TRIẾT LÝ HY LẠP THỜI BI KỊCH.pdf

8/10/2019 TRIT L HY LP THI BI KCH.pdf

1/92

Tri t l Hy L p th i Bi k ch

F. Nietszche Tr n Xun Kim d ch Page 1

FRIEDRICH NIETZSCHE

TRIT L HY LP THI BI KCH

(DI E PH I L OSOPH I E I M TRAGISCH EN ZEI TALTER DERGRIECHEN)

(1872)

TRN XUN KIM dch

--- o0o ---

T A

Khi s vic lin quan n nhng con ngi khng ng chm gn gi n chngta, th mun tn thng hay khc bc h ton trit, ta ch cn bit n nhngcu cnh h t ra cho mnh. i vi nhng con ngi gn gi chng ta hn,chng ta phn on h cn c vo nhng phng tin h s dng t n cccu cnh; thng khi, trong lc phn i nhng cu cnh h ra, chng ta vn

yu mn mt vi ngi do nhng phng tin h s dng v ci phm tnh ca ch h. Th m nhng h thng trit hc ch hon ton chn thc i vinhng ngi kin to ra chng. Thng thng cc trit gia i sau ch xem chngnh l mt lm ln v i, nhng u c yu ui hn th nhn thy chng l mttch tp nhng sai lm v nhng chn l m tng s th no cng l mt sai lm,v h chng khi ln n chng v l do . Chnh v th bit bao k khinh th

trit gia, v nhng cu cnh ca trit gia khc bit vi nhng cu cnh ca h;nhng k ng cch xa chng ta. Tri li, k no c s thch vi nhng v


2/92



nhn th cng c nhng s thch i vi nhng h thng trit l; du h c sailm ton trit chng na, thi t ra h cng cha ng mt im hon ton chngth phi bc c, mt m , mt kh v ring t; ngi ta c th i t nhng h

thng y m phng ln ln n hnh nh cc tc gi to ra chng, cng nh cnc vo cy ci ngi ta c th kt lun v t ai sn sinh ra cy vy. Dusao mc lng, y l mt li sng v mt li nhn cc s vt tng hin hu,do y li sng v li nhn l kh hu: h thng l chic cy xut sinh tmin t n.

Ti trn thut bng cc gin lc ha lch s cc trit gia ny. Ti ch mun truxut ra t mi h thng ci mnh vn nhn cch cha ng trong h thng voto thnh nhng chn l bt kh phi bc, bt kh bin lun m lch s phi cnhim v bo tn. y l mt mu nh u tin tm gp li nhng nhn cch v ti to li chng nh s i chiu, mt c gng lm vang vng ln mtln na tt c s a iu ca tm hn Hy Lp. Nhim v ca ti l a r a nhsngiu m chng ta phi lun lun yu mn v tn sng v iu m chng c

bt lun tri thc no v sau ny c th cp ot mt khi chng ta: bc v nhn.

TA LN TH NH[1]

N lc mun th trn thut li y lch s ca cc trit gia Hy Lp thi C ikhc bit vi cc d tnh tng t, do tnh cch vn gn ca n. Mun t ns vn gn ny, i vi mi trit gia, ti ch k ra mt s rt t nhng hc thuytca h, do qu l khim khuyt. Nhng ti chn nhng hc thuyt trong biu l mnh m nht nhn cch ca mi trit gia, trong khi nu lit k y tt c nhng cng l c truyn t cho chng ta, nh trong cc schgio khoa, th ch a n ch xa nha i trn vn nhn cch. V l , nhngtot lc thuc loi ny rt l bun nn; trong nhng h thng ngy nay b
http://triethoc.edu.vn/vi/di-san-triet-hoc/sach-xua/triet-ly-hy-lap-thoi-bi-kich-ky-1_112.html#_ftn1http://triethoc.edu.vn/vi/di-san-triet-hoc/sach-xua/triet-ly-hy-lap-thoi-bi-kich-ky-1_112.html#_ftn1http://triethoc.edu.vn/vi/di-san-triet-hoc/sach-xua/triet-ly-hy-lap-thoi-bi-kich-ky-1_112.html#_ftn1


3/92



phi bc, ch c nhn cch mi lm chng ta lu tm, v y chnh l thc ti cnht vnh vin khng th phi bc c. Nh vo ba giai thoi ta c th phc hann chn dung mt con ngi, bi ti c gng rt ra t mi h thng ba giai

thoi, v ti khng bn tm n nhng iu cn li.

NHP

(1875)

1. Mi ngi u c lc kinh thn t nu ln cu hi: Lm sao ngi ta c thsng c? Th m ngi ta vn sng. S c mt giy pht no , h bt uhiu rng bn thn h s d mt tnh sng ha thuc loi tnh sng ha h htlng ngng m trong chic cy m h nhn thy b lan v leo ln cao chinh phc mt cht nh sng, mt cht t lnh, vo t to cho mnh mt nim hoang

lc ring trong mt min t th nghch hng h. Trong nhng cu chuyn kca mt ngi thut li i mnh, lun lun c mt lc ngi ta kinh ngc hirng ti sao chic cy li c th sng trong nhng iu kin nh th v li c thsng vi mt s dng cm bt kh lay chuyn nhng kia.

Nhng c nhng cuc i trong nhng kh khn trng trng ip ip. yl cuc i nhng nh t tng. V ta phi lng nghe nhng g c k vi

chng ta v cuc i h, bi v ta thy trong nhng kh tnh ca cuc sng,m ch cn ln ting k li, cng ban cho chng ta nim hn hoan cngsc mnh, v rt nh sng xung cuc i ca nhng ngi k v h. Trongnhng cuc i cng c bit bao l pht minh, suy tng, to bo, tuyt vngv hy vng nh trong cc cuc du hnh ca nhng nh hng hi i danh. Vtht ra, y cng l nhng cuc l hnh thm him trong nhng x min xa xi

nhiu him nn nht ca i sng.


4/92



iu kinh ngc trong nhng cuc i ny, l hai bn nng th nghch vnthng xuyn li ko v hai chiu chng i, li c v nh b buc phi bc idi cng mt chic ch: bn nng hng v tri thc b buc phi khng ngng

t b min t con ngi quen sinh sng lao mnh vo trong ci bt xc v bn nng c mun s sng b buc phi khng ngt ln m tm kim mttrng s mi an lp. Ngi ta ngh n James Cook, ngi phi d dm tmng sut ba thng rng vi chic ng d ng trn tay, v nhng him nguyi khi tr thnh qu i ln lao n ng ta phi quay tr li tm kim mtni tr n trong chnh ni chn m va mi y ng tng l ni chn him

ngho nht. (Lichtenberg, IV, 152)

Mi tranh chp gia i sng v tri thc cng ln mnh, bc i di cng mtchic ch ni trn cng tr thnh l lng khi m hai bn nng y cng mnh lit,ngha l khi mt ng i sng cng giu c v ti nhun hn v ng khc, trithc cng kht khao ham h v cng tn nhn y a n mi loi phiu lu.

2. V l i mt ca tm hn ti khng th chn gi nn mt lot nhng nht tng m mi nh trong t thn u mang cha ci tnh cht c th khngth tng tng c kia, v mi nh u nh thc dy cng mt nim kinhngc do ci kh tnh ca i sng m h bit khm ph ra cho ch ringmnh h: ti mun ni n nhng nh t tng sng vo thi i cng kin

v phong ph nht ca Hy Lp, vo th k trc nhng cuc chin tranh xMdie v ngay c vo thi din ra nhng cuc chin tranh ny. Bi v nhng ttng gia i n ch tm thynhng kh tnh tuyt vi ca i sng; thm theo nh ti thy; v sau ny, dn tc Hy Lp dng nh qun mt i phn tt p nht ca nhng kh tnh . V dn tc no c th t ho mnh tm thy li c nhng kh tnh kia?


5/92



i chiu nhng nh t tng thuc v mt thi i khc v m dn tc khcvi ci lot nhng khun mt ni trn khi u t Thals v kt thc viDmocrite, trnh din ngay c trc mt nhng con ngi c Hy Lp c trit gia

Socrate cng cc mn v tt c nhng v th lnh trng phi ca x Hy Lphu k- y l iu chng ti mun thc hin trong tc phm ny, vi hy vngrng s c nhng k khc nhau sau chng ti hon thnh n mt cch tt phn. Du sao chng na, ti ngh rng nhng nhn nh ny bao gi cng ckt thc bng ting ku tht ln tn tng: H k tuyt dng no!

Trong cc v y, chng bao gi ti nhn thy nhng khun mt cau c hay th bo, nhng k tn dng cung tn hin thi, nhng tn lm bc gi ca khoathn hc, nhng bn thng thi rm xanh xao v suy nhc (du rng mmmng ca tt c nhng th u c sn v ch cn mt hi th c hi l cho c di lan trn). Ti cng chng thy k no trong cc v y, v mun lm rav quan trng bng cch ni n s cu ri ca linh hn hay bng cch t racu hi hnh phc l g? li i n ch qun lng trn gian v nhn th.

c g ta c th tm thy li c nhng kh tnh ca i sng ! cc thi s vcc s gia phi suy t v nhim v ny; bi v nhng ngi nh th tht quhim hoi, ta khng nn cho vut mt. ng hn, chng no cha ti to cnhng hnh nh ca h v t v chng hng trm ln trn vch, ngi ta cncha c php ngng ngh; v chnh vo ngay lc , ngi ta mi khngc php ngng ngh. Bi v iu m th k rt sng to ca chng ta ang bthiu thn, chnh l s sng ha m cc trit gia thi c i b cng bucvo: nu khng c s sng ha , th v p tuyt vi ca h pht xut t u?S xu x ca chng ta do u m c?

V p l g nu khng l hnh nh ni ta thy phn nh nim hoan lc dthng m thin nhin cm nghim c mi khi c mt kh tnh mi m v

phong ph ca i sng va c khm ph ra? V s xu x l g, nu khng


6/92



phi l s ti gin chng li chnh mnh, khi ngi ta em lng hoi nghi khngchc ngh thut c cn kh nng quyn d chng ta v vi i sng?

1

C nhng k th ca trit hc, v ngi ta nn lng nghe h. Nht l khi hkhuyn nn tr b siu hnh hc khi u c bnh hon ca nhng ngi c vnn t thanh lc bng khoa vt l hc, nh Goethe, hay t cha tr bng mnhc, nh Richard Wagner. Cc y s ca qun chng u vt b trit hc. Numun bin chnh cho trit hc, th ngi ta phi chng minh ti sao nhng dn

tc lnh mnh li cn n trit hc v h dng n vo vic g. Nu thc hinc chuyn , c l ngay c nhng dn tc bnh hon cng s nh vy m cc tri thc hu ch v nhng l l theo trit hc l c hi cho h.

C nhin, khng thiu nhng th d tt p v mt sc khe c th t duy tr mkhng cn n mt trit l no hay c th tip theo bng mt s s dng khoatrit l rt iu n i hu nh l mt tr chi. Nhng ngi La M vo thi

i huy hong ca Quc b l khng cn n trit l theo di nh th.

Nhng ngi ta c th k tn mt dn tc bnh hon m khoa trit hc hontr li ci sc khe b h mt i khng? Nu c bao gi trit l t ra hudng, b ch, d phng, th y chnh l ni cc dn tc lnh mnh. Trit l chlm trm trng thm tnh trng cc dn tc bnh hon. Khi mt quc gia suynhc cm thy mi lin kt hp nht n vi cc cng dn tr thnh lng lo,th cha bao gi trit l li sit cht li ci nt ni kt s hp nht quc gia c.Mi khi mt ngi b cm d rt lui xa lnh th s v ng khp li chungquanh hn mt ro cn ca s c lp ch k, th khoa trit l li sn sng gia tngs c lp v hy hoi hn v s c lp ny.

Trit l tr thnh nguy him ngay khi trit l khng cn th hng s ton vnnhng quyn li ca mnh na, v ch c mt sc khe quc gia trn vn mi


7/92



bo m nhng quyn li cho trit l du rng iu ny khng nht thitng cho tt c mi dn tc.

Gi, chng ta hy quay v ci uy quyn ti thng ng ra quyt nh v iu tac th gi l tnh trng lnh mnh ni mt dn tc. Nhng ngi Hy Lp, dntc thc s lnh mnh, bin chnh mt ln vnh vin cho khoa trit l, ch dos kin l h trit l, v li cn trit l nhiu hn tt c nhng dn tc khc.Thm ch, h li cn chng bit dng li ng lc na. V cho n lc tui gihc hc v vi, h c x nh nhng k nng nhit sng phng trit l, durng h ch hiu trit l nh l nhng iu tinh t y cht knh tn v nhng shp l ha linh thnh tn iu Thin cha gio. Bi khng bit dng li ngthi, h gim thiu rt nhiu s cng hin c th dnh cho hu th man di,hu th m trong ni v minh cng cn bng bt ca tui tr, b nh mnhdu vo trong nhng mn li, nhng chic by c kt dt nn mt cch gito .

B li, nhng ngi Hy Lp bit khi u ng lc, v h ging dy r rnghn bt c dn tc no khc cho ta bit phi khi s trit l lc no. Khng nnch lc lm cnh khn nn, nh nhng ngi mun dn xut trit l t s btmn vn thng ngh. M ta phi khi u trong hnh phc, trong s trngthnh hng mnh hon ton, trong ngn la ca s khoi hot nng chy, tc skhoi hot ca tui thanh nin kiu dng v chin thng.

Khi trit l vo giai on ca lch s Hy Lp, dn tc Hy Lp, va cho ta bit bn cht v nhim v ca trit l l g, va cho ta bit bn tnh ring t ca h. Nu vo thi y, h ch l nhng ngi c tinh thn thc tin, nhng tay bn cttm pho v thn nhin nh bn trng gi c n hc ngy nay tng tng ra,hoc gi nu h ch sng trong bu khng kh say sa phng dc bt tn calng nhit hng, ca m nhc, ca i sng dinh dng ph phn v xc cm,

nh cc u c ngu ti v ho huyn gi thit, th ngun mch trit hc s chng bao gi tun tro ra t dn tc Hy Lp. Cao tay lm, ta cng ch thy tro vt ra


8/92



mt dng sui m chng my chc s ln chm trong bi ct hay tan bay thnhsng khi, ch chng bao gi xut hin sng sng thnh thang sng c oai vm chng ta c bit di tn trit hc Hy Lp.

Tt nhin, ngi ta c cng chng minh r rng tt c nhng g ngi HyLp c th tm ra v hc hi t ngoi quc, ng Phng, v bin thi canhng g h mang v c t nc ngoi. C nhin, ngi ta s chng kinvic t k cn nhau nhng v gi l nhng bc thy ng phng v nhng hctr Hy Lp gi nh ca cc v y, bng cch t tin tri Zoroaster k cn viHeraklit, cc trit gia n vi trng phi Ele, nhng ngi Ai Cp vEmpedokles, thm ch cn xp Anaxagoras vi nhng ngi Do Thi vPythagoras vo gia nhng ngi Trung Hoa. Trong chi tit, ngi ta khngt n iu g ln lao, nhng trong ton b, th chng ta s sn lng chp nhn tng trn, min l ngi ta ng bt chng ta kt lun rng trit hc Hy Lpch l mt mn hng nhp cng, rng trit hc Hy Lp khng ny mm tmin t qu hng v t nhin, v thm vo , v l mt iu xa l, trit hc

y ph hoi hn l lm cho dn tc Hy Lp tin b.

Khng g phi l cho bng gn ghp cho dn tc Hy Lp mt nn vn ha bnth. Tri li, h thu ha nn vn ha sng ng ca tt c cc dn tc khcv nu dn tc Hy Lp i xa c n nh th, chnh l v h bit nht lyngn thng m vi dn tc khc nm yn bt ng, phng i xa hn.Dn tc Hy Lp tht tuyt vi trong ngh thut hc hi vi kt qu, v cng nhh, chng ta s phi hc hi nhng dn tc lng ging ca chng ta, v em kinthc thu t c phng hin cho i sng ch khng phc v cho tri thc bchc, nh mt nhy t ta phng mnh nhy ln cao vi v cao hn dn tclng ging.

Nhng vn lin h n ngun gc ca trit hc th tuyt i ging nhau, v

khi nguyn, bao gi cng ch c s th lu bt thnh hnh dng, trng rng, xux, v ni mi s, duy nhng cp cao ng mi l ng k.


9/92



Nhng ai thch chuyn tm nghin cu trit l Ai Cp hay Ba T bi v nghrng nhng trit l y c l mang tnh cht c o nguyn bn hn v chcchn l c xa hn, th cng thiu thn trng nh nhng k c nht mc quy dn

thn thoi Hy Lp vn rt o d v su xa v nhng so ng vt l hc, mttri, sm chp, ging bo v sng m, c xem nh ngun gc cho thnthoi, hoc nhng k tng tm thy chng hn trong s sng knh m mcng mt vng tri ni cc dn tc n-u khc, mt hnh thc ca tn gio ctnh cht hn l tn ngng a thn ca ngi Hy Lp.

Bt lun ni no, con ng truy tm ngun gc cng dn cho ta thy tnh trngd man. V nu dn tc ta lu tm n li l dn tc Hy Lp, ta phi lun luntm nim rng nhu cu v v tri thc thi t n cng d man nh lng thght tri thc, v tm nim rng nh vo cm thc v i sng, nh vo nhu cumt i sng l tng, ngi Hy Lp ch phc c bn nng tri thc cah, mt bn nng vn v khn ngui trong t thn; bi v iu g h hcc, h lin mun sng n ngay.

Ngi Hy Lp trit l n nh nhng con ngi vn minh. H ra nhngcu cnh ca vn minh, nh th h trnh c khi phi sng ha ra thm mtln na nhng yu t ca trit hc v khoa hc, do hiu qu ca lng ph trngi quc qu khch no . Ngc hn li, h hon ton ch tm nhay n vic bkhuyt, gia tng, nng cao v thanh lc ci tri thc vay mn ca h, mt cchhon ho n lc by gi tt c bn h u tht s trung thnh v theo mtngha cao hn, trong mt lnh vc tinh thn hn,- nhng con ngi sng ha.Qu vy, h sng to nn nhng tiu thc chnh yu ca tinh thn trit hc,m ton th hu th chng thm tht c vo iu g thit yu.

Tt c cc dn tc u m chm trong s m h hn n so vi ci l tngtuyt vi v mt x hi cc trit gia y, x hi ca cc v t s Hy Lp, Thales,

Anaximander, Heraklit, Parmenides, Anaxagoras, Empedokles, Demokrit vSokrates. Tt c u c o gt ra t cng mt khi. T tng v tnh kh h


10/92


11/92



Bin c trit hc u tin ca t Hy Lp tc s ch danh Tht Hin, mang limt nt u tin r rt v kh qun cho hnh nh ca ch ngha Hy Lp. Cc dntc khc c nhng bc thnh, dn tc Hy Lp c nhng bc hin.

Ngi ta c l khi bo rng mt dn tc c nh tnh khng phi bng nhngv nhn ca h, m bng ci cch h truy nhn v tn vinh cc v nhn . Sngvo nhng thi i khc, trit gia l mt k l hnh c c, b s tnh c run rivo trong mt mi trng th ch, ln li ln lt hay dng sc mnh vtthot ra ngoi. Nhng ni dn tc Hy Lp, trit gia khng c mt y bi tnhc. khi trit gia xut hin vo th k th VI v th V gia nhng him nn chpchng v nhng cm d ca mt i sng cng lc cng c tnh cch thun tyth tc hn, khi trit gia tin bc nh th t hin ra t so huyt caTrophonios, gia bu khng kh ca xa x, ca kiu hnh v s pht kin, giuc v nhc cm, t bu khng kh ca nhng thuc a Hy Lp, chng ta onngay ra rng y chnh l mt s gi uy nghim, ngi mang theo cng mt licnh co m cng th k y s c tuyn xng bi bi kch v c gi ra

bng nhng b nghim ca phi Orphe trong nhng ch tng hnh k l canhng nghi l ca h.

Do , phn on ca nhng trit gia y v i sng v hin sinh ni chungcha ng nhiu ngha hn l mt phn on tn thi, bi v cc trit gia chng kin s trn y sung mn ca i sng v ni h- khng nh ni chngta cm thc ca nh t tng khng b cht vo gia c vng mt cuc i tdo, ti p, cao i, v bn nng c mun s tht vn ch cho bit v gi trca i sng t ni.

Cn c vo bn tnh cng kinh nghim ca mnh, chng ta kh on cm cvo thi y, trch v ca trit gia l g gia lng mt nn vn minh ch thc vc mt s thng nht mnh m v phong thc nh th, v hin gi chng ta

khng tm u ra mt nn vn minh loi y. Tri li, ch c mt nn vn minhnh vn minh Hy Lp mi c th t l cho ta bit trch nhim ca trit gia l g.


12/92



Nh ti ni, ch c vn minh Hy Lp mi c th bin minh cho trit hc, vch nn vn minh y mi bit v mi c th chng nghim ti sao v lm th notrit gia khng phi l mt k l hnh no bt lun, xut hin do tnh c v c

bt ng xut hin y.

C mt lut thp ct cht trit gia vo mt nn vn minh ch thc, nhngchuyn g s xy ra nu khng c nn vn minh y? Lc by gi, trit gia gingnh mt ngi sao chi khng th d on c ng bay v, bi , gy kinhhong, trong khi trong mt gi thuyt thun li hn, trit gia chiu rng nh mttinh th v i nht trong thi dng h ca nn vn minh . Dn tc Hy Lp bin chnh cho s hin hu ca trit gia, bi s kin l ni h, trit gia khng trong tnh trng mt v sao chi.

2

Sau nhng nhn nh trn y, ngi c s khng b chng khi thy ti nin nhng trit gia trc Platon nh mt x hi mch lc v ti c nh dnhring cho h thin nghin cu ny.

Vi Platon th bt u mt iu hon ton khc hn. Hay nh ta cng c th nivi cng l l, k t Platon tr i, cc trit gia thiu mt mt ci g thit yu, khiem h so snh vi Cng ha nhng Thin ti tri di t Thales n Sokrates.

Nu mun nu ln phn on bt li cho nhng v c s , ta c th cho h lhp hi v bo rng nhng hu du ca h, ng u l Platon, n ni d hiuhn. Nhng s chnh xc v thnh tht hn nu ta bo rng nhng v sau lnhng k ri rm, cn nhng v trc l nhng mu ngi thun khit.

Ngay chnh bn thn Platon l k ri rm v i u tin, k c trong trit l lncon ngi. Hc thuyt v Linh Tng[ Eidos ] ca Platon cha ng nhng yu

t Sokrates, Pythagoras v Heraklit, chnh v th hc thuyt y khng phi l


13/92



mt hin tng thuc kiu mu thun khit. C trn bnh din con ngi, Platont hi trong ng s cn trng vng gi v s bnh lng uy nghi ca Heraklit,lng t i u su ca nh lp php Pythagoras, ln bin chng php ca tay hc

lc li v tm hn l Sokrates.

Tt c nhng trit gia v sau u l nhng k ri rm pha trn nh th. Khi hxut hin vi mt kh cht rt ni bt, nh nhng trit gia phi Khuyn nho[Cynistes ], th khng cn l mt kiu mu na, y l mt bc h ha.

Nhng iu quan trng hn nhiu, chnh l: h l nhng k sng lp ra cc hc

phi, v tt c cc hc phi do h sng lp ra u l nhng trung tm chng inn vn minh Hy Lp v s thng nht v phong thc m nn vn minh y bo tr c cho n thi i ca h. H tm kim mt s cu chuc theo li cah, nhng ch l s cu chuc cho nhng linh hn c nhn m thi, hay cnglm l cho nhng nhm bn hu hay mn thn cn. Tri li, hot ng cacc trit gia c xa hn li nhm n s cu ri tp th, s thanh lc ca tt cmi ngi du h c thc n hay chng. Khng nn ngn cn dng vn minhHy Lp, m phi ct xa khi ng i ca n nhng him ha khng khip.Trit gia h tr v bo v cho T quc.

Qu l mt bt hnh tht s v chng ta ch lu gi c qu t tc phm cacc bc thy u tin ca trit hc v chng ch n tay chng ta di tnhtrng cc tn vn. V s tht tn , chng ta v tnh p dng cho h nhng thm

nh sai lm. V da vo s kin, hon ton do tnh c l Platon v Aristoteleskhng h thiu nhng ngi ngng m cng nh nhng k sao chp, nnchng ta bt cng vi nhng bc tin bi tin phong ca hai trit gia ny.

i khi chng ta chp thun c mt nh mnh cho nhng cun sch, mt fatumlibellorum. Nhng y hn phi l mt nh mnh him c khi cho l tttrong vic loi tr khng cho chng ta c Heraklit, bi th tuyt vi ca

Empedokles, nhng tc phm ca Demokrit, m cc bc c gia cho l snh


14/92



ngang vi Platon v du tnh trng hin ti cng vt b Platon v phngdin thun phc. B li chng ta c gia n ban thng cc tc phm ca tritgia khc k, cc trit gia phi Epikure v Cicero.

Hnh nh l phn v i nht ca t tng Hy Lp v s pht l bng ngn ngca n b cp mt khi tay chng ta, mt s mnh khng nn lm chng takinh ngc, nu nh ta nh n s bt hnh hm hiu ca Scotus Erigena hay caPascal, v nu ta ngh rng ngay c trong th k ca nh sng ny y, n bnln u ca tc phm Th gii nh lc v Biu tng ca Schopenhauer cng b x ra lm b giy. Nu mun chp nhn rng trong lnh vc ny c mt nthin lun c bit, th cng c i. V xin ngi ta hy lp li vi thi hoGoethe:

Ubers Niedertrachtige,

Nieamand sich beklage,

Denn es ist das Machtige,

Was man dir auch sage.

(Nhng thc ti nhc, m chng ai than vn, v y chnh l nhng thc timnh m nht, ngi ta ch hoi cng ni n)

Nht l nhng thc ti y cn mnh m hn sc mnh ca chn l.

Him khi nhn loi sn sinh ra mt cun sch hay, cun sch dng cm ca vang bi chin ca ca chn l, bi thnh ca ca lng ho hng trit l. Trong khi ,nh vo nhng tnh c bt hnh nht, s m m t ngt ca nhng tm tr,nhng cn khng hong do m tn hay c cm v li, v sau ht, cn ty thucv c s li bing ca mt thy th k hay ca nhng cn trng v ma gi,m cun sch y sng st thm c mt th k na hay quay tr li tnh trng

mc nt v bin thnh ct bi.


15/92



Nhng ch nn than vn. Tt hn, chng ta nn lp li nhng li kt lun v ani m Hamann gi n cho nhng u c c vn ha ang than th v nhng tc phm b tht tn: Nh ngh s lm cho mt ht u chui qua l kim, h li

cn n c mt gi u duy tr k xo luyn tp c hay sao? Ngi ta aem cu hi ra cht vn tt c nhng ngi c n hc nhng li khng bit sdng cc tc phm ca c nhn mt cch tt p hn con ngi s dng nhnght u y

vo trng hp chng ta, phi thm l chng ta khng cn c thm mt lini, mt giai thoi, ngy thng no na c truyn n chng ta, thm chchng ta s cn cn t hn na thit nh s kin: xt chung th dn tc HyLp bin chnh cho s hin hu ca khoa trit l.

Mt thi i b xm hi do ci tai ha m ngi ta gi l nn vn ha i chng,nhng trong bn cht li l v vn ha v hon ton thiu hn s thng nht v phong thc, s chng bit lm g vi trit hc, du rng n c cng b m trn cc ng ph v cc cng trng do thin ti ca ch thn Chn L. Nntrit hc y s ch l cuc c thoi thng thi ca k nhn du c c, l con mim c nhn tnh c chp c, l b mt ca nhng hi on khp kn hay mtcuc tn gu ba hoa v hi gia cc ng gi thng thi vi bn tr. Chng mt aic th liu lnh hon tt trong t thn mnh ci nh lut ca khoa trit hc,chng c ly ngi no sng mt cuc i trit l vi lng chn thnh trungtrc s ng tng cng bch mt hin nhn thi c phi c x nh mtngi khc k nu h nht tm quy phng c tin vo cc nguyn l catrng phi du h u, h l g i na.

Ngy nay, cc chnh ph, cc gio hi, cc phong tc, cc thi thng v s hnnht ca con ngi ng la vi nhau trong vic s dng nhng phng tinchnh tr v cnh st bt hot ng trit l an tr trong mt b ngoi thng thi

ph phim v b. Tt c t gii hn ting th di: th nhng! hay nhn nh: Xa kia Trit hc mt i l do hin hu ct yu. V l , nu


16/92



c cht t can m v lim khit, con ngi hin i s phi khu tr trit l nhnhng li l ging nh nhng li l Platon dng trc xut cc thi s bi kchra khi nn Cng ha ca ng.

C nhin, trit l s c quyn i p li bng li l cc thi s bi kch bitdng i p li Platon. Nu ngi ta cng bch trit l phi ln ting, th tritl s c th tr li: Hi dn tc bt hnh! C phi li ca ta u, nu nh ta phi sng mt cuc i lang thang phiu bt trn t mi, nu nh ta phi ln trnv gi trang, nh th ta l mt k ti v cc ngi l quan ta ln n? Hynhn nng Ngh thut, ch em ca ta! Ngh thut cng chu chung s phn nhta. Chng ta phi t nn ni cc dn tc man d v chng cn bit phi phnghin tm thnh ca mnh cho ai na. Ni y, qu th, ta v Ngh thut khngcn l do hin hu na. Nhng cc v quan ta on n chng ta cng s ln ncc ngi na v bo cng cc ngi: trc ht, cc ngi hy c mt nn vnminh i , ri cc ngi s hc bit c trit l mun g v trit l c th lmg

3

Trit hc Hy Lp dng nh khi u bng ci tng phi l ny l: nc lngun gc v lng m ha sinh mi vt. C nn dng li y v xem n l tng ng n chng? Vng. V nh th v ba l do: trc ht, bi v y lmt cng l ni v ngun gc vn s; k bi v n ni ln iu y m khngdng n hnh tng v ng ngn; sau cng, v n cha ng, mc du cn tnh trng phi pha, ci tng vn vt nht th.

L do th nht trong ba l do ny cn ghp Thales vo cng ng nhng conngi tn gio v m tn, nhng l do th nh tch bit ng ra khi cng ng yv chng t cho ta bit r ni ng nh hc gi duy nhin; l do th ba bin ngthnh trit gia Hy Lp u tin.


17/92



Gi ng tuyn b: Nc chuyn bin thnh t th chng ta s ch c cmt gi thuyt khoa hc sai lm nhng kh m c th phi bc c. Song Thales vt qu khoa hc ng ngha. Ngi ta khng th bo rng, khi thuyt minh

ci gi thuyt ni trn v tnh thng nht ca v tr da trn s hin din canc, Thales vt b c mc rt thp km ca nhng hc thuyt vt lhc thi i ng. Ni ng hn, ng thot khi n bng mt bc nhy.

Nhng s quan st tm thng, ri rc, hon ton thng nghim, m Thales thc hin i vi s hin din v nhng ha thn ca nc hay ni r hn, cam tnh, chng h cho php ng hay gi hng a ng ti s tng qut ha vi . Ci thc y ng i ti ch pht biu , chnh l mt cng l trithc bt ngun t mt trc quan thn b m chng ta gp thy trong tt c minn trit hc, vi nhng n lc mi m mi mi din t trc quan y honho hn. y chnh l nguyn l Vn vt nht th.

Tht phi thng khi thy mt nim tin nh th c on chi phi ht mi thcti thng nghim n mc dng kia. Chnh ni Thales, ngi ta mi c ththy trit l sa vo nim tin nh th no vo mi lc, vn n mctiu m trit l cm thy b li cun ti bng mt hp lc ma qui, mc dunhng chng ngi ca kinh nghim. Da trn nhng s vic hin th mngmanh, trit l hnh s bng cch cu vin n kinh nghim. Hy vng v tincm ban cho trit l nhng i cnh thnh thang. Ci l tr so o tnh ton cngva theo ui va ho hn nng n v kim tm nhng im ta vng chi hn, t ti mc tiu quyn r y, ni ngi bn ng hnh linh thnh ca n t chn n. Ta tng ang chng kin hai khch l hnh bn b mt ngnthc hung hng ang cun tri nhng hn : mt ngi vt qua thc nhnhng bng mt bc nhy, y dng nhng hn ly , ngay c khi tnhin chng sp ng sau y; ngi kia th lng tng ht ng xoay x,trc ht phi xy nn nhng tr nng bc chn nng n v thn trng


18/92



ca y, i khi ly l iu bt kh, v c Thng ln dng thc chng gipg c cho y.

Vy th ci g lm cho t tng trit l phng nhanh n mc tiu c nh th?T tng trit l h chng phi ch khc vi t tng tnh ton so o nh duy cc chp cnh nhanh hn bay qua nhng khung tri rng ln thnh thang hnsao? Khng phi th. Bi v ci gn cho i chn trit l cp cnh thn, ci chnh l mt sc mnh xa l v phi lun l: tr tng tng.

c un bi sc mnh ca tr tng tng, trit l nhy vt t kh th ny

sang kh th khc, bng cch tm thi gn cho chng mt tnh cht xc nhin:y thnh thong trit l cng bt gp c nhng s xc nhin trn ng bay ca mnh. Mt d cm thin ti ch r cho n nhng xc nhin , t xa ntin on c rng mt im no c nhng s xc nhin c th minhchng c.

Nhng tr tng tng mnh m nht l khi cn phi lnh hi trong mt thong

chp v a ra nh sng nhng im tng ng. Sau khi , s phn tnh miem li nhng tiu chun v nhng tc phm tm thng v tm cch thay th stng ng bng nhng s tng ng, tnh cht tip cn bng tnh cht nhnqu. Nhng ngay c trong trng hp l iu bt kh, nh trng hp caThales th t tng trit hc bt kh chng minh cng vn cn mang cha mtgi tr: ngay c nh nu tt c nhng g hin th u tht bi, khi lun l hc

v s cng thng nghim mun y n tn nguyn l ny: Nc lnguyn l ca vn vt th sau s sp ca kin trc khoa hc, cng vn cnmt d vt bo tn c sc mnh y ti trc v nh l nim hy vng chomt s phong nhun tng lai.

C nhin, ti khng c ni rng ci t tng y, vn b gii hn hay lm suynhc i hay tnh trng ng biu hiu, hy cn cha ng mt phn t quan

yu ca chn l. Ti khng tng tng ra nh ngh s ang quan st mt thc


19/92



nc v khm ph ra trong nhng hnh th ang tro vt o t v mnh y ci bnhim ca tr chi ngh s ca nc, ang cun ln nhng thn xc ngi vth, nhng mt n, cy ci, tng, n thy thn, nhng ni gi, v nhng mu

mc ca mi ci g ang hin hu: n i vi y, nguyn l sau y c bin chnh: nc l nguyn l ca vn s.

Ngay c khi ngi ta nhn nhn n l khng th chng minh, th t tng caThales ng hn mang ly ci gi tr ny, l khng mun l mt huynthoi hay mt ng ngn. Nhng ngi Hy Lp, trong s Thales t nhinxut hin vi bao v rng ngi, tri nghch li vi nhng nh duy thc ch nyl tmtt li h ch tin tng vo thc ti tnh ca nhng con ngi v nhngthn linh, v xem ton b nhin gii nh l s gi trang, s mang mt n v sha thn ca nhng con ngi thn linh y. i vi h, con ngi l chn l vnn tng cn c ca vn vt, tt c nhng g khc u ch l hin tng v trchi ph o. Chnh v l do , h phi bit bao kh nhc mi xem nhng nim nh l nhng nim, v tri ngc vi nhng con ngi hin i m i

vi h thc ti ring t c bit nht c thng ha thnh tru tng, ni nhngngi Hy Lp s tru tng lun lun c c th ha thnh mt con ngi.

Khi tuyn b rng khng phi con ngi nhng chnh nc mi l nguyn lsinh ha vn vt, th Thales bt u tin vo nhin gii, t ra trong chng hn mng tin tng vo nc. L nh ton hc v thin vn hc, Thales tr thnhlnh m vi mi quan nim thn b hay ng ngn n d, v nu nh ng khng th t n ci s tru tng thun ty ny vn vt l mt nu nh ng b ng dng mt nh thc vt l, th tuy vy, trong s nhng ngi Hy Lpthi i ng, ng l mt trng hp him hoi, gy kinh ngc.

C l nhng ngi theo phi Orphe, v cng c d, c c ci kh nnglnh hi s tru tng, ci kh nng suy t khng cn n hnh nh mt mc

cao hn, nhng h ch din t c trong mt hnh thc c tnh cch nd. Ngay c Phrcyde de Syros l ngi gn gi vi Thales trong nin i v


20/92



trong mt s nhng quan nim vt l hc, m cng ch din t chng trong cikhu vc trung gian ni m huyn thoi pha hp vi n d ng ngn, n chng hn ng dm so snh tri t vi mt cy si c cnh bay ln trong

khng kh, i cnh vn rng, v vng thn Zenus sau khi mai tng thnKronos, khoc ly mt chic o d hi lng ly trn t tay thn thu lnnhng t ai, bin c v sng ngi.

i din vi mt t tng trit hc c tnh cht n d qu i m h v hi khc th dch ra thnh nh tng th gic nh th, Thales l mt k sng to v mtv thy ln u tin a mt thm d vo nhng min su thm ca thinnhin m khng pha trn vo y s ba t ty tin theo ngng. Nu, sau khidng n khoa hc v chn l, ng bit vt thot khi chng, th y cngli l mt nt c trng ca tinh thn trit hc.

V mt ng nguyn, t ng Hy Lp dng ch bc hin gi c gn lin vich Sapio, ti nm, sapiens, ngi nm ru, sisyphos, ngi c nng khiucc k tinh t. Vy th, mt ti nng bn nhy nm v bit s vt, mt khnng phn bit phi thng, to thnh ngh thut ring bit ca trit gia. Trit giakhng phi l hin gi, nu ngi ta hiu hin mnh l ngh thut cai tr honho nhng li ch ring t ca mnh. Aristoteles c l khi ni: Tri thc caThales v Anaxagoras c th c gi rt ng l tri thc him hoi, gy kinhthn, him hc, linh thnh, nhng v ch, v c hai ng chng h bn tm nnhng ti sn trn gian

Nh s phn bit trn y, nh s la chn nhng g him hoi, gy kinh ngc,him hc, linh thnh, m trit hc tch bit vi khoa hc, cng y nh khi lcchn s v ch, trit hc t cch bit vi s cn trng e d. Khoa hc th vivng nhy x vo tt c nhng g kh tri, m khng la chn, khng nh nhngthn trng, vi nhu cu m qung mun hiu bit tt c bng bt c gi no; tri

li t tng trit hc th lun lun bc i trn con ng ca nhng g xngng c bit n, con ng ca nhng tri thc cao i v tinh yu.


21/92



Nhng trong lnh vc o c cng nh thm m, quan nim v s cao i rtco dn. V th trit l bt u bng cch lm lut v s cao i, trit l khng thtch ri vi mt s phm nh. Khi bo rng: iu ny l cao i th trit l

nng con ngi ln khi bn nng tr thc th lng v . Bng nim v s caoi, trit l ng kim ch cng bn nng y li, nht l ch trit l xem trithc ti thng, tc tri thc v th tnh v cn c ca vn vt, nh l c th tn c v t n c.

Khi Thales tuyn b: Nc l nguyn l ca vn vt th con ngi rng mnhrung ry v bc ra khi s s song ln d th vt v b st ca cc khoa hcc th, y tin cm y, chin thng c s nht nht tm thng c bit nhng cp thp km ca tri thc.

Trit gia tm cch lm vang dy ni con ngi ci cng hng khc ph bin v phng chiu n ra bn ngoi mnh bng nhng nim. Trm t chim bi nhnh ngh s, thng xt nh nhng tn tn gio, t m v nhng cu cnh vnguyn nhn nh nh bc hc, trong khi vn phng trng ra n nhng tiuchun ca i v tr, trit gia vn gi kh s mn tip lnh lng t xemmnh nh l phn nh ca v tr. Trit gia gi s lnh lng bnh tnh, t hathn thnh nhng vt th khc, ni nng bng c quan ca chng nhng li bit phng chiu s ha thn y ra bn ngoi mnh, bng nhng vn th c vit ra bng ch. Bn cht ca vn th nh th no i vi thi s, th y cng gingnh bn cht ca t tng bin chng i vi trit gia; trit gia honh t otn lu nh ci th gii thn tin m ng ta l mn chi bt th gii bin thnh , v cng ging nh i vi thi s kch trng, ch v cu th ch ls bp b bng ngn ng ngoi quc, nh y c gng ni ln iu y sngthc v nhn thy v y ch c th din t trc tip n bng nt mt v mnhc, tng t nh th, nh bin chng php v s phn tnh khoa hc, biu lca mi trc quan trit hc su thm c nhin l phng tin c nht truynthng iu c nh t tng nhn thy, nhng y l mt phng tin khn


22/92



qun, y ch l mt chuyn v c tnh cch n d v hon ton bt xng hp,trong mt lnh vc khc v mt ngn ng khc. Nh th, Thales nhn thymi nht tinh ca tinh th; v khi ng mun tht ra iu y, ng ni n

nc!

4

Nu Thales ch t l cho chng ta nh trong mt ln sng m ci kiu mu ii ca trit gia, hnh nh ca ngi k v v i ca ng ni vi ta mt cch r

rt hn nhiu.

Anaximander thnh Milet, vn s trit gia u tin ca cc Ngi Xa, vit nhmi trit gia s vit, chng no nhng yu sch ng lm ngc nhin khng lymt i ca ng s cht phc v ngy th: vn php uy nghim, n gin, mnhm, trong mi cu chng t cho mt s gic ng mi v din t mt mc mi ca s chim nghim cao nh. T tng v hnh thc ca t tng l nhngtr mc l trnh trn con ng ca s minh trit ti thng.

Chnh vi ci nng lc gin minh m mt ln kia Anaximander ln ting Cim t xut sinh mi vt ang hin th cng ng thi l ci hng v n,din t s hoi nt theo iu tt yu; bi v nhng hu th u tr ln cho nhauni thng kh v s cu cha cho s bt cng ca chng, theo th t thi gian.

Li l k b ca mt nh bi quan thc s, li sm ngn bin cnh ca trit hcHy Lp, lm sao chng ta gii thch n?

Nh lun l nghim trang c nht ca thi i chng ta cng a ra cho chngta mt ghi nhn cng loi trong cun Parergis (quyn II, chng 12, B tc choL thuyt v Kh au ca Th gii, phn Ph lc): Quy phm chn chnh phn on mt ngi no l bo rng: y l mt hu th l ra khng nn hin

hu, nn phi chuc ti hin hu ca mnh bng v vn kh au v ci cht. Ta


23/92



c th ch i g t mt hu th nh th? Tt c chng ta h chng phi u lnhng k phm ti b ln n t hnh? Ti phm m chng ta mun cu chuc,trc ht bng i sng v k bng ci cht, chnh l s kin chng ta

c sinh ra trn i.

Min l c c mt cht xu thi t tng y trn khun mt ca vn mnhcon ngi v nhn ra mt cht xu thi s c trit nm cn nguyn ca mikip ngi,- tht ra, chng c ai chu cho mnh b kho xt k lng, mcdu ci thi i ang b xu x bi ci dch tiu s ca chng ta dng nh c kin hon ho hn v phm gi ca con ngi,- min l nh Schopenhauerngi ta nghe thy mt cht xu thi, vang di trn nhng nh cao ca bukh n ci li l linh thnh xc quyt gi tr o c ca cuc hin sinh, thngi ta s v cng kh khn khi s dng n mt n d c tnh cht nhnhnh cc v khi m rng ci hc thuyt bun b y vt qu phm vi ingi, nh s chuyn v, em p dng n vo tnh cht tng qut ca cuchin sinh.

Hu qu c l khng hp lun l, nhng du sao cng ph hp vi con ngi, vthm vo , rt ph hp vi phong thc ca s nhy vt trit l m t trn kia,l ngi ta i n ch cng vi Anaximander quan nim rng mi bin dch lmt s gii thot y ti li i vi thc th vnh cu, l mt s bt cng m n phi tr gi bng ci cht.

Tt c nhng g bin dch u phi b tn hoi, du l cuc sng conngi, hay nc, hay hi nng, hay kh lnh. Ngay khi nhn ra c nhng phm cht tnh nht nh no , th nh vo v vn nhng kinh nghim kttp trong qu kh, ta c th tin on c s bin mt ca nhng phm tnhkia. Chng bao gi mt thc th mang nhng phm tnh nht nh li c th lngun gc v nguyn l ha sinh vn vt. Anaximander kt lun, thc th chn

tht khng th mang cha nhng phm tnh nht nh, nu khng, thc th y


24/92


25/92



Lm th no mt thc th c quyn hin hu li c th b hoi dit? T u xutsinh cihot ng khng dng ngh ca bin hnh v sinh ha, t u xut sinhs mu thun n au kia trn khun mt ca thin nhin, li than vn tang kh

v hn ang vang di xuyn qua tt c nhng cnh vc ca hin sinh?

thot khi ci th gii bt cng y, thot khi s phn bi i vi nht tnhs nguyn ca vn th, Anaximander nng nu trong mt pho i siu hnh,t ni ng a mt nhn mt vng mnh mng bao qut ton b vn vt: risau mt lc thinh lng trm t, ng t cho vn vt ang hin th cu hi sauy: Gi tr cuc hin sinh ca mnh l g? V nu cuc hin sinh khng c gitr, ti sao mi li hin hu? Ta thy r, chnh do li lm ca mi m mi philu tn trong cuc sng. Mi s chuc li li lm y bng ci cht. Hy nhn xemmt t mi c ng ang ho tn, bin c ang thu hp v kh cn dn, v s trnni cao t cho mi bit bin c kh cn ngn no. Ngay t by gi, la ang hyhoi th gii ca mi, ci cht cui cng s tan bay thnh sng khi. Nhng cith gii bt n s lun lun c ti to li. Ci g c th gii phng mi khi

dng bin dch?

i vi mt con ngi nu ln nhng vn nh vy, con ngi m trongcn phn pht, t tng khng ngng x nt nhng tng quan ca thngnghim ch ngha phng mnh vo bn kia nhng tinh cu, th nhng hnhthc tm thng ca i sng khng th c xem trng. Chng ta sn lng tinvo truyn thng Anaximander i do chi vi b l phc trn ngi v t lmt nim kiu hnh thc s bi trng trong nhng c ch ln thi quen ca ng.ng sng nh ng vit, ng n ni trang trng nh ng n mc. ng ct tay, tchn nh th cuc i ny l mt bi kch trong ng c tin nh thdin mt vai anh hng. V mi phng din, ng l tin bi v i caEm pedokles. Nhng ngi ng bang bu ng cai tr mt thuc a ca nhngk d dn, c l h sung sng v ng thi va tn vinh ng va g b c sc mt ca ng. C t tng Anaximander cng di tr v thc dn. Emphesus


26/92



v Elea, ngi ta chng h thot khi ng, v nu nh khng th quyt nhcng chia x ch vi ng, th ngi ta vn bit r rng s c ng hng dnn ni m sau h c th tip tc con ng khng c ng.

Thales l chng tch cho nhu cu mun n gin ha cnh vc ca phctnh, vmun thu gim phc tnh thnh nh ch l s trin dng hay s gi trang caci phm tnh c nht ang hin hu. Song ch bng hai bc, Anaximander vt qua Thales.

Trc ht, ng t vn: Nu c mt nht tnh vnh cu, th lm th no li c th

c phc tnh? V ng tm thy l do trong tnh cht mu thun ca ci phctnh khng ngng t ngn ngu v t ph nh chnh mnh. i vi ng, hinhu ca phc tnh y tr thnh mt hin tng o c. N khng c binchnh, nhng n khng ngng t chuc ti bng ci cht.

Nhng lc by gi, vn ny c t ra: Ti sao tt c nhng g bindch trc y khng b hoi dit t lu, v l c mt khong thi gian v

tn? T u pht sinh ngun thc lun lun i mi ca bin dch? ng chthot khi vn ny bng nhng gi thuyt thn b mi: bin dch vnh cu chc th bt ngun t thc th vnh cu, nhng iu kin a dn thc th n chsa a trong dng bin dch y ti li ny bao gi cng vn l cng nhng iukin y, ci m qun tinh nhng s vt nh vy c to dng sao chongi ta khng th tin liu bt c s chm dt no cho s trn chy ni trn

ca thc th c bit, thot ra khi lng Bt nh Th. Anaximander dng li y. Ngha l ng dng li trong nhng bng tithm u ta nh nhng bng ma khng l che ph nh cao ca mt s chimnghim nh th v v tr.

V cng mun nghin cu cht ch vn ny, bng cch t hi lm th no mqua s bi phn, hu nh th li c th xut sinh t Bt nh Th, ci th tc tci vnh cu, s bt cng t s cng chnh, th m ti cng dy c hn ln.


27/92



5.

Heraklit thnh Ephesus tn cng vo m ti thn b ang bao ph vn bindch ni Anaximander, v rch sng m ti bng mt ln chp linh thing.

ng tuyn b: Ti chim nghim s bin dch. V cha tng c ai nh ti nhn ngm vi bit bao l ch tm ci triu lu cng nhp iu min vin cavn vt. V ti thy g? Nhng nh lut, nhng s xc nhin khng th sailm, nhng con ng c nh ca lut tc, nhng v thn Erinnyen phn ontt c nhng s vi phm i vi nhng lut tc. Ton b th gii hin by cho ta

quang cnh ca mt s cng chnh ti cao, v nhng lc lng thin nhin maqui, hin din khp mi ni, ci u phc v cho s cng chnh ti cao. ium ti thy, khng phi l hnh pht ca s bin dch, m chnh l s bin chnh cho thc th. Khi no th ti c, s bi phn, biu hin di s chi phinghit ng ca nhng lut tc c sng knh? Ni no ng tr s bt cng, niy xut hin s chuyn on, v trt t, v quy lut, mu thun. Nhng ni noch ng tr lut l v Dik con gi ca vng thn Zeus nh trong th gii ny,th lm sao m ni y li l lnh a ca li lm, ca s chuc ti, s ln n, mtchn kh hnh i vi tt c mi sinh vt?

T trc quan trn, Heraklit rt ra hai ph nh lin i nhau, v khi em sosnh vi nhng chm ngn ca v tin bi ca ng, ta s nhn chn rt r.

Trc ht, Heraklit ph nhn tnh cch nh nguyn ca hai th gii hon tond bit nhau m Anaximander b buc phi tha nhn. Heraklit chng cn phn bit mt bn l th gii vt l v mt bn l th gii siu hnh, mt bn llnh vc ca nhng phm tnh hu nh v bn kia l lnh vc ca s bt nh bt kh xc nh.

Sau bc th nht ny, Heraklit khng th khng to bo nhiu hn na trongs ph nh: ng ph nhn chnh thc th. Bi l ci th gii c bo v bng nhng nh lut vnh cu bt thnh vn, ci th gii c sinh ng bi


28/92



thun triu v nghch triu ca mt nhp iu st thp y, chng c g l thngtr, chng c g l bt kh hy hoi, chng c b no ngn cn tri chy can. Heraklit cao ting tht ln iu y cn cao hn c Anaximander: Ta ch

thy ton l bin dch. Cc ngi ng b la gt. Chnh ci nhn thin cnca cc ngi ch khng phi th tnh ca vn vt m i l nguyn nhn lm chocc ngi tin rng mnh nhn ra mt gii t lin vng chi trong i dng bindch v hy hoi. Cc ngi ban cho vn vt nhng tn gi, lm nh th chngc mt k gian c nh. Nhng ngay c dng sng m cc ngi t chn xungln th nh, cng chng cn l cng mt dng sng trc.

Thin bm vng gi ca Heraklit, chnh l ci ti nng tt vi ca s biutng trc quan. Tri li, ng ch gi thi lnh lng, v cm, thm ch cnth ch, i vi cch thi th nh ca biu tng, vn ch hnh s nh nhng nim v nhng t hp lun l. Do , ng th nghch vi l tr, v dng nhng ly lm thch c thng xuyn ni ngc li l tr bng mt vi chn lrt t trc quan. ng lm th vi mt s ngoan ngnh tt cng trong nhng

chm ngn nh chm ngn sau y: vo mi thi, vn vt u t hi trong tthn mnh tt c nhng phn lp th., chm ngn b Aristoteles ln n l b phm ti c ti thng chng li l tr, phm ti chng li nguyn l mu thun.

Nhng biu tng trc quan bao hm hai nguyn l khc bit. Nguyn l thnht l chnh ci th gii hin ti v vn mu sc v bin i ny, ci th giicng hin cho kinh nghim ca chng ta,- ti mun ni n thi gian v khnggian. Bi v nu thi gian v khng gian hin hu m khng c ni dung hunh, th chng c th c tri gic bn ngoi mi kinh nghim, bng cch thithun ty trc quan. Trong s biu tng ca thi gian tch bit vi mi kinhnghim ni trn. Heraklit tm thy mt nh thc cc k hu dng, tm lc ttc nhng g pht xut t lnh vc ca biu tng trc quan.

Quan nim ca Heraklit v thi gian cng l quan nim ca Schopenhauer, theo mi khonh khc ch hin hu khi n hy dit khonh khc trc, cha


29/92



ra n, vchnh n cng c tin nh l s b hy dit cng nhanh chngnh th. i vi ng, qu kh v tng lai cng ph phim nh mt gic mng,cn hin ti thi ch l ci gii hn - khng c trng m cng khng kin

c - phn cch qu kh vi tng lai. Nhng khng gian cng tng t thigian. V ci khng gian y, cng tt c vn vt khc va hin hu trong n vtrong thi gian, ch c mt hin th tng i, ch hin th cho mt thc thng dng vi chng, do y, cng chng thng tr hn chng.

y l mt chn l c tnh cht hin nhin trc tip, hon ton kh t i vitt c mi ngi v v l , kh m t n bng con ng ca nhng nimv l tr. Song nu ngi ta ghi nh k tng y trong u, th phi lp tc bc sang ci hu qu m Heraklit rt ra t , v phi bo l th tnh ca thcti l nng ng v i vi n chng c cch thi nng ng no khc c. ychnh l iu m Schopenhauer thuyt gii(Th gii nh Lc v BiuTng, cun I, quyn I, phn on 4): Thc ti ch lm y khng gian, thc tich rt y thi gian khi thc ti tc ng, trn i vi trc tip s quy nh ci

trc quan m ch trong n mi hin hu. Hu qu ca hnh ng ca mi ivt vt cht trn mt i vt vt khc ch c bit n v ch h ti ch, giy, i vt th nh li tc ng mt cch khc trn i vt trc tip. V vy, vtcht ch l nhn v qu; cn thc th ca vt cht, chnh l tc ng ca n. Ngn ng c ch l khi ch nh ton b nhng s vt cht bngch Wirklichkeit (hiu nng), c ngha l v vn phong ph hn l thc ti. Ci

m trn vt cht tc ng th cng thuc v vt cht: tnh th v th tnh tinhyu ca vt cht nm trong s ci bin u n m mt phn ca vt cht y gyra trn phn khc ca n bi vy, do bn tnh, n hon ton c tnh cch tngi, hon ton b chi phi trong mt tng quan ch din ra bn trong nhng giihn ring t ca n, im vt cht tng t vi thi gian, tng t vikhng gian.


30/92



Nh Heraklit rao ging, dng bin dch c nht v vnh cu, tnh trng bt nc ton din ca ton b thc ti c tc ng v sinh thnh khng dt. Khng bao gi hin th, l mt tng khng khip v kinh qui, m hiu qu tc

ng c th so snh vi cm thc ca k trong cn ng t, nh mt nim tincy vo t lin vng chi. k phi c mt nng lc ng ngc nhin chuyn ha hiu qu tc ng thnh iu tri nghch, thnh mt cm xc caonh v mt ni sng s dim phc.

Heraklit t n ch nh quan st dng lu ch thc ca s bin dchv s hoi dit, m ng hiu nh l mt tnh phn cc, nh l s phn i cacng mt sc mnh thnh hai hot ng khc bit, i nghch nhau v phmtnh, nhng ang vn n s kt hp vi nhau. Khi khng cn ha hp vichnh mnh, th mt phm tnh khng ngng t phn i thnh hai sc mnh phn lp, nhng nhng phn lp th cng khng ngng hng v nhau.

Qu vy, con ngi bnh phm tng i vt l mt ci g cng nhc, hu hn,thng tr bt bin, trong khi thc ra, nh sng v bng ti, m du v cay nglun lun t hp, an kt ln nhau, nh hai dng s ln lt thay phin nhauchim u th. Theo Heraklit, mt ong va ng va ngt, v ngay c th giicng l mt chic bnh cha y mt hn hp cn phi c lc ng thngxuyn. Ton th bin dch xut sinh t s tranh chp gia cc phn lp th. Nhng phm tnh hu nh m ta thy c v trng tn, ch din t ci u thnht thi ca mt trong hai dng s, nhng khng chm dt c cuc chin.Cuc chin ko di n min vin. Tt c u rp khun theo cuc u tranh y,v chnh ngay cuc u tranh y biu hin cho s cng chnh vnh cu.

tng xem cuc u tranh nh hnh ng lin tc ca mt cng l mch lcv nghim khc, gn lin vi nhng cu cnh vnh cu, qu l mt tng tuytvi, xut pht t tn sui ngun thanh khit nht ca ch ngha Hy Lp. Ch c

mt ngi Hy Lp mi c kh nng ly tng lm nn tng cho mt lthuyt v v tr iu ha. y l n thn Eris ca Hesiode, c ch nh thnh


31/92



nguyn l ca v tr, y l t tng ca nhng ngi Hy Lp v ca th HyLp, t tng ca nhng thao trng v nhng gic lc trng c Hy Lp, cacuc u tranh vi nhau gia nhng ng phi chnh tr v nhng th, nhng

c tng qut ha n v hn, n ni gi y nhng bnh xe ca v tr lixoay vn trong n.

Cng y nh mi ngi Hy Lp u chin u nh th h l duy nht trongquyn li ca h v mt quy phm php l chc chn v cng quy nh migiy pht, chin thng s nghing v pha no, cng th, nhng phm tnh chinu vi nhau, tun theo nhng quy tc v nhng nh lut v phng ph v,ni ti trong cuc chin. Ngay chnh t thn nhng s vt, m tr thng tu hnhp ca con ngi v con vt tng l vng chi v thng hng, cng khngcn hin hu thit thc, chng ch l mt ln chp v tia la nhong ca nhngli gm vung ln, chng l tia sng ca chin thng trong cuc u chin gianhng phm tnh i nghch.

Cuc u chin lm thnh c im ring bit ca ton b cuc bin dch, schn la min vin dnh ly chin thng y, cng c Schopenhauer mt (trong Die Welt Als Wille und Vorstellung / Th gii xt nh Lc v BiuTng, tp I, quyn II, phn on 27): Vt cht trng tn phi khng ngngthay i hnh dng, bi v nhng hin tng c hc, vt l, ha hc, hu c c tnh nhn qu hng o kht khao tranh ginh nhau ngoi ln bnhdin hng u v xu x ln nhau ci vt cht m mi mt hin tng cn n biu l tng ca mnh. Cuc tranh chp ny c th c nhn thy xuyn quaton b, nhin gii ch l nhin gii trong cuc tranh chp .

Nhng trang tip theo minh gii tuyt vi cuc tranh chp n, song ging nitrong s m t kia khng phi l ging ni ca Heraklit, bi v i viSchopenhauer, cuc chin u ch l mt bng chng cho s phn chia ni ti

ca lc mun sng, trong s phn chia , ci bn nng ti tm v hn lon nt hy hoi chnh mnh. y l mt hin tng cc k khng khip, tuyt nhin


32/92



chng c to ra lm cho chng ta hnh phc. Hot trng v i tng chocuc u tranh y, chnh l vt cht, trong c sc mnh t nhin tranh ginhln nhau, cng nh khng gian v thi gian, trong s kt hp ca chng nh

vo nhn qu tnh to thnh chnh bn thn vt cht.

6.

Trong khi tr tng ca Heraklit thm cu v tr b lay ng khng ngng,ngha l thm cu thc ti, vi ci nhn ca mt khn gi say m hoan h nhn

thy v vn nhng cp i nghch chin u trong nhng cuc a ti hn hoandi s gim th ca nhng v trng ti nghim khc, th mt tin cm cn caovi hn na v chp ly ng: ng chng cn c th kho st nhng cp angchin u tch bit vi nhng phn quan. Di mt ng, ngay c nhng phnquan cng tham d vo cuc u chin v nhng chin s cng tham gia v s phn xt phn nh.

V v lc no cng ch nhn ra c mt th cng l c nht v vnh cu,Heraklit i n ch tht ln: Cuc chin u gia v lng thc th n ch lcng l thun khit! V li, Nht th chnh l Phc th. Bi v u l th tnhtinh yu ca tt c nhng phm tnh kia? C phi l nhng thn linh bt tchng? C phi l nhng thc th tch bit, hnh ng ring bit cho mnh,khng khi th cng chng chung cng? V nu ci th gii m chng ta nhnthy ch ni tri trong dng bin dch cng h dit, m khng bit n s thnghng, th nhng phm tnh n h chng s cu thnh mt th gii siu hnh,thuc chng loi khc/- Tht vy, khng phi ci th gii sau tm mn php phi ca phc tnh, m l mt th gii ca nhng phc tnh i i v thit yu.

Du rng quyt lit ph nhn iu y, song do mt s quanh co ngot ngoo,Heraklit h chng b lc li ln na trong trt t nh nguyn ca th gii cuthnh bi mt ngn Olympe bao gm nhng thn linh cng c qu v vn v bt


33/92


34/92



Trc ht, gii thch s du nhp La quan nim nh sc mnh sng to cav tr, ti s nhc li s trin khai Anaximander em li cho hc thuyt chtrng rng Nc l m ha sinh vn vt ca ng.

Du rng nhng iu cn yu, Anaximander tin cy vo Thales v cng ccng m rng nhng quan st ca trit gia ny, Anaximander khng th tin rngtrc Nc v theo mt li no , sau Nc li c mt mc no khc ca phm tnh. Tri li ng cho rng s m t t ha sinh t chnh mnh do s thp gia s nng v s lnh. Vy, nng v lnh l nhng giai on tin khi ca Nc, nhng phm tnh cn nguyn s hn na. Ch khi no chng tch ri khithc th uyn nguyn, tch ri khi Bt nh Th, khi mi bt u dng bindch. Heraklit, ngi nhn nhn uy quyn ca Anaximander trong vt l hc, gii thch ci l thuyt v s sng ni trn ca ng ny, bin n thnh ln kh,hi th nng m, nhng ln hi kh, ni tt l sc nng d di gay gt do laha thn. Heraklit pht biu v La y bng nhng li nh Thales vAnaximander ni v Nc: N lu chuyn di v vn hnh thc trn nhng

no ng bin dch, nht l trong ba trng thi chnh yu l th nng, th m v th rn. Bi v Nc i xung th thnh t, v Nc i ln th thnh La.

Hoc gi, nh Heraklit dng nh pht biu mt cch chnh xc hn: t binc ch bc ln nhng ln hi thun ty dng lm dng cht nui sng la trica cc v sao, t t lin ch xng ln nhng ln hi m u v vn v, nuidng s m t. Nhng ln hi thun khit to thnh s chuyn tip gia binv la, nhng ln hi nhim to thnh s chuyn tip gia t v nc. Nhvy, La i theo hai con ng ha thn ln ln xung xung khng ngng, quaqua li li, song hnh vi nhau, t La sang Nc ri t, ri t t sang Ncv t Nc sang La.

Trong khi Heraklit theo chn Anaximander trong nhng xc quyt quan trng

nht, chng hn khi ng bo La c duy tr bi nhng s bc hi hay Nc lngun gc ca hoc l t hoc l La, th Heraklit vn t ra c lp v phn


35/92



i li thy mnh bng cch loi tr s lnh ra khi tin trnh vt l, trong khiAnaximander li xem s lnh nh l ng ng ca s nng t mi nht thng lin hip ca c hai, lm pht sinh s m t.

i vi Heraklit, ta phi cng nhn quyt nh l mt iu cn thit: bi l,nu tt c ch l La th mc du tt c nhng s ha thn bin hnh, chng thc c ci g m li khng l i nghch th tuyt i ca la. Nh vy,Heraklit s gii thch iu m ngi ta gi l s lnh nh l mt cp ca snng; ng c th bin chnh d dng cho li gii thch y.

Song iu cn quan trng hn nhiu so vi s tch ri khi hc thuytAnaximander, chnh l s ha hip xy ra sau .

Cng nh Anaximander, Heraklit tin vo mt chung cuc ca th gii c lpi lp li c nh k, v tin vo s l xut lun lun mi m ca mt th giikhc, ha sinh t s hy dit tip theo sau i tai kip ca v tr. iu lm tacc k kinh ngc l Heraklit gi ci thi k trong th gii tin n i kip

ca v tr, s tan ha n thnh La tinh thun, l thi k ca dc vng v nhucu, l s thiu chy ton din gy ra do La, tng trng cho s sung mn trny. Chng ta ch cn phi t hi, lm th no Heraklit bit n v gi tn sthc tnh ca nhu cu mun sng to nn th gii, l s tun tro ca c nhtth (das Sich-Ausgieben, lUnique) trong nhng hnh th ca a tnh (dieVielheit, la pluralit)?

Cu cch ngn Hy Lp c quyt rng s sung mn trn y sinh ra ti c(hybris)[1]dng nh c th gip ta. V qu vy nht ng ta c th t hi rngkhng bit Heraklit c suy dn t quay v vi a tnh t hybris y khng. Nu kho st nghim mt t tng y, ta s thy n chiu ri mt lung nhsng lm khun mt ca Heraklit bin dng hn. Tia sng kiu hnh bn ra ti ng t ca ng vt tt ngm, mt np nhn hn su du vt ca s khc t
http://triethoc.edu.vn/vi/di-san-triet-hoc/sach-xua/triet-ly-hy-lap-thoi-bi-kich-ky-3_135.html#_ftn1http://triethoc.edu.vn/vi/di-san-triet-hoc/sach-xua/triet-ly-hy-lap-thoi-bi-kich-ky-3_135.html#_ftn1


36/92



n au v s bt lc in m trn nt mt ng. Chng ta dng nh hiu c ldo v sao C i hu thi gi ng l trit nhn bi ai.

Tin trnh ca v tr h chng phi xut hin nh hnh pht ca hybris? a tnh,nh hiu qu ca mt ti c? S ha thn t thun tnh sang nhim, nh huqu ca s bt cng? S li lm h chng c thit lp ngay gia lng vnhu? V nu th gii ca bin dch v ca nhng c th v m vi bt i, thh chng phi cng lc th gii y li b buc phi mi mi gnh chu li mt lnna nhng hu qu?

7.

Qu vy, ci t ng nguy him , ch hybris l vin th vnh dnh cho mimn ca Heaklit. y chnh l ch h c th chng t rng h hiu nghay hiu lm bc tn s. Th gii ny c y dy li lm, bt cng, mu thunkhng?

C, Heraklit tht ku ln khng nhn. Nhng ch c i vi con ngi thin cn,ch nhn vn vt tch bit nhau, ch khng nhn chng trong ton th. Ngoi rath khng, i vi v thng kin lp. i vi thng y, tt c nhng yut phn tn u giao hi trong mt ha iu, ha iu ny d nhin l v hnh ivi con mt phm nhn, nhng li mang tnh cht kh tri i vi k, tng t

Heraklit, ging vi v thng ang chim ngng. Ci nhn chy la ca ngchng tn ti mt git nh bt cng no trong ci th gii dn by xungquanh. V ngay c mi kh khn chnh yu nhm gii thch lm th no ngnla tinh thn li c th mc ly nhng hnh thc nhim bt tnh n nh th,ng cng gii quyt bng mi s so snh cao vi.

trn th ny, duy ch c tr chi ca ngh s v tr chi ca tr con mi c th

tng trng v tn hoi, kin to v ph hy vi s ngy th. V nh th ,


37/92



ging nh nh ngh s v tr th, a bn ngn la i i nng ng, kin tov ph hy vi s ngy th. V tr chi y, chnh Eon t chi a vi mnh.

T chuyn ha thnh t v thnh nc, nh mt a tr, hn cht t cc ngct trn b b; dng cao ln ri ph hy i, ri chc chc, hn li ti din trchi. Mt giy pht tha lng, ri th nhu cu li v chp lng hn, ging nhnhu cu thc y nh ngh s phi sng to. y khng phi l mt lng kiuhnh phm ti, y chnh l bn nng chi a khng ngt c khu ng dy,ku gi ra nh sng nhng th gii mi. i khi a tr nm vt chi, richng my chc chng li nht ln, do mt tnh kh v thng y ngy th. Nhng ngay khi xy dng, n kt lin, tp hp v khun c nhng hnh ththeo mt nh lut v cn c vo mt s phi kt cht ch ni ti.

Mun nhn c th gii nh th, phi l nh thm m v phi l ngi quanst ni nh ngh s v trong s khi nguyn ca ngh phm, ci cch thch philm th no m s tranh chp ca phc th tnh li c th mang cha trong tthn mt nh lut v mt lut tc, lm th no m nh ngh s t t mnh caovt bn trn tc phm ca y khi y trm tng, nhng li trong tc phm khiy lm vic, lm th no m tnh tt yu v tr chi, s tranh chp v ha iu, linht thit hn phi vi nhau sn sinh ra tc phm ngh thut.

Vy th, ai l k ku i mt trit hc nh th phi ban cho chng ta mt oc hc vi ci mnh lnh khng th thiu c ca n? Ai l k trch c

Her aklit v khuyt im ny? Trong tng si t bo, con ngi ch l tt yutnh. Con ngi tuyt i khng t do, nu ta hiu t do l ci cao vng inr cho rng c th thay i hin th ty theo mun nh kiu thay i qun o,ci cao vng m mi mi cho n ngy nay, mi trit gia xng vi tn gi uxa lnh vi iu ch giu.

Nu con s nhng ngi sng mt cch c thc trong logos th no tha

mn con mt nh Ngh s mt con ngi thu sut tt c- qu i t i, th


38/92



chnh l v tm hn h m t v i mt cng nh i tai ca con ngi, vnht l tr khn ca con ngi, l nhng chng nhn t lu khi bn nh m ttrn ngp linh hn h

Ti sao s th li nh th? y l cu hi m ngi ta khng t t ra, cng nhngi ta khng hi ti sao li tr thnh t v nc. Qu th, Heraklit chngc l do no cm nghim (nh Leibniz) rng th gii ny l th gii ton honht trong tt c, th gii ny l tr chi v ti ca Eon i vi ng, th l qu.

ng cn quan nim con ngi ni chung nh l mt thc th bt thun l. iuny khng ngn tr s kin l, nh lut ca L Tnh ti thng c thnh tutrong ton b thc th . Con ngi ch c mt v tr c bit u vit no trongnhin gii, m hnh thc thng ng l La, chng hn La trong cc tinh t,nhng h l trong con ngi ngu n xun ngc. Nu con ngi c tham dtrong chng mc no vo la, di nh hng ca tt yu tnh, th con ngihi c l tnh hn mt t; nu n ch gm ton nc v t, th n chng c chtl tnh no. Do s kin n l con ngi, chng c g cng bch n phi nhn bit logos.

Nhng, ti sao li c Nc, ti sao li c t? i vi Heraklit, y l mt vn cn nghim trng hn vn t hi rng ti sao con ngi li qu i ngungc v d tn n th. Ni con ngi thng ng cng nh ni con ngi

xun ngc nht, ta thy hin l cng mt s trng hp vi lut l, cng mt scng chnh. Song nu ta mun t ra cho Heraklit vn ny: Ti sao La lichng vnh vin l La, ti sao khi th n l Nc, khi th n l t? ThHeraklit s tr li n gin: y l mt tr chi, cc anh ng xem n l bithm v nht l ng bin n thnh mt vn c l!

Heraklit ch miu t th gii ang hin hu v ng em t vo trong th gii

s tha chim ngng tc l s tha chim ngng ca nh ngh s ng


39/92


40/92



V li, Heraklit cng khng thot khi tay bn c tinh thn phm phu. Nhngtrit gia khc k gii thch v nh bp Heraklit xung bng cch h thp ciquan nim thm m su sc ca ng v tr a ca v tr, ch cn nui gi s

cn trng i vi b my v tr, v nht l, c nhin, i vi nhng ch dngca con ngi. n i trong u c bn h, khoa vt l hc ca ng binthnh mt ch ngha lc quan th bo khng ngng truyn lnh cho Phr vPhaol Plaudite amici!

8. Heraklit mang y lng cao ngo, v khi mt trit gia c lng cao ngo, th lmt lng cao ngo ngt tri. ng khng h tm cch tc ng trn mt mcng chng no, khng h mun thu t c s tn thng ca nhng mng hay bn ng ca phn khch nhit tnh ca nhng ngi ng thi. ngn nh cho trit gia phi bc i trn mt con ng c n. Thin nng ca

ng tht qu him hoi v t mang cht t nhin nht. Theo mt ngha, n loi trv hm da tt c nhng thin nng khc. Bc tng biu trng cho s c lptinh thn ca ng phi lm bng kim cng kin c mi khng b ph hy hayp v, v tt c u c ng vin chng li ng. Cuc hnh trnh ca Heraklithng v bt t tnh, gian trun v nhiu chng ngi hn tt c mi cuc hnhtrnh khc. Tuy th, chng ai vng tm kin quyt hn trit gia t n mc

tiu ca mnh nh th, v trit gia ch c th trn nhng i cnh ln m rngca cc thi i. S khinh b pht hin ti v ci thong qua l thnh phn catnh kh trit l cao vi. N s c chn l; bnh xe thi gian ch hoi cng xoayvn, bnh xe y chng thot c ra khi chn l.

Chng ta rt cn nn bit rng, xa kia, tng c nhng con ngi nh thsng trn mt t ny. Ngi ta tuyt i chng bao gi tng tng ra ni, du

tng tng tt cng, mt lng cao ngo nh lng cao ngo ca Heraklit.


41/92



Dng nh mi c gng hng v tri thc, do bn cht ca chng, u b ln nl s chng bao gi tha mn hay tha ng. Cng th, chng c ai tr phi c bit ri nh lch s- li c th tin vo mt lng cao ngo vng gi nh th

c, tin vo nim thm tn xc quyt rng mnh l tnh nhn c nht c bitn ca chn l. Nhng con ngi nh th sinh sng bn trong thi dng hring bit ca h, v y l ch ta phi tm kim h. Mt Pythagoras, mtEmpedokles t chng by vi chnh bn thn h mt nim sng knh siu nhn,mt ni s hi gn nh mang mu sc tn gio, song mi dy lin kt ca lng bi mn, pht sinh t c tin ca h vo s lun hi v tnh nht nh ca mi sinh

vt, nghing lng h v vi nhng ngi khc m h mun cha tr v cu .

Tuy nhin, ch trong nhng ngn ni hoang di v c liu nht m ngi ta mic th tin on c, vi cn rng mnh khip hi, ci cm thc c n thm nhp vo con ngi phi thi di thnh Ephe ca n Artmis. T ng,chng h ta rng cm xc ton nng ca nhng phn khch xut pht t lngln mn, cng nh nhu cu gip , cha tr v cu . ng l mt tinh cu

khng kh quyn. Ci nhn ca ng nng bng, xoy su vo ni tm, ch lesng bn ngoi mt tia sng bun ru bng gi, nh th n ch l ngoi nh.Chung quanh ng, trng trng nhng sng in cung v bnh hon, x p vochn pho i kin c ca ng; ng vn khinh mit quay mt i. Ngay c nhngk c tri tim nhy cm cng ln trnh ci bng ma dng nh c c ra tthp lnh . Trong mt n in xa bit, gia nhng thnh thng, bao quanh

bng mt kin trc lnh lo, bnh tnh v cao nh thanh thot, th mt con nginh th mi c v d hiu hn. Cn Heraklit, mt ngi gia loi ngi, mangmt v g kh th tin c. V nu qu tht thin h c ln thy ng m mnhn vo nhng i mt nhit o ca m tr th, th y chnh l v trong khinhn chng, Heraklit suy t iu m chng mt ai suy t n vo cng trnghp y: ng suy t n Tr chi ca a Con Th v i ca v tr, ca Vng

thn Zeus.


42/92



Heraklit chng bn tm n con ngi. Ngay c trong lnh vc tr thc, mi kinthc m ngi ta c th s c c nh tuy vn h v mi kin thc m nhngnh hin trit khc c gng rt ra t ng, i vi ng u chng c ngha g. ng

cp n nhng con ngi tra vn, suy tp, tt mt li l nhng s gia vi ging iu khinh b.

Chnh t thn ti l ci m ti truy tm v n lc gii thch, ng t ni vmnh nh th, bng cch dng ch gii thch theo ngha l s gii thch mt lism k, lm nh th ch c ng v khng ai khc ngoi ng l ngi cch nh nhim v phi thc hin v thnh tu cu chm ngn n Delphes:hy t bit mnh

Nhng iu m ng c gii c trong li sm k y, ng xem n nh l mttr hu bt t, xng ng c bnh ngh mi mi, ha hn cho mt hnh ngv bin trong thi gian, nh nhng li phn truyn tin tri ca Vu N. l thtr hu hin minh s tha p cho nhn loi xa vi nht, min l n nht tm giithch nh bit bao m k khc, ci m ging nh v thn n Delphes ng chng t by m cng chng n nc. Du rn gng tuyn b n ra di hnhthc khng n ci, khng trang sc, v khng hng thm v nh th tmt chic ming si bt, tr hu hin minh y nht thit phi c lu truynn hng ngn nin k trong tng lai.

Bi v th gii vn i i cn n chn l, cho nn n i i cn n

Heraklilt, du rng Heraklit chng cn n th gii bao gi. Vinh quang cang, no c ngha g vi ng? y ch l vinh quang ni nhng sinh th tvong c trin min tri chy mi nh ng c ln tht ln vi n ci nho bng chua cht. Vinh quang ca ng ch quan trng i vi loi ngi, chkhng quan trng i vi bn thn ng. Bt t tnh ca loi ngi cn n ng,ng khng cn n bt t tnh ca con ngi Heraklit. iu m Heraklit nht

tm chim ngng, tc s hin din ca lut tc trong dng bin hnh v ca


43/92


44/92



b C nhin, ch c mt con ng ch tht, nhng trong trng hp ngi tamun theo mt con ng khc, th hc thuyt chnh xc duy nht, do phmtnh v lun l ca n, s l hc thuyt trc y ca ti. Di s che ch ca

li cng b trn, Parmenides ban cho h thng u tin v vt l hc ca ngmt ch ngi vinh d v quan trng gia lng bi th v i V Nhin Gii cang. Song mc du vy, bi th li tuyn dng hc thuyt mi sau ny ca ngnh l hng dn c nht a n chn l. Ni yu lng ca tnh ph t , cnguy c a n mt sai lm, l tn tch cui cng ca tnh cm con ngi ta btgp thy ni mt bn tnh hon ton b ha do tnh cht cng ca lun

l v hu nh b bin dng thnh mt b my suy t.

Ti sn lng tin rng Parmenides c nhng lin lc ring t viAnaximander. Xut pht t hc thuyt Anaximander (y chng phi l iu cl, m l iu hin nhin), Parmenides nghi ng s phn bit tuyt i gia mt bn l th gii ca thc th thun ty v mt bn l th gii ca bin dch thunty s h nghi a Heraklit ti ch ph nhn chnh thc th. C hai,

Parmenides v Heraklit, u tm cch thot khi tnh cht ng thi ln s phnchia lnh vc v tr thnh hai phn d tnh.

Bc nhy vo Bt nh Th v vo Bt kh nh th, cho phpAnanximander vnh vin trnh c vng quc ca bin dch v nhng phmtnh thng nghim nht nh ca n bc nhy y li rt kh thc hin ivi nhng tinh kh c lp nh l Heraklit v Parmenides. Trc ht, c hai nlc tin bc cng xa cnh hay v i ch thc hin bc nhy vo,lc m mtt li trt tan bin di chn v vo lc m h phi nhy vt ln khi tng xung.

C hai nhiu phen chim ngng ci th gii m Anaximander phn xtvi bit bao su no, khi gi th gii l din trng ca ti c v l ni chuc

ti cho nhng ti li ca dng bin dch. Trong khi chim ngng th gii ,nh chng ta thy, Heraklit khm ph ra tnh cht c quy lut v s an ton,


45/92



hin by trong ton b dng bin dch. T , Heraklit suy kt rng bin dch tn khng l ti li, cng chng bt cng.

Parmenides li c nhng quan im hon ton i nghch: khi so snh nhng phm tnh vi nhau, ng tin tng khm ph ra rng tt c nhng phm tnh khng c cng bn tnh, nhng ta cn phi xp loi chng di hai tiu .Chng hn nu em so snh sng v ti, th r rng phm tnh sau l s phnh ca phm tnh trc. Do ng phn bit nhng phm tnh tch cc vinhng phm tnh tiu cc, v dn n lc vo vic tm kim li v ch cho thy rs phn nghch nn tng trong ton b lnh a nhng s vt t nhin.

Parmenides s dng phng php sau y: ng ly mt nhm cc phn lpth, chng hn nh ci nh v ci nng, ci vi t v ci th trng, ci ch ngv ci th ng, ri em so snh nhm vi b phn phn lp kiu mu tc l b phn lp gia sng v ti; yu t no tng ng vi sng l yu t tchcc, yu t no tng ng vi ti l yu t tiu cc. Chng hn nu ng xt cpnng v nh, th nh ri vo pha sng, nng ri vo pha ti; do ng xemnng ch n thun l s ph nh ca nh, nh l mt phm tnh tch cc.

Ch ring c phng php thi cng biu l mt kh nng suy din hp lv tru tng, thch thc thc ti v khp cht ca i vi nhng dn d cagic quan. nng h chng c v nh nht thit bt gic quan ta phi nhn nhnr rng nh l mt phm tnh tch cc y sao? iu y chng ngn ni

Parmenides xem nng ch l mt s ph nh n thun ca nh. Cng th, ngcoi l s ph nh n thun t i nghch vi La, Lnh i nghch vi Nng,Th trng i nghch vi Vi T, N tnh i lp vi Nam tnh, Th ng i lpvi ch ng. n ni di con mt ca ng, ci th gii thng nghim cachng ta c phn chia thnh hai lnh vc tch bit, lnh vc ca nhng phmtnh tch cc, c mt c tnh sng sa thuc v la, nng m, nh nhng, vi t

v y sinh kh mnh m, v lnh vc ca nhng phm tnh tiu cc. Nhng phm tnh ny ch biu l s thiu thn, s khim din ca nhng phm tnh kia,


46/92



tc nhng phm tnh tch cc. Do , ng m t ci thc ti thiu thn nhng phm tnh tch cc nh l ti tm, thuc v t, lnh lo, nng n, th trng vmang c tch chung l tnh th ng ca n tnh.

Thay v nhng ch tch cc v tiu cc, Parmenides dng nhng hn tnghim cch l thc th v phi th. Nh th ng t n nh thc inghch vi nh thc ca Anaximander; theo ci th gii ny tc th giica chng ta cha ng th thc th nhng tht ra n cng cha ngphi th. Khng nn tm kim thc th bn ngoi th gii v, nh c ngi sni, bn trn phng tri ca chng ta, m chnh l trc mt chng ta v khp mi ni, trong ton b dng bin dch, mi c mt cht thc th c chang v pht sinh tc ng.

Song, Parmenides vn cn phi tr li mt cch r rng hn cho cu hi sauy: Bin dch l g? V y chnh l lc m Parmenides phi thc hin bcnhy, s rng nu khng th s b t ng, mc du c l l i vi nhng bn tnhnh ca Parmenides, nhy vt ng ng vi t ri.

Ni tm li, ay, chng ta ang lc li trong sng m, trong ch trnghuyn nhim v nhng phm tnh thn b v thm ch, cn lc no mt chttrong thn thoi ging nh Heraklit, Parmenides chim ngng dng bin dchca v tr cng tnh cht bt c ca vn vt v ng ch c th hiu c shoi vong ca v tr bng cch gn s t vong cho phi th. Bi v, lm sao

thc th li c th mang cha li lm ca hoi vong c ch? Song nu th, cs sinh thnh cng phi c khi sinh nh s hp tc ca phi th, bi l thcth vn lun lun hin th v khng th no khi sinh t chnh mnh, cngkhng th gii thch bt lun s sinh thnh no.

Vy, s sinh thnh cng nh s hoi vong u c ha sinh do nhng phmtnh tiu cc. Nhng, nu ci sinh thnh mang cha mt ni dung v nu ci

hoi dit mt i mt ni dung, th iu gi thit rng nhng phm tnh tch


47/92



cc cu thnh ni dung y cng cng tham d vo hai qu trnh sinh thnh vhoi dit. Ni tm li, h qu l thc th v phi th u cng cn thit nh nhaucho bin dch; t s hp tc ca chng pht sinh mt bin dch

Nhng lm th no ci tch cc li xc tip c vi ci tiu cc? H chng phitri li, v l nhng phn lp th, chng phi i i trn chy ln nhau, v do lm cho mi bin dch tr thnh bt kh? Ni y, Parmenides cu vin n mt phm tnh thn b, mt xu hng thn b ca nhng phn lp th mun xp lign nhau v thu ht ln nhau. V ng c th ha s i nghch y bng cch di tn Aphrodite ng nht ha n vi mi tng quan gia Nam v N mngi ta nhn bit trong thng nghim. Chnh sc mnh ca Aphrodite mi phi ngu nhng phm tnh i nghch li vi nhau, tc l phi ngu thc th v phi th. Dc vng mang nhng yu t chng i v th nghch li gn vi nhau,kt qu l dc vng ha sinh thnh mt dng bin dch. Khi dc vng c tha,th lng th hn v s mu thun su kn li phn la thc th vi phi th- v lc by gi con ngi bo rng s vt hoi vong.

10.

Song chng ai c v can khi tn cng n nhng nim tru tng khngkhip nh l thc th v phi th, mu nng s dn dn dng thnh bng gi khita chm tay ti vn y. Ri c mt ngy Parmenides t nhin ny ra mt tng c o c v s ph hy tt c nhng kin trc l thuyt trc y cang, n ng c mun vt b chng vo ng ph thi, nh mt chicti ng nhng ng tin c li thi. Thng ngi ta chp nhn rng thm voci lun l ni ti ca nhng nhim nh thc th v phi th, gp phn vo pht minh mi m ca Parmenides, cn c mt n tng n t bn ngoi, ntng Parmenides n nhn t khoa thn hc ca ng lo du ca, lang bt, ngi

ta ca vnh s thn ha thn b ca nhin gii: Xenophanes thnh Kolophon.


48/92



Xenophanes sng cuc i phi thng ca mt k ca nhn lang bt v nhnhng cuc du hnh, ng tr thnh mt ngi rt thng thi v bc hc, mtk bit li tra hi v thut chuyn. Chnh v l do , Heraklit mi xp ng vo

s nhng nh bc s v nhng ngi c bn tnh lch s, theo ngha ny quy nh trn kia.

Do u v lc no Xenophanes c ci khuynh hng thn b v Nht th v Btng Th, l iu cho n tn by gi chng ai c th suy on ra c. Cl khuynh hng y ch l quan nim ca mt lo gi, sau cng nh c mtch, ngi m sau bit bao chuyn dch ca i sng lang thang, sau ci nlc khng ngng hc hi v nghin cu,- quan nim nh mt nhn quanti thng v cao nh, ci nhn quan v mt s dng ngh linh thnh trong tnhcht c nh ca vn vt, gia lng mt s an bnh c tnh cch phim thnnguyn thy.

Ngoi ra, ti cho rng ch l tnh c, nu nh cng mt ni ti thnh Elea, chai ngi sng bn nhau trong mt khong thi gian no , v mi ng imang gi trong u mt quan nim v Nht Tnh; h khng thit lp trng phiv chng c l thuyt g chung nhau m ngi ny c th hc c t ngikia v sau truyn dy li. Bi l ngun gc ca quan nim v Nht Tnh yni ngi ny hon ton khc bit vi quan nim ni ngi kia, nn hai quannim y tri nghch ln nhau, v khi chp nhn rng mt ngi c bit nhc thuyt ca ngi kia, th mun hiu n, trc tin ng ta phi din dchhc thuyt ra ngn ng ring ca mnh. Nhng trong s din dch ny, cic cht ca hc thuyt du sao cng s b lch mt i.

Trong khi Parmenides t n nht tnh ca thc th bng mt suy lun m ngtin rng mang tnh cht lun l thun ty, v ng suy din n t nim vthc th v phi th, th Xenophanes l mt nh huyn nhim tn gio, v quan

nim ca Xenophanes v nht tnh thn b tht s thuc vo thi ca th k thVI. Du chng phi l mt nhn cch mang cht cch mng nh Pythagoras,


49/92



song trong nhng cuc du hnh ca ng, Xenophanes cng vn t l cng mtxu hng, cng mt nhu cu mun ci thin con ngi, mun thanh lc, cha trcho h. ng l mt bc thy v o c hc, song khng vt qu mc ca

mt k du ca. V sau ny, ng l mt ngy lun gia.

Hy Lp, chng ai snh kp ng trong vic nghim khc ln n nhng phongtc ng thi cng nhng l li phn on hin hnh. Thm na, thay v rt luivo ci c tch nh Heraklit v Platon, ng li ng u vi cng ci khi qunn v u mc, nhng chng c cht g mang kh cht tranh bin ca mtThersites, -s ngng m hn hoan i vi Homer, ni am m i vi nhngthnh cng ca cc hc tr tranh ua thao trng, s sng knh nhng vin o gt thnh hnh ngi. Ni ng, t do c nhn t n ch vin mn, v trongs gii phng hu nh ton din ca bn thn ng i vi tt c nhng quy c,ta mi thy ng gn gi vi Parmenides hn l trong quan nim ca ng v minht tnh thn linh m c ln ng chim ngng trong mt th kin xng ngvi thi i ca ng. Th kin ch tng t vi Thc th Nht Th ca

Parmenides v mt din ng v danh t, ch khng phi v phng din ngungc.

ng hn, chnh trong mt tnh trng tinh thn hon ton i nghch li,Parmenides mi khm ph ra hc thuyt v thc th. Vo ngy , v trong tnhtrng tinh thn , Parmenides kho st hai phn lp th ang tc ng hang, tinh yu v th hn ni chng to thnh th gii v dng bin dch, thcth v phi th, nhng phm tnh tch cc v tiu cc ri t nhin, ng dngli lng trn y hoi nghi i vi tng v phm tnh tiu cc, tng v phith.

Mt s vt khng hin th, vy n c th no l mt phm tnh c chng?Hoc, ni cch l thuyt hn na, ci g khng hin th, li c th hin th c

chng? Nhng, ci hnh thc duy nht ca tri thc tc khc em li cho chng tamt s tin cy tuyt i v ta khng th no cng bin c tr phi b mc


50/92



chng ri lon tm tr, l mnh trng phc A=A. Th nhng chnh ci trithc trng phc ku tht bn tai ng khng cht thng hi: ci g khnghin th th khng hin th. Ci g hin th th hin th

t nhin, Parmenides cm thy i mnh tru nng mt li lm lun l yquy d, khng khip. Qu th, ng lun lun chp nhn chng cht do d rngc nhng phm tnh tiu cc, c phi th, do , chp nhn rng A=phi A, nuem din t thnh nh thc. iu ny ch c th biu trng cho mt sa aton din ca t tng. C nhin, khi ng phn tnh v vic , th c m ngnhn loi u ang phn on theo ci l li sa a y, cho nn ngay chnh bnthn ng cng ch lm c mi mt vic l tham d vo ci ti c chung caton th nhn loi i vi lun l hc.

Song cng chnh ci giy pht ln n Parmenides v ti c y li bao ph ngtrong vng ho quang rng r ca mt khm ph huy hong. ng tm ra mtnguyn l, mt cha kha m vo s b n ca v tr. Xa la mi o tng cacon ngi, c hng dn bng bn tay qu quyt v khng khip ca chn ltrng phc v vn thc th, gi y Parmenides bc xung h thm ca vnvt.

Trn ng i, ng gp Heraklit mt cuc gp g oi m! ng, l ngi tungi trn tt c s phn bit cht ch gia thc th v phi th, gi y li phi thght su xa ci tr chi nhng phn lp th ca Heraklit; nhng cu chm ngn

thuc loi ny: Chng ta hin th v ng lc khng hin th Thc th v Vth cng lc l mt v khc, mnh lm ri lon mt m tt c nhng g ngva minh gii v g ri, v lm ng phn n. ng tht to ln Hy trnh xanhng con ngi y, nhng k dng nh c hai u v chng bit g c. Nih, tt c u tri chy ngay c t tng ca h cng th. H bng hong sngst trc vn vt, nhng h phi cm v ic mi c th pha trn cc phn lp

th vo c vi nhau nh vy! Tr thng minh ca qun chng, c tn vinh bng mt tr chi gia cc phn lp th v c ca tng nh l nh cao tt vi


51/92



ca mi tri thc, i vi Parmenides, l mt s kin n au v khng th giithch c.

By gi Parmenides trm mnh vo cuc tm lnh trong nhng nim trutng khng khip ca ng. Ci hin th ch thc, th phi i i hin din,ngi ta khng th bo c rng n hin th hay s hin th. Thc thkhng th no l bin dch c, bi v nh th th thc th xut sinh t u?T phi th chng? Nhng phi th khng hin th v chng th ha sinh ra cchi c. T thc th chng? Song nh vy th l thc th t sinh thnh ra thc th.Cng nh th i vi s hoi dit. S hoi dit cng bt kh ging nh s bindch, ging nh s thay i, mi gia tng, mi gim thiu.

Nguyn l tng qut l nguyn l Tt c nhng g m ngi ta c th pht biuv n l : N th hin, hoc: N s th hin, th u khng hin th. V ci gang hin th, th ngi ta chng bao gi c th ni c rng: N khng hinth

Thc t l bt kh phn, bi v ci sc mnh ngoi ti phn chia n s nm u? Thc th l bt ng, bi v thc th cn c th chuyn dch v phngno? Thc th khng th v cng ln cng nh v cng nh, v thc th chon tt, v mt v hn th c xem nh hon tt, l mt iu mu thun.Thc th bay ln bt ng, b gii hn, hu cng, qun bnh khp mi ni,ton ho nh nhau mi im, nh mt hnh cu nhng khng phi trong mt

khng gian, v l khng gian ny s l mt thc th th nh. Th m: khng thc nhiu thc th, bi l mun chia bit chng ra, th gia hai thc th ta cn phi c mt ci g khc khng phi l thc th, gi thit ny t ph hy chnhmnh. Vy, chng c g ngoi Nht Th vnh cu.

Nhng lc by gi, khi quay nhn v th gii ca dng bin dch, ci th giitrc y ng tm cch quan nim s hin hu ca n nh vo nhng suy l

tinh t dng kia, th Parmenides li m ra bc bi vi chnh i mt ca mnh,


52/92



bi l i mt y nhn thy bin dch, bc tc vi i tai ca mnh, bi l chngnghe ra s bin dch. Tc th, ng ra lnh ng tin vo i mt ngu xun kia,ng tin vo ci l tai n o v tin vo ngn ng, m ch nn kho st vn vt

cn c vo duy c sc mnh ca t tng.

Nh th, Parmenides l ngi u tin ph bnh v b my tri thc li ph phn cc k quan trng, du rng cn bt tc, v a n nhng hu qu vcng tai hi. Khi tch bit mt cch tn bo nhng gic quan vi ci kh nng ttng tru tng, do y, tch bit vi l tnh, lm nh th l hai ti nnghon ton khc bit, Parmenides ph hy chnh tr nng v y n ch phn bit hon ton sai lm gia tinh thn v th xc, s phn bit ny nng ln ton b trit hc nh mt li nguyn ra, nht l t Platon tr i.

Parmenides ngh rng tt c nhng tri gic ca gic quan u la di ta, v sla bp chnh yu ca cc gic quan chnh l ch chng lm cho ta tin tngrng phi th hin th, rng bin dch cng c mt thc th. Ton b tnh trng d bit mun mu nghn v ca th gii thng nghim, nhng phm tnh hay thayi ca n, ci trt t chi phi s vn hnh tng gim v sinh dit ca th giiy, tt c nhng ci u b vt b khng cht xt thng nh l ngoi nh vo nh thun ty, tt c nhng ci khng dy cho ta bit iu g, do thtlung cng v b khi lu tm n ci th gii lo khot y, ci th gii khnghin th, ci th gii ch n thun pht sinh t s la bp ca cc gic quanchng ta.

Bt lun ngi no chp nhn li phn on ca Parmenides i vi ton b svt u thi khng mun nghin cu nhin gii trong chi tit, mi hng tm ivi cc hin tng tan bin, y ch cn nui gia mt th lng th hn i vi cio nh kia ca gic quan m ngi ta khng th trnh thot c. T nay tr i,chn l ch cn c th c ng trong nhng nim tng qut xanh xao nht, nht

nht nht, trong nhng phong b trng rng ca nhng t ng bt nh nht, nhtrong mt ta lu i kt bng mng nhn. V bn cnh ci chn l y, trit


53/92



gia an v, mt mu, xanh xao nh mt nim tru tng, hon ton c bao bc trong nhng cng thc.

Con nhn mun ht mu nhng nn nhn sa vo tay n, nhng trit gia theoParmenides li th hn chnh mu ca nn nhn mnh, th mu ca thc tithng nghim m ng ta hy sinh hin t.

11.

V y l mt ngi Hy Lp. S trin n ca mu ngi Hy Lp ny hu nhtrng hp vi khi u ca cuc Cch mng thnh Ionie. Lc by gi, mtngi Hy Lp c th thot khi c s phong ph xa hoa ca thc ti, xemn nh ch l mt tr ma ri la phnh ca nhng hnh tng tng, v cth n nu khng phi trong nhng x min ca nhng tng vnh cu nhPlaton, trong xng th ca nh ngh s sng to nn v tr, t ngm nhncho tha thch gia nhng nguyn in hnh v nhim v khng th ph v cca vn vt m l trong ni thanh bnh cng v ng lnh ca nim bnggi nht, t biu l nht, v thc th.

C nhin, ta hy cn trng ng nn gii thch mt s kin qu i c th nhth da vo nhng iu tng t gi tr. S trn chy y chng phi l s trnchy khi th gii, theo ngha ca cc trit gia n . ng lc ca s trn

chy chng phi l nim thnh tn mang tnh cch tn gio rng hin hu lc ngoi, v thng v kh au. Ci mc tiu ti thng tc s an nghtrong thc thkhng th hin nh l s thm nhp thn b vo trong mt biutng c nht, xut thn, vin mn, m con ngi bnh thng vn xem nhkh hiu v chng k.

T tng Parmenides chng h c cht hng thm tm ti v m say ca t

tng n , m c l ta s nm bt c cm kh ca n ni Pythagoras v


54/92



Empedokles. Ni cho ng ra, iu ng kinh ngc hn i vi thi i, chnh lci t tng khng hng thm, khng mu sc, khng linh hn v khng hnhth, s thiu mu hon ton ca n, s thiu vng tnh cht tn gio, hi nng

o c ca n, ci tnh cht hnh tru tng ca n ni mt ngi HyLp! Song nht l ci nng lc khng khip trong n lc hng n s chn xckia, trong mt thi i m t tng mang tnh cht thn b, cc k nng ng vo d. y l li khn nguyn ca Parmenides Hi ch thn, xin hy ban choti ch mt iu chn xc m thi, du rng y ch l mt tm vn trn idng bt xc, ch va t lng yn ng! Xin ch v c gi cho ring

mnh tt c nhng g ang bin dch, nhng hnh th mun mu, ti thm, phnh ph, quyn r, sng ng v xin hy c ban cho ti ch s chn xc cnht, ngho nn, rng khng!

Bng trit hc ca mnh, Parmenides khai t cho trit v hu th hc. Kinhnghim chng cung hin cho ng ci thc th y nh ng hnh dung, bt lunchn no. Do s kin ng c th suy tng c thc th nn Parmenides kt

lun rng thc th nht thit phi hin hu. Cu kt lun gi thit rng chng tac mt quan nng thm nhp vo th tnh tinh yu ca vn s vn vt m vnc lp vi kinh nghim.

Theo Parmenides, cht th t tng chng ta khng hin hu trong thc ti trcquan lnh hi, nhng cht th y c mang n cho tri gic t bn ngoi, tmt th gii ngoi gic m chng ta trc tip t n c bng t tng. ngkhc, qu tht l Aristote chng t bng cch loi tr mi kt lun khc,rng hin th chng bao gi l thnh phn ca th tnh tinh yu, v hin thkhng thuc vo bn cht ca vn vt. Chnh v l , ta khng th no t nim v thc th- mth tnh ca n chnh l thc th- quy kt ra mt hinth ca thc th.

Ci chn l lun l v s mu thun phn lp ni trn gia thc th v phi th stuyt i v ngha, nu nh i tng to thnh nn tng ca n, nu nh ci


55/92



thc ti c lnh hi bng trc quan, khng th no c ban cho trc, bi vs mu thun c din dch ra t thc ti trc quan, nh vo s tru tng.

Nu khng quy chiu v trc quan, th ci chn l lun l ni trn ch cn l mttr a ca nhng biu tng, khng c nng lc lm cho ta tri thc c iug. Bi v ci tiu chun lun l n s ca chn l, nh Kant ging dy, ngha l s ha hp ca mt tri thc vi nhng nh lut tng qut v hnh thc ca trnng v ca l tnh, tht ra l iu kin cn yu bt kh khuyt, do l iukin tiu cc ca chn l, nhng lun l li chng th tin bc xa qu bn kiav chng c sn vin th vng no co gic c s sai lc lin quankhng phi n hnh thc m l n ni dung.

Th nhng, ngay khi ta tm kim ni dung lun l ca song quan lun sau y:Ci g hin th th hin th; ci g khng hin th th khng hin th, tht ra tachng tm ra mt thc ti no ph hp cht ch vi song quan lun ni trn; tic th ni v mt chic cy l N hin th, nh so snh vi tt c vn vtkhc, cng nh c th ni N ang bin dch, nh so snh vi chnh n vomt thi khong khc, hoc gi ni l: N khng hin th chng hn: Nhy cn cha th hin nh mt chic cy chng no ti quan st n trng thicy con. Cc t ng ch l nhng biu hin ch nhng tng quan gia cc svt vi nhau v vi chng ta, cc t ng chng bao gi ng chm c nchn l tuyt i. Trong s cc t ng , ch thc th ch th mi tng quantng qut ni kt tt c mi s li vi nhau. Ch phi th cng th. Nhng, nunh ta khng th chng minh ngay c s hin th ca vn vt, th mi tngquan gia chng vi nhau- iu m ta gi l thc th v phi th- cng skhng lm cho ta tin c bc no v hng chn l. Nhng t ng v nimkhng bao gi lm ta vt qua c bc tng nhng tng quan, cng chnglm tathm nhp c vo ci nn tng uyn nguyn o diu huyn hoc no ca vn s, v ngay c nhng hnh th tru tng ca tri thc kh gic v khtri, tc khng gian, thi gian v nhn qu tnh, cng chng ban cho ta iu g


56/92


57/92



12.

Mt nim khc, c mt ni dung bao qut rng ri hn nim v thc th,cng do Parmenides sng to ra, nhng ng li s dng n t xo diu hn mn ng l Zeno, l nim v V Hn Th.

Chng c g v hn m li c th hin th, bi l trong mt gi thit nh thngi ta s c nim mu thun v mt v hn tnh hu hn. Th nhng, vthc ti ca chng ta, th gii hin ti ca chng ta khp ni u mang cha cic tnh v hn tnh hu hn , cho nn t chnh bn cht ca n, th gii l

phn lp vi lun l hc; bi thc ti l o tng, di tr, huyn o. Zeno hay s dng nhiu n li chng minh gin tip. Chng hn, ng bo:Chng c chuyn ng t mt ni ny n ni khc, bi l nu c mt chuynng nh th, th s c mt v hn tnh hu hn; th nhng, iu ny l bt kh

Trong cuc chy ua, dng s Achill s chng bao gi bt kp con ra b trcng mt khong ngn. V rng du ch mun t chn n ci im m con ra va ri b, th Achill cng phi vt qua v s nhng khong khng gian,m bng s v hn, ngha l: trc tin l phn na khong cch, ri mt phnt, ri mt phn tm, ri mt phn mi su, v c th n v hn. Thc vy,nu Achill bt kp c con ra, th l mt hin tng phn lun l, do y chng phi l mt chn l, mt thc ti, mt thc th chn thc. y l mto tng. Bi v chng bao gi Achill c th hon tt c ci v hn.

Mt biu hin thng tc khc ca l thuyt ni trn l mi tn bay, nhng li btng. mi khonh khc ca ng bay, mi tn nm ti mt v tr no . Tiv tr ny, mi tn l bt ng. Lm th no tng s ca mt v hn nhng v tr bt ng, li ng nht vi chuyn ng c? Vy th s bt ng khi lp ilp li v hn s l s chuyn ng, ngha l chnh phn lp th ca n? Bi, ngi ta em v hn th tc ng ln trn thc t5ai theo l li ca mt chtcng toan, di tc ng ny, thc ti b tan bin. Nhng nu nhng nim l


58/92



chc chn vnh cu v hin th- v i vi Parmenides thc th v t tng lmt do , nu v hn th l khng th hon tt c, nu s bt ng dngngh chng bao gi c th tr thnh s chuyn ng, th trong thc t, mi tn

chng h bay i, n chng h nhch ng t v tr khi pht, chng h ra khitrng thi dng ngh bt ng ca mnh. Trong ci thc ti gi mo vn ch lngoi cnh , chng c khonh khc, chng c thi gian, chng c chuynng. Rt cuc, ngay chnh mi tn cng ch l mt o tng, v mi tn phtxut t phc tnh, t o gic ca trng thi Bt Nht ( Nicht Ein, Non Un) docc gic quan ca ta pht sinh. Gi nh rng mi tn c mt thc th, th mi

tn s bt ng, phi thi gian, ngoi dng bin dch, cng ng v vnh vin y l iu khng th quan nim c. Gi nh rng chuyn ng l tht sthc hu, th s chng c s an ngh bt ng, do chng th c c v tr khhu cho mi tn, vy th, khng c khng gian y l iu khng th quannim c. Gi nh rng thi gian l thc hu, thi gian s khng th kh phnn v hn, ci thi gian m mi tn cn n s phi bao gm mt con s gii

hn nhng thi im, mi mt thi im ny l mt nguyn t- y l mt iukhng th quan nim c.

Ngaykhi chp nhn rng ci ni dung thng nghim hu nh ca cc biutng ca ta, rt t th gii kh gic,- l mt chn l vnh cu, lp tc ngi tava phi nhng mu thun. Nu c mt chuyn ng tuyt i, th s chng cchuyn ng na; nu c mt thc th tuyt i, th s chng c phc tnh tuyt

i na, s chng c nht tnh na.

Ta phi nhn r, ngi ta t thnh cng dng no khi mun nh vo nhng nim nhu trn chm tay n tri tim vn vt hoc ci m nt tht ca thc ti.Tuy th, Parmenides v Zeno vn duy tr chn l cng gi tr ph qut canhng nim, v vt b ci th gii kh gic m hai ng xem l phn lp thca nhng nim chn thc, c gi tr mt cch ph bin, hay l mt s khchth ha s trng phn lun l v mu thun.


59/92



Trong ton b nhng chng minh ca h, c hai trit gia u khi i t gi thitchng nhng tuyt i khng th minh chng c, m cn mang tnh cht h na. y l gi thit rng trong ci ti nng nim, chng ta c c tiu

chun ti thng v quyt nh v thc th v phi th, ngha l v ci thc tikhch quan v phn lp th ca n. Thay v phi chu ng s th thch v sasai ca thc ti t chng c rt ra, th tri li, nhng nim y phi olng v phn nh thc ti ny, thm ch cn ln n thc ti na, khi no thcti khng ph hp vi lun l.

c th chuyn nhng quyn nng x on cho cc nim, Parmenides b buc phi gn cho cc nim ci cch thi duy nht ca ththt, m ng cho lxng vi tn ca n. T tng v ci lnh vc hon ho, khng b5 bin dch cathc th, khng cn c xem nh hai cch khc bit nhau ca thc th na, biv khng nn c hai cch thi ca thc th. Do ci tng to bo munng nht ha t tng vi thc th tr thnh mt iu tt yu.

Ngi ta chng th cu vin n bt lun mt hnh thc c th no, bt lun biu tng no, bt lun s so snh no. y l mt khi nim m ngi ta hoicng tm cch biu tng, nhng l mt khi nim cn yu. Ngi ta li cn cangi tnh trng thiu thn mi kh nng biu tng va ni, nh l chinthng ti thng i vi th gii cng nhng yu sch ca gic quan. Theomnh lnh ca Parmenides v trong s khng khip ca tr tng tng, ttng v ci thc th

Documents

TRIẾT LÝ HY LẠP THỜI BI KỊCH.pdf