina ta Mojak

(Angelus eskilla entzun ta laster Mojaketa Sor Balentina eskuiko atetik sartu taate beraren aurrean geldituko dira, Mojakbinaka, ta azkena Sor Balentina.

(Ramuntxo atzera joaten danean,Maritxo Sor Balentina’ren aldameneanjarriko da.)

LEKAIDABA (Mojai).- Sor Balentinajoateko illun xamar egongo da, tagazteetako batek atera lagundu bearko dieabei. Zuk, Sor Maria Anjelika, zerorreklagundu zayezu.

MARITXO (Oso ikaratua Lekaidabaalderatu ta belarrira).- Ama, kupitu zaite.. .oyekin banua, galdua naiz.. . ziur ikustendet, galdua naiz.

LEKAIDABA (Ixil antzean).- Nolanai dalaere, alaba, zuaz. Nik agintzen dizut. Zurezoria azkeneraño jarrai zazu. Orrela zeruanaintzatuagoa izango zera.

(Ezer ez balitz bezela, ta Maritxo’rigiltza emanaz.)

Tori giltza, ta itxitzerakoanezkerrarekin kalkatu bear dala badakizu. Talaster etorri zaite, eguneroko otoitzakastera guaz ta.

(Gizasemeai) Sor Maria Anjelika’renondotik zuazte, ta Jaunaren pake doneazuekin izan dedilla.

(Bi gizonak, itzal eta geldi, Maritxo’renondotik joaten dira.)

ZAZPIGARREN IRUDIA

VII

Lekaidaba ta Lekaimeak

LEKAIDABA (Joaten diranean Lekaidabaaurreratzen da, ta bat batetan ate alderaegiten du, gelditu-azitzeko bezela; bañanberriro biurtzen da.)

(Beretzat).- Ez.. . orrela obe da.Jaungoikoak berak erabaki dezala, ta beti,zeruan eta lurrean, bere naimena egindedilla.

(Lekaimeai batetako gogo sutsuarekin)Belauniko, alabak, guztiak belauniko.Beartasun aundi batean guretako batarkitzen da. Otoi gartsu bat Jainkoarenoñetara igo-azi dezagun.

(Lekaimeak, binaka, aldare aurreanbelaunikatzen dira. Azkena Lekaidaba.Abesten dute:)

LEKAIDABA.- O Crux,.. .

GUZTIAK.- O Crux ave, spes unica,

LEKAIDABA.- Ama maitea: erdi galduandabillen ardi atsekabea biurtu zaidazu.

(Abestuaz) Hoc...

GUZTIAK.- Hoc passionis tempore

ZORTZIGARREN ETA AZKENEKOIRUDIA

VIII

Lengoak eta Maritxo

(Maritxo, lasterka, zoratua bezela,sartzen da. Lekaidabak besoak luzatzendizkio, bañan ikusi’re gabe, Maritxo SorBalentina’ren aldamenean belaunikatzenda).

MARITXO.- ¡Zeruko Ama laztana, emennaiz! Otsein onengana zure begi errukitsuakbiurtu itzazu.

LEKAIDABA (Abestuaz).- Piis. . .

GUZTIAK.- Piis adauge gratiam,

(Zalburdiaren zintzarri otsaaldendutzen dijoala entzuten da).

(Ezkuta-zapia geldi geldirik jexten astenda).

LEKAIDABA.- Reisque.. .

GUZTIAK.- Reisque dele crimina.

LEKAIDABA.- Te, fons.. .

GUZTIAK.- Te, fons salutis, Trinitas.

LEKAIDABA.- Collaudet.. .

GUZTIAK.- Collaudet omnis spiritus:

LEKAIDABA.- Quibus.. .

GUZTIAK.- Quibus Crucis victoriam

LEKAIDABA.- Largiris,. . .

GUZTIAK.- Largiris, adde praemium.

EZKUTA-ZAPIA JETXI DA

AMAYA