Türk Anayasa...3 Türk Anayasa Hukuku GİRİŞ Türkiye’de anayasal gelişmeler konusunu değer-lendirebilmek için Osmanlı İmparatorluğu döne-minde başlayan anayasacılık

Tuumlrk Anayasa Hukuku

Editoumlr

ProfDr Yavuz ATAR

Yazarlar

ProfDr Yavuz ATAR

DrOumlğrUumlyesi Oumlzlem CcedilELİKBOumlLUumlM 1 2 3 4 5 6 7 8

TC ANADOLU UumlNİVERSİTESİ YAYINI NO 3761

ACcedilIKOumlĞRETİM FAKUumlLTESİ YAYINI NO 2576

Bu kitabın basım yayım ve satış hakları Anadolu Uumlniversitesine aittirldquoUzaktan Oumlğretimrdquo tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın buumltuumln hakları saklıdır

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tuumlmuuml ya da boumlluumlmleri mekanik elektronik fotokopi manyetik kayıt veya başka şekillerde ccediloğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system or transmittedin any form or by any means mechanical electronic photocopy magnetic tape or otherwise without

permission in writing from the University

Grafik Tasarım ve Kapak Duumlzeni ProfDr Halit Turgay Uumlnalan

GrafikerlerHilal Oumlzcan

Ayşeguumll Dibek

Dizgi ve Yayıma HazırlamaMehmet Emin Yuumlksel

Guumllşah SokumSelin CcedilakırGuumll Kaya

Burcu SemizArzu ErcanlarBurcu VurucuYasin Narin

Burak ArslanSinem Yuumlksel

TUumlRK ANAYASA HUKUKU

E-ISBN

978-975-06-2509-1

Bu kitabın tuumlm hakları Anadolu Uumlniversitesirsquone aittir

ESKİŞEHİR Eyluumll 2018

2954-0-0-0-2009-V01

İccedilindekiler

BOumlLUumlM 3Temel HakHuumlrriyetler

Giriş 63Genel Olarak Temel Hak ve Huumlrriyetler 63

Kavramlar 63Sınıflandırma 63

1982 Anayasasırsquonın Temel Hak veHuumlrriyetlere Yaklaşımı 641982 Anayasasırsquonın Temel Hak veHuumlrriyetleri Sınıflandırması 66Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Sınırlanması 66

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Objektifve Anayasal Sınırları 66Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Yasama Organınca Sınırlandırılması 67

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin KoumltuumlyeKullanılamaması 72Temel Hak ve HuumlrriyetlerinKullanılmasının Durdurulması 74Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Korunması 75

Ulusal Duumlzeyde Koruma 75Uluslararası Duumlzeyde Koruma 76

BOumlLUumlM 1Tuumlrkiyersquode Anayasal Gelişmeler ve 1982 Anayasası

Giriş 3Sened-i İttifak 3Tanzimat Fermanı 4Islahat Fermanı 51876 Anayasası (Kanun-u Esasicirc) 61921 Anayasası 71924 Anayasası 81961 Anayasası 10

1961 Anayasasırsquonın Yapılmasına Yol Accedilan Faktoumlrler ve Anayasarsquonın Yapılışı 101961 Anayasasırsquonın Temel Oumlzellikleri ve Getirdiği Yenilikler 101971-1973 Değişiklikleri 11

1982 Anayasası 121982 Anayasasırsquonın Yapım Suumlreci 121982 Anayasasırsquonın Oumlzellikleri ve Temel Felsefesi 13

BOumlLUumlM 4Huumlkucircmet Sistemi ve Devletin Hukuki Fonksiyonları

Giriş 89Huumlkucircmet Sistemi 89

Genel Olarak Huumlkucircmet Sistemleri 89Tuumlrk Huumlkucircmet Sistemi 93

Devletin Hukuki Fonksiyonları 97Kuvvetler Ayrılığı ve FonksiyonlarAyrılığı 97Devletin Hukuki FonksiyonlarınınTasnifi 971982 Anayasasırsquona Goumlre DevletinHukuki Fonksiyonlarının Paylaşılması 98

BOumlLUumlM 2Devletin Temel Nitelikleri

Giriş 27Cumhuriyetccedililik 27Başlangıccedilta Yer Alan İlkeler 27Uumlniter Devlet 28Atatuumlrk Milliyetccedililiğine Bağlı Devlet 30Lacircik Devlet 31

Din Huumlrriyeti 31Din ve Devlet İşlerinin Ayrılığı 32

Demokratik Devlet 33Demokrasinin Anlamı ve Kurumları 33Demokratik Devletin Temel Unsurları 34İnsan Haklarına Saygılı Devlet 41

Hukuk Devleti 42Kavram 42Hukuk Devletinin Gerekleri 42Hukuk Devletini Sağlamanın Mekanizmaları 46

Sosyal Devlet 48Kavram 48Devletin Ekonomik Hayata Muumldahalesinin Oumllccediluumlsuuml 48Sosyal Devleti Gerccedilekleştirmeye Youmlnelik Hukukicirc Tedbirler 49

Eşitlik 53

BOumlLUumlM 7 Yargı

Giriş 175Yargı Fonksiyonu 175Yargının Tarafsızlığı ve Bağımsızlığı 176

Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi 176Hacirckimlik Teminatı 177Hacirckimler ve Savcılar Kurulu 178

Yargı Duumlzeni ve Yuumlksek Yargı Organları 180Anayasa Yargısı ve AnayasaMahkemesi 180Adli Yargı ve Adli Yargı Organları 180İdaricirc Yargı ve İdaricirc Yargı Organları 181Uyuşmazlık Mahkemeleri 182Sayıştay 182

Anayasa Yargısı 183Seccedilim Yargısı ve Yuumlksek Seccedilim Kurulu 183

Anayasa Yargısı Kavramı ve AnayasaYargısının Gelişimi 183Anayasa Mahkemesi 185Anayasaya Uygunluk DenetimininKonusu 188Anayasaya Uygunluk DenetimiŞekilleri (Denetim Yolları) 189Anayasaya Uygunluk DenetimininKapsamı 196Anayasa Mahkemesinin Kararları 199Anayasa Mahkemesinin Ccedilalışma veYargılama Usuluuml 202Anayasa Yargısında YuumlruumlrluumlğuumlnDurdurulması 203

BOumlLUumlM 5 Yasama

Giriş 107Yasama Fonksiyonu 107

Yasama Fonksiyonu ve Yasama Yetkisinin Tanımı ve Niteliği 107Yasama Yetkisinin Oumlzellikleri 107

Yasama İşlemleri 110Kanunlar 110Parlamento Kararları 113İccediltuumlzuumlk Kuralları 114

Yasama Organı 115Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Yapısı ve Milletvekillerinin Seccedilimi 115Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Uumlyelerinin Hukuki Durumu 122Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin İccedil Oumlrguumltlenmesi ve Ccedilalışma Duumlzeni 127Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Goumlrev ve Yetkileri 131

BOumlLUumlM 8Anayasarsquonın Değiştirilmesi

Giriş 213Genel Olarak Anayasaların Değiştirilmesi Sorunu 213

Anayasal Değişmeye Yol Accedilan Faktoumlrler 213Anayasayı Yapan veya Değiştirenİktidar 214Anayasaların Yapımı veya Değiştirilmesi Youmlntemleri 215

1982 Anayasasırsquona Goumlre Anayasarsquonın Değiştirilmesi Usuluuml 218

Değişikliğin Teklif Edilmesi 219Değişiklik Teklifinin Goumlruumlşuumllmesi 219Değişiklik Teklifinin Karara Bağlanması 220Kabul Edilen Değişikliğin Onaylanması 220

Anayasa Değişikliklerinin Denetimi 223

BOumlLUumlM 6Yuumlruumltme ve Olağanuumlstuuml Youmlnetim

Giriş 145Yuumlruumltme Fonksiyonu 145Yuumlruumltme İşlemleri 146

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 146Youmlnetmelikler 151Cumhurbaşkanı Kararları ve YuumlruumltmeOrganının Diğer Duumlzenleyici İşlemleri 151

Yuumlruumltme Organı 152Yuumlruumltme Organının Yapısı 152Cumhurbaşkanı 153Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlar 159Cumhurbaşkanlığı Politika Kurulları 162

Olağanuumlstuuml Youmlnetim 162Olağanuumlstuuml Hacircl İlanı Sebepleri 163Olağanuumlstuuml Hacircl İlanında YetkiUsul ve Şekil 163Olağanuumlstuuml Hacircl İlanının Hukuki Sonuccedilları 163Yargısal Denetim 164

Oumlnsoumlz

Sevgili oumlğrenciler

Anadolu Uumlniversitesi Accedilıkoumlğretim Fakuumllte-si accedilıkoumlğretim ve uzaktan eğitim sisteminde oumlğrenim goumlren oumlğrenciler iccedilin hazırlanan bu kitapta esas itibariyle 1982 Anayasasına goumlre Tuumlrk anayasal sistemi incelenmiştir Ancak Anayasanın temel felsefesinin ve oumlzellikle-rinin daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrkiyersquode anayasal gelişmeler konusu accedilık-lanmış ccedilalışmanın ilgili boumlluumlmlerinde geccedilmiş anayasal tecruumlbelerden oumlrnekler de verilmiş-tir Kitapta ayrıca demokrasi laiklik sosyal devlet insan haklarına saygı ve hukukun uumls-tuumlnluumlğuuml gibi temel ilkeler ayrıntılı bir şekilde accedilıklanmıştır Kuvvetler ayrılığı ilkesi bağla-mında huumlkucircmet sistemleri temel hak ve huumlr-riyetler yasama yuumlruumltme ve yargı organları ile anayasanın değiştirilmesi usuluuml gibi temel konular da ayrı boumlluumlmler halinde ccedilalışmada yer almıştır

Bu ccedilalışma oumlğrencilerin hem Tuumlrkiyersquonin te-mel anayasal sorunları hakkında yorum yapa-bilecek bir bilgi seviyesine ulaşmalarına hem de hukuk ve adalet bilincinin oluşmasına katkı sağlayacaktır Ccedilalışmada ayrıca accedilıkoumlğretim ve uzaktan eğitim oumlğrencilerinin sınav başarıları-nın arttırılması da amaccedillanmaktadır Bu ccedilalış-manın hazırlanmasında ProfDr Yavuz Atarrsquoın ldquoTuumlrk Anayasa Hukukurdquo adlı eserinden yarar-lanılmıştır

Bilindiği uumlzere 2017 yılında TBMMrsquode temel-de huumlkuumlmet sisteminin değiştirilmesini amaccedil-layan ancak başkaca bazı oumlnemli değişiklik-leri de iccedileren kapsamlı bir anayasa değişikliği hazırlanmış ve bu değişiklikler 16 Nisan 2017 guumlnuuml yapılan halkoylaması ile kabul edilmiş-tir Bu değişiklerden bir kısmı kabul tarihinde yuumlruumlrluumlğe girmiştir Huumlkuumlmet sistemine ilişkin değişikliklerin tuumlmuumlyle yuumlruumlrluumlğe girmesi ise 24 Haziran 2018 tarihinde yapılan seccedilimle be-lirlenen Cumhurbaşkanının goumlreve başlaması ile muumlmkuumln olmuştur Anayasa değişiklikle-rinin yuumlruumlrluumlğe girmesi ile birlikte ilgili diğer mevzuatta da değişiklikler yapılarak yeni sis-teme uyum sağlanmaya başlanmıştır Huumlkuuml-met sisteminin tuumlmuumlyle değiştirildiği goumlz oumlnuuml-ne alındığında ilgili mevzuattaki değişimin bir suumlre daha devam etmesi de kaccedilınılmazdır

Elinizdeki kitapta Anayasarsquoda yapılan değişik-lik ve diğer mevzuatta yapılan değişikliklere kitabın yayıma hazırlandığı tarih itibariyle en guumlncel şekilde yer verilmiştir

Kitabın tuumlm oumlğrencilere faydalı olması temen-nisi ve başarı dileklerimizlehellip

Editoumlr

ProfDr Yavuz ATAR

Boumlluumlm 1

Tuumlrkiyersquode Anayasal Gelişmeler ve 1982 Anayasası

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Sened-i İttifak bull Tanzimat Fermanı bull Kanun-u Esasicirc bull Islahat Fermanı bull Huumlkucircmet Sistemi bull Temsilciler MeclisiDanışma Meclisi bull 1961 Anayasası bull 1982 Anayasası

1Sened-İ İttifak1 Sened-i ittifakın genel oumlzelliklerini

accedilıklayabilme 2Tanzimat Fermanı2 Tanzimat Fermanının genel oumlzelliklerini

accedilıklayabilme

41876 Anayasası (Kanun-u Esasicirc)4 Kanun-u Esasicircrsquonin genel oumlzelliklerini

accedilıklayabilme

61924 Anayasası6 1924 Anayasasının benimsediği huumlkuumlmet

sistemini değerlendirebilme

Islahat Fermanı3 Islahat Fermanın niteliğini

değerlendirebilme31921 Anayasası5 1921 Anayasasının yapım suumlrecini

accedilıklayabilme58

1982 Anayasası8 1982 Anayasasırsquonın dayandığı temel

felsefeyi değerlendirebilme

1961 Anayasası7 1961 Anayasasının genel oumlzelliklerini ve

getirdiği yenilikleri accedilıklayabilme7

oumlğre

ccedilıkt

ıları

GİRİŞTuumlrkiyersquode anayasal gelişmeler konusunu değer-

lendirebilmek iccedilin Osmanlı İmparatorluğu doumlne-minde başlayan anayasacılık hareketlerinin de ince-lenmesi gerekmektedir Bu Boumlluumlmrsquode oumlncelikle bir oumllccediluumlde devlet iktidarının sınırlandırılmasını sağladı-ğı iccedilin ldquoanayasal belgerdquo olarak kabul edilen Sened-i İttifak Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı ince-lenecektir Sonrasında 1876 1921 1924 1961 ve 1982 Anayasalarının genel oumlzellikleri accedilıklanacaktır Bu Boumlluumlmuuml tamamladıktan sonra oumlğrenciler 1982 Anayasasırsquonın oumlzellikleri ve temel felsefesini geccedilmiş-teki anayasal gelişmelerin tecruumlbesi ışığında değer-lendirebilme imkacircnı elde edecektir

SENED-İ İTTİFAKTuumlrkiyersquode Osmanlı İmparatorluğu

Doumlnemirsquonde başlayan anayasacılık hareketleri ccediler-ccedilevesinde ldquomisakrdquo (soumlzleşme) biccediliminde meydana getirilen ilk anayasal belge olan Sened-i İttifak 1808 yılında merkezicirc huumlkucircmetin temsilcileri ile acircyan temsilcileri arasında yapılan goumlruumlşmeler sonu-cunda kabul edilmiştir

Sened-i İttifak ile kabul edilen huumlkuumlmlerden bazıları merkezi otorite bazıları ayanlar ve bazıları da genel olarak halk yararına sonuccedillar doğurucu niteliktedir (Tanoumlr 1995 35-38)

Merkezicirc youmlnetimin yararına olan huumlkuumlmler1 Padişahın ve devletin otoritesini herkes ka-

bul edecektir 2 Sadrazama itaat edilecektir3 Malicirc yuumlkuumlmluumlluumlkler ve vergilerle ilgili emir-

lere uyulacaktır4 Yeniccedileri ocağı Padişaha itaat edecektir5 Acircyan kendi toprakları dışına el atmayacaktırAcircyanların yararına olan huumlkuumlmler1 Sadrazamın keyfi eylemleri oumlnlenecektir2 Succedilsuz hanedanlara haksızlık edilmeyecek

bunların suumlrekliliği korunacak ve kendi youmlnetimleri altındaki hanedanları koruma hakları tanınacaktır

Genel olarak halkın yararına olan huumlkuumlmler1 Yoksullar ve reaya korunacak vergiler hak-

sız ve ezici olmayacaktır2 Reayaya zuluumlm edilmeyecek succedil işlenmesi

durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmeyecektir

Bu huumlkuumlmlerden anlaşılacağı uumlzere getirilen duuml-zenlemeler sadece merkezicirc otorite ve acircyanları değil halkı da ilgilendirmektedir Ancak bu huumlkuumlmlerin uygulanmasına dair herhangi bir mekanizma ge-tirilmemiştir Nitekim kısa bir suumlre sonra merkezicirc otorite guumlccedillendiğinde Sened-i İttifak huumlkuumlmleri ta-nınmamıştır

Sened-i İttifakrsquoın anayasal gelişmeler accedilısından oumlnemi-ni accedilıklayınız

Sened-i İttifakrsquoın yapım youmlntemini 8 Boumlluumlmde yer alan anayasa yapım youmln-temleri ccedilerccedilevesinde değer-lendirin

Sened-i İttifak ile kabul edi-len huumlkuumlmleri genel olarak anlatın

Oumlğrenme Ccedilıktısı

1 Sened-i ittifakın genel oumlzelliklerini accedilıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir AnlatPaylaş

TANZİMAT FERMANI1839 yılında Padişah tarafından tek taraflı ola-

rak ldquofermanrdquo biccediliminde ilan edilen Tanzimat Fer-manı ile devletin buumltuumln uyrukları iccedilin can mal ve ırz guumlvenliğinin teminat altına alınması duumlzenli bir vergi sistemine geccedililmesi genel ve zorunlu as-kerlik uygulamasının başlatılması ve buumltuumln uyruk-ların kanun oumlnuumlnde eşitliğinin sağlanması taahhuumlt edilmiştir (Erdoğan 2001a 7)

Tanzimat Fermanırsquonın giriş boumlluumlmuumlnde devletin kuruluşundan bu yana Kurrsquoan ve şeriat huumlkuumlmlerine goumlre idare edilmesi nedeniyle youmlnetimin guumlccedilluuml hal-kın ise mutlu olduğu son 150 yıldan beri ise bunun tersi yapıldığından devletin zaafa uğradığı belirtile-rek daha iyi bir youmlnetimi sağlamak iccedilin ldquoyeni kanun-larrdquo konulmasının gerekli olduğu vurgulanmaktadır

Tanzimat Fermanırsquonın birkaccedil yerinde temel amacın ldquodin ve devlet ve milleti ihyacircrdquo olduğu accedilıkccedila belirtilmiş-tir Din ve devletin yanı sıra milletin de ihyasından soumlz edilmekle Tanzimat Fermanı yeni bir yaklaşım belir-lemiş olmaktadır Yeni yaklaşımla halka devlet iccedilinde merkezicirc bir yer verilmektedir (Tanoumlr 1995 71)

Tanzimat Fermanı ile getirilen huumlkuumlmleri dev-let youmlnetimine ilişkin ilkeler ve hak ve oumlzguumlrluumlkler olmak uumlzere iki grupta incelemek muumlmkuumlnduumlr (Tanoumlr 1995 71-74)

Devlet youmlnetimine (yasama yuumlruumltme ve yargı faa-liyetleri) ilişkin ilkeler

1 Tanzimat Fermanırsquonın devlet youmlnetimiy-le ilgili en oumlnemli ilkesi iktidarın kendi kendini sınırlamasıdır Buna goumlre kamusal alan yeni kanunlarla duumlzenlenecek ve keyfi işlemlere izin verilmeyecektir Buumltuumln işlem-lerin kanunlara uygun olarak yuumlruumltuumllmesi sağlanacak buna uymayan goumlrevliler ceza-landırılacaktır

2 Keyfi cezalara son verilecek mahkemelerde duruşmaların aleni olması sağlanacak yargı kararı olmadıkccedila kimseye ceza verilmeye-cektir

3 Devlet harcamalarının finansmanı iccedilin ver-gi toplanacaktır

4 Devletin askericirc ve diğer harcamaları kanun-la duumlzenlenecek ve sınırlanacaktır

5 Kanunların hazırlanmasında yeni bir youmln-tem benimsenmiştir Buna goumlre kanunlar yetkili kurullar (Meclisi Ahkamı Adliye ve Babı Seraskeri Darı Şurası-askericirc kanun-larda-) tarafından serbestccedile goumlruumlşuumllerek

kararlaştırıldıktan sonra Padişah tarafından onaylanarak yuumlruumlrluumlğe sokulacaktır

6 Tanzimat Fermanırsquonın devlet youmlnetimi alanındaki bir diğer oumlnemli ilkesi de eşit muamele yuumlkuumlmluumlluumlğuumlduumlr Buna goumlre Tanzimat Fermanı ile getirilen haklardan din ayrımı goumlzetilmeksizin devletin buumltuumln uyrukları yararlanacaktır

Hak ve oumlzguumlrluumlkler1 Kişi dokunulmazlığı ve guumlvenliği kabul

edilmiştir Buna goumlre kimse kanun dışı nedenlerle succedillanmayacak ve cezalandırıl-mayacaktır (kanunsuz succedil ve ceza olmaz ilkesi) Herkesin adil ve aleni yargılanma hakkı vardır Kimsenin şeref haysiyet ve namusuna dokunulmayacaktır

2 Cezalar şahsi olup mirasccedilılara intikal etme-yecektir (cezaların şahsiliği ilkesi)

3 Kişilerin mal guumlvenliği kabul edilmiştir Buna goumlre herkes mal ve muumllkuumlnde ser-bestccedile tasarrufta bulunabilecektir (muumllkiyet hakkı) Kimsenin malı muumlsadere (elkoyma) edilmeyecektir

4 Herkesten ancak emlak ve kazancına (mali guumlcuumlne) goumlre vergi alınacak ve vergide ada-let sağlanacaktır

5 Oumlmuumlr boyu askerlik uygulamasına son ve-rilecek ve askerlik oumldevi doumlrt veya beş yıl suumlreli olarak adil bir şekilde yeniden duuml-zenlenecektir

Tanzimat Fermanı kendi doumlnemi iccedilin bir ldquohak-lar beyannamesirdquodir Ayrıca bir anayasa olmamakla birlikte bir oumllccediluumlde devlet iktidarının sınırlandırıl-masını sağladığı iccedilin oumlnemli bir ldquoanayasal belgerdquodir Bu belge ile Padişah ccedilıkarılacak kanunlara aykırı hareket etmeyeceğine dair yemin etmek suretiy-le ldquokendi iktidarını sınırlandırmaktardquodır Boumlylece Tanzimat Fermanı Padişahın yetkilerini daral-tarak bir anlamda meşrutiyetin başka bir deyişle anayasal monarşinin yolunu accedilmaktadır (Erdoğan 2003 9) Bununla birlikte Padişahın bu sınırla-malara aykırı davranmasını oumlnleyecek kurumsal bir mekanizma ise oumlngoumlruumllmemiştir

Bir haklar beyannamesi niteliğinde olan Tanzimat Fermanı ile devlet iktidarı bir oumllccediluumlde sınırlandırılmakta ve boumlylece ana-yasal monarşinin yolu accedilılmaktadır

ISLAHAT FERMANIPadişah tarafından ldquofermanrdquo biccediliminde ilan edi-

len 1856 tarihli Islahat Fermanı ise Tanzimat Fer-manırsquondaki vaadleri yenileyen ve ayrıca din farkı goumlzetilmeden buumltuumln devlet uyruklarının eşit işlem goumlrmesi ilkesini getiren bir belgedir

Avrupa devletlerinin etkisiyle hazırlanan Is-lahat Fermanırsquonın temel amacı muumlsluumlmanlar ile gayrimuumlslimler arasında her youmlnden tam bir eşit-lik sağlamaktı Boumlylece devletin uyrukları arasında var olan vergi askerlik yargılama eğitim devlet memurluğu ve temsil alanındaki buumltuumln farklar kal-dırılıyordu

Islahat Fermanı daha sonraki doumlnemlerde dış ilişkiler bakımından batılı devletlerin ve Rusyarsquonın muumldahalelerine dayanak oluşturmuş iccedileride ise oumlzellikle Hristiyan ldquomilletrdquolerin bağımsızlık hareket-lerinin bir başlangıcı olmuştur (Tanoumlr 1995 79)

Tanzimat Fermanında ka-bul edilen temel hak ve oumlz-guumlrluumlkleri accedilıklayınız

Anayasal belge ve anayasa kavramlarını değerlendirin

Tanzimat Fermanının temel amacını anlatın

2 Tanzimat Fermanının genel oumlzelliklerini accedilıklayabilme

Islahat Fermanırsquonın temel amacı nedir

Islahat Fermanı ile Tanzi-mat Fermanını karşılaştırın

Islahat Fermanırsquonın temel amacını ve doğurduğu sonuccedilları arkadaşlarınızla tartışın

3 Islahat Fermanın niteliğini değerlendirebilme

Sened-i İttifak Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı anayasa değildir an-cak bir oumllccediluumlde de olsa devlet iktidarı-nı sınırlandırma amacı taşıdıkları iccedilin ldquoanayasal belgerdquo niteliğindedir

dikkat

1876 ANAYASASI (KANUN-U ESASIcirc)

1876 Anayasası (Kanun-u esasicirc) ldquoCemiyet-i Mahsusardquo adını taşıyan bir kurulca Belccedilika Polonya ve Prusya anayasalarından yararlanılarak hazırlanmış ve Mithat Paşa başkanlığındaki Heyet-i Vuumlkelarsquodan da geccediltikten sonra 23 Aralık 1876rsquoda Padişah İkin-ci Abduumllhamit tarafından ldquofermanrdquo biccediliminde ilan edilmiştir

1876 Anayasasırsquona goumlre Osmanlı Devleti dev-let başkanlığının irsicirc yoldan geccediltiği bir monarşidir (m3) Devletin dini İslam dinidir (m11) Resmicirc dili Tuumlrkccediledir (m18)

1876 Anayasası Osmanlı Devleti tebaasının te-mel hak ve huumlrriyetlerini zamanının anayasalarına benzer bir biccedilimde duumlzenlemiştir Anayasarsquoda kişi huumlrriyeti (m9) kişi guumlvenliği (m10) ibadet huumlrri-yeti (m11) basın huumlrriyeti (m12) ticaret sanat ve ziraat alanlarında şirket kurma hakkı (m13) dilek-ccedile hakkı (m14) oumlğretim huumlrriyeti (m15) eşitlik ilkesi (m17) mali guumlce goumlre vergilendirme ilkesi (m20) muumllkiyet hakkı (m21) konut dokunul-mazlığı (m22) tabiicirc hacirckim ilkesi (m2389) hak arama huumlrriyeti (m8384) muumlsadere ve angarya yasağı (m24) vergilerin kanuniliği ilkesi (m25) işkence ve eziyet yasağı (m26) vatandaşlık hakkı (m8) devlet memurluğuna girme hakkı (m19) gibi hak huumlrriyet ve ilkeler yer almıştır

1876 Anayasası (m42-80) birincisi uumlyeleri iki dereceli seccedilimle halk tarafından seccedililen Heyet-i Me-busan ikincisi de uumlyeleri Padişah tarafından atanan Heyet-i Acircyan olmak uumlzere iki meclisli bir parlamen-to (Meclis-i Umucircmi) kurmuştur Parlamentonun yetkilerini oldukccedila dar tutan Anayasa huumlkuumlmleri-ne goumlre kanun yapma yetkisi Parlamentoya aittir Kanun teklif etme hakkı Bakanlar Kuruluna aittir Ancak milletvekillerinin kanun teklifi ise Padişahrsquoın iznine bağlıdır Her iki Meclisccedile kabul edilen kanun-ların Padişah tarafından onaylanması gerekmektedir Huumlkucircmetin Parlamentoya karşı sorumluluğu accedilık-ccedila belirtilmemiştir Padişahrsquoın kanunları veto etme ve Parlamentoyu feshetme yetkisi bulunmaktadır

Yuumlruumltme yetkisi devlet başkanı olan Padişah ile Bakanlar Kuruluna (Heyet-i Vuumlkela) aittir Anayasa ile geniş yetkilerle donatılan (m7) ve halifelik sıfatı da bulunan Padişah mutlak bir sorumsuzluğa sa-hiptir Bakanlar Kurulu Padişah tarafından atanan bakanlardan (vekil) oluşur başkanı sadrazamdır Bakanlar Kuruluna şeyhuumllislam da katılır Anayasa

Bakanlar Kurulunun Parlamentoya karşı sorumlu olmasını oumlngoumlrmemiştir Dolayısıyla guumlven oyla-ması usucircluuml de yoktur

1876 Anayasası yargı yetkisini bağımsız mah-kemelere vermiştir (m81-91)

Bir ldquomeşruti monarşirdquo kurmaya ccedilalışan 1876 Anayasasırsquonda 1909 yılında bazı değişiklikler yapılarak temel hak ve huumlrriyetler genişletilmiş Bakanlar Kuru-lunun sorumluluğu esası benimsenmiş Parlamento-nun yetkileri artırılmış Padişahın yetkileri ise daral-tılmıştır Bu değişikliklerden oumlnemli olanlar şunlardır

1 Bakanlar Kurulunun (kolektif sorumluluk) ve bakanların (bireysel sorumluluk) Meclisi Mebu-sana karşı sorumluluğu kuralı kabul edilmiştir

2 Yuumlruumltme işlemleri iccedilin parlamenter siste-min bir gereği olarak ldquokarşı imzardquo kuralı (kararların sadrazam ilgili bakan ve Padişah tarafından birlikte imzalanması) getirilmiş-tir Bu kararlardan sadrazam ve ilgili bakan sorumlu olacaktır

3 Padişahın fesih yetkisi bazı kayıtlara bağ-lanarak sınırlandırılmıştır Ne var ki 1914 Anayasa değişikliği ile padişahın fesih yetki-si eski hacircline getirilmiştir

4 Mebusların kanun teklif edebilmeleri iccedilin padişahtan izin almaları şartı kaldırılmıştır

5 Padişahın kanun yapımındaki mutlak veto yetkisi yumuşatılarak geri goumlnderme yetki-sine doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Meclisin padişahccedila geri goumlnderilen kanunu tekrar goumlruumlşerek uumlccedilte iki ccediloğunlukla kabul etmesi muumlmkuumlnduumlr

6 Temel hak ve huumlrriyetlerle ilgili olarak sansuumlr yasaklanmış haberleşmenin gizliliği hakkı ile dernek ve toplanma hakları kabul edilmiş ve padişahın suumlrguumln yetkisi kaldırılmıştır

Boumlylece Anayasa gerccedilek anlamda bir meşruti monarşi anayasasına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Ancak re-jim kısa bir suumlre sonra İttihat ve Terakki diktatoumlr-luumlğuumlne doumlnuumlşmuumlştuumlr

1876 Anayasasırsquonda 1909 yılında yapılan değişiklikler ile Bakanlar Kurulunun so-rumluluğu esası benimsenmiş Parlamen-tonun yetkileri artırılmış Padişahın yetki-leri ise daraltılmıştır

dikkat

1921 ANAYASASIMondros Muumltacircrekesinin ardından başlayan duumlş-

man işgalleri Anadolursquoda Muumldafaa-i Hukuk hareket-lerinin başlamasına yol accedilmış ve Anadolursquoya geccedilen Mustafa Kemalrsquoin oumlnderliğinde Erzurum ve Sivas Kongrelerinin yapılmasıyla ulusal direniş belli bir aşa-maya ulaşmıştır Meclis-i Mebusan seccedilimlerinde de Muumldafaa-i Hukukccedilular buumlyuumlk ccediloğunluğu elde etmiş ve son Osmanlı Meclis-i Mebusanı yurdun boumlluumlnmezliği-ni ilan eden Misak-ı Millicircrsquoyi kabul etmiştir Ancak kısa bir suumlre sonra bu Meclisin İstanbul Huumlkucircmeti tarafın-dan feshedilmesi uumlzerine Mustafa Kemal Paşa illere goumlnderdiği bir tamimle Ankararsquoda olağanuumlstuuml yetkilere sahip bir meclisin toplanacağını bildirerek yeni seccedilim-ler yapılmasını istedi İşte bu şekilde yapılan seccedilimlerle belirlenen yeni uumlyeler ile İstanbulrsquodan gelebilen uumlyelerin katılmasıyla 23 Nisan 1920 tarihinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi accedilıldı Bu Meclis bir ldquokurucu meclisrdquo ni-teliğindedir (Oumlzbudun 1998 5)

Ulusal kurtuluş savaşını da yuumlruumltmekte olan Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi 1921 yılında yeni bir anayasa kabul etti Osmanlı Devleti ve Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonde hazırlanışı ve kabuluuml bakımından en demokratik anayasa olarak kabul edilen 1921 Ana-yasası kısa fakat siyasal oumlnemi yuumlksek bir belgedir

23 maddelik kısa bir anayasa olan 1921 Anayasasırsquonın en oumlnemli kuralı ldquomillicirc egemenlik ilkesirdquodir (m1)

Anayasa yasama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin TBMMrsquonde toplandığını belirtmektedir (m2) Anayasarsquoya goumlre Tuumlrkiye Devleti Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından idare olunur ve Huumlkucircmeti Buuml-yuumlk Millet Meclisi Huumlkucircmeti unvanını taşır (m3)

Buumlyuumlk Millet Meclisi vilayetler halkınca seccedililen uumlyelerden oluşur (m4) Meclis seccedilimleri iki yılda bir yenilenir (m5) Ahkacircmı şerrsquoiyenin uygulan-ması kanunların yapılması değiştirilmesi ve yuuml-ruumlrluumlkten kaldırılması andlaşmaların yapılması ve vatan savunması ilanı gibi yetkiler Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından kullanılır (m7)

Huumlkucircmet boumlluumlmleri Meclisin seccediltiği bakanlar aracılığıyla youmlnetilir bu bakanlara Meclis youmln verir ve gerektiğinde değiştirir (m8) Bu huumlkuumlmler ne-deniyle 1921 Anayasasırsquonın bir ldquomeclis huumlkucircmetirdquo kurduğu kabul edilmektedir

1921 Anayasası (m9) bir devlet başkanlığı ma-kamı oumlngoumlrmemiş ancak devlet başkanına ait olması gereken bir takım fonksiyonların Buumlyuumlk Millet Mec-lisi Başkanı tarafından yuumlruumltuumllmesini kabul etmiştir

1921 Anayasasırsquonın oumlnemli bir boumlluumlmuuml de (m10-23) taşra youmlnetimine ayrılmıştır 1921 Ana-yasası Tuumlrkiyersquoyi coğrafi ve iktisadi ilişkiler bakı-mından vilayet kaza ve nahiyelere boumllmuumlş ve vilayet ve nahiyelerde ldquohalk idaresirdquoni kabul etmiştir Bu ne-denle yerinden youmlnetim ilkesini o doumlneme goumlre ol-dukccedila ileri bir duumlzeyde benimsemiş olan 1921 Ana-yasasının bu oumlzelliği ldquoyerel katılım ve yerel demokrasirdquo olarak adlandırılmaktadır (Tanoumlr 1995 218-221)

Kanun-u Esasicircrsquoye goumlre yuuml-ruumltme yetkisi kime aittir

Kanun-u Esasicircrsquonin yasama-yuumlruumltme ilişkileri ile ilgili olarak kabul ettiği kuralları diğer anayasalarımız ile bir-likte değerlendirin

Kanun-u Esasicircrsquode 1909 yı-lında yapılan değişiklikleri değerlendirin

4 Kanun-u Esasicircrsquonin genel oumlzelliklerini accedilıklayabilme

1921 Anayasasırsquonın vilayet ve nahiyelerde halk idaresini kabul etmiş olması yerin-den youmlnetim ilkesini o doumlneme goumlre ol-dukccedila ileri bir duumlzeyde benimsemiş oldu-ğunu goumlstermektedir

Bu doumlnemin ilginccedil bir yanı da henuumlz ilga edil-memiş bulunan 1876 Anayasasırsquonın da yuumlruumlrluumlkte olmasıdır Belki de bu nedenle yeni Anayasarsquoda temel hak ve huumlrriyetler ile yargı yetkisi gibi huumlkuumlmlere yer verilmemiştir

3 Kasım 1922rsquode saltanatın kaldırılmasından sonra 1921 Anayasasırsquonda 29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayılı Kanunrsquola yapılan değişiklikle de ldquoTuumlr-kiye Devletinin huumlkucircmet şekli Cumhuriyettirrdquo (m1) huumlkmuuml getirilerek Cumhuriyet ilan edil-miştir Bir başka huumlkuumlmle de bir devlet başkanlığı makamı ihdas edilmiş ve devlet başkanının (cum-

hurbaşkanı) TBMM uumlyeleri arasından bir doumlnem iccedilin seccedililmesi oumlngoumlruumllmuumlştuumlr (m1011) Oumlte yan-dan başbakanın cumhurbaşkanınca Meclis uumlyeleri arasından bakanların ise başbakanca yine Meclis uumlyeleri arasından seccedililmesinden sonra tamamının cumhurbaşkanı tarafından Meclisin onayına sunul-ması esası getirilmiştir (m12) Bu duumlzenlemelerle parlamenter huumlkucircmet sisteminin gelişmesine elve-rişli bir huumlkucircmet kurma modelinin benimsendiği goumlruumllmektedir 1923 değişikliğiyle ayrıca ldquoTuumlrkiye Devletinin dini Dini İslamdır Resmi lisanı Tuumlrk-ccediledirrdquo huumlkmuuml de kabul edilmiştir

1921 Anayasasırsquona goumlre meclisin yetkileri nelerdir

1921 ve 1924 Anayasala-rının oumlngoumlrduumlğuuml huumlkucircmet sistemlerini karşılaştırın

1921 Anayasasırsquonın oumlnemli oumlzelliklerini accedilıklayın

5 1921 Anayasasının yapım suumlrecini accedilıklayabilme

1924 ANAYASASI1921 Anayasasırsquonın devletin kuruluşu ve hak ve huumlr-

riyetlerle ilgili duumlzenlemelerinin yetersiz olması nedeniyle 1924 yılında yeni bir anayasa yapıldı Katı bir anayasa olan 1924 Anayasası ldquoAnayasarsquonın hiccedilbir maddesi hiccedilbir sebep ve bahane ile savsanamaz ve işlerlikten alıkonamaz Hiccedilbir kanun Anayasarsquoya aykırı olamazrdquo (m103) huumlkmuumlyle ana-yasanın uumlstuumlnluumlğuuml ilkesini benimsemiş olmakla birlikte kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yer vermemiştir

Lacirciklik 1928 yılında yapılan değişiklikle Anayasarsquodaki ldquoTuumlrkiye Devletinin dini Din-i İslamdırrdquo huumlk-muuml (m2) ile Meclisin yetkileri arasında sayılan ldquoahkacircm-ı şerrsquoiyenin tenfizirdquo huumlkmuuml (m26) ccedilıkarılmış 1937 değişikliği ile de Anayasaya ldquolacirciklik ilkesirdquo eklenmiştir

Huumlkucircmet sistemi 1924 Anayasası meclis huumlkucircmeti ile parlamenter rejim arasında karma bir huumlkucircmet sistemi kurmuştur (Oumlzbudun 1998 9-10 Goumlzler 2000 51-53)

1924 Anayasasırsquonın meclis huumlkucircmeti sistemine benzeyen huumlkuumlmleri şunlardır 1 ldquoTuumlrk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanırrdquo

(m4) 2 ldquoYasama yetkisi ve yuumlruumltme erki Buumlyuumlk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanırrdquo (m5) 3 ldquoMeclis Huumlkucircmeti her zaman denetleyebilir ve duumlşuumlrebilirrdquo (m7) Ancak Huumlkucircmetin Meclisi

feshetme yetkisi bulunmamaktadır

1924 Anayasası anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml il-kesini benimsemiştir ancak kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal deneti-mine yer vermemiştir

1924 Anayasasırsquonın parlamenter sisteme benze-yen huumlkuumlmleri ise şunlardır

1 Buumlyuumlk Millet Meclisi yasama yetkisini kendisi kullanırken (m6) yuumlruumltme yetki-sini ancak Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Ku-rulu eliyle kullanabilir (m7)

2 1924 Anayasası ile (m44) huumlkucircmetin ku-rulması konusunda parlamenter sisteme benzeyen bir mekanizma oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Buna goumlre ldquoBaşbakan Cumhurbaşkanın-ca Meclis uumlyeleri arasından tayin olunur Oumlteki bakanlar Başbakanca seccedililip tama-mı Cumhurbaşkanınca onandıktan sonra Meclise sunulur Meclis toplanık değilse sunma işi Meclisin toplanmasına bırakılır Huumlkucircmet tutacağı yolu ve siyasi goumlruumlşuumlnuuml en geccedil bir hafta iccedilinde Meclise bildirir ve ondan guumlven isterrdquo

3 Parlamenter huumlkucircmet sisteminin unsurların-dan birisi olan huumlkucircmetin siyasi sorumlulu-ğu kuralı da 1924 Anayasasırsquonın ldquoBakanlar Kurulu Huumlkucircmetin genel politikasından birlikte sorumludurrdquo (m46) huumlkmuumlyle ka-bul edilmiştir

1924 Anayasasırsquonın uygulandığı doumlnemde huumlkucircmet sisteminin giderek bir ldquoparlamenter rejimrdquoe doumlnuumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir

Yargı Anayasa (m8) yargı yetkisinin Millet adına usucircl ve kanuna goumlre bağımsız mahkemeler tarafından kullanılmasını oumlngoumlrmuumlştuumlr Anayasa ayrıca mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi (m53) hacirckimlik teminatı (m5455) ve yargılamanın accedilık-lığı kuralına da (m58) yer vermiştir

Temel hak ve huumlrriyetler 1924 Anayasası temel hak ve huumlrriyetlerin koumlkeni ve sınırları konusun-da ldquotabiicirc hak anlayışırdquonı benimsemiştir Anayasarsquoya goumlre ldquoHer Tuumlrk huumlr doğar huumlr yaşar Huumlrriyet başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmektir Tabiicirc haklardan olan huumlrriyetin herkes iccedilin sınırı başkalarının huumlrriyetinin sınırıdır Bu sınırı ancak kanun ccedilizerrdquo (m68) Anayasa yapıldığı doumlnemde Batı anayasalarında da tam olarak goumlruumllmeyen sos-yal haklar dışındaki kişi hak ve huumlrriyetlerini genel olarak duumlzenlemekle birlikte Meclisccedile yapılacak sınırlamaların oumllccediluumlsuumlnuuml belirlememiştir Bu ise Meclis ccediloğunluğunun hakları aşırı bir şekilde sınır-

lamasını muumlmkuumln hale getirmekteydi Anayasada duumlzenlenen hak ve huumlrriyetler şunlardır Eşitlik il-kesi (m69) kişi huumlrriyeti ve kişi guumlvenliği (m72) işkence eziyet muumlsadere ve angarya yasağı (m73) din ve vicdan huumlrriyeti (m75) konut dokunul-mazlığı (m76) basın huumlrriyeti (m77) seyahat huumlrriyeti (m78) soumlzleşme huumlrriyeti ccedilalışma huumlr-riyeti muumllkiyet hakkı toplanma huumlrriyeti dernek ve şirket kurma hakkı (m79) eğitim ve oumlğretim huumlrriyeti (m80) haberleşmenin gizliliği (m81) dilekccedile hakkı (m82) kanuni hacirckim guumlvencesi (m83) vergi oumldevi (m84) seccedilme ve seccedililme hakkı (m1011) vatandaşlık hakkı (m88) devlet me-murluğuna girme hakkı (m92)

1924 Anayasasırsquonın uygulanması 1924 Anaya-sası doumlneminde ccedilok-partili hayata geccediliş youmlnuumlnde-ki iki başarısız denemeden (1925rsquote Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930rsquoda Serbest Cumhu-riyet Fırkası) sonra 1946rsquoda ccedilok-partili siyasal sisteme geccedililmiştir Dolayısıyla 1924 Anayasası 1946rsquoya kadar tek-partili bu tarihten 27 Mayıs 1960 askericirc darbesine kadar geccedilen suumlrede ise ccedilok-partili bir sistem iccedilinde uygulanmıştır

1924 Anayasasırsquonın oumlngoumlrduumlğuuml parlamento-nun mutlak uumlstuumlnluumlğuuml anayasa yargısının benim-senmemesi tek meclisli parlamento merkeziyetccedili youmlnetim gibi kurum ve oumlzelliklere baktığımızda bu Anayasarsquonın tipik bir şekilde ldquoccediloğunlukccedilu demok-rasirdquo anlayışına goumlre duumlzenlendiğini goumlrmekteyiz Bu arada değiştirilmesi oumlzel ccediloğunluk şartına bağ-landığı iccedilin biccedilimsel olarak katı bir anayasa olmak-la birlikte kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetiminin kabul edilmemiş olması 1924 Anayasasırsquonın ccediloğunlukccedilu niteliğini daha da pekiş-tirmektedir Nitekim 1950 sonrası siyasal hayatta da iki-parti sistemi yasama ve yuumlruumltmenin parti youmlnetimi nedeniyle birleşmesi ve kabinenin siyasal uumlstuumlnluumlğuuml ile ccediloğunluk seccedilim sistemi ccediloğunlukccedilu demokrasinin unsurlarını tamamlamaktadır

1924 Anayasası kişi hak ve huumlrriyetlerini genel olarak duumlzenlemiş ancak Batı ana-yasalarında da tam olarak goumlruumllmeyen sos-yal haklara yer vermemiştir

1961 ANAYASASI1961 Anayasasırsquonın oumlnemli kurumsal duumlzen-

lemelerine 1982 Anayasasırsquonın duumlzenlemeleri in-celenirken yeri geldikccedile değinileceğinden burada sadece 1961 Anayasasırsquonın yapılmasına yol accedilan faktoumlrler ile bu Anayasarsquonın getirdiği yenilikler uumlze-rinde durulacaktır

1961 Anayasasırsquonın Yapılmasına Yol Accedilan Faktoumlrler ve Anayasarsquonın Yapılışı

1961 Anayasasırsquonın yapılmasına yol accedilan fak-toumlrlerin başında oumlzuumlnde demokratik olan ancak daha ccedilok tek-partili doumlnemde uygulanan 1924 Anayasasırsquonın ccediloğunlukccedilu bir demokrasi anlayışını benimsemesi ve ccedilok-partili sistemde uygulanabile-cek guumlvencelerden mahrum olması gelmektedir

1924 Anayasasırsquonın oumlngoumlrduumlğuuml sistemde mu-halefetteki azınlığın ccediloğunluk hacircline gelebilmesini sağlayacak kurum ve dengeler yetersizdir Anayasa-nın egemenliğin yegacircne kullanıcısı durumundaki parlamento ccediloğunluğunu sınırlamaması yasamanın huumlkucircmeti denetleme imkacircnlarının yetersiz oluşu muhalefetin demokratik ve eşitlikccedili bir işleyişe ka-vuşturulmamış olması temel hak ve huumlrriyetlerin yeterli anayasal guumlvencelere sahip olmaması gibi hu-suslar Anayasanın ccediloğulcu ve katılımcı bir demok-rasi değil ccediloğunlukccedilu bir demokrasi oumlngoumlrduumlğuumlnuuml accedilıkccedila ortaya koymaktadır (Tanoumlr 1995 300)

Hukuk devleti ve hak ve huumlrriyetlerin korun-ması bakımından temel oumlneme sahip bir kurum olan kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetiminin kabul edilmediği bir doumlnemde Mec-

lis ccediloğunluğunca birtakım antidemokratik ka-nunların ccedilıkarılması iktidar-muhalefet ilişkilerini bozarak iktidara karşı muhalefetin guumlccedillenmesi ve Demokrat Parti youmlnetiminden memnun olmayan kesimlerin guumlccedil birliği yapmasına yol accedilmış ve 27 Mayıs ortamını hazırlamıştır 27 Mayısrsquoın bir başka nedeni de Demokrat Parti doumlneminde asker-sivil aydın ve uumlst duumlzey memurların ekonomik sosyal ve siyasal guumlccedil kaybına uğramalarıdır (Tanoumlr 1995 303-304) Dolayısıyla 27 Mayıs askericirc darbesinin gerccedilekleşmesinde Demokrat Parti doumlneminde ccedile-şitli bakımlardan guumlccedil kaybına uğrayan bu kesimle-rin oldukccedila oumlnemli bir katkısı soumlz konusudur

27 Mayıs 1960 askericirc darbesinin ardından yeni bir anayasa yapmak uumlzere bir Kurucu Meclis oluş-turuldu Bu Meclisin hazırladığı Anayasa 9 Tem-muz 1961 tarihinde yapılan referandumda halk tarafından da yuumlzde 617 oy oranıyla kabul edildi Halk oylamasında ortaya ccedilıkan bu duumlşuumlk kabul oyu oranının anayasa yapımı suumlrecine katılması engellenen ve askericirc darbenin hedefi olan Demok-rat Parti tabanının tepkisinden kaynaklandığı soumly-lenebilir (Erdoğan 2003 87-88)

1961 Anayasasırsquonın Temel Oumlzellikleri ve Getirdiği Yenilikler

Katı ve duumlzenleyici nitelikteki 1961 Anayasası genel esaslar boumlluumlmuumlnde Tuumlrkiye Cumhuriyeti-nin insan haklarına ve başlangıccedilta belirtilen temel ilkelere dayanan millicirc demokratik lacircik ve sosyal bir hukuk devleti olduğunu belirtmektedir

1961 Anayasası anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml ilkesini accedilıkccedila huumlkme bağlamış (m8) ve bunu gerccedilekleş-tirmek iccedilin de kanunların anayasaya uygunluğunu

1924 Anayasasırsquonın oumlngoumlr-duumlğuuml huumlkucircmet sisteminin oumlzelliklerini accedilıklayınız

1924 Anayasası ile 1961 Anayasasının genel oumlzellik-lerini karşılaştırın

1924 Anayasasının uygu-lanma suumlrecini ve benim-sediği demokrasi anlayışını değerlendirin

6 1924 Anayasasının benimsediği huumlkuumlmet sistemini değerlendirebilme

denetlemek uumlzere Anayasa Mahkemesini kurmuş-tur Oumlte yandan hukuk devletinin bir gereği ola-rak idarenin buumltuumln eylem ve işlemlerinin yargı de-netimine tacircbi olduğunu huumlkme bağlayan Anayasa yargı bağımsızlığını ve hacirckimlik teminatını sağla-mak uumlzere Yuumlksek Hacirckimler Kurulunu getirmiştir Ayrıca Anayasa bu bağlamda olmak uumlzere ldquotabiicirc hacirckim ilkesirdquo ve succedil ve cezalara ilişkin prensiplere de yer vermiştir

Anayasarsquoya goumlre egemenlik Millete aittir ve an-cak yetkili organlar eliyle kullanılabilir (m2 4)

Anayasa yasama ve yuumlruumltme ilişkileri bakı-mından kuvvetler ayrılığı ve frenler ve dengeler sistemi ccedilerccedilevesinde parlamenter huumlkucircmet siste-mini oumlngoumlrmuumlştuumlr Bu ccedilerccedilevede Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluşan ccedilift-meclisli bir parlamento oluşturmuştur Ayrıca Anayasa iktida-rın paylaşımı bakımından uumlniversiteler ve radyo-televizyon idaresi gibi oumlzerk kamu kurumlarının yanı sıra merkezicirc youmlnetim karşısında yerel youmlne-tim ilkesini de kabul etmiştir Oumlte yandan Anaya-sa ccediloğulcu toplum yapısının geliştirilebilmesi iccedilin ldquodemokratik siyasal hayatın vazgeccedililmez unsurla-rırdquo olarak nitelediği siyasal partileri duumlzenleyerek hukukicirc bir guumlvenceye kavuşturmuş ve sendikal faa-liyet dernek kurma huumlrriyeti ve kamu kurumu ni-teliğindeki meslek kuruluşlarına yer vererek ccedileşitli hukukicirc guumlvencelerle koruma altına almıştır

1961 Anayasasırsquonda yer alan katı anayasa ka-nunların anayasaya uygunluğunun yargısal de-netimi kontrol ve dengeler sistemi iki-meclisli parlamento gibi ldquoccediloğulcu demokrasirdquo anlayışına uygun duumlzenlemelerin yanı sıra merkeziyetccedili youml-netim gibi bazı ccediloğunlukccedilu unsurlara da rastla-maktayız Ancak bunlar onun ldquoccediloğulcurdquo niteliğini ortadan kaldırmamaktadır Getirdiği ilke ve ku-rallar ile kurumsal tercihlerine bakıldığında 1961 Anayasasırsquonın temel amacının ccediloğulcu bir demok-rasi kurmak olduğunu soumlyleyebiliriz

1961 Anayasasırsquonın en ileri yanlarından birisi de klasik kişi hak ve huumlrriyetleri ile siyasal hakları genişletip guumlccedillendirmesinin yanı sıra sosyal hakları da duumlzenleyen ilk anayasa olmasıdır 1961 Anayasa-sı temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlanması bakımın-dan ldquoAnayasanın soumlzuumlne ve ruhuna uygun olmakrdquo ldquohuumlrriyetin oumlzuumlne aykırı olmamakrdquo ve benzeri bazı kriterler getirmiş sosyal hakların uygulamada ger-ccedilekleştirilmesi iccedilin de devlete bir takım oumldevler yuumlklemiştir Ayrıca 1961 Anayasası anayasacılık

tarihimizde sosyal devlet ilkesini benimseyen ilk anayasa olarak sosyal devletin gerektirdiği diğer duumlzenlemelere de yer verilmiştir

Ne var ki 1961 Anayasasırsquonın genel oumlzguumlrluumlk-ccediluuml yaklaşımı din oumlzguumlrluumlkleri alanında yerini ihti-yatlı ve sınırlayıcı bir tutuma bırakmıştır (Erdoğan 2003 90) 1961 Anayasasırsquonı yapanlar hukuki accedilı-dan yorumlanması oldukccedila problemli olan ve uzun yıllar boyunca birccedilok kişinin mağdur olmasına yol accedilan ldquodin istismarırdquo kavramını anayasaya sokmuş-lardır Yine bu huumlkuumlmle ldquodin istismarırdquo yasağına aykırı davranan tuumlzel kişilere yaptırım uygulanma-sı ve siyasi partilerin de kapatılması oumlngoumlruumllmuumlştuumlr (m19) Oumlte yandan 1961 Anayasası seccedililmiş siyasi iktidarlar uumlzerinde bu Anayasarsquoyı yapan siyasi guumlccedil-lerin duumlşuumlncelerine uygun bir kontrol sağlanması amacıyla etkili bir askericirc ve yargısal vesayete yer ve-rerek demokrasiden ciddi bir şekilde sapmıştır Bu youmlnleriyle 1961 Anayasası 1924 Anayasasırsquondan ccedilok geri bir anayasa olma oumlzelliğine sahiptir 1982 Anayasası ise 1961 Anayasasırsquonın bu antidemokratik duumlzenlemelerini daha da genişleterek benimsemiştir

1971-1973 DeğişiklikleriHuumlkucircmetin bozulan kamu duumlzeninin ve siyasal

teroumlrdeki artışın uumlstesinden gelemediği gerekccedilesiy-le verilen ve sorunların partiler uumlstuuml bir anlayışla ccediloumlzuumllmesini talep eden 12 Mart 1971 tarihli bir askericirc muhtıra ile başlayan 1971-1973 ara rejimi doumlneminde Anayasada iki defa oumlnemli değişiklik-ler yapılmıştır 1961 Anayasasırsquonın temel felsefesi-ne tamamen ters duumlşen ve 1982 Anayasasırsquonın oumln hazırlığı sayılabilecek bu değişikliklerle genel ola-rak yuumlruumltme guumlccedillendirilmiş uumlniversite oumlzerkliği daraltılmış anayasa yargısı ve idari yargı alanında ccedileşitli kısıtlamalar yapılmış tabiicirc yargı yolu yerine kanuni yargı yolu ilkesi getirilmiş Devlet Guumlvenlik Mahkemeleri ile Askericirc Yuumlksek İdare Mahkemesi kurulmuş devlet memurlarının sendika kurma hakkı kaldırılmış ve en oumlnemlisi de anayasal temel

Anayasacılık tarihimizde ilk defa sosyal devlet ilkesini benimseyen sosyal haklara yer veren Anayasa Mahkemesi ve Yuumlksek Hacirckimler Kurulunu oluşturan anayasa 1961 Anayasasırsquodır

hak ve huumlrriyetlerle ilgili olarak ldquogenel korumardquo huumlkmuuml genel sınırlama maddesine doumlnuumlştuumlruumlle-rek sınırlama sebepleri artırılmıştır

Bu anayasa değişiklikleri iccedilerisinde yuumlruumltmenin guumlccedillendirilmesine youmlnelik duumlzenlemeler ccedilağdaş gelişmelere ters olarak yuumlruumltmeyi guumlccedilsuumlz bırakan 1961 Anayasasırsquonın oumlnemli bir zayıflığını duumlzelti-ci niteliktedir Buna karşılık yargı bağımsızlığı ve

temel hak ve huumlrriyetlere getirilen kısıtlamalar ise 1961 Anayasasırsquonın bu konularda Tuumlrk Anayasal sistemine kazandırdığı ileri duumlzeyden geriye doumlnuumlş anlamına gelmektedir Nitekim 1982 Anayasası da yargı bağımsızlığı yuumlruumltmenin denetimi ve temel hak ve huumlrriyetlere getirdiği daha geniş kısıtlamalar-la bu eğilimi devam ettirmiştir 1961 Anayasasırsquonda 1971-1973 yıllarında gerccedilekleştirilen değişiklikler de TBMM tarafından yapılmış olmakla birlikte bunlar TBMMrsquonin kendi serbest iradesiyle değil daha ziyade o doumlnemde parlamento dışından yapı-lan baskılar altında yapılan değişikliklerdir

1971-1973 yıllarında yapılan değişiklikler 1961 Anayasasının temel felsefesine aykırı olmakla birlikte yuumlruumltmenin guumlccedillendiril-mesine youmlnelik duumlzenlemeler 1961 Ana-yasasının oumlnemli bir zayıflığını duumlzeltici niteliktedir

Oumlnceki anayasalara aşağıdaki adresten ulaşabil-meniz muumlmkuumln httpsanayasatbmmgovtr

internet

1961 Anayasasırsquonın yapıl-masına yol accedilan faktoumlrler nelerdir

1961 ve 1982 Anayasaları-nın yapım suumlreccedillerini değer-lendirin

1961 Anayasasırsquonda 1971 ve 1973 yıllarında yapılan değişiklikleri anlatın

7 1961 Anayasasının genel oumlzelliklerini ve getirdiği yenilikleri accedilıklayabilme

1982 ANAYASASI

1982 Anayasasırsquonın Yapım Suumlreci

12 Eyluumll Askericirc Muumldahalesi ve 1982 Anayasasırsquonın Kabuluuml1982 Anayasası anarşi teroumlr boumlluumlcuumlluumlk faaliyetleri ile ekonomik bakımdan koumltuumlye gidiş ve bunlar kar-

şısında sivil youmlnetimin başarısız kaldığı gerekccedileleriyle Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin 12 Eyluumll 1980rsquode gerccedilek-leştirdiği askericirc darbenin ardından atamayla oluşturulan Danışma Meclisi ile Millicirc Guumlvenlik Konseyinden muumlteşekkil Kurucu Meclis tarafından hazırlanarak kabul edilmiş yapılan referandumda da halk tarafından yuumlzde 914 oy oranıyla onaylanmıştır Bu yuumlksek oy oranının alınmasında halk oylaması suumlrecinde anaya-sanın tartışılmasının yasaklanması devlet başkanı ve youmlnetimin anayasa lehindeki resmicirc propagandaları anayasanın reddi hacirclinde ne olacağının belli edilmemiş olması halkın bir an oumlnce normale geccediliş isteği en oumlnemlisi de anarşi ve teroumlruumln sona erdirilmesi nedeniyle halkın ara rejim youmlnetimine duyduğu minnettar-lık gibi etkenlerin ccedilok buumlyuumlk roluuml olmuştur (Erdoğan 2003 130 Tanoumlr 1986 105-107)

1982 Anayasasırsquonın Yapılmasına Yol Accedilan Faktoumlrler

1961 Anayasası yerine yeni bir anayasanın ya-pılmasının gerekccedileleri olarak bu Anayasanın uy-gulandığı doumlnemde kuvvetler ayrılığının kuvvetler ccedilatışmasına doumlnuumlştuumlğuuml bazı kamu kurumlarının sahip olduğu oumlzerkliğin koumltuumlye kullanıldığı si-yasal partilerin sorumsuzca davrandığı ve yıkıcı ve boumlluumlcuuml faaliyetleri teşvik ettikleri youmlnetimde partizanlık yapıldığı yasama organının tıkandığı ekonomik sorunların ccediloumlzuumllemediği dış etkenlerin de bu olumsuzluklara katkıda bulunduğu 1961 Anayasası ile oumlngoumlruumllen huumlkucircmet mekanizmasının işlemediği ve bu nedenle siyasal kararlar alma ve yeni politikalar uumlruumltebilme yeteneğinin zayıflaya-rak rejim bunalımını ağırlaştırdığı 1961 Anayasası ile getirilen huumlrriyetlerin ccedilok fazla olduğu Devlet otoritesinin sarsıldığı ve yetersiz bırakıldığı gibi se-beplerin sayıldığını goumlrmekteyiz

Goumlruumllduumlğuuml gibi birccedilok sosyal siyasal ve ekono-mik sorunların kaynağı olarak da 1961 Anayasası succedillanmıştır 1961 Anayasasırsquona youmlneltilen eleşti-rilerden huumlkucircmet mekanizmasının işleyişiyle ilgili iddialarda gerccedileklik payı bulunmakla birlikte genel olarak devlet otoritesinin zayıflamasından tamamen 1961 Anayasasırsquonı sorumlu tutmak doğru bir de-ğerlendirme sayılamaz Zira anayasa ile oumlngoumlruumllen huumlkucircmet sisteminin etkili bir şekilde işleyebilmesi si-yasal faktoumlrlerin de elverişli olmasına bağlıdır Oysa 1970rsquoli yılların ortalarında iki-parti sistemine dayalı Tuumlrk parti sisteminin ccedilok-parti sistemine doumlnuumlşmeye başlamasıyla ortaya ccedilıkan koalisyon huumlkucircmetlerinin ve genel olarak siyasal partilerin ldquouzlaşmardquo yetenek-lerinin sınırlı olması sistemin işleyişi iccedilin elverişsiz bir ortam meydana getirmiş hem yasama hem de yuumlruumltme alanında ciddi tıkanmalara yol accedilmıştır

1982 Anayasasırsquonın Oumlzellikleri ve Temel Felsefesi

1961 Anayasasırsquona youmlneltilen eleştirileri karşıla-mak uumlzere hazırlanan 1982 Anayasası bir ldquoBaşlan-gıccedilrdquo ile yedi kısımdan oluşmaktadır Birinci kısım-da ldquoGenel Esaslarrdquo ikinci kısımda ldquoTemel Hak ve Oumldevlerrdquo uumlccediluumlncuuml kısımda ldquoCumhuriyetin Temel Organlarırdquo doumlrduumlncuuml kısımda ldquoMalicirc ve Ekonomik Huumlkuumlmlerrdquo ve diğer kısımlarda ise ccedileşitli huumlkuumlm-lerin yer aldığı Anayasa 177 maddeden (bazıları yuumlruumlrluumlkten kalkan geccedilici maddeler hariccedil) oluşan uzun sayılabilecek bir anayasadır

İlk duumlzenlemesi itibarıyla 1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquona goumlre daha katı nitelikte bir anayasa iken sonradan aşamalı olarak yapılan değişikliklerle bu katılık bir oumllccediluumlde giderilmiştir

1982 Anayasası buumltuumln anayasaların kurmaya ccedilalıştığı huumlrriyet-otorite dengesinde otoritenin ağırlığını artırmış devleti birey karşısında koruma-ya ccedilalışmıştır

Anayasa ccediloğunlukla olumlu karşılanan bir biccedilimde siyasi sistemin işleyişi ve karar alma me-kanizmalarındaki tıkanıklıkları giderici ccediloumlzuumlmler getirmiştir (Oumlzbudun 1998 40-42 Kuzu 1990 42-44) İlgili boumlluumlmlerde ayrıca incelenecek olan bu huumlkuumlmleri şu şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr

1 Cumhurbaşkanının belli şartlar altında Tuumlr-kiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimlerini yeni-leme yetkisi kullanılabilir hacircle getirilmiştir (m116) 2017 yılında Anayasada yapılan değişiklikle başkanlık sistemine geccedililmesi kabul edilmiş 116rsquoncı madde ile Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı seccedilimlerinin iki taraftan birinin kararıyla birlikte yenilenmesi imkacircnı getirilmiştir

2 1982 Anayasasırsquonın ilk duumlzenlemesinde 1961 Anayasası doumlneminde goumlruumllen Cum-hurbaşkanı seccedilimlerindeki uzamaları ve tıkanıklıkları ortadan kaldırıcı nitelikte bir duumlzenleme getirilmişti Anayasarsquonın bu konuya ilişkin 102rsquonci maddesinde şoumlyle bir duumlzenleme bulunmaktaydı ldquohellip oyla-maların ilk ikisinde uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğunluk oyu sağlanamazsa uumlccediluumlncuuml oy-lamaya geccedililir uumlccediluumlncuuml oylamada uumlye tam-sayısının salt ccediloğunluğunu sağlayan aday Cumhurbaşkanı seccedililmiş olur Bu oylamada uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu sağlanama-dığı takdirde uumlccediluumlncuuml oylamada en ccedilok oy almış bulunan iki aday arasında doumlrduumlncuuml oylama yapılır bu oylamada da uumlye tamsa-yısının salt ccediloğunluğu ile Cumhurbaşkanı seccedililemediği takdirde derhal Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimleri yenilenirrdquo 2007 yı-lında 102rsquonci maddede yapılan değişiklikle bu youmlntem kaldırılmış ve Cumhurbaşkanı-nın halk tarafından seccedililmesi usuluuml kabul edilmiştir 2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklikle 102rsquonci madde yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış Cumhurbaşkanının seccedilimine ilişkin esaslar bazı değişiklikler yapılarak 101rsquoinci maddede yeniden duumlzenlenmiştir

3 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanının seccedilimi de kolaylaştırılmıştır Anayasarsquonın 94rsquouumlncuuml maddesi Meclis Başkanının ilk uumlccedil oylamada oumlngoumlruumllen ccediloğunlukla seccedili-lememesi hacirclinde son oylamada oylamaya katılacak en ccedilok oy almış iki adaydan oyla-rın ccediloğunu alan adayın seccedililmesini oumlngoumlr-muumlştuumlr

4 1982 Anayasası Cumhuriyet Senatosunu kaldırarak tek meclis sistemini benimsemiş ve yasama organının ccedilalışmasını hızlandır-mıştır

5 1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquona goumlre uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu olan (m86) toplantı yeter sayısını uumlye tamsayı-sının uumlccedilte birine duumlşuumlrmuumlş (m96) ve Mec-lisin toplanmasını kolaylaştırmıştır

6 1982 Anayasası siyasi partilerin Mecliste grup kurabilmesi iccedilin gerekli olan milletve-kili sayısını 10rsquodan 20rsquoye ccedilıkarmıştır Boumly-lece grupların sayısı azalacağından Meclis ccedilalışmaları hızlanacaktır

2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişikliklerin 24 Haziran 2018 seccedilimleriyle yuumlruumlrluumlğe girmesi ile bir-likte parlamenter sistemden başkanlık (Cumhur-başkanlığı) sistemine geccedililmiş ve yuumlruumltme yetkisi halk tarafından seccedililen Cumhurbaşkanına veril-miştir Anayasa ile kabul edilen başkanlık sistemi yasama ve yuumlruumltme arasında ccedilatışma olmaması iccedilin eşzamanlı seccedilim ve gerektiğinde kullanılmak uumlzere birlikte erken seccedilim yapılabilmesi gibi youmlntemleri de iccedilermektedir

Oumlte yandan Anayasa ilk duumlzenlemesiyle siyasal partiler dernekler vakıflar sendikalar ve siyasal ka-tılma bakımından getirdiği sınırlayıcı huumlkuumlmlerle 1961 Anayasasırsquona oranla daha az katılmacı bir de-mokrasi modeli oumlngoumlrmuumlş ve belli oumllccediluumlde depoliti-zasyonu yani siyasetten uzaklaşmayı amaccedillamıştır (Oumlzbudun 1998 42-44)

İlk kabul edildiği haliyle Anayasasının temel fel-sefesi hakkında şunlar soumlylenebilir Anayasasırsquonın buumltuumlnuumlne devletccedili toplumcu ve ideolojik olarak taraflı bireysellik ve oumlzguumlrluumlk karşıtı bir felsefe ege-mendir Batı demokrasilerinde devletin sınırlandırıl-ması anlamına gelen anayasacılığın tam tersi olarak Tuumlrkiyersquode Anayasa devlet merkezli bir toplum ve siyaset anlayışı oumlngoumlrmektedir Anayasacılığın oumlzuumln-de insan hakları ve hukukun uumlstuumlnluumlğuuml ilkesi bulu-nurken devletccedililik devleti hukuktan uzaklaştıran ve sorgulanamaz kılan ldquohikmet-i huumlkucircmetrdquo anlayışına dayanır (Erdoğan 2005 173)

Siyasi partilere ve sivil youmlnetimlere olan guumlven-sizlik nedeniyle seccedilimle oluşan anayasal organların askericirc idari ve yargısal organlarca denetlenmesi ya da frenlenmesi amaccedillanmıştır Boumlylece seccedililmişler uumlze-rinde ilk defa 1961 Anayasası ile oluşturulan anaya-sal askericirc ve yargısal vesayet daha da pekiştirilmiştir Anayasarsquonın Anayasa Mahkemesine yuumlklediği başlıca işlev de bu Anayasaları yapan guumlccedillerin Anayasarsquoya yerleştirdiği devlet ideolojisini seccedililmişlere karşı koru-maktır

Anayasa ideolojik karakterine uygun olarak si-yasi partilere de demokrasilerde olmayan yasaklar getirmiştir Bu yasaklar incelendiğinde siyasetin alanının oldukccedila daraltmış olduğu ve siyasi parti-lerin ccedilerccedilevesini resmicirc ideolojinin belirlediği sınır-lı bir politik alanda siyaset yapmalarının istendiği goumlruumllmektedir

1982 Anayasasında zaman iccedilinde insan haklarını geliştiren ve demokratikleşme amaccedillı değişiklikler ya-pılmıştır Anayasada 2017 yılında yapılan son deği-şikliklerle de askeri buumlrokratik ve yargısal vesayetin sonlandırılması youmlnuumlnde oumlnemli değişiklikler gerccedilek-leştirilmiştir 2017 değişikliği sağlıklı işlemeyen parla-menter huumlkuumlmet sisteminden istikrarlı youmlnetimi sağ-layacak bir başkanlık sistemine geccedilişi de sağlamıştır Bununla birlikte 1982 Anayasasının diğer problemli huumlkuumlmlerinin de duumlzeltileceği tuumlmuumlyle yeni bir ana-yasa yapılması ihtiyacı devam etmektedir

1982 Anayasasırsquonın siya-si sistemin işleyişi ve karar alma mekanizmalarındaki tıkanıklıkları gidermek iccedilin getirdiği ccediloumlzuumlmler nelerdir

1982 Anayasasının yapım suumlreci ve genel oumlzellikleri ile yeni anayasa ihtiyacına youml-nelik talepleri ilişkilendirin

1982 Anayasasırsquonın yapım suumlrecini arkadaşlarınızla tartışın

8 1982 Anayasasırsquonın dayandığı temel felsefeyi değerlendirebilme

ldquoDevlet youmlnetiminin halkın menfaatlerini ondan daha iyi takdir edebilecek iyi eğitilmiş Ba-tılı hayat tarzını benimsemiş ve ccedilok buumlyuumlk oumllccediluumlde buumlrokratik koumlkenli bir elitin ayrıcalığı olduğu duuml-şuumlncesi Cumhuriyet doumlnemine de hakim olmuş-tur 1961 ve 1982 Anayasalarının halkın temsil edilmediği bir kanatlarını da darbeci askerlerin oluşturduğu soumlzde ldquokurucu meclislerrdquo tarafından yapılmış olması da bu anlayışın sonucudur Bu elitccedili anlayışın guumlnuumlmuumlzde de toplumun bazı ke-simlerinde devam ettiğine ve bunun yeni ve de-mokratik bir anayasanın yapılmasında en oumlnemli psikolojik engellerden birini oluşturduğuna aşağı-da değinilecektir Burada soumlz konusu zihniyetin tipik belgelerinden biri olarak 27 Mayıs askericirc darbesinden sonra Millicirc Birlik Komitesi (MBK) tarafından goumlrevlendirilen Anayasa Komisyonu-nun hazırladığı taslağa bakmak ilginccedil olacaktır

hellipDemokrasi ilkelerinden bu derece radikal

şekilde sapan bu tasarı guumlnuumln olağanuumlstuuml şart-ları iccedilinde bile tepkiyle karşılanmış MBK de bu tepkiler karşısında Komisyon tasarısını doğrudan doğruya halkoyuna sunmak yerine kabul ettiği 157 ve 158 sayılı kanunlarla bir Kurucu Meclis kurulmasına ve anayasanın bu meclis tarafından yapılmasına karar vermiştir Kurucu Meclisccedile ka-bul edilen nihaicirc metin elitccedili ve vesayetccedili zihni-yette Komisyon kadar ileri gitmemekle beraber gene de vesayetccedililiğin birtakım unsurlarına yer vermiştir 1982 Anayasasında ccedilok daha derin iz-leri olan bu anlayışın ccedilok-partili siyasal hayata geccedilmemizden 60 kuumlsur yıl sonra toplumun bazı

kesimlerinde hacirclacirc canlılığını koruması ilginccedil bir paradokstur Seccedilmenlerin bir boumlluumlmuuml daha ileri standartlarda bir demokrasinin İslacircmicirc bir otoritarizme veveya boumlluumlnmeye yol accedilacağı en-dişesiyle vesayet kurumlarının oumlzellikle silacirchlı kuvvetlerin seccedililmiş organlar uumlzerindeki vesayet yetkilerinin kaldırılmasına sıcak bakmamaktadır 2006 yılında gerccedilekleştirilen oumlnemli bir kamu-oyu araştırmasına goumlre deneklerin yuumlzde 221rsquoi lacircikliğin tehdit altında olduğu kanısındadır Daha da endişe verici bir bulgu deneklerin yuumlzde 268rsquoinin Tuumlrkiyersquonin sorunlarını seccedilimle gelmiş huumlkucircmetlerin değil askericirc bir rejimin ccediloumlzebilece-ğine yuumlzde 586rsquosının da silacirchlı kuvvetlerin kimi zaman seccedililmiş huumlkucircmete karşı goumlruumlşlerini dile getirmelerinin doğal olduğuna inanmalarıdır Deneklerin yuumlzde 248rsquoi halkın ordunun desteği olmadan da lacircikliği ayakta tutabileceği kanısında değildir Bu korkuların gerccedilek bir temele dayanıp dayanmadığı ccedilok oumlnemli değildir ccediluumlnkuuml uumlnluuml bir vecizeye goumlre ldquo siyasette algılar gerccedilekler kadar oumlnemlidirrdquo Bir koumlşe yazarımızın isabetle belirt-tiği gibi belki de bu tutumun temelinde gerccedilek bir şeriat ya da boumlluumlnme korkusu değil ldquoideolo-jik hegemonyanın ccediloumlkuumlşuumlrdquonuumln yarattığı ldquokimlik kaybırdquo ve ccedilaresizlik duygusu vardır Her haluumlkar-da bu psikoloji yukarıda da işaret ettiğimiz gibi yeni ve tuumlmuumlyle demokratik bir anayasanın ya-pılmasında ideolojik farklardan ccedilok daha oumlnemli bir engel oluşturmaktadır

Kaynak Oumlzbudun Ergun (2011) ldquoVesayetccedililik Demokrasi ve Yeni Anayasardquo Tarih Bilinci Sayı 15-16 Oumlzel Sayı s 10-11

Yaşamla İlişkilendir

1961 Anayasası Sisteminin Teknik KusurlarıldquoBuumltuumln bunlara karşın hem oumlzelde hem de

genel olarak sistemin işleyişi bakımından 1961 Anayasasının oumlnemli teknik zaafları vardı Bunla-rın birkaccedilına kısaca değinelim

1961 Anayasası normal işleyişli bir sistemi varsaymış bunalımlı ve olağanuumlstuuml koşulları ye-terince hesaba katmamıştı Oumlrneğin istikrarsız ccediloğunluklar yuumlzuumlnden huumlkuumlmetlerin kurula-maması ya da istifası gibi durumlarda doğacak tıkanıklarda kilitlenmeyi ccediloumlzecek anahtar azdı Siyasal krizi aşabilmek ve milletin hakemliğine başvurabilmek iccedilin meclisin kendisi seccedilimlerin yenilenmesi kararı alabilirdi ama meclis uumlyele-rinin buna pek istekli olmamaları duumlnyanın he-men her yerinde goumlruumllen bir olguydu Bir başak yol Cumhurbaşkanının buna karar vermesiydi Fakat bu yetkinin kullanılabilmesi de pek ccedilok şartın bir araya gelmesine bağlıydı (md 89 104 ve 108) Oumlyle ki yirmi yıla yaklaşan uygulamada onca huumlkucircmet bunalımına karşın bir kere bile bu koşullara yaklaşılamadı Seccedilimlerin devlet başka-nı tarafından yenilenmesine karar verilmesi me-kanizması normal parlamenter demokrasilerde olduğu gibi duumlzenlenmiş olsaydı bu mekanizma-nın işletilebilmesi sayesinde bunalımdan kurtu-labilme şansı da doğabilirdi İstikrarı sağlayacak bir başka unsur da seccedilim sisteminde değişiklik

yapılmasıydı Bu yapıldı ve nisbi sisteme bir baraj kondu fakat Anayasa Mahkemesinin hatalı bir kararıyla bu ldquobarajrdquo huumlkmuuml iptal edildi

Sistemin normal işleyişini aksatan bazı ku-surları yasama organının duumlzenleniş ve ccedilalışma biccediliminde de bulmak muumlmkuumlnduumlr Bir kere ccedilift meclis sistemi uygulamada kendinden bekleneni vermemiş yasama faaliyetlerinin hantallaşmasın-dan başka bir sonuccedil doğurmamıştı Sonra mec-lislerin toplantı yeter sayılarının yuumlksek tutulması da (salt ccediloğunluk) toplanmayı ve karar alınması-nı guumlccedilleştiriyor ccedilalışmaları baltalamak isteyenlere fırsat veriyorduhellip

Kriz ccediloumlzuumlcuuml anahtarların yeterince bulun-madığı bir alan da olağanuumlstuuml hallerdir Anaysa ve yasalar yaygın şiddet olaylarına karşı hem oumlnleyici hem de bastırıcı yetkileri tanımak ba-kımından hiccedil de yetersiz değildi bunu yukarıda goumlrmuumlştuumlk Ancak olağanuumlstuuml olayların olağan youmlntemlerle yine de bastırılamaması durumunda geriye sıkıyoumlnetim ilan etmekten başka şık kal-mıyordu 1961 Anayasası olağansivil durumla olağanuumlstuuml askeri durum arasında bir olağanuumls-tuumlsivil kategori oumlngoumlrmuumlyorduhelliprdquo

Kaynak Tanoumlr Buumllent (1986) İki Anayasa İs-tanbul s 92-94

Araştırmalarla İlişkilendir

Sened-İ İttifakSened-i İttifak 1808 yılında merkezicirc huumlkucircmetin temsilcileri ile acircyan temsilcileri arasında yapılan goumlruumlşmeler sonucunda kabul edilmiştir Anayasacılık tarihimizde misak (soumlzleşme) biccediliminde kabul edilen ilk anayasa belge niteliğindedir Sened-i İttifak ile kabul edilen huuml-kuumlmlerden bazıları merkezicirc otorite bazıları ayanlar ve bazıları da genel olarak halk yararına sonuccedillar doğurucu niteliktedir

Tanzimat Fermanı1839 yılında Padişah tarafından tek taraflı olarak ldquofermanrdquo biccedilimin-de ilan edilen Tanzimat Fermanı ile devletin buumltuumln uyrukları iccedilin can mal ve ırz guumlvenliğinin teminat altına alınması duumlzenli bir vergi sistemine geccedililmesi genel ve zorunlu askerlik uygulamasının başla-tılması ve buumltuumln uyrukların kanun oumlnuumlnde eşitliğinin sağlanması ta-ahhuumlt edilmiştir Tanzimat Fermanı devlet youmlnetimine ilişkin bazı il-kelere yer vermesinin yanı sıra hak ve oumlzguumlrluumlkleri de duumlzenlemiştir Bu nedenle Tanzimat Fermanını kendi doumlnemi itibariyle bir haklar beyannamesi olarak nitelendirmek muumlmkuumlnduumlr Tanzimat Fermanı bir anayasa değildir ancak devlet iktidarının sınırlandırılmasını sağ-ladığı iccedilin oumlnemli bir ldquoanayasal belgerdquo nitelliğindedir

Islahat FermanıIslahat Fermanı Padişah tarafından ferman biccediliminde ilacircn edi-len bir belgedir Bu Ferman bir anayasa değildir ancak devlet iktidarını sınırlandırdığı iccedilin ldquoanayasal belgerdquo niteliğindedir Devletin tuumlm uyruklarının eşit işlem goumlrmesi ilkesi doğrultu-sunda bazı huumlkuumlmlere yer vermiştir

1876 Anayasası (Kanun-u Esasicirc)Padişah tarafından ferman biccediliminde ilacircn edilen bu Anayasarsquoya goumlre Osmanlı Devleti devlet başkanlığının irsicirc yoldan geccediltiği bir monarşidir Devletin dini İslam dinidir ve resmicirc dili Tuumlrkccedilersquodir Kanun-u Esasicirc temel hak ve huumlrriyetleri zamanının anayasaları-na benzer bir şekilde duumlzenlemiştir Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Acircyanrsquodan oluşan iki meclisli bir parlamento kurmuştur Yuumlruumlt-me yetkisi devlet başkanı olan Padişah ile Bakanlar Kuruluna (Heyet-i Vuumlkela) aittir Padişah mutlak olarak sorumsuzdur Ba-kanlar Kurulu ise Meclise karşı değil padişaha karşı sorumludur Padişahrsquoın kanunları veto etme ve Parlamentoyu feshetme yetkisi vardır Kanun teklif etme yetkisi Bakanlar Kurulursquona ve milletve-killerine aittir ancak milletvekillerinin kanun teklif edebilmesi iccedilin padişahtan izin alması gerekir 1876 Anayasası yargı yetkisi-ni bağımsız mahkemelere vermiştir

oumlğrenme ccedilıktıları ve boumlluumlm

oumlzeti

1921 AnayasasıOsmanlı Meclis-i Mebusanı yurdun boumlluumlnmezliğini ilan eden Misak-ı Millicircrsquoyi kabul etmesinden sonra Meclis İstanbul Huumlkucircmeti tarafından feshedilmiştir Mustafa Kemal Paşarsquonın il-lere goumlnderdiği bir tamimle Ankararsquoda olağanuumlstuuml yetkilere sahip bir meclisin toplanacağı bildirilmiş ve yeni seccedilimler yapılması istenmiştir Bu şekilde belirlenen yeni uumlyelerin ve İstanbulrsquodan gelebilen uumlyelerin katılımıyla 23 Nisan 1920 tarihinde Tuumlrki-ye Buumlyuumlk Millet Meclisi accedilılmıştır Aynı zamanda ulusal kurtu-luş savaşını da yuumlruumltmekte olan bu Meclis 1921 Anayasasırsquonı kabul etmiştir Bu Anayasa Osmanlı Devleti ve Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonde hazırlanışı ve kabuluuml bakımından en demok-ratik anayasa olarak kabul edilmektedir

61924 Anayasasının benimsediği huumlkuumlmet sistemini değerlendirebilme

1924 Anayasası1924 Anayasası meclis huumlkucircmeti ile parlamenter rejim arasın-da karma bir huumlkucircmet sistemi kurmuştur Bu Anayasarsquoda hem meclis huumlkucircmeti sisteminin unsurlarına benzeyen hem de par-lamenter sistemin unsurlarına benzeyen huumlkuumlmler vardır

71961 Anayasasının genel oumlzelliklerini ve getirdiği yenilikleri accedilıklayabilme

1961 Anayasası1961 Anayasasırsquonda anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml ilkesi anayasa mahke-mesi ve ccedilift meclisli parlamento oluşturmak suretiyle yasama or-ganı sınırlandırılmaya ccedilalışılmıştır Yuumlruumltmenin sınırlandırılması iccedilin idarenin buumltuumln eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu accedilılmış bunları guumlvence altına almak iccedilin de Yuumlksek Hakimler Kurulu oluşturulmuştur Ccedilağdaş gelişmelerin aksine yuumlruumltmeyi guumlccedilsuumlz bırakan duumlzenlemeler iccedileren 1961 Anayasası huumlkucircmet sistemi olarak parlamenter sistemi benimsemiştir Getirdiği ilke ve ku-rallar ile kurumsal tercihlerine bakıldığında 1961 Anayasasırsquonın temel amacının ccediloğulcu bir demokrasi kurmak olduğunu soumly-leyebiliriz 1961 Anayasarsquosı siyasi partileri duumlzenleyerek anayasal bir guumlvenceye kavuşturmuş sosyal devlet ilkesi ve sosyal haklar da ilk kez bu Anayasa ile duumlzenlenmiştir

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

1982 Anayasası1961 Anayasasırsquona youmlneltilen eleştirileri karşılamak uumlzere hazırla-nan 1982 Anayasasırsquonda devlet otoritesinin arttırılması ve yuumlruumlt-menin guumlccedillendirilmesi eğilimi hakimdir 1982 Anayasasırsquonın buuml-tuumlnuumlne devletccedili toplumcu ve ideolojik olarak taraflı bireysellik ve oumlzguumlrluumlk karşıtı bir felsefe egemendir Batı demokrasilerinde devletin sınırlandırılması anlamına gelen anayasacılığın tam tersi olarak Tuumlrkiyersquode Anayasa devlet merkezli bir toplum ve siyaset anlayışı oumlngoumlrmektedir Anayasacılığın oumlzuumlnde insan hakları ve hukukun uumlstuumlnluumlğuuml ilkesi bulunurken devletccedililik devleti hukuk-tan uzaklaştıran ve sorgulanamaz kılan ldquohikmet-i huumlkucircmetrdquo an-layışına dayanır Siyasi partilere ve sivil youmlnetimlere olan guumlven-sizlik nedeniyle seccedilimle oluşan anayasal organların askeri idari ve yargısal organlarca denetlenmesi ya da frenlenmesi amaccedillan-mıştır Anayasa ideolojik karakterine uygun olarak siyasi partilere demokrasilerde olmayan yasaklar getirmiştir 1982 Anayasasın-da zaman iccedilinde insan haklarını geliştiren ve demokratikleşme amaccedillı değişiklikler yapılmıştır Anayasada 2017 yılında yapılan son değişikliklerle de parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı sistemine geccedililmiştir Bununla birlikte 1982 Anayasasının diğer problemli huumlkuumlmlerinin de duumlzeltileceği tuumlmuumlyle yeni bir anaya-sa yapılması ihtiyacı devam etmektedir

oumlzeti

r oumlğ

1 Tanzimat Fermanı ile ilgili aşağıdaki ifadeler-den hangisi yanlıştır

A Kişi dokunulmazlığı ve guumlvenliği kabul edil-miştir

B Devletin buumltuumln uyrukların kanun oumlnuumlnde eşit-liğinin sağlanması taahhuumlt edilmiştir

C Genel ve zorunlu askerlik uygulamasına son ve-rilmiştir

D Yargı kararı olmadıkccedila kimseye ceza verilmeye-ceğine ilişkin kural benimsenmiştir

E Devlet harcamalarının finansmanı iccedilin vergi toplanacağına ilişkin bir kurala yer verilmiştir

2 Aşağıdakilerden hangisi Tanzimat Fermanın-da yer alan hak ve oumlzguumlrluumlklerden biri değildir

A Adil ve alenicirc yargılanma hakkıB Muumllkiyet hakkıC Kişi dokunulmazlığı ve guumlvenliğiD Sosyal guumlvenlik hakkıE Cezaların şahsiliği ilkesi

3 Aşağıdakilerden hangisi 1876 Kanun-u Esasicircrsquonin ilk halinde yer alan kurallardan biri değildir

A Osmanlı Devleti bir monarşidirB Parlamento Bakanlar Kurulursquonu denetleyebilirC Bakanlar Kurulunun başkanı sadrazamdırD Devletin dini İslam dinidirE Devletin resmicirc dili Tuumlrkccedilersquodir

4 Anayasacılık tarihimizde anayasanın uumlstuumln-luumlğuuml ilkesi ilk olarak aşağıdaki anayasadan han-gisinde yer almıştırA 1876 Kanun-u EsasicircB 1921 AnayasasıC 1924 AnayasasıD 1961 AnayasasıE 1982 Anayasası

5 Aşağıdakilerden hangisi 1924 Anayasasırsquonda doğrudan duumlzenlenen hak ve huumlrriyetlerden biri değildir

A Din ve vicdan huumlrriyetiB Basın huumlrriyetiC Dernek kurma hakkıD Muumllkiyet hakkıE Siyasi parti kurma hakkı

6 Aşağıdakilerden hangisi 1924 ve 1961 Anayasalarının ortak oumlzelliklerinden biridirA Anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml ilkesine yer vermesiB Sosyal devlet ilkesine yer vermesiC Yuumlksek Hakimler Kurulunun varlığıD Sosyal hakları duumlzenlemesiE Ccedilift meclisli parlamento oluşturması

7 Aşağıdakilerden hangisi 1961 Anayasasırsquonda 1971 ve 1973 yıllarında yapılan değişikliklerden biri değildir

A Devlet Guumlvenlik Mahkemeleri kurulmuşturB Yuumlruumltmenin yetkilerinin daraltılmasına youmlnelik

değişiklikler yapılmıştırC İdaricirc yargı alanında ccedileşitli kısıtlamalar yapılmıştırD Uumlniversite oumlzerkliği daraltılmıştır E Devlet memurlarının sendika kurma hakkı kal-

dırılmıştır

8 1921 Anayasası ile ilgili aşağıdaki ifadeler-den hangisi yanlıştır

A Klasik kişi hak ve huumlrriyetlerine yer vermiştir B Millicirc egemenlik ilkesine yer vermiştirC Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin huumlkuumlm-

lere yer verilmemiştirD Meclis huumlkucircmeti sistemi kurmuşturE Vilayet ve nahiyelerde halk idaresini kabul etmiştir

9 1961 Anayasasırsquonın genel oumlzellikleri ile ilgi-li aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Duumlzenleyici nitelikte bir anayasadırB Sosyal devlet ilkesini duumlzenleyen ilk anayasadırC Ccedilift-meclisli bir parlamento oluşturmuşturD Parlamenter huumlkucircmet sistemini oumlngoumlrmuumlştuumlrE Sosyal haklara yer vermemiştir

A Asker ve sivillerden oluşan bir Kurucu Meclis tarafından hazırlanmıştır

B Referanduma sunularak kabul edilmiştirC Katı nitelikte bir anayasadırD Başlangıccedil kısmına yer vermemiştirE Guumlccedilluuml yuumlruumltme oluşturmayı amaccedillamaktadır

neler oumlğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise ldquoTanzimat Fermanırdquo ko-nusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 C Yanıtınız yanlış ise ldquo1924 Anayasasırdquo ve ldquo1961 Anayasasırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoKanun-u Esasicircrdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 B Yanıtınız yanlış ise ldquo1921 Anayasasırdquo konu-sunu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 D Yanıtınız yanlış ise ldquo1971-1973 Değişiklikle-rirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquo1924 Anayasasırdquo konu-sunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquo1924 Anayasasırdquo ve ldquo1961 Anayasasının Temel Oumlzellikleri ve Getirdiği Ye-niliklerrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquo1982 Anayasasının Oumlzellikleri ve Temel Felsefesirdquo konusunu ye-niden goumlzden geccediliriniz

Araştır YanıtAnahtarı

Araştır 1

Sened-i İttifak anayasacılık hareketleri ccedilerccedilevesinde soumlzleşme biccediliminde oluş-turulan ilk anayasal belge niteliğindedir Merkezi huumlkucircmet ile acircyanlar arasında yapılan goumlruumlşmeler sonucunda kabul edilen bu soumlzleşme merkezi otoritenin acircyanların ve genel olarak halkın yararına olabilecek huumlkuumlmler iccedilermektedir

Araştır 2

Tanzimat Fermanı ile hem devlet youmlnetimine ilişkin ilkeler hem de hak ve oumlz-guumlrluumlkler duumlzenlenmiştir Tanzimat Fermanında kabul edilen temel hak ve oumlz-guumlrluumlkler şunlardır Keyfi cezalara son verilmesi yargı kararı olmadıkccedila kimseye ceza verilmemesi kişi dokunulmazlığı ve guumlvenliği acircdil ve alenicirc yargılanma hakkı cezalar şahsiliği kişilerin mal guumlvenliğinin olması herkesten emlak ve kazancına goumlre vergi alınması oumlmuumlr boyu askerlik uygulamasına son verilmesi

Islahat Fermanırsquonın temel amacı muumlsluumlmanlar ile gayrimuumlslimler arasında eşitlik sağlamaktı

Araştır 4

Kanun-u Esasicirc yuumlruumltme yetkisini devlet başkanı olan padişah ile Heyet-i Vuumlkela (Bakanlar Kurulu) arasında paylaştırmıştır Halifelik sıfatı olan padi-şahın oldukccedila geniş yetkileri vardır ve mutlak olarak sorumsuzdur Heyet-i Vuumlkelarsquonın başkanı sadrazamdır ve Heyet-i Vuumlkela padişah tarafından atanan vekillerden (bakanlar) oluşur Bakanlar Kuruluna şeyhuumllislam da katılır Ba-kanlar Kurulunun Parlamentoya karşı sorumluluğu yoktur

Araştır 3

Araştır 5

Araştır 6

1921 Anayasasırsquona goumlre yasama ve yuumlruumltme kuvvetleri TBMMrsquode toplanmıştır Huumlkucircmeti Buumlyuumlk Millet Meclisi Huumlkucircmeti unvanını taşır Ahkacircmı şerrsquoiyenin uygulanması kanunların yapılması değiştirilmesi ve yuumlruumlrluumlkten kaldırılma-sı antlaşmaların yapılması ve vatan savunması ilanı gibi yetkiler Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından kullanılır Huumlkucircmet boumlluumlmleri Meclisin seccediltiği bakanlar ara-cılığıyla youmlnetilir bu bakanlara Meclis youmln verir ve gerektiğinde değiştirir

1924 Anayasası meclis huumlkucircmeti ile parlamenter rejim arasında karma bir huumlkucircmet sistemi kurmuştur 1924 Anayasasırsquonın meclis huumlkucircmeti siste-mine benzeyen huumlkuumlmleri şunlardır ldquoTuumlrk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanırrdquo ldquoYasama yetkisi ve yuumlruumltme erki Buumlyuumlk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanırrdquo ldquoMec-lis Huumlkucircmeti her zaman denetleyebilir ve duumlşuumlrebilirrdquo 1924 Anayasasırsquonın parlamenter sisteme benzeyen huumlkuumlmleri ise şunlardır Buumlyuumlk Millet Meclisi yasama yetkisini kendisi kullanırken yuumlruumltme yetkisini ancak Cumhurbaş-kanı ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir 1924 Anayasası ile huumlkucircmetin kurulması konusunda parlamenter sisteme benzeyen bir mekanizma oumlngoumlruumll-muumlştuumlr Buna goumlre ldquoBaşbakan Cumhurbaşkanınca Meclis uumlyeleri arasından tayin olunur Oumlteki bakanlar Başbakanca seccedililip tamamı Cumhurbaşkanınca onandıktan sonra Meclise sunulur Meclis toplanık değilse sunma işi Mecli-sin toplanmasına bırakılır Huumlkucircmet tutacağı yolu ve siyasi goumlruumlşuumlnuuml en geccedil bir hafta iccedilinde Meclise bildirir ve ondan guumlven isterrdquo Parlamenter huumlkucircmet sisteminin unsurlarından birisi olan huumlkucircmetin siyasi sorumluluğu kuralı da 1924 Anayasasının ldquoBakanlar Kurulu Huumlkucircmetin genel politikasından bir-likte sorumludurrdquo huumlkmuumlyle kabul edilmiştir 1924 Anayasasırsquonın uygulandı-ğı doumlnemde huumlkucircmet sisteminin giderek bir ldquoparlamenter rejimrdquoe doumlnuumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir

Araştır 7

1961 Anayasasırsquonın yapılmasına yol accedilan faktoumlrlerin başında oumlzuumlnde demok-ratik olan ancak daha ccedilok tek-partili doumlnemde uygulanan 1924 Anayasasırsquonın ccediloğunlukccedilu bir demokrasi anlayışını benimsemesi ve ccedilok-partili sistemde uy-gulanabilecek guumlvencelerden mahrum olması gelmektedir 1924 Anayasasırsquonın oumlngoumlrduumlğuuml sistemde muhalefetteki azınlığın ccediloğunluk hacircline gelebilmesini sağlayacak kurum ve dengeler yetersizdir Anayasanın egemenliğin yegane kullanıcısı durumundaki parlamento ccediloğunluğunu sınır-lamaması yasamanın huumlkucircmeti denetleme imkacircnlarının yetersiz oluşu mu-halefetin demokratik ve eşitlikccedili bir işleyişe kavuşturulmamış olması temel hak ve huumlrriyetlerin yeterli anayasal guumlvencelere sahip olmaması gibi hususlar Anayasanın ccediloğulcu ve katılımcı bir demokrasi değil ccediloğunlukccedilu bir demok-rasi oumlngoumlrduumlğuumlnuuml accedilıkccedila ortaya koymaktadır Hukuk devleti ve hak ve huumlrriyetlerin korunması bakımından temel oumlneme sa-hip bir kurum olan kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetiminin kabul edilmediği bir doumlnemde Meclis ccediloğunluğunca birtakım antidemokratik kanunların ccedilıkarılması iktidar-muhalefet ilişkilerini bozarak iktidara karşı muhalefetin guumlccedillenmesi ve Demokrat Parti youmlnetiminden memnun olmayan kesimlerin guumlccedil birliği yapmasına yol accedilmış ve 27 Mayıs ortamını hazırlamıştır 27 Mayısrsquoın bir başka nedeni de Demokrat Parti doumlneminde asker-sivil aydın ve uumlst duumlzey memurların ekonomik sosyal ve siyasal guumlccedil kaybına uğramaları-dır Dolayısıyla 27 Mayıs askericirc darbesinin gerccedilekleşmesinde Demokrat Parti doumlneminde ccedileşitli bakımlardan guumlccedil kaybına uğrayan bu kesimlerin oldukccedila oumlnemli bir katkısı soumlz konusudur

Araştır 8

Cumhurbaşkanının belli şartlar altında Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimleri-ni yenileme yetkisi kullanılabilir hacircle getirilmiştir (m116) 1982 Anayasasırsquonın ilk duumlzenlemesinde 1961 Anayasası doumlneminde goumlruumllen Cumhurbaşkanı se-ccedilimlerindeki uzamaları ve tıkanıklıkları ortadan kaldırıcı nitelikte bir duumlzenle-me getirilmişti Ancak 2007 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklikle bu youmlntem kaldırılmış ve Cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililmesi usuluuml kabul edil-miştir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanının seccedilimi de kolaylaştırılmıştır 1982 Anayasası Cumhuriyet Senatosunu kaldırarak tek meclis sistemini benim-semiş ve yasama organının ccedilalışmasını hızlandırmıştır 1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquona goumlre uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu olan (m86) toplantı yeter sayısını uumlye tamsayısının uumlccedilte birine duumlşuumlrmuumlş (m96) ve Meclisin toplanması-nı kolaylaştırmıştır 1982 Anayasası siyasi partilerin Mecliste grup kurabilmesi iccedilin gerekli olan milletvekili sayısını 10rsquodan 20rsquoye ccedilıkarmıştır Boumlylece grupların sayısı azalacağından Meclis ccedilalışmaları hızlanacaktır

Erdoğan Mustafa (2005) Anayasa Hukuku AnkaraErdoğan Mustafa (2003) Tuumlrkiyersquode Anayasalar ve

Siyaset AnkaraGoumlzler Kemal (2000) Tuumlrk Anayasa Hukuku

Dersleri BursaKuzu Burhan (1990) 1982 Anayasasının Temel

Nitelikleri ve Getirdiği Yenilikler İstanbul

Oumlzbudun Ergun (1998) Tuumlrk Anayasa Hukuku Ankara

Tanoumlr Buumllent (1986) İki Anayasa (1961-1982) İstanbul

Tanoumlr Buumllent (1995) Osmanlı-Tuumlrk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980) İstanbul

Teziccedil Erdoğan (1996) Anayasa Hukuku İstanbul

Kaynakccedila

Boumlluumlm Goumlrseli Birinci TBMMrsquonin Accedilılışı (23 Nisan 1920)

httpswwwtbmmgovtryayinlartbmm_binalari_tr_20102016pdf

İnternet Kaynakları

Boumlluumlm 2

Devletin Temel Nitelikleri

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Demokrasi bull İnsan Hakları bull Hukuk Devleti bull Lacirciklik bull Sosyal Devlet bull Cumhuriyet bull Siyasi Parti bull Eşitlik

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1 Cumhuriyetccedililik

1 Cumhuriyet kavramını accedilıklayabilme 2Başlangıccedilta Yer Alan İlkeler2 Anayasanın başlangıccedil kısmının niteliğini

accedilıklayabilme

4 Atatuumlrk Milliyetccedililiğine Bağlı Devlet4 Atatuumlrkrsquouumln benimsediği milliyetccedililik

anlayışını oumlzetleyebilme

6Demokratik Devlet6 Demokrasi kavramını accedilıklayıp kurumlarını

sıralayabilme

Uumlniter Devlet3 Uumlniter devlet ile federal devletin

oumlrguumltlenmesi arasındaki farklılıkları accedilıklayabilme3

Lacircik Devlet5 Lacirciklik ilkesini tanımlayabilme5

7 Hukuk Devleti7 Hukuk devleti ilkesini tanımlayabilme 8

Sosyal Devlet8 Sosyal devleti gerccedilekleştirmeye youmlnelik

hukukicirc tedbirleri oumlzetleyebilme

Eşitlik9 Anayasarsquoda yer alan eşitlik ilkesini

GİRİŞBu uumlnitede temelde Anayasarsquonın 2 maddesinde

yer alan devletin temel nitelikleri konusu incelene-cektir Bu uumlniteyi tamamlayan oumlğrenciler demokrasi eşitlik hukuk devleti laiklik cumhuriyet sosyal dev-let gibi temel kavramlar hakkında geniş bir bilgiye sahip olacaktır Demokrasi başlığı altında siyasi parti oumlzguumlrluumlğuuml partilerin hukuki ve mali denetimi ve de-mokratik seccedilimin ilkeleri gibi konular incelenecektir

CUMHURİYETCcedilİLİK Anayasarsquomızın ldquodevletin şeklicircrdquo başlığını taşıyan

1rsquoinci maddesine goumlre ldquoTuumlrkiye Devleti bir Cum-huriyettirrdquo

Hukukicirc accedilıdan cumhuriyet kavramı iki anlam-da kullanılabilmektedir Dar anlamda cumhuriyet ve geniş anlamda cumhuriyet

Dar anlamda cumhuriyet Dar anlamda cum-huriyet hukuki olarak monarşi olmayan devlet anlamına gelir (Goumlzler 2000 93 Erdoğan 1999

243) Monarşi ve cumhuriyeti devlet başkanı-nın goumlreve geliş usuluumlne goumlre tanımlayan Leon Duguitrsquoye goumlre devlet başkanı bu goumlreve veraset usuluumlyle geliyorsa o devlet monarşidir başka bir usulle geliyorsa o devlet cumhuriyettir (bkz Goumlz-ler 2000 93)

Geniş anlamda cumhuriyet Geniş anlamda cumhuriyet sadece monarşinin tersi değil demok-rasi ile oumlzdeş eş anlamlı bir kavram olarak kulla-nılmaktadır Bu anlamda cumhuriyet egemenliğin halka ait olduğu ve youmlneticilerin doumlnemsel olarak seccedilimle belirlendiği rejimi ifade eder (Goumlzler 2000 94-95 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 70-71)

Anayasarsquomızda ldquoCumhuriyetrdquo kavramının hu-kuki accedilıdan ldquodar anlamdardquo kullanılmıştır Zira Cumhuriyet kavramı demokrasi ile oumlzdeş olarak kullanılmış olsaydı ayrıca ldquodemokratik devletrdquo ilkesinin Devletin nitelikleri arasında sayılmasına gerek kalmazdı O hacirclde Anayasarsquoya goumlre Tuumlrkiye Devleti bir monarşi değil demokratik bir Cum-huriyettir

Anayasarsquomızda ldquoCumhuri-yetrdquo kavramı hangi anlamda kullanılmıştır

Cumhuriyet ve demokrasi kavramlarını karşılaştırın

Dar anlamda cumhuriyetccedili-lik ilkesinin demokrasinin zorunlu bir şartı olup olma-dığını değerlendirin

1 Cumhuriyet kavramını accedilıklayabilme

BAŞLANGICcedilTA YER ALAN İLKELERHemen buumltuumln anayasalarda bir başlangıccedil boumlluumlmuuml bulunmaktadır Anayasaların yapılış sebepleri ile da-

yandıkları temel felsefeyi accedilıklayan ve genellikle edebicirc bir uumlslupla yazılan başlangıccedil boumlluumlmleri belki de her anayasanın ldquoen ulusal ve en oumlzelrdquo youmlnuumlnuuml vurgulayan kısmıdır Başlangıccedillar kural olarak anayasanın diğer huumlkuumlmleri gibi uygulanabilir hukuk normları iccedilermezler

Bununla birlikte 1982 Anayasasırsquonın 2rsquonci maddesi 1961 Anayasasırsquonda (m2) olduğu gibi ldquobaşlangıccedil-ta belirtilen temel ilkelerrdquoe atıfta bulunmuştur Yine her iki Anayasanın da (1982 AY m1761 1961 AY m1561) başlangıccedil kısımlarını Anayasa metnine dahil ettiklerini goumlruumlyoruz Ancak boumlyle bir hacirclde dahi ldquobaşlangıccedil boumlluumlmlerinin hukuki değeri daha ccedilok pozitif anayasa normlarının yorumlanmasınardquo katkıda bu-lunmakla sınırlı olmalıdır (Oumlzbudun 1998 49) Oumlte yandan başlangıccedilta yer alan ve Anayasaya uygunluk denetiminde ldquooumllccediluuml normrdquo olarak kullanılabilecek ilkeler (oumlrneğin laiklik Atatuumlrk milliyetccedililiği Devletin uumll-kesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml temel hak ve huumlrriyetler gibi) zaten Anayasanın 2rsquonci maddesinde ve

diğer bazı maddelerinde duumlzenlenmiş durumdadır Başlangıccedilta belirtilen ldquoAtatuumlrk ilke ve inkılaplarırdquonın kapsamında bulunan Cumhuriyetccedililik ve laiklik ilkeleri de yine Anayasanın bazı maddelerinde duuml-zenlenmiş olduğundan devletin temel nitelikleri ara-sında yer alırlar Başlangıccedilta yer alan somutlaştırıl-mamış bir takım ilke ve accedilıklamaların pozitif hukuk normları gibi uygulanmaları ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu nedenle mahkemelerin bu tuumlr huumlkuumlmleri sadece bir yorum aracı olarak kullanmaları gerekir

UumlNİTER DEVLETUumlniter devlet ve federal devlet kavramları Uumlniter devlet ile federal devletin oumlrguumltlenmesi arasındaki

bilinen farkları şoumlylece sıralamak muumlmkuumlnduumlr Uumlniter devlette tek bir anayasa yasama organı ve huumlkucircmet varken federal devlette federe devletlerin de kendi anayasaları yasama organları ve huumlkucircmetleri bulun-maktadır Uumlniter bir devlette yasama yuumlruumltme ve yargı iktidarları federal sistemlerde olduğu gibi boumlluumlne-mez Federal devlette merkezicirc youmlnetim ile eyaletler arasındaki yetki paylaşımı ve ilişkiler federal anayasa ile belirlenir Genellikle uluslararası ilişkiler savunma para birimi ve ekonominin temel işleyişi federal devle-tin yetki alanındadır Uumlniter devlet ile federalizm arasındaki tercih hemen hemen buumltuumln kurumları etkiler

Federalizmin yaygın bir tanımı şoumlyledir ldquoFederalizm devlet faaliyetlerinin boumllgesel youmlnetimlerle bir merkezi youmlnetim arasında her youmlnetim tuumlruumlnuumln bazı faaliyetler hakkında kesin kararlar verebileceği biccedilim-de boumlluumlnduumlğuuml bir siyasal oumlrguumltlenme tarzıdırrdquo (Lijphart 114) Lijphart federalizmin beş ikincil oumlzelliğine işaret etmektedir Bunlar yazılı anayasa iki-meclisli yasama organı federasyonu oluşturan kurucu birimle-rin federal anayasanın değiştirilmesine katılma ve kendi anayasalarını tek taraflı olarak değiştirebilme hak-ları kurucu birimlerin federal mecliste eşit veya oranlarının uumlzerinde temsil edilmesi ve yerinden youmlnetim olarak sayılmaktadır (Lijphart 114-115 Erdoğan 1999 21-23)

Tarihicirc olarak federalizm oumlnceden (ABD ve Almanya oumlrneklerinde olduğu gibi) oumlzerk ya da bağımsız olan birimlerin birleştirilmesi amacıyla kullanılırken (Wolf-Philips 1970 25) bazı devletlerin (Belccedilika ve İspanya oumlrnekleri) ise iccedillerinde barındırdıkları istikrarı tehdit eden oumlnemli gruplar ya da etnik topluluklar-dan dolayı federasyon ya da oumlzerk youmlnetim modelini benimsediği goumlruumllmektedir

Anayasaların duumlzenlenmesinde huumlkucircmet sistemi parlamentonun tek ya da ccedilift meclisli oluşu seccedilim sistemi anayasa yargısı gibi kurumların anayasa koyucunun tercihlerine daha fazla accedilık olan hukuki un-

Anayasanın başlangıccedil kısmına aşağıdaki aşağıdaki adresten ulaşabilmeniz muumlm-kuumln httpwwwmevzuatgovtrMevzuat Metin152709pdf

internet

Anayasanın başlangıccedil kısmı anayasa metnine dacirchil edil-miş midir

Anayasanın başlangıccedil kıs-mını Birinci Boumlluumlmde yer alan 1982 Anayasasırsquonın yapım suumlreci ve temel felse-fesiyle ilgili bilgiler ışığında değerlendirin

Anayasanın başlangıccedil kıs-mını okuyarak bu kısımda yer alan ilkeleri arkadaşları-nızla paylaşın

2 Anayasanın başlangıccedil kısmının niteliğini accedilıklayabilme

surlar olmasına karşılık uumlniter devlet - federalizm karşıtlığı bağlamında yapılacak tercihleri buumlyuumlk oumll-ccediluumlde ldquotoplumun tarihicirc deneyimirdquo ve ldquososyolojik yapı-sırdquo ile siyasal ekonomik ve kuumlltuumlrel faktoumlrler belirler (Oumlzbudun 1993 137 Vedel1993 74)

Tuumlrkiye Cumhuriyeti uumlniter bir devlettir Ccediluumln-kuuml federal devletlerin aksine Tuumlrkiye Devletinin tek bir anayasası federal nitelikte olmayan bir yasama organı yuumlruumltme organı ve yargı organları vardır ve bu organlar ulusal duumlzeyde yetkilerini icra ederler Her ne kadar Anayasarsquoda accedilıkccedila devletin ldquouumlniterrdquo olduğu belirtilmemişse de Anayasarsquonın buumltuumlnuumlnden ve devletin yapısından bu sonucu ccedilı-karmak muumlmkuumlnduumlr Esasen federal uumllkelerin bu oumlzelliği o uumllkelerin anayasalarında accedilıkccedila belirtilir ve yetki paylaşımı da anayasa ile duumlzenlenir Uumlni-ter devletlerin anayasalarında ise genellikle devletin uumlniter olduğu belirtilmez ama bu nitelik anayasa-nın duumlzenlemelerinden anlaşılır

Anayasarsquonın 3rsquouumlncuuml maddesinde yer alan ldquoTuumlr-kiye Devleti uumllkesi ve milletiyle bir buumltuumlnduumlrrdquo ifadesi ise ldquouumlniter devletrdquo biccediliminin kabul edildiğini de-ğil Mustafa Erdoğanrsquoın haklı olarak belirttiği gibi devletin ve uumllkenin boumlluumlnemeyeceğini accedilıklamak-tadır ki esasen bu yasak federal devletler iccedilin de geccedilerlidir (Erdoğan 2003 141) Oumlrneğin Ameri-ka Birleşik Devletleri ve Almanya gibi eyaletlerden oluşan uumllkeler bakımından da ldquouumllkenin boumlluumlnmez-liğirdquo esastır ve halkın tek bir millet olmadığı da soumlylenemez Bu nedenle Anayasarsquonın 3rsquouumlncuuml mad-desindeki huumlkuumlm olmasaydı bile hukuken Tuumlrkiye Cumhuriyeti yine uumllke ve halk bakımından boumlluuml-nemezlik oumlzelliğine sahip olacaktı

Yerel youmlnetim uygulaması ise yukarıda accedilıklan-dığı uumlzere federal sisteme oumlzguuml bir kurum olmayıp devletin uumlniter niteliğini etkilemez Uumlniter devletin karşılığı federal devlet merkezden youmlnetimin kar-şılığı ise yerel youmlnetim ilkesidir Başka bir ifadey-le uumlniter devlet yerel youmlnetim ilkesini reddetmez Nitekim Tuumlrkiye Cumhuriyeti kuruluşundan iti-baren uumlniter devlet şekliyle birlikte yerel youmlnetim ilkesini de benimsemiş ve korumuştur Yerinden youmlnetim ilkesi Tuumlrkiyersquode Anayasal duumlzeyde ilk defa 1921 Anayasasırsquonda yer almıştır 1921 Ana-yasası Tuumlrkiyersquoyi coğrafi ve iktisadi ilişkiler bakı-mından vilayet kaza ve nahiyelere boumllmuumlş ve vila-yet ve nahiyelerde ldquohalk idaresirdquoni kabul etmiştir Bu nedenle yerinden youmlnetim ilkesini o doumlneme goumlre oldukccedila ileri bir duumlzeyde benimsemiş olan

1921 Anayasasırsquonın bu oumlzelliği ldquoyerel katılım ve yerel demokrasirdquo olarak adlandırılmaktadır (Tanoumlr 1995 218-221)Yerinden youmlnetim ilkesi 1921 Ana-yasasırsquondaki kadar guumlccedilluuml olmamakla birlikte 1924 Anayasasında da yerini almıştır Daha sonra 1961 Anayasasırsquonın yerinden youmlnetim ilkesini devlet ik-tidarının ldquodikeyrdquo duumlzeyde paylaşılması ccedilerccedilevesinde 1924 Anayasasırsquona nazaran daha guumlccedilluuml bir biccedilimde yeniden duumlzenlediğini goumlruumlyoruz 1961 Anayasası bu amaccedilla ldquoyerel youmlnetimlerin genel karar organ-larının halk tarafından seccedililmesinirdquo oumlngoumlrmuumlş ve bunların ldquoyargı kararı olmadan merkezi idarece goumlrevden alınmasınırdquo yasaklamıştır Nihayet 1982 Anayasası da 1961rsquodekine benzer biccedilimde ldquoyerin-den youmlnetim ilkesirdquoni ve yerel youmlnetimleri duumlzen-lemiş bulunmaktadır (m126127) Oumlte yandan yerel youmlnetimlerin yetkileri 1980rsquoli yıllarda ve daha sonra oumlzellikle 2005 yılında yapılan duumlzenlemelerle oumlnemli oumllccediluumlde artırılmıştır

Uumllkenin boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml Anayasarsquonın 3rsquouumlncuuml maddesindeki ldquouumllkenin boumlluumlnmez buumltuumlnluuml-ğuumlrdquo kuralı uumllke topraklarının hiccedilbir şekilde parccedila-lanamayacağını ve devredilemeyeceğini ifade eder Buna goumlre uumllkenin bir parccedilası yabancı bir devlete verilemez Devlet uumllkeyi oluşturan toprakları terk etme veya başkalarına devretme yetkisine sahip değildir Uumllkeyi oluşturan toprakların (boumllgelerin illerin) devletten ayrılma hakları yoktur Uumllke top-rakları parccedilalanarak uumlzerinde birden fazla devlet kurulamaz Son olarak uumllkenin buumltuumlnuumlyle bir başka devletin uumllkesi hacircline getirilmesi muumlmkuumln değildir Bu nedenle devlet uumllkenin buumltuumlnuumlnuumln ya da bir parccedilasının işgalini kabul edemez ve başka bir dev-lete katılma kararı da veremez (Goumlzler 2000 102-103 Soysal 1986 181)

Milletin boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml Anayasasırsquonın 3rsquouumlncuuml maddesindeki ldquomilletin boumlluumlnmez buumltuumln-luumlğuumlrdquo kuralı ise milleti oluşturan insanların din dil etnik koumlken vb bakımlardan ayrım yapılmak-sızın aynı egemenliğe tacircbi olduğu anlamına gelir (Goumlzler 2000 103 Hakyemez 2000 205-207) Buna goumlre milleti oluşturan insanlar yani buumltuumln Tuumlrkiye Cumhuriyeti vatandaşları aynı haklara sa-hiptirler ve aynı yuumlkuumlmluumlluumlklere tacircbidirler Devlet youmlnetimine katılma bakımından vatandaşlar ara-sında din dil ve etnik koumlken ayrımı yapılamaz bazı insanlara veya gruplara youmlnetimde ayrıcalık ta-nınamaz ya da bazı insanlar veya gruplar youmlnetime katılmaktan men edilemez

ATATUumlRK MİLLİYETCcedilİLİĞİNE BAĞLI DEVLET

1961 Anayasasırsquonın ldquomilliyetccedililikrdquo yerine ldquomillicirc devletrdquo (m2) deyimini kullanması ve Başlangıccedil boumlluumlmuumlnde de ldquoTuumlrk Milliyetccedililiğirdquonin bir tanı-mını vermesine karşılık 1982 Anayasası Cum-huriyetin niteliklerini belirten 2rsquonci maddesinde doğrudan ldquoAtatuumlrk milliyetccedililiğine bağlılıkrdquo ifade-sine yer vermiştir

Atatuumlrk millet kavramını şoumlyle tanımlamıştır ldquoBir harstan (kuumlltuumlrden) olan insanlardan muumlrek-kep cemiyete millet denirrdquo Atatuumlrkrsquouumln daha geniş bir millet tanımı ise şoumlyledir ldquo(a) Zengin bir ha-tıra mirasına sahip bulunan (b) Beraber yaşamak hususunda muumlşterek arzu ve muvafakatte samimi olan (c) Ve sahip olunan mirasın muhafazasına beraber devam hususunda iradeleri muumlşterek olan insanların birleşmesinden meydana gelen cemiyete millet namı verilirrdquo(Afetinan 1969 23-25 Nakle-den Oumlzbudun 199852)

Anayasarsquonın Başlangıccedil boumlluumlmuumlne de Atatuumlrkrsquouumln milliyetccedililik anlayışı yansımıştır (Oumlz-budun 1998 53) Başlangıcın ikinci paragrafı-na goumlre Tuumlrk Milleti ldquoDuumlnya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir uumlyesirdquodir Başlangıcın

yedinci paragrafında ise ldquoTopluca Tuumlrk vatandaş-larının millicirc gurur ve iftiharlarda millicirc sevinccedil ve kederlerde millicirc varlığa karşı hak ve oumldevlerde nimet ve kuumllfetlerde ve millet hayatının her tuumlrluuml tecellisinde ortak olduğu birbirinin hak ve huumlrri-yetlerine kesin saygı karşılıklı iccedilten sevgi ve kar-deşlik duygularıyla ve lsquoYurtta sulh cihanda sulhrsquo arzu ve inancı iccedilinde huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduğurdquo belirtilmiştir

Doktrinde genellikle Atatuumlrkrsquouumln ifadelerin-den ve Anayasarsquonın soumlzuuml edilen huumlkuumlmlerinden hareketle Atatuumlrkrsquouumln ve dolayısıyla Anayasarsquonın benimsediği milliyetccedililik anlayışının ldquoırk dil ve din gibi objektif benzerliklere değil kader kı-vanccedil ve tasa ortaklığına ve birlikte yaşama arzu-suna dayanan subjektif milliyetccedililik anlayışırdquo oldu-ğu ve ldquoTuumlrk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Tuumlrktuumlrrdquo (AYm66) huumlkmuumlnuumln de buna dayandığı kabul edilmektedir (Oumlzbudun 199852-53)

Anayasa Mahkemesi de ccedileşitli kararlarında ldquosubjektif milliyetccedililikrdquo anlayışını dile getirmiş-tir (Bk E19849 K19854 KT 1821985 AMKD Sayı 21 s59-60 E19891 K19894 KT 731989 AMKD Sayı 25 s150)

Anayasarsquoda devletin uumlniter bir devlet olduğuna ilişkin bir huumlkuumlm var mıdır

Devletin uumlniter veya federal yapıda olmasının huumlkuumlmet sistemi uumlzerinde etkisi olup olmadığını 4 Boumlluumlmde yer alan bilgiler ışığında değer-lendirin

Federal devlet ile uumlniter devlet arasındaki farklılıkla-rı anlatın

3 Uumlniter devlet ile federal devletin oumlrguumltlenmesi arasındaki farklılıkları accedilıklayabilme

LAcircİK DEVLETAnayasa Cumhuriyetin nitelikleri arasında laik-

liği de saymaktadır (m2) Lacircikliğin din huumlrriyeti ve din ve devlet işlerinin ayrılığı şeklinde iki temel unsuru bulunmaktadır (Oumlzbudun 1998 54)

Din HuumlrriyetiDin huumlrriyeti inanccedil ve ibadet huumlrriyetinden

oluşur İnanccedil huumlrriyetinin muhtevasında ise birincisi

herkesin dilediği inanccedil ve kanaate sahip olabilmesi şeklinde olumlu ikincisi de dilerse hiccedilbir inanca sahip olmama şeklinde olumsuz birbirinden fark-lı ve birbirini tamamlayan iki youmln bulunmakta-dır İnanccedil huumlrriyeti sadece bireylere herhangi bir dine inanma huumlrriyetini tanımakla kalmaz onlara inanccedillarının iccedileriğini ve niteliğini tamamen kendi kanaatlerine goumlre belirleme hakkını da verir Dev-letin de din kurallarının anlam ve iccedileriklerinin belirlenmesi ve yorumlanması konusunda hiccedilbir muumldahalesi soumlz konusu olamaz Belli bir dine ina-nan birey bu dinin inanccedil ve ibadetlerinin neler olduğuna ve bunların ne anlama geldiğine kendi oumlzguumlr iradesiyle karar verecektir Oumlte yandan birey-ler inandıkları dinin ilke ve uygulamalarını o dine mensup olan topluluğun ccediloğunluğundan farklı yo-rumlama oumlzguumlrluumlğuumlne de sahiptirler Kısaca birey-lerin kendi inanccedillarını seccedilme ve yorumlama konu-sundaki tercihleri tamamen kendilerine ait mutlak bir oumlzguumlrluumlktuumlr

Anayasarsquoya goumlre de ldquoherkes vicdan dinicirc inanccedil ve kanaat huumlrriyetine sahiptirrdquo (m241) İnanccedil huumlrriyetinin kabul edildiği bir sistemde ldquokimse ibadete dinicirc acircyin ve toumlrenlere katılmaya dinicirc inanccedil ve kanaatlerini accedilıklamaya zorlanamaz dinicirc inanccedil ve kanaatlerinden dolayı kınanamazrdquo (AYm243) Anayasarsquonın bu huumlkmuuml inanccedil huumlrriyetini yukarıda accedilıkladığımız anlamda buumltuumlnuumlyle guumlvence altına almaktadır

İbadet huumlrriyetine gelince bu da kişinin inan-dığı dinin gerektirdiği buumltuumln ibadetleri acircyin ve touml-renleri serbestccedile yapabilmesi ve başkaları uumlzerinde cebir ve şiddet kullanmamak şartıyla inancına goumlre yaşayabilmesini ifade eder Anayasa kural olarak ibadet huumlrriyetini kabul etmekle birlikte buna bazı sınırlar getirmiştir Bu hususu duumlzenleyen Anayasarsquonın 24rsquouumlncuuml maddesinin birinci fıkrasına goumlre ldquo14rsquouumlncuuml madde huumlkuumlmlerine aykırı olma-mak şartıyla ibadet dinicirc ayin ve toumlrenler serbesttirrdquo Anayasarsquonın ibadet huumlrriyetini 14rsquouumlncuuml maddedeki huumlkuumlmlerle sınırlaması belirsizliklere yol accedilabilece-ğinden yerinde bir duumlzenleme değildir

İnanccedil huumlrriyeti mutlak anlamda sınırsız olmakla birlikte ibadet huumlrriyetine bazı sınırlar getirilebil-mektedir Kural olarak başkalarına zarar vermeyen

1961 Anayasasında Atatuumlrk milliyetccedililiği ilkesi yer almış mıdır

Devletin temel nitelikleri konusunda 1961 ve 1982 Anayasalarını karşılaştırın (1961 Anayasasına şu adres-ten ulaşabilirsiniz httpsanayasatbmmgovtr1961aspx)

Objektif ve suumlbjektif milli-yetccedililik anlayışlarını anlatın

4 Atatuumlrkrsquouumln benimsediği milliyetccedililik anlayışını oumlzetleyebilme

İnanccedil huumlrriyeti mutlak anlamda sınırsız olmakla birlikte ibadet huumlrriyetine bazı sınırlar getirilebilmektedir

dinicirc ibadet ve uygulamalar serbesttir Başkalarına zarar veren ibadetler ise sınırlanabilir İbadet huumlrri-yetinin sınırlarıyla ilgili olarak konuyu bazı oumlrnek-lerle somutlaştırmak muumlmkuumlnduumlr Oumlrneğin ldquoTan-rılarını hoşnut etmek iccedilin her yıl bir genccedil kızın kurban edilmesinirdquo oumlngoumlren bir dine mensup olan insanların bu uygulamalarının yasaklanması devle-tin dine muumldahalesi sayılmaz Ccediluumlnkuuml insan kurban etmek en temel insan hakkı olan yaşam hakkını ortadan kaldırmaktadır (Yayla 1998 96)

Din ve Devlet İşlerinin AyrılığıLacircikliğin ikinci ana unsuru olan din ve devlet

işlerinin ayrılığı din kurumlarının devlet fonksi-yonlarını devlet kurumlarının da dinicirc fonksiyon-ları ifa edemeyeceği ve din kurumları ile devlet kurumlarının birbirinden ayrı olduğu anlamına gelir Başka bir ifadeyle laik devlette ldquodine bağ-lı devletrdquo ve ldquodevlete bağlı dinrdquo uygulaması kabul edilmez (Oumlzbudun 1998 56) Din ve devlet ku-rumlarının ayrılığını oumlngoumlren bir sistemde dinicirc fonksiyonların youmlnetimi ve yuumlruumltuumllmesi her dinin kendi mensuplarına yani cemaatlere bırakılır Buna karşılık bu cemaatler de devlet youmlnetimine katılmazlar Ancak Anayasa dinicirc bir kurum olan Diyanet İşleri Başkanlığını bir devlet kurumu ola-rak oumlngoumlrmuumlştuumlr

Lacircik bir sistemde devletin resmicirc dini bulun-maz ve devlet buumltuumln dinlerin mensuplarına eşit davranır Lacircik devletin siyasi ve hukuki duumlzeni-nin herhangi bir dinin kurallarına dayanması zo-runlu değildir Buna karşılık birtakım kuralların dinicirc inanccedil ve değerlere uygun olması soumlz konusu olabilir Bu durum youmlnetimin dinicirc kurallara uy-gun hareket etme zorunluluğundan değil onların rasyonel tercihlerinin bir sonucu olarak ortaya ccedilıkar (Oumlzek 1962 16) Oumlte yandan hukuk sa-dece aklın uumlruumlnuuml olmayıp beşeri tecruumlbenin de bir uumlruumlnuumlduumlr Dinler de bu tecruumlbenin bir par-ccedilasını oluşturduğundan hukuku dini unsur ve et-kilerden tamamen soyutlamak muumlmkuumln değildir (Yayla 1998 93-94)

Anayasa Mahkemesinin laiklik ilkesiyle ilgili ccedilok sayıda kararı vardır Anayasa Mahkemesi bazı kararlarında (Bk E198611 K198626 KT

4111986 AMKD Sayı 22 s312-316) laiklik ilkesinin yukarıda accedilıkladığımız unsurlarını ve ge-reklerini vurgulamakla birlikte birccedilok kararında (Bk E197053 K197176 KT 21101971 AMKD Sayı 10 s60-70 E19891 K198912 KT 731989 AMKD Sayı 25 s148-152) laik-liği hukuki anlamının dışında ele alarak sosyolojik ve tarihicirc goumlzlemlerden normatif sonuccedillar ccedilıkarmak suretiyle laikliğin kapsamını ve anlamını genişletici yorumlar yapmıştır Anayasa Mahkemesinin ikinci grupta yer alan kararları hukuk mantığı ve laikli-ğin hukuki anlamı ile bağdaşmamaktadır

Kuruluşundan 2012 yılına kadar geccedilen zaman diliminde Anayasa Mahkemesinin genel olarak benimsediği laiklik anlayışı oldukccedila katı ve ideo-lojiktir Mahkemenin bu anlayışını başoumlrtuumlsuuml ya-sağı kararı ile ccedilok sayıdaki parti kapatma kararla-rında goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Anayasa Mahkemesi bazı parti kapatma davalarında verdiği kararlarda başoumlrtuumlsuuml serbestliğini savunan partilerin laikliğe aykırılık nedeniyle kapatılması gerektiğine karar vermiştir Laikliği kesin bir kararlılıkla ldquomutlak pozitivist bir ideolojirdquo olarak anlayan Anayasa Mahkemesi bilimsel goumlruumlşlere aykırı evrensel an-lamından sapan kendine oumlzguuml ldquooumlzguumlrluumlk ve laiklik anlayışınırdquo oumlzellikle ldquobaşoumlrtuumlsuuml takmanın laikliğe aykırı olduğurdquo yolundaki kararında ortaya koy-muştur (E 19891 K 198912 KT 731989) Anayasa Mahkemesi 6287 sayılı İlkoumlğretim ve Eğitim Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Ya-pılmasına Dair Kanunrsquoun bazı huumlkuumlmlerinin iptal istemini reddettiği 2012 tarihli kararıyla yerleşik laiklik iccediltihadını koumlkten değiştirmiş ve kararın gerekccedilesinde belirtildiği uumlzere ldquooumlzguumlrluumlkccediluuml laik-likrdquo yorumunu benimsemiştir (Bk E 201265 K 2012128 KT 2092012) Mahkemenin bu kararına goumlre ldquoLaiklik devletin din ve inanccedillar karşısında tarafsızlığını sağlayan devletin din ve inanccedillar karşısındaki hukuki konumunu goumlrev ve yetkileri ile sınırlarını belirleyen anayasal bir il-kedir Laik devlet resmicirc bir dine sahip olmayan din ve inanccedillar karşısında eşit mesafede duran bi-reylerin dinicirc inanccedillarını barış iccedilerisinde serbestccedile oumlğrenebilecekleri ve yaşayabilecekleri bir hukuki duumlzeni tesis eden din ve vicdan huumlrriyetini guumlven-ce altına alan devlettirrdquo

DEMOKRATİK DEVLETAnayasarsquonın 2rsquonci maddesine goumlre Tuumlrki-

ye Cumhuriyeti demokratik bir devlettir Yine Anayasarsquonın 6rsquoncı maddesinde yer alan ldquoegemenlik kayıtsız şartsız Milletindirrdquo huumlkmuuml de demokratik devleti oumlngoumlren bir ilkedir

ldquoDevlet iccedilindeki en uumlstuumln buyurma kudretirdquo anlamına gelen egemenliğin millete ait olması hal-kın kendi kendini youmlnetmesine dayanan demok-ratik rejiminin benimsenmesini gerektirir Tarihicirc olarak millicirc egemenlik ve halk egemenliği kavram-ları birbirinin karşıtı olarak goumlzuumlkmuumlşse de guumlnuuml-muumlzde demokratik gelişme sonucu millet ve halk kavramları arasındaki fark oumlnemini kaybetmiştir (Oumlzbudun 1998 60-61) O hacirclde demokrasiler-de ldquoegemenlikrdquo millete yani halka aittir Halk bu egemenliğini ancak seccedililmiş temsilcileri aracılığıyla kullanabilir İdeal anlamıyla ldquohalk youmlnetimirdquo olan demokrasi uumllkenin genişliği insan unsurunun faz-lalığı ve youmlnetimin ehliyet ve liyakat gerektirmesi gibi sebeplerden dolayı gerccedilekte bir temsili demok-rasi olmak durumundadır

Bununla birlikte bir yarı doğrudan demokrasi kurumu olan referandumun guumlnuumlmuumlz demokra-silerinde giderek yaygınlaştığı goumlruumllmektedir De-mokrasinin mantığı doğrudan demokrasi lehinde-dir Halkın egemenliğini kabul ettiğimizde onun somut konularda karar vermesini de yadırgama-mak gerekir

O hacirclde guumlnuumlmuumlzde demokrasi ldquoyarı doğru-dan demokrasirdquo ya da ldquoyarı temsili demokrasirdquo biccediliminde de uygulanabilmektedir Ancak yarı doğrudan demokrasi kurumlarının kullanılması youmlneticilerin belirlenmesi iccedilin seccedilim yapılması zo-runluluğunu ortadan kaldırmamaktadır Bunun iccedilin de seccedilim demokratik sistemde merkezicirc bir oumlneme sahiptir

Demokratik devlet demokrasiye uygun devlet demektir O hacirclde demokrasinin anlamı ve unsur-larını belirlemek gerekir

Demokrasinin Anlamı ve Kurumları

Demokrasinin Anlamı Eski Yunanca ldquohalkrdquo anlamına gelen ldquodemosrdquo

ve ldquoyoumlnetmekrdquo anlamına gelen ldquokrateinrdquo soumlzcuumlk-lerinin birleşmesiyle oluşan demokrasinin soumlzluumlk anlamı ldquohalk youmlnetimirdquo demektir Ancak demok-rasi ldquohalk iccedilin youmlnetimrdquo anlamında da kullanıl-maktadır

Demokratik bir sistemde siyasal iktidar halk iradesine dayanır ve siyasal kararlar halkın istekleri-ne uygun olarak alınır Ccedilağdaş demokrasiler azınlık haklarını da koruyacak şekilde ldquoccediloğulcu demokra-sirdquo biccediliminde uygulanmaktadır Ccediloğulcu-liberal demokrasiyi gerccedilekleştirmenin başlıca araccedilları ise ldquoinsan haklarırdquo ve ldquohukuk devletirdquo ilkesidir

İnanccedil ve ibadet huumlrriyetini accedilıklayın

Bu başlık altında bahsedi-len Anayasa Mahkemesirsquonin lacirciklik ilkesi ile ilgili ola-rak vermiş olduğu kararla-rı değerlendirin (Anayasa Mahkemesirsquonin kararlarına şu adresten ulaşabilirsiniz httpwwwanayasagovtric sayfalarkararlarkbbhtml)

Anayasa 136 maddeye goumlre genel idare iccedilerisinde yer alan Diyanet İşleri Baş-kanlığının bir devlet kuru-mu olarak oumlngoumlruumllmesini lacirciklik ilkesi ile birlikte de-ğerlendirin

5 Lacirciklik ilkesini tanımlayabilme

Demokrasinin KurumlarıDemokrasinin temel kurumları oumlzguumlr ve duumlzen-

li seccedilimler siyasi ccediloğulculuk ve yarışma (ccedilok-partili siyasal hayat) insan hakları (temel hak ve huumlrriyet-ler) ccediloğunluk youmlnetimi ve azınlık hakları ile seccedilil-mişlerin uumlstuumlnluumlğuumlduumlr (Erdoğan 2001 241-263)

1 Oumlzguumlr ve duumlzenli seccedilimler Demokrasilerde etkin siyasi goumlrevlere gelecek youmlneticiler ve siyasi karar organları 4-5 yıllık aralıklarla tekrarlanan seccedilimlerle belirlenmektedir Se-ccedilimler serbest genel eşit gizli oy ve accedilık sayım ilkelerine goumlre yapılmaktadır

2 Siyasi ccediloğulculuk ve yarışma (ccedilok-partili si-yasal hayat) Siyasi ccediloğulculuk farklı duumlnya goumlruumlşlerine programlara ve ccedilıkarlara sahip olan kişi ve grupların varlığına saygı goumls-terilmesi ve bunların serbestccedile oumlrguumltlenip siyasi iktidar yarışına katılabilmeleri anla-mına gelir Demokrasilerde bu anlamda bir siyasi ccediloğulculuk yani yarışmacı bir siyaset ve ccedilok-partili siyasal hayat vardır İktidar yarışması serbestccedile oumlrguumltlenen siyasi parti-ler arasında eşit şartlarda cereyan eder Se-ccedilimlerde propaganda huumlrriyeti tanınmış ve guumlvence altına alınmıştır

3 Temel hak ve huumlrriyetler Demokrasilerde te-mel hak ve huumlrriyetler tanınmış ve guumlvence altına alınmıştır Halkın youmlnetimi anlamı-na gelen demokrasinin işleyişi bakımından bireysel ve siyasi huumlrriyetlerin ayrı bir oumlne-mi vardır Demokrasilerde devlet iktidarı bireysel huumlrriyetlerle sınırlanmış ve siyasi huumlrriyetlerle denetim altına alınmıştır

4 Ccediloğunluk youmlnetimi ve azınlık hakları De-mokraside oy birliğini sağlamak ccediloğu za-man imkacircnsız olduğundan ccediloğunluğun youmlnetme hakkı esastır Ancak bu ccediloğunluk kararlarının her zaman doğru olduğu anla-mına gelmez Ccediloğunluk ilkesi demokratik suumlreccedillerin işlemesini sağlar ve ccediloğunluk se-ccedilimlerle ortaya ccedilıkar Ccediloğunluk zamanla değişebilir Bunun iccedilin demokratik sistem-de siyasi azınlığın barışccedilı bir şekilde ccediloğun-

luğa doumlnuumlşmesine imkacircn verecek şekilde ifade oumlrguumltlenme ve siyasi huumlrriyetlerin guumlvence altında olması zorunludur Oumlte yandan demokrasilerde etnik dinsel ve kuumlltuumlrel azınlıkların da siyasal temsilini sağ-layacak mekanizmalara yer verilmektedir (Erdoğan 2001 257-258)

5 Seccedililmişlerin uumlstuumlnluumlğuuml Demokratik sistem-de toplumu ilgilendiren temel siyasal ka-rarları alma yetkisi goumlrevlerine halk oyuyla gelen seccedililmiş kişi ve organlara aittir Bir uumll-kede temel siyasal kararlar demokratik tem-sil meşruluğuna sahip olmayan buumlrokratlar tarafından alınıyor ya da bunlar tarafından seccedililmişlere empoze ediliyorsa o uumllkede seccedilimler duumlzenli olarak yapılıyor ve huumlkuuml-metlerin değişmesi sağlanıyor olsa bile de-mokrasiden değil ancak bir buumlrokratik ta-hakkuumlm rejiminden soumlz edilebilir (Erdoğan 2001 262-263)

Bir devletin demokratik olarak nitelendirilebil-mesi iccedilin bu kurumlara ve oumlzelliklere mutlaka sahip olması gerekir Demokrasinin bu temel kurumla-rının yanı sıra guumlnuumlmuumlzuumln istikrarlı Batı demok-rasilerinde yerel demokrasi katılım sivil toplum accedilık toplum ve accedilık youmlnetim gibi ilke ve kuralların da anayasal-siyasal sistemin oumlzellikleri arasında yer aldığını belirtmek gerekir

Demokratik Devletin Temel UnsurlarıOumlzguumlr ve duumlzenli seccedilimler ccedilok partili siyasal ha-

yat ve temel hak ve huumlrriyetler demokratik devletin ldquoolmazsa olmazrdquo bir başka deyişle asgari şartlarını oluşturmaktadır Bu nedenle bu temel unsurları aşağıda daha ayrıntılı olarak inceleyeceğiz

Oumlzguumlr ve Duumlzenli SeccedilimlerDemokratik sistemin merkezinde yer tutan se-

ccedilimler oylama işlemi aracılığıyla youmlnetime muva-fakat (izin onay) verilmesini sağlar Demokratik teoriye goumlre bir iktidarın meşru olabilmesi iccedilin kaynağını youmlnetilenlerin rıza ve muvafakatinden alması gerekir Seccedilmenler hukuki ve siyasi bir usul olan seccedilimlerle siyasi iktidara muvafakat vermek oumlnceki muvafakatlerini yenilemek veya geri almak şeklinde irade belirtebilirler (Karamustafaoğlu 1970 XIII-XIV) Boumlylece youmlnetilenler youmlnetenler karşısında siyasi iktidarı belirleme ve denetleme hakkını kullanmış olmaktadırlar

Ccedilağdaş demokrasiler azınlık haklarını da koruyacak şekilde ldquoccediloğulcu demokrasirdquo biccediliminde uygulanmaktadır

Demokratik sistemde duumlzenli aralıklarla yapıla-cak oumlzguumlr (serbest ve yarışmacı) seccedilimlerin genel oy eşit oy oy verme huumlrriyeti oyun gizliliği accedilık sayım ve doumlkuumlm ile seccedilimlerin yargı organlarının youmlnetim ve denetiminde yapılması gibi bilinen temel unsurlarının herhangi bir tercih soumlz konusu olmadan guumlvenceye bağlanması gerekir

Anayasamız demokratik bir seccedilimin taşıma-sı gerekli olan ilkeleri şu şekilde duumlzenlemiştir (m67) ldquoVatandaşlar kanunda goumlsterilen şartlara uygun olarak seccedilme seccedililme ve bağımsız olarak veya bir siyasi parti iccedilinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasına katılma hakkına sahiptir Se-ccedilimler ve halk oylaması serbest eşit gizli tek dere-celi genel oy accedilık sayım ve doumlkuumlm esaslarına goumlre yargı youmlnetim ve denetimi altında yapılırrdquo

Seccedilimlerin Serbestliği İlkesiSeccedilimlerin serbestliği ilkesi vatandaşların hiccedilbir

baskı ve zorlama olmadan oy kullanabilmesini ifa-de eder Anayasa bu ilkeyi kabul etmiştir (m672) 298 sayılı Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanunursquona goumlre de (m88) ldquohiccedilbir seccedilmene sandık başında muumldahale telkin ve tavsiyede bulunulamazrdquo Seccedilimlerin serbestliği oy vermenin bir mecburiyet hacircline getirilemeye-ceğini yani ldquoihtiyari oyrdquo sisteminin benimsenmesi gerektiği anlamına da gelir Ancak Anayasa ldquomec-buri oyrdquo sistemini kabul etmiştir Anayasaya goumlre (m1758) ldquohalk oylamasına milletvekili genel ve ara seccedilimlerine ve mahalli genel seccedilimlere işti-raki temin iccedilin kanunla para cezası dahil gerekli her tuumlrluuml tedbir alınırrdquo İhtiyaricirc oyun amacı seccedili-min serbestliğini sağlamak iken mecburi oy seccedili-me katılma oranlarını yuumlkselterek siyasi katılmayı guumlccedillendirmeyi amaccedillar Mecburicirc oy ve ihtiyari oy sistemlerinden hangisinin demokrasiye daha uy-gun duumlşeceği tartışmalı bir konudur (Karamustafa-oğlu 1979 158-164 Mackenzie 1967 129-131 Lipson 1984 242-245) Ancak demokratik uumllke-lerde ihtiyari oy sistemi yaygındır Kanaatimizce demokratik sistem iccedilin ihtiyari oy daha uygundur

Genel Oy İlkesiAnayasa ile kabul edilen (m672) genel oy il-

kesi servet vergi oumlğrenim durumu ve cinsiyet gibi sınırlamalar olmaksızın buumltuumln vatandaşların oy hakkına sahip olmasını ifade eder Genel oy hakkı demokrasilerde uzun bir tarihicirc gelişmenin sonucu

olarak kabul edilmiştir Servet esasına dayanan oy ancak yirminci yuumlzyıl iccedilinde tamamen ortadan kal-dırılabilmiştir Kadınların oy hakkının tanınması ise yakın zamanlarda gerccedilekleşmiştir Oumlrneğin kadınlara oy hakkı Fransarsquoda 1944 İtalyarsquoda 1946 Belccedilikarsquoda 1948 İsviccedilrersquode ise 1971 yılında tanın-mıştır Tuumlrkiyersquode Meşrutiyet doumlneminde servete bağlı oy ilkesi uygulanmış ancak 1924 yılında ser-vet esası kaldırılarak erkeklere oy hakkı verilmiştir Nihayet 1934 yılında kadınlara da oy hakkının ta-nınmasıyla genel oy hakkı benimsenmiştir (Oumlzbu-dun 1998 62 Teziccedil 1996 236-240)

Genel oy hakkı yaş kısıtlılık mahkumiyet gibi nedenlerden dolayı sınırlandırılabilmektedir Başka bir ifadeyle seccedilmen olabilmek iccedilin bazı şartlar ara-nabilmektedir

Seccedilmen olabilmenin şartları1 Vatandaşlık Seccedilmen olabilmek iccedilin Tuumlrk

vatandaşı olmak gerekir (AYm671) Aynı zamanda başka bir devletin vatandaşı olan-ların aday olmasına hukuki bir engel bulun-mamaktadır

2 Yaş Seccedilmen olabilmek iccedilin belli bir yaşta (genellikle onsekiz yaş) olmak gerekir Ana-yasamız seccedilmen olabilme yaşını onsekiz ola-rak belirlemiştir (m673) Buna goumlre ldquoOn sekiz yaşını dolduran her Tuumlrk vatandaşı seccedilme ve halk oylamasına katılma hakkına sahiptirrdquo

3 Seccedilmen kuumltuumlğuumlne yazılı olmak Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanununa goumlre seccedilimlerde oy kullanabilmek iccedilin sandık seccedilmen listesin-de kayıtlı olmak gerekir (m86) Seccedilmen kuumltuumlkleri ve yurt dışı seccedilmen kuumltuumlğuuml Yuumlk-sek Seccedilim Kuruluna bağlı Seccedilmen Kuumltuumlğuuml Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından kanunda oumln-goumlruumllen esaslara goumlre hazırlanır (m28 vd)

Yurt dışında bulunan Tuumlrk vatandaşlarının Tuumlrkiyersquodeki seccedilimlerde oy kullanabilmelerini sağla-mak amacıyla da 1995 yılında Anayasarsquonın 67rsquonci maddesinin ikinci fıkrasına şu cuumlmle eklenmiştir ldquo Ancak yurt dışında bulunan Tuumlrk vatandaşla-rının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun uygulanabilir tedbirleri belirlerrdquo Anayasarsquonın ldquouygulanabilir tedbirlerrdquo ifadesi vekalet yoluyla mektupla veya Tuumlrk temsilciliklerinde oy verme gibi gıyabi oy usullerinin veya geliştirilebilecek diğer youmlntemlerin kullanılabilmesine imkacircn sağ-

lamaktadır 2008 yılında da gerekli kanuni duumlzen-lemeler yapılarak yurt dışında yaşayan Tuumlrk va-tandaşlarının seccedilimlerde oy kullanması muumlmkuumln hacircle getirilmiştir

Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuuml-tuumlkleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m94A-E) yurt dışı seccedilmenlerin sandık (yurt dışı temsilcilikle-rimizde ve ihtiyaccedil duyulması halinde yerel ma-kamların uygun goumlreceği diğer yerlerde kurula-cak seccedilim sandıklarında) guumlmruumlk kapılarında oy kullanma veya elektronik oylama youmlntemlerinden hangisine goumlre oy kullanacağına yabancı uumllkenin durumuna goumlre Dışişleri Bakanlığının goumlruumlşuumlnuuml alarak Yuumlksek Seccedilim Kurulu karar verir Yurt dışı seccedilmenler milletvekili genel seccedilimi Cumhurbaş-kanı seccedilimi ve halk oylamasında oy verebilirler Yurt dışı seccedilmenler milletvekili seccedilimlerinde sa-dece seccedilime katılan siyasi partilere oy verebilirler Yurt dışında ve yurt dışı temsilciliklerde seccedilim propagandası yapılamaz

4 Kısıtlı olmamak Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlm-leri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanuna goumlre (m8) kısıtlı olanlar seccedilmen olamazlar

5 Kamu hizmetlerinden yasaklı olmama Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m8) kamu hizmetlerinden yasaklı olanlar seccedilmen olamazlar

Seccedilme hakkına sahip olup da oy kullanamayanlar Anayasaya goumlre (m675) ldquosilah altında bulunan er ve erbaşlar ile askericirc oumlğrenciler taksirli succedillardan huumlkuumlm giyenler hariccedil ceza infaz kurumlarında bu-lunan huumlkuumlmluumller oy kullanamazlarrdquo

Tutukluların ve taksirli succedillardan huumlkuumlm giyen-lerin oy kullanması Anayasarsquonın 67rsquonci maddesi-nin beşinci fıkrasına goumlre ldquoceza infaz kurumları ve tutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve doumlkuumlmuumlnde seccedilim emniyeti accedilısından alınması gerekli tedbirler Yuumlksek Seccedilim Kurulu tarafından tespit edilir ve goumlrevli hacirckimin yerinde youmlnetim ve denetimi altında yapılırrdquo

Eşit Oy İlkesiAnayasa ile benimsenen (m672) eşit oy ilkesi

her seccedilmenin bir tek oya sahip olması demektir Bu ilke iccedilinde bulundukları sosyal ekonomik ve kuumll-tuumlrel durum ne olursa olsun herkesin sadece seccedilim-de bir tek oy kullanmasını oumlngoumlruumlr Demokrasinin gelişim suumlreci iccedilinde tarihicirc olarak bazı uumllkelerde eşit oy ilkesinin istisnaları goumlruumllmuumlştuumlr Oumlrneğin aile reislerine belli kamu goumlrevlerinde bulunanla-ra veya belli bir duumlzeyin uumlstuumlnde oumlğrenim goumlrmuumlş olanlara birden ccedilok oy hakkı tanınmıştır (Oumlzbu-dun 1998 63 Teziccedil 1996 249-251)

Tek Dereceli Seccedilim İlkesiTek dereceli seccedilimde seccedilmenler temsilcileri doğ-

rudan doğruya seccedilerler İki dereceli seccedilimde ise seccedil-menler oumlnce ikinci seccedilmenleri seccedilerler Daha sonra ikinci seccedilmenler de ikinci bir oylama sonucunda asıl temsilcileri seccedilerler Yani iki dereceli seccedilimde iki ayrı seccedilim işlemi vardır ve her bir seccedilimin seccedil-menleri ile seccedililenleri farklıdır Seccedilim dereceleri ccedilo-ğaltılabilir yani istenirse oylama sayısı ikiden fazla da olabilir Tuumlrkiyersquode 1946 yılına kadar iki dereceli seccedilim uygulanmış bu tarihten itibaren ise seccedilimler tek dereceli olarak yapılmıştır

Gizli Oy İlkesiGizli oy yani oyun gizli olarak verilmesi ilkesi

seccedilmenin iradesini serbestccedile ve her tuumlrluuml baskıdan uzak biccedilimde ortaya koymasını sağlar Gizli oy se-ccedilimin serbestliği ilkesinin de bir gereğidir Kimin hangi partiye oy verdiği bilinirse o kişinin daha sonra ccedileşitli baskılara maruz kalması soumlz konusu olabilir (Oumlzbudun 1998 64 Teziccedil 1996 251-252) Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuuml-tuumlkleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m75769293) seccedilmen oyunu iccedilerisi dışarıdan goumlzetlenemeyecek şekildeki kapalı oy verme yerinde kullanır Bir seccedil-men kapalı oy verme yerinden dışarı ccedilıkmadıkccedila kimse oraya giremez Seccedilmen oyunu uumlzeri muumlhuumlrluuml oy zarfı iccedilinde bizzat sandığa atar Tuumlrkiyersquode gizli oy ilkesi ilk defa 1950 seccedilimlerinde uygulanmıştır

Anayasarsquoya goumlre tutuklular ile taksirli succedillardan huumlkuumlmluuml olup da ceza infaz ku-rumlarında bulunanların oy kullanmaları muumlmkuumlnduumlr

Tuumlrkiyersquode 1946 yılına kadar iki dereceli seccedilim bu tarihten itibaren ise tek dereceli seccedilim uygulanmıştır

Accedilık Sayım ve Doumlkuumlm İlkesiBu ilke oy verme işleminin tamamlanmasından

sonra oyların sayımının ve doumlkuumlmuumlnuumln aleni (ka-muya accedilık) olarak yapılmasını ifade eder Accedilık sa-yım ve doumlkuumlm seccedilmenin ortaya koyduğu iradenin sonradan birtakım usulsuumlzluumlkler yapılarak değişti-rilmesini oumlnleyen yani seccedilimin duumlruumlstluumlğuumlnuuml sağla-yan oumlnemli bir ilkedir Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlm-leri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m98100) seccedilim sandıkları ve oy zarfları oy verilen yerde hazır bulunanların goumlzuuml oumlnuumlnde accedilılır ve oylar aynı şekilde sayılır Tuumlrkiyersquode accedilık sayım ve doumlkuumlm ilkesine goumlre yapılan ilk seccedilim 1950 seccedilimleridir

Seccedilimlerin Yargı Organlarının Youmlnetim ve Denetiminde Yapılması İlkesi

Anayasarsquonın kabul ettiği (m672) bu ilkenin amacı seccedilimlerin serbestliğini ve duumlruumlstluumlğuumlnuuml sağlamaktır Seccedilimlerin youmlnetim ve denetiminin siyasi organlara bırakılması seccedilimlerin duumlruumlstluumlğuuml accedilısından sakıncalı olabilmektedir

Seccedilimlerin yargı organlarının youmlnetim ve dene-timinde yapılmasını oumlngoumlren Anayasa bu amaccedilla Yuumlksek Seccedilim Kurulunu kurmuştur Anayasarsquonın 79rsquouncu maddesine goumlre ldquoSeccedilimler yargı organ-larının genel youmlnetim ve denetimi altında yapılır Seccedilimlerin başlamasından bitimine kadar seccedilimin duumlzen iccedilinde youmlnetimi ve duumlruumlstluumlğuuml ile ilgili buumltuumln işlemleri yapma ve yaptırma seccedilim suumlresince ve se-ccedilimden sonra seccedilim konularıyla ilgili buumltuumln yolsuz-lukları şikacircyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyelerinin seccedilim tutanaklarını ve Cumhurbaşkanlığı seccedilimi tu-tanaklarını kabul etme goumlrevi Yuumlksek Seccedilim Kurulu-nundur Yuumlksek Seccedilim Kurulunun kararları aleyhine başka bir merciye başvurulamaz Yuumlksek Seccedilim Ku-rulunun ve diğer seccedilim kurullarının goumlrev ve yetkile-ri kanunla duumlzenlenir Yuumlksek Seccedilim Kurulu yedi asıl ve doumlrt yedek uumlyeden oluşur Uumlyelerin altısı Yargıtay beşi Danıştay Genel Kurullarınca kendi uumlyeleri ara-sından uumlye tamsayılarının salt ccediloğunluğunun gizli oyu ile seccedililir Bu uumlyeler salt ccediloğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkanvekili seccedilerler Yuumlksek Seccedilim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan se-

ccedililmiş uumlyeler arasından ad ccedilekme ile ikişer yedek uumlye ayrılır Yuumlksek Seccedilim Kurulu Başkanı ve Başkanve-kili ad ccedilekmeye girmezler Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması Cumhur-başkanının halk tarafından seccedililmesi işlemlerinin ge-nel youmlnetim ve denetimi de milletvekili seccedilimlerinde uygulanan huumlkuumlmlere goumlre olur

Anayasarsquonın bu maddesinde soumlz edilen ldquodiğer seccedilim kurullarırdquo ise Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanun ile duumlzen-lenmiştir Bu Kanunrsquola illerde ldquoil seccedilim Kurulurdquo (m15) ilccedilelerde ise ldquoilccedile seccedilim kurulurdquo (m18) oluşturulmuştur

Ccedilok Partili Siyasal Hayat Demokratik rejimin bir diğer temel unsuru ccedilok

partili siyasal hayatın varlığıdır Seccedilimlerin yarış-macı (serbest) nitelikte olabilmesi iccedilin vatandaşla-rın ccedileşitli alternatifler arasından seccedilme yapabilmesi gerekir Siyasal partiler alternatif siyasal programlar hazırlayarak halka sunarlar Demokratik sistemde anayasal hukuki ccedilatının ccedilok partili siyasal hayatın oluşumuna elverişli olması zorunludur Buna goumlre toplumdaki değişik duumlşuumlncelerin accedilıklanabilmesi ve siyasal eğilimlerin siyasal partiler biccediliminde oumlr-guumltlenerek serbest ve eşit bir yarışma ortamında iktidara aday olabilmeleri gerekir

Anayasa ccedilok partili siyasal hayatı benimsemiştir Anayasarsquoya goumlre ldquosiyasi partiler demokratik siyasi hayatın vazgeccedililmez unsurlarıdırrdquo (m68) Bununla birlikte Anayasa 1995 ve 2001 yıllarında yapılan değişikliklerle getirilen kısmi serbestliğe rağmen si-yasal partilere amaccedilları oumlrguumltlenme ve ccedilalışmaları bakımından demokrasilerde pek goumlruumllmeyen bir-ccedilok yasak ve sınırlama getirmiş ve siyasal partilerin kapatılmasını da oldukccedila kolaylaştırmıştır Oumlte yan-dan 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu Anayasarsquoda olmayan diğer bazı yasaklara yer vererek yasakları daha da genişletmiştir 2003 yılında Siyasi Partiler Kanununda yapılan değişikliklerle parti kapatma sebepleri azaltılarak bazı durumlarda kapatma yeri-ne lsquodevlet yardımından yoksun bırakmarsquo yaptırımı-nın uygulanabilmesine imkacircn tanınmıştır

Tuumlrkiyersquode gizli oy ve accedilık sayım ve douml-kuumlm ilkeleri ilk defa 1950 seccedilimlerinde uygulanmıştır

Yuumlksek Seccedilim Kurulunu duumlzenleyen 79rsquouncu madde Anayasarsquoda Yasama başlığı altında duumlzenlenmiştir

dikkat

Siyasal Partilerin Kurulması Faaliyetleri ve Parti Uumlyeliği

Anayasarsquoya goumlre siyasi partiler oumlnceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun huumlkuumlm-leri iccedilinde faaliyetlerini suumlrduumlruumlrler (m683) Si-yasi partilerin faaliyetleri parti iccedili duumlzenlemeleri ve ccedilalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur Bu ilkelerin uygulanması kanunla duumlzenlenir (m691)

Vatandaşlar siyasi parti kurma ve usuluumlne goumlre partilere girme ve partilerden ccedilıkma hakkına sahip-tir Parti uumlyesi olabilmek iccedilin onsekiz yaşını dol-durmuş olmak gerekir Hacirckimler ve savcılar Sayış-tay dacirchil yuumlksek yargı organları mensupları kamu kurum ve kuruluşlarının memur statuumlsuumlndeki gouml-revlileri yaptıkları hizmet bakımından işccedili niteliği taşımayan diğer kamu goumlrevlileri Silahlı Kuvvetler mensupları ile yuumlksekoumlğretim oumlncesi oumlğrencileri siyasi partilere uumlye olamazlar Yuumlksek oumlğretim ele-manları ve yuumlksek oumlğretim oumlğrencileri siyasi par-tilere uumlye olabilirler Bunların siyasi partilere uumlye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla duumlzenlenir (m681567)

Siyasal partilerin yan kuruluşlar kurmasını ya-saklayan huumlkuumlm 1995 Anayasa değişikliğiyle kal-dırılmış olduğundan partiler kadın kolu genccedillik kolu gibi yan kuruluşlar oluşturabilirler

Yine siyasal partilerin dernek sendika vakıf kooperatif ve mesleki kuruluşlarla ilişki kurma ve iş birliği yapma yasağı da 1995 Anayasa değişikliğiyle kaldırıldığından bu kuruluşlarla ilişki kurmaları ve iş birliği yapmaları muumlmkuumlnduumlr

Siyasi Partiler Kanunundaki siyasi partile-rin seccedilimlerde başka bir partiyi destekleme kararı alamayacaklarına ilişkin huumlkuumlm 2018 yılında ka-nunda yapılan değişiklik ile kaldırılmıştır Diğer yandan milletvekili seccedilimlerinde partilerin resmi olarak ittifak yapabilecekleri de kabul edilmiştir (13032018 tarih ve 7102 sayılı Kanun)

Siyasal Partilerin Hukuki DenetimiSiyasal Partilere Getirilen YasaklarSiyasal partilerin amaccedillarına ilişkin yasaklarAnayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumln-

cuuml fıkrasına (ayrıca bkz Siyasi Partiler Kanunu m1011-ab) goumlre ldquosiyasi partilerin tuumlzuumlk ve programları ile eylemleri Devletin bağımsızlığı-na uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlne insan haklarına eşitlik ve hukuk devleti ilkeleri-ne millet egemenliğine demokratik ve laik Cum-huriyet ilkelerine aykırı olamaz sınıf veya zuumlmre diktatoumlrluumlğuumlnuuml veya herhangi bir tuumlr diktatoumlrluumlğuuml savunmayı ve yerleştirmeyi amaccedillayamaz succedil iş-lenmesini teşvik edemezrdquo

Siyasal partilerin oumlrguumltlenme ve ccedilalışmasına iliş-kin yasaklar

Anayasa ve Siyasi Partiler Kanunu siyasi parti-lerin oumlrguumltlenme ve ccedilalışmalarına ilişkin olarak şu yasakları getirmiştir

1 Siyasi partiler ticari faaliyetlere girişemezler (AYm693)

2 Siyasi partiler yabancı devletlerden ulusla-rarası kuruluşlardan ve Tuumlrk uyrukluğunda olmayan gerccedilek ve tuumlzel kişilerden maddi yardım alamazlar (AYm699)

3 Siyasi Partiler Kanunursquonun 78 ilacirc 96rsquoncı maddeleri arasında Anayasada duumlzenlenen yasaklar tekrarlandıktan sonra ayrıca Ana-yasada yer almayan diğer bazı yasaklara da yer verilmiştir

Siyasi Partiler Kanunursquonda yer alan parti yasak-larının buumlyuumlk bir kısmı demokrasi ile bağdaşma-dığı gibi 1995 ve 2001 Anayasa değişikliklerin-den sonra bu huumlkuumlmlerin bir kısmı da Anayasaya aykırı ya da uyumsuz hale gelmiştir Siyasi Partiler Kanunursquonda 1999 2002 ve 2003 yıllarında bazı değişiklikler yapılmış olmakla birlikte bunlar son derece yetersizdir ve bu uyumu sağlamaktan ccedilok uzaktır 2003 tarihli Siyasi Partiler Kanunu değişikliğiyle AYm684 ve 6910rsquoda oumlngoumlruumllen yasaklar dışında kalan nedenlerle partilerin ka-patılmasına son verilmiş ve bu yasaklara aykırılık devlet yardımından yoksun bırakma yaptırımına bağlanmıştır

Yuumlksek oumlğretim elemanları ve yuumlksek oumlğretim oumlğrencileri siyasi partilere uumlye olabilirler

Siyasal Partilerin Kapatılması veya Devlet Yardı-mından Yoksun Bırakılması

1 Aşağıdaki durumda Anayasa Mahkemesi siyasal partilerin kapatılmasına karar verir

Bir siyasi partinin yabancı devletlerden uluslararası kuruluşlardan ve Tuumlrk uy-rukluğunda olmayan gerccedilek ve tuumlzel ki-şilerden maddi yardım alması (m6910 SPKm1011-c)

2 Aşağıdaki hacircllerde Anayasa Mahkemesi si-yasal partilerin temelli kapatılmasına ya da dava konusu fiillerin ağırlığına goumlre ilgili partinin Devlet yardımından kısmen ya da tamamen yoksun bırakılmasına karar verebi-lir (AYm698 SPKm1012)

Kapatma yerine partinin Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilmesi durumunda dava konusu fiillerin ağırlığına goumlre ilgili siyasi par-tinin almakta olduğu son yıllık Devlet yardımı mik-tarının yarısından az olmamak kaydıyla partinin bu yardımdan kısmen veya tamamen yoksun bırakıl-masına yardımın tamamı oumldenmişse aynı miktarın Hazineye iadesine karar verilir (SPKm1012)

1 Bir siyasi partinin tuumlzuumlğuuml ve programının Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasındaki huumlkuumlmlere aykırı bulunması (AYm695 SPKm1011-a)

2 Bir siyasi partinin Anayasarsquonın 68rsquoinci mad-desinin doumlrduumlncuuml fıkrasındaki huumlkuumlmlere aykırı eylemlerde bulunması (m696 SPK m1011-b) Ancak bu eylemlerinden oumltuuml-ruuml bir partinin kapatılabilmesi iccedilin o parti-nin bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak hacircline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi gerekir (m696)

Bir partinin ne zaman ve nasıl odak hacircline gel-miş sayılacağı Anayasa Hukuku doktrini ve Anaya-sa Mahkemesi iccediltihatlarında buumlyuumlk bir karmaşaya ve hararetli tartışmalara yol accedilmış nihayet 2001 Anayasa değişikliğiyle bu konuda Anayasaya accedilık bir tanım konularak sorun oumlnemli oumllccediluumlde aşılmış-tır Anayasanın ldquoodakrdquo kavramını tanımlayan huumlk-

muumlne goumlre (m696 son cuumlmle) bir siyasi parti Anayasanın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrası huumlkuumlmlerine aykırı fiiller o partinin uumlyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya merkez karar veya youmlnetim organları veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup youmlnetim kurulunca zımnen veya accedilıkccedila benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organların-ca kararlılık iccedilinde işlendiği takdirde soumlz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır

Anayasanın odak tanımına ilişkin bu huumlkmuuml 2002 değişikliğiyle Siyasi Partiler Kanunursquona da aynen aktarılmıştır (m1032)

Bu tanımı accedilacak olursak bir partinin şu haller-de Anayasaya aykırı eylemlerin odağı hacircline geldi-ğini soumlyleyebiliriz

a Anayasaya aykırı fiillerin bir partinin uumlye-lerince yoğun bir şekilde işlenmesi ve bu durumun o partinin yetkili organlarınca (buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya mer-kez karar veya youmlnetim organları veya Tuumlr-kiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup youmlnetim kurulu) zımnen veya accedilıkccedila benimsenmesi Bu hacirclde ey-lemlerin uumlyelerce yoğun bir şekilde işlenmesi ve bunların yetkili organlarca benimsen-mesi şartlarının gerccedilekleştiği somut ve accedilık kanıtlarla belirlenmelidir Oumlrneğin uumlyeler birtakım eylemler icra ediyor fakat parti or-ganları bunları benimsemiyorsa parti odak hacircline gelmez Yine uumlyelerin muumlnferit olarak bazı eylemleri işlemesi de partiyi odak hacircline getirmez Başka bir ifadeyle aykırı eylemleri işleyenlerin hem sayıca fazla olması hem de eylemlerini sıklıkla tekrarlamaları gerekir

b Anayasaya aykırı fiillerin doğrudan doğruya bir partinin yetkili organlarınca (buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya merkez karar veya youmlne-tim organları veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisindeki grup genel kurulu veya grup youmlnetim kurulu) kararlılık iccedilinde işlenmesi

Bir siyasi partinin Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasındaki huuml-kuumlmlere aykırı eylemleri sebebiyle kapatı-labilmesi iccedilin odak hacircline gelmesi gerekir

Bir partinin odak haline gelmesi iccedilin anayasaya aykırı eylemlerin uumlyelerince yoğun bir şekilde işlenmesi ve bu durumun o partinin yetkili or-ganlarınca zımnen veya accedilıkccedila benimsenmesi ya da doğrudan partinin yetkili organlarınca kararlılık iccedilinde işlenmesi gerekir

3 Aşağıdaki hacircllerde ise Anayasa Mahkemesi siyasal partilerin devlet yardımından yok-sun bırakılmasına karar verir Bu hallerde partinin kapatılmasına karar verilemez Bir parti devlet yardımından yararlanamıyorsa yardımdan yoksun bırakılması soumlz konusu olamayacağından bu hallerde partilere her-hangi bir yaptırım uygulanması muumlmkuumln olmayacaktır Dolayısıyla Siyasi Partiler Kanunursquonun 102rsquonci maddesinde yer alan yasaklara aykırılık durumunda devlet yardı-mı almayan partiler iccedilin farklı bir yaptırım tuumlruumlnuumln oumlngoumlruumllmesi gerekmektedir1 Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının is-

teklerine uyulmaması ya da cevap veril-memesi (m1021)

2 Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlr-duumlncuuml fıkrası huumlkuumlmlerine aykırı ey-lemleri nedeniyle huumlkuumlm giyenlerin Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının is-temine rağmen partiden ccedilıkarılmaması (SPKm10223)

4 Aşağıdaki durumda Anayasa Mahkemesi siyasal partilere aykırılığın giderilmesi iccedilin ihtar verir

Siyasi Partiler Kanunu SPKrsquonin 101rsquoinci maddesi dışında kalan emredici huumlkuumlmle-riyle diğer kanunlarda yer alan emredici huuml-kuumlmlere uyulmaması (m10412)

Siyasi Partiler Kanunursquonun 101rsquoinci mad-desi dışında kalan emredici huumlkuumlmleri m78-96 arasında yer almaktadır Bu huuml-kuumlmlerde yer alan yasaklardan bir kısmı esasen AYm684 ve SPKm10112rsquode yer alan yasakları daha ayrıntılı olarak duumlzen-lenmektedir ve dolayısıyla kapatma ya da kapatmadevlet yardımından yoksun bı-rakma sebebi oluşturmaktadırlar O hacirclde SPKm78-96 arasında duumlzenlenen yasak-lardan sadece AYm684 kapsamına girme-yenler SPKm10412rsquode oumlngoumlruumllen prose-duumlre goumlre Anayasa Mahkemesince partiye ihtar verilmesine neden olabilir

Siyasi Partiler Kanunursquonun 104rsquouumlncuuml mad-desinde yer alan ldquodiğer kanunların siyasi partilerle ilgili emredici huumlkuumlmlerirdquo ibaresi SPK dışındaki buumltuumln kanunları ifade eder Anayasanın da diğer kanunlar kapsamında bulunduğu kabul edilecek olursa bu du-

rumda Anayasada devlet yardımından yok-sun bırakma nedenleri arasında sayılmayan diğer parti yasaklarının ihtara konu oluştu-rabileceği soumlylenebilir Oumlrneğin Anayasa si-yasi partilerin ticari faaliyette bulunmasını yasaklamış (m693) olmakla birlikte buna bir yaptırım oumlngoumlrmemiştir Ancak ticari faaliyette bulunan bir parti Siyasi Parti-ler Kanunu m104 ile oumlngoumlruumllen proseduumlr ccedilerccedilevesinde Yargıtay Cumhuriyet Başsav-cılığının istemiyle Anayasa Mahkemesince ihtara muhatap olabilir

Kapatma Davası Accedilma Yetkisi Anayasarsquonın 69rsquouncu maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasına goumlre ldquosi-yasi partilerin kapatılması Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının accedilacağı dava uumlzerine Anayasa Mahke-mesince kesin olarak karara bağlanırrdquo

Parti Kapatma Davalarında Yargılama Usu-luuml Anayasarsquonın 149rsquouncu maddesine goumlre siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara Anayasa Mah-kemesi Genel Kurulu tarafından bakılır (f2) Ge-nel Kurul Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on uumlye ile toplanır ve kararlarını salt ccediloğunlukla alır (m149f1) Siyasicirc partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi iccedilin toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu şarttır (f3)

Anayasa Mahkemesi siyasi partilere ilişkin dava-ları dosya uumlzerinde inceler Ancak Mahkeme ayrıca gerekli goumlrduumlğuuml hacircllerde soumlzluuml accedilıklamalarını dinle-mek uumlzere ilgilileri ve konu uumlzerinde bilgisi olanları ccedilağırabilir ve siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından son-ra kapatılması istenen siyasi partinin genel başkanlı-ğının veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını din-ler (AYm149f6) Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir (AYm1531 SPKm98)

Partilerin Hukuki Denetiminde Uygulana-cak Maddi Kurallar Anayasa Mahkemesi siyasi partilerin kapatılması davalarını goumlruumlrken Anayasa ve Siyasi Partiler Kanununda yer alan huumlkuumlmlerin

Anayasa Mahkemesi Genel Kurulursquonun siyasi partilerin kapatılmasına ya da Dev-let yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi iccedilin toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu şarttır

yanı sıra siyasi partilere ilişkin duumlzenleme iccedileren diğer kanunlar ile uluslararası insan hakları soumlz-leşmelerini de dikkate almak durumundadır Tuumlrk hukuku bakımından uluslararası soumlzleşmeler 2004 tarihli Anayasa değişikliğine kadar iccedil hukukta en azından kanunlarla eşdeğerde idiler 2004 yılında Anayasarsquonın 90rsquoıncı maddesine eklenen bir huuml-kuumlmle lsquoinsan haklarına ilişkin uluslararası soumlzleş-meler ile kanunların ccedilatışması halinde soumlzleşme huumlkmuumlnuumln uygulanması esasırsquo benimsenmiştir Bu nedenle oumlzellikle parti oumlzguumlrluumlğuumlnuuml guumlvence altına alan Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesinin oumlrguumltlen-me oumlzguumlrluumlğuumlne ilişkin huumlkuumlmlerinin goumlz oumlnuumlnde tutulması zorunludur

Anayasa Mahkemesinin parti oumlzguumlrluumlğuumlne yaklaşımı Anayasa Tuumlrk Anayasa Mahkeme-si parti kapatma davalarında genelde yasakccedilı bir tutum izlemiştir Mahkeme iccedil hukukumuzun bir parccedilası sayılan Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi ile getirilen kriterleri goumlz oumlnuumlne almadan Ana-yasa huumlkuumlmlerini de oldukccedila dar yorumlayarak birccedilok partinin kapatılmasına karar vermiştir Anayasa Mahkemesinin siyasi parti kapatma ka-rarlarıyla oluşturduğu iccediltihadın temel oumlzelliği Anayasa ideolojisini katı bir şekilde yorumlaya-rak kurulu duumlzene youmlnelik ldquotehditlerirdquo bertaraf etmektir Mahkemenin parti kapatma kararları devletin boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml ve laikliğin korun-ması amacı uumlzerinde yoğunlaşmaktadır Bu parti kapatma kararlarının buumlyuumlk kısmı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesince Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesine aykırı bulunmuştur

Kapatılan Partiye ve Kapatmaya Neden Olanlara Uygulanan Yaptırımlar

1 Temelli kapatılan bir parti bir başka ad al-tında kurulamaz (AYm697)

2 Bir siyasi partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kuru-cuları dahil uumlyeleri Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının Resmicirc Gazetersquode gerekccedileli olarak yayım-lanmasından başlayarak beş yıl suumlreyle bir başka partinin kurucusu uumlyesi youmlneticisi ve deneticisi olamazlar (AYm698) Siyasicirc partiler bu kişileri hiccedilbir suretle seccedilimlerde aday goumlsteremezler (SPKm95) Goumlruumllduuml-ğuuml uumlzere bu yasak geccedilici (suumlreli) niteliktedir

3 Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılan si-yasi partinin buumltuumln malları Hazineye geccediler (SPKm107)

Siyasal Partilerin Malicirc DenetimiAnayasarsquoya goumlre (m693) siyasi partilerin gelir

ve giderlerinin amaccedillarına uygun olması gereklidir Bu kuralın uygulanması kanunla duumlzenlenir Anaya-sa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti bu hususun denetim youmlntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda goumlsterilir Anayasa Mahkemesi bu denetim goumlrevini yerine getirirken Sayıştayrsquodan yardım sağlar Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda vereceği kararlar kesindir

Siyasal Partilere Devlet Yardımı YapılmasıAnayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin son fıkrasına

goumlre siyasi partilere Devlet yeterli duumlzeyde ve hakccedila mali yardım yapar Partilere yapılacak yar-dımın alacakları uumlye aidatının ve bağışların tacircbi olduğu esaslar kanunla duumlzenlenir

Temel Hak ve Huumlrriyetler Buumltuumln vatandaşların temel hak ve huumlrriyetleri-

nin tanınması ve guumlvence altına alınması demokra-tik devletin temel unsurları arasında yer alır Temel hak ve huumlrriyetler aşağıda ayrı bir boumlluumlmde incele-necektir Ancak burada şunu belirtelim ki demok-ratik devletin diğer temel unsurları olan seccedilimlerin ve ccedilok partili siyasal hayatın bir anlam ifade edebil-mesi iccedilin oumlzellikle ifade huumlrriyeti oumlrguumltlenme huumlr-riyeti basın huumlrriyeti toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml yapma huumlrriyeti gibi hakların tanınması zorunlu-dur Aksi takdirde seccedilmenlerin kendilerine sunulan alternatifleri bilmeleri ve bunlar arasından bilinccedilli bir tercih yapmaları muumlmkuumln olmaz

İnsan Haklarına Saygılı DevletAnayasarsquonın 2rsquonci maddesinde Tuumlrkiye Cumhu-

riyetinin ldquoinsan haklarına saygılırdquo bir devlet olduğu belirtilmiştir Anayasa huumlrriyetccedili demokrasinin bir gereği olarak bireylerin sahip olduğu temel hak ve huumlrriyetleri de duumlzenlemiş ve sınırlarını belirlemiş-tir (m12-74) ldquoTemel hak ve huumlrriyetlerrdquo ayrı bir boumlluumlm halinde incelenecektir

HUKUK DEVLETİAnayasarsquoya goumlre Tuumlrkiye Cumhuriyeti bir ldquohu-

kuk devletirdquodir (m2)

Kavram Hukuk devleti devletin buumltuumln eylem ve işlemle-

rinin hukuk kurallarına dayandığı ve vatandaşların da hukuki guumlvenlik iccedilinde bulunduğu bir sistem-dir (Oumlzbudun 1998 89 Soysal 1986 243) Hu-kuk devleti ldquohukuku olan devletrdquo ya da ldquodevletin koyduğu hukukrdquo değil ldquohukukun egemen olduğu devletrdquotir ve siyasal bir idealdir (Erdoğan 2001 9397) Hukuk devletinin amacı youmlnetim yetkisinin keyfi kullanımının yarattığı tehlikeyi asgariye indir-mek istikrarsız accedilık olmayan ve geccedilmişe doumlnuumlk ku-ralların neden olduğu kişisel huumlrriyet ve onur ihlalle-rini engellemektir (Erdoğan 2001 93) Bu nedenle devletin hukuk kurallarıyla bağlı sayılmadığı ldquopolis devletirdquo anlayışından vatandaşların devlete karşı guuml-ven duydukları ve kendi kişiliklerini geliştirebildik-leri bir hukuki guumlvenlik ortamını garanti eden hu-kuk devleti anlayışına ulaşılmış olması anayasacılık duumlşuumlncesi bakımından oldukccedila oumlnemli bir aşamadır

Anayasa Mahkemesi de hukuk devletini ben-zer şekilde tanımlamıştır (E19761 K197628 KT 2551976 AMKD Sayı 14 s189) ldquoHukuk devleti ilkesi insan haklarına saygılı ve bu hakları koruyucu adil bir hukuk duumlzenini kuran ve bunu devam ettirmekle kendini yuumlkuumlmluuml sayan buumltuumln davranışlarında hukuk kurullarına ve Anayasaya uygun buumltuumln eylem ve işlemleri yargı denetimine bağlı olan devlet demektirrdquo

Hukuk Devletinin Gerekleri

Devlet Organlarının Hukukla Bağlı Olması

Yasama Yuumlruumltme ve Yargı Organlarının Hukukla Bağlı Olması

Hukuk devletinin temel gereği başka bir ifadeyle varlık şartı devletin buumltuumln işlemlerinin hukuka bağlı olmasıdır Devletin hukuki accedilıdan uumlccedil temel fonksi-yonu ve bunları yuumlruumltmekle goumlrevli uumlccedil temel organı vardır Yasama fonksiyonu yasama organınca yuumlruumlt-me fonksiyonu yuumlruumltme organınca ve yargı fonk-siyonu da yargı organınca yerine getirilir O halde devletin hukuka bağlılığı yasama yuumlruumltme ve yargı işlemlerinin hukuka bağlı olması anlamına gelir

Yasama organının hukuka bağlılığı esas itibarıyla Anayasaya bağlılığı demektir Anayasanın 11rsquoinci maddesinde de Anayasa huumlkuumlmlerinin ldquoyasama organını bağlayan temel hukuk kurallarırdquo olduğu belirtilmiştir O halde yasama organı olan Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasaya aykırı işlem yap-mamalıdır Meclisin vatandaşlarla ilgili duumlzenleme-leri kanunla yapması gerektiğinden oumlzellikle kanun-ların Anayasaya aykırı huumlkuumlmler iccedilirmemesi gerekir Nitekim Anayasarsquonın 11rsquonci maddesinin ikinci fık-rasına goumlre ldquokanunlar Anayasaya aykırı olamazrdquo

Yuumlruumltme organının hukuka bağlılığı yuumlruumltme organının Anayasaya kanunlara ve diğer hukuk kurallarına bağlı olmasını ifade eder Anayasarsquonın 8rsquoinci maddesine goumlre yuumlruumltme yetkisi ve goumlrevi

Anayasarsquonın 68rsquoinci mad-desinin doumlrduumlncuuml fıkrasına aykırı eylemlerin parti uumlye-lerince yoğun bir şekilde iş-lenmesi partiyi odak haline getirir mi

Siyasi parti kapatma davala-rında Anayasa Mahkemesinin yargılama usuluumlnuuml 7 Boumlluumlm-de yer alan Anayasa Mahke-mesinin ccedilalışma ve yargılama usuluuml hakkındaki accedilıklama-larla birlikte değerlendirin

Demokratik bir seccedilimin ta-şıması gerekli olan ilkeleri sayın

6 Demokrasi kavramını accedilıklayıp kurumlarını sıralayabilme

Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir Anayasarsquonın 11rsquoinci maddesine goumlre de Anayasa huumlkuumlmleri yuumlruumltme organını ve idari makamları bağlayan temel hukuk kuralla-rıdır Pozitif kaynağı Anayasarsquonın bu huumlkuumlmleri olan ldquoidarenin kanuna bağlılığı ilkesirdquo anayasa ve idare hukukunun oumlnemli bir kuralıdır Anayasada Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenleneceği oumlngoumlruumllen konularda ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde yer alan huumlkuumlmler de kanun gibi uygulanacaktır Yuumlruumltme organının hukuka bağ-lılığı yuumlruumltmenin youmlnetmelik karar veya bireysel işlemlerinin kanuna veya Cumhurbaşkanlığı ka-rarnamelerine dayalı olarak yapılmasını ve bunlara uygun olmasını zorunlu kılar Kanunlar ve Cum-hurbaşkanlığı Kararnameleri Anayasaya youmlnetme-likler Anayasaya kanunlara ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine bireysel işlemler ise bunların hep-sine uygun olmalıdır 2017 Anayasa değişikliği ile getirilen Cumhurbaşkanlığı kararnamesi Anaya-saya dayanarak ccedilıkarılan kanun değerinde bir duuml-zenleyici işlem tuumlruumlduumlr Ancak bu kararnamelerle temel haklar ile Anayasada kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konular duumlzenlenemez

Yargı organının hukuka bağlılığı ise mahkemele-rin Anayasaya kanunlara ve hukuka uygun olarak karar vermesi anlamına gelir (AYm138) Yargı or-ganları belli bir youmlnetmeliği kararı veya bireysel işlemi denetlerken bu işlemlerin dayanağını oluş-turan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine de uy-gun olarak karar vermelidir Anayasa Mahkemesi anayasaya aykırılık iddiasıyla oumlnuumlne getirilen ka-nun ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerini denet-lerken bunlarla bağlı olmayıp Anayasa huumlkuumlmleri ile bağlıdır

Devlet Organlarının Bağlı Olacağı Hukukun Niteliği ve Kapsamı

Her şeyden oumlnce şunu belirtmek gerekir ki hukuk devletinde egemen olması gereken hukuk insan hak ve huumlrriyetlerini tanıyan vatandaşlar iccedilin hukuki guumlvenlik sağlayan adil ve evrensel stan-dartlara uygun bir hukuktur (Erdoğan 1999 84) Hukuk kurallarının genellik ilan edilme geccedilmişe yuumlruumlmeme accedilı-seccedilik olma ccedilelişmezlik uyulabilir-lik nisbi suumlreklilik ve ilan edilen kural ile resmicirc fa-aliyetler arasında uyum olması gibi oumlzelliklere sahip olması gerekir (Barry 2003 38-39)

Devlet organlarının bağlı olduğu hukukun kap-samında Tuumlrk pozitif hukukuna dahil kurallar ile hukukun genel ilkeleri yer alır

Tuumlrk pozitif hukuku Pozitif hukuk devletin yetkili organları tarafından konulmuş ve yuumlruumlrluumlk-te bulunan hukuk kurallarının buumltuumlnuumlduumlr Tuumlrk pozitif hukuku başta Anayasa olmak uumlzere kanun-lar cumhurbaşkanlığı kararnameleri Tuumlrkiyersquonin katıldığı milletlerarası antlaşmalar ve youmlnetmelik-lerde yer alan kuralların tamamından oluşur O halde kural olarak devletin buumltuumln organları Tuumlrk pozitif hukuku iccedilinde yer alan kurallarla bağlıdır-lar Ancak yasama organı kanun yaparken Ana-yasa Mahkemesi ise kanunları denetlerken sadece Anayasa huumlkuumlmleri ile bağlıdırlar

Oumlte yandan Tuumlrk Anayasa Hukukundaki ana-yasa teamuumllleri ile pozitif hukukun kabul ettiği oumlrf ve adet kuralları ve diğer teamuumlller de ilgili makam-ları bağlayıcı niteliktedir

Hukukun genel ilkeleri Hukuk devletinde dev-let organlarının bağlı olacağı kurallar pozitif hu-kukla sınırlanamaz Zira hukuk devleti ldquokanun devletirdquo demek değildir

Anayasa ldquohukukun genel ilkelerirdquonden doğ-rudan doğruya soumlz etmemiştir Bununla birlikte Oumlzbudunrsquoun belirttiği gibi Anayasarsquonın 138rsquoinci maddesinde yer alan ldquohacirckimler Anayasaya ka-nuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatleri-ne goumlre huumlkuumlm verirlerrdquo huumlkmuuml anayasa yargısı da dahil olmak uumlzere her duumlzeydeki hacirckimlerin yazılı kuralların yanında hukukun genel ilkeleri-ni de dikkate almalarını zorunlu kılmaktadır (Bk Oumlzbudun 1998 95-96) Ayrıca hukukun ge-nel ilkelerine bağlılık hukuk devleti kavramının iccedilinde zaten mevcuttur Esasen asıl amacı adaleti gerccedilekleştirmek olan hukukun iyi niyet hakkın koumltuumlye kullanılmaması kazanılmış haklara saygı muumlcbir sebep kanunların geriye yuumlruumlmezliği gibi ldquohakkaniyet kurallarırdquonı dışlaması muumlmkuumln de-ğildir Dolayısıyla hukukun genel ilkeleri sadece hacirckimleri değil buumltuumln devlet organlarını bağla-yıcı niteliktedir Hacirckimler de Anayasarsquonın 2rsquonci maddesinde pozitif bir kural olarak yer alan ldquohu-kuk devletirdquonin anlamını belirlemeye ccedilalışırken hukukun genel ilkelerini kullanabileceklerdir An-cak hacirckim verdiği kararın pozitif dayanağı olarak ldquohukuk devletirdquoni duumlzenleyen Anayasarsquonın 2rsquonci maddesini goumlstermelidir

Hukukun genel ilkelerinin bir başka pozitif dayanağı Milletlerarası Adalet Divanı Statuumlsuuml-nuumln 38rsquoinci maddesidir (Oumlzbudun 1998 96) Bu madde ldquouygar milletlerce tanınmış genel hukuk ilkelerirdquoni hukukun kaynakları arasında goumlster-miştir Hukukun genel ilkeleri arasında ahde vefa hakkın koumltuumlye kullanılmaması kazanılmış haklara saygı sebepsiz zenginleşmenin geccedilersizliği gecikme faizi verilen zararın tazmini kesin huumlkme saygı kimsenin sahip olduğu haktan fazlasını devredeme-mesi kimsenin kendi davasında hacirckim olamaması kanunların geriye yuumlruumlmezliği devlete guumlven oumlzel kural- genel kural ccedilatışmasında oumlzel kuralın uygulan-ması gibi ilkeler sayılmaktadır Esasen bu ilkeler tek tek ele alındığında birccediloğunun Anayasa ve kanun-larda da pozitif dayanağını bulmak muumlmkuumlnduumlr Oumlrneğin ldquoverilen zararın tazminirdquo ilkesi Anayasa-da (m402 125son) ve Borccedillar Kanunursquonda da (m49 vd) accedilıkccedila yer almıştır Ancak bu ilkeler po-zitif hukuk iccedilinde yer almasa dahi dikkate alınması gereken ilkelerdir

Anayasa Mahkemesi de birccedilok kararında hu-kukun genel ilkelerini ldquohukukun bilinen ve tuumlm uygar uumllkelerin benimseyip uyduğu ilkelerrdquo şek-linde tanımlamış ve kararlarında bu ilkelere de yer vermiştir (Oumlrneğin E1963166 K196476 KT 22121964 AMKD Sayı 2 s291 E198531 K198611 KT 2731986 AMKD Sayı 22 s119-120)

Hukukun genel ilkeleri arasında sayılan ldquokaza-nılmış haklara saygırdquo ilkesi oumlzellikle birey hakları-nın korunması bakımından buumlyuumlk oumlneme sahiptir ve Anayasa Mahkemesi kararları arasında da oumlzel bir yer tutmaktadır

Birey Hak ve Huumlrriyetlerinin Tanınması ve Korunması

Hak ve huumlrriyetlerin tanınması Hukuk dev-letinin en oumlnemli unsurlarından birisi de kişilerin temel hak ve huumlrriyetlerinin hukuken tanınması ve koruma altına alınmasıdır Temel hak ve huumlr-riyetlerin tanınması her şeyden oumlnce bunların guumlvenceleriyle birlikte anayasal duumlzenlemeye ka-vuşturulmasıyla olur Ayrıca temel hak ve huumlrri-yetlerin fiilen kullanılabilmesi ve gerccedilekleştiri-lebilmesi iccedilin gerekli kanuni duumlzenlemelerin de yapılması gerekir Nitekim 1982 Anayasası bi-

reylerin temel hak ve huumlrriyetlerini kişi hakları sosyal haklar ve siyasi haklar şeklinde uumlccedil boumlluumlm halinde (m12-74) duumlzenlemiş ve tanımıştır Ne var ki Anayasa demokratik anayasalardan farklı olarak hak ve huumlrriyetlere ciddi sınırlamalar getir-miştir İnsan haklarına ilişkin milletlerarası soumlzleş-meler de uumllkemizce kabul edilmiş olmakla birlik-te bunlar etkin bir şekilde uygulanamamaktadır Temel hak ve huumlrriyetler aşağıda ayrı bir boumlluumlm olarak incelenecektir

Hakların korunması Hukuk devletinde hak ve huumlrriyetlerin tanınması yeterli değildir aynı za-manda hakların devletccedile korunması ve hak arama yollarının accedilık tutulması da gerekir Anayasarsquonın 40rsquoıncı maddesi ldquotemel hak ve huumlrriyetlerin korun-masırdquo başlığı altında şu huumlkme yer vermiştir ldquoAna-yasa ile tanınmış hak ve huumlrriyetleri ihlal edilen herkes yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkacircnının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir Kişinin resmicirc goumlrevliler tarafından vaki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da kanuna goumlre Devletccedile tazmin edilir Devletin sorumlu olan ilgili goumlrevliye ruumlcucirc hakkı saklıdır (f1) Devlet işlemle-rinde ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercile-re başvuracağını ve suumlrelerini belirtmek zorundadır (f2)rdquo Oumlte yandan kamu makamlarınca hakları ihlal edilen bireylerin kanun yollarını tuumlkettikten sonra bireysel başvuru yoluyla Anayasa Mahke-mesine ve iccedil hukuk yollarını tuumlkettikten sonra da Tuumlrkiyersquonin de kabul ettiği Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi uyarınca Avrupa İnsan Hakları Mahke-mesine başvurma hakları vardır

Hak arama huumlrriyeti Hukuk devletinde bi-reylerin hiccedilbir engelle karşılaşmadan haklarını arayabilmeleri gerekir Nitekim Anayasarsquonın ldquohak arama huumlrriyetirdquoni duumlzenleyen 36rsquoncı maddesine goumlre ldquoHerkes meşru vasıta ve yollardan faydalan-mak suretiyle yargı mercileri oumlnuumlnde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir Hiccedilbir mahkeme goumlrev ve yetkisi iccedilindeki davaya bakmaktan kaccedilınamazrdquo

ldquoAdil yargılanma hakkırdquo ibaresi Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesine uyum sağlamak amacıyla 2001 Anayasa değişikliğiyle bu maddeye eklen-miştir Yargılamanın adil olması kuralı zaten hu-kuk devletinin bir gereğidir Bununla birlikte bu oumlnemli kuralın Anayasada accedilıkccedila belirtilmesi yerin-de olmuştur

Bireylerin Hukukicirc Guumlvenlik İccedilinde Olması

Hukuk kurallarının belirliliği Hukuk devle-tinde vatandaşlar hukuki guumlvenlik iccedilinde olmalı-dırlar Hukukicirc guumlvenliğin temel şartı vatandaşların hangi kurallara tacircbi olduklarını oumlnceden bilmeleri ve davranışlarını ona goumlre ayarlayabilmeleridir Bu-nun iccedilin de hukuk kurallarının belirli olması gere-kir Hukuk kurallarının belirliliği devletin pozitif hukukunu oluşturan buumltuumln kuralların vatandaşlara duyurulmasıyla sağlanır Nitekim Tuumlrk hukuku ba-kımından kanunların ve diğer duumlzenleyici işlemle-rin Resmicirc Gazetersquode yayımlanması kuralı belirlilik ilkesini gerccedilekleştirme amacına youmlneliktir Resmicirc Gazetersquode yayımlanması mecburi olmayan kural ve işlemlerin ise ilgililere bildirilmesi zorunludur

Hukukicirc istikrar Hukukicirc guumlvenliğin bir di-ğer şartı hukuk kurallarının istikrarlı olması yani sık sık ve keyfi olarak değiştirilmemesidir (Erdo-ğan 1999 97) Hukukicirc istikrar hukuk kuralları-nın gerekli olan durumlarda değiştirilmesine engel değildir Kuşkusuz hukuk kurallarının toplum-sal değişmeye uydurulması da bir zorunluluktur Ekonomik sosyal ve teknolojik gelişmeler hukuk kurallarının değişmesini gerekli kılar O hacirclde eko-nomik sosyal teknolojik vb gelişmeler doğrul-tusunda hukuk kuralları değiştirilmeli ancak bu faktoumlrler ortaya ccedilıkmadan ve keyfi olarak hukuk kurallarıyla oynanmamalıdır Oumlrneğin vergi oran-ları bireylerin ekonomik ve ticari faaliyetlerinin planlanması ve suumlrduumlruumllmesi bakımından oumlnemli bir etkendir Dolayısıyla vergi oranlarının ccedilok sık ve keyfi olarak artırılması bu faaliyetleri olumsuz şekilde etkiler Yine succedil oluşturan fiillerin succedil ve cezalara ilişkin ilkelerle bağdaşmayacak şekilde sık sık değiştirilmesi bireyleri hangi fillerin succedil oldu-ğu ve nasıl davranmaları gerektiği konusunda ciddi teredduumltlere sevkeder

Kazanılmış haklara saygı Hukukun genel ilkeleri arasında yer alan kazanılmış haklara saygı yani kazanılmış hakların korunması hukuki istikra-rın da oumlnemli bir unsurudur Kazanılmış hak yuuml-ruumlrluumlkteki hukuk kurallarına uygun olarak kişiler lehine doğmuş bulunan hukuki durumlardır Kaza-nılmış haktan soumlz edebilmek iccedilin hakkın buumltuumln so-nuccedillarıyla fiilen elde edilmiş gerccedilekten kazanılmış olması gerekir Tamamlanmamış hukuki durumlar kişiler lehine hak yaratmazlar Hukukta hakları ka-zanmanın yolları ise kurallarla belirlenmiştir (Er-doğan 1999 97 Oumlzbudun 1998 97-98)

Anayasa Mahkemesi ccedileşitli kararlarında ldquoka-zanılmış haklara saygırdquo ilkesine ilişkin olarak şu goumlruumlşlere yer vermiştir ldquoKazanılmış hakların ta-nınması ve korunması hukuk devletlerinde benim-senen bir ana hukuk kuralıdır Tuumlrkiye Cumhu-riyeti Anayasasırsquonda bu kuralı ortadan kaldıracak hiccedilbir huumlkuumlm yoktur olabilmesi de duumlşuumlnuumllemezrdquo (Bk E1963106 K1963270 KT 11111963 AMKD Sayı 1 s473) Kazanılmış bir haktan soumlz edebilmek iccedilin hakkın edinildiği anda yuumlruumlrluumlkte olan kurallara uygun şekilde ve buumltuumln sonuccedillarıyla fiilen elde edilmiş olması gerekir (Bk E19863 K198615 KT 371986 AMKD Sayı 22 s175) Kanunlara aykırı durumlara dayanılarak kazanılmış hak iddiasında bulunulamaz

Kanuni hacirckim guumlvencesi Kanuni hacirckim guuml-vencesi bir kişinin kanunen yargılanması gereken mahkeme dışında başka bir mahkemece yargılana-mamasını yani succedilun işlenmesi anında o davaya bakmakla goumlrevli mahkeme tarafından yargılanma-sını ifade eder Buna goumlre işlenmiş bir succedil iccedilin yeni bir mahkeme kurulması ya da hacirckim atanması soumlz konusu olmamalıdır Anayasarsquonın ldquokanuni hacirckim guumlvencesirdquone ilişkin 37rsquonci maddesine goumlre ldquohiccedil kimse kanunen tacircbi olduğu mahkemeden başka bir merci oumlnuumlne ccedilıkarılamaz Bir kimseyi kanunen tacircbi olduğu mahkemeden başka bir merci oumlnuumlne ccedilıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanuumlstuuml merciler kurulamazrdquo

Ceza sorumluluğu ilkeleri Hukuk devletinde bireylerin cezai sorumluluğuna ilişkin bazı ilkeler vardır Succedil ve cezalarla ilgili duumlzenlemelerin bu il-kelere uygun olması gerekir Anayasarsquonın ldquosuccedil ve cezalara ilişkin esaslarrdquo başlığını taşıyan 38rsquoinci maddesinde bu ilkeler şoumlyle duumlzenlenmiştir

ldquoKimse işlendiği zaman yuumlruumlrluumlkte bulunan ka-nunun succedil saymadığı bir fiilden dolayı cezalandı-rılamaz kimseye succedilu işlediği zaman kanunda o succedil iccedilin konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez Succedil ve ceza zaman aşımı ile ceza mahkumiyetinin sonuccedilları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır Ceza ve ceza yerine geccedilen guumlvenlik tedbirleri an-cak kanunla konulur Succedilluluğu huumlkmen sabit oluncaya kadar kimse succedillu sayılamaz Hiccedil kimse kendisini ve kanunda goumlsterilen yakın-larını succedillayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil goumlstermeye zorlanamaz

Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular delil olarak kabul edilemez Ceza sorumluluğu şahsidir Hiccedil kimse yalnızca soumlzleşmeden doğan bir yuuml-kuumlmluumlluumlğuuml yerine getirememesinden dolayı oumlzguumlr-luumlğuumlnden alıkonulamaz Oumlluumlm cezası ve genel muumlsadere cezası verilemez İdare kişi huumlrriyetinin kısıtlanması sonucunu do-ğuran bir muumleyyide uygulayamaz Silahlı kuvvet-lerin iccedil duumlzeni bakımından bu huumlkme kanunla istisnalar getirilebilir Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerek-tirdiği yuumlkuumlmluumlluumlkler hariccedil olmak uumlzere vatan-daş succedil sebebiyle yabancı bir uumllkeye verilemezrdquoKanuna aykırı olarak elde edilmiş bulguların

delil olarak kabul edilemeyeceği ve kimsenin yal-nızca soumlzleşmeden doğan bir yuumlkuumlmluumlluumlğuuml yerine getirememekten dolayı oumlzguumlrluumlğuumlnden alıkonula-mayacağına ilişkin huumlkuumlmler Anayasarsquonın 38rsquoinci maddesine 2001 değişikliği ile eklenmiştir Oumlte yandan 2001 değişikliğiyle bu maddeye eklenmiş olan ldquoSavaş ccedilok yakın savaş tehdidi ve teroumlr succedilları hacirclleri dışında oumlluumlm cezası verilemezrdquo huumlkmuuml 2004 değişikliğiyle metinden ccedilıkarılmış ve ldquooumlluumlm cezası verilemezrdquo şeklinde yeni bir huumlkuumlm konulmuştur Boumlylece 2001 Anayasa değişikliğiyle ldquosavaş ccedilok yakın savaş tehdidi ve teroumlr succedillarırdquo hacirclleriyle sınır-landırılan idam cezası 2004 yılında Anayasadan tamamen ccedilıkarılmış bulunmaktadır

Hukuk Devletini Sağlamanın Mekanizmaları

Yasama ve Yuumlruumltme İşlemlerinin Yargısal Denetimi

Yasama İşlemlerinin Yargısal DenetimiYasama organının hukukla bağlı olması yasama

işlemlerinin hukuka aykırı olmamasını gerektirir Yasama organı anayasaya aykırı kanun yapmamalı-dır Hukuk devletinin yerleşmesiyle sadece yuumlruumlt-me işlemlerinin yargısal denetiminin vatandaşların haklarının korunması ve hukuki guumlvenliklerinin sağlanması iccedilin yeterli olmadığı anlaşılmış ve kanun-ların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi de kabul edilmiştir Tuumlrkiyersquode de kanunların anayasaya uygunluğunun denetlenebilmesi iccedilin Anayasa Mah-

kemesi kurulmuştur Anayasa Mahkemesi kanunla-rın şekil ve esas bakımından Anayasaya uygunluğu-nu denetler (AYm148) Bu konu aşağıda ldquoAnayasa Yargısırdquo boumlluumlmuumlnde ayrıntılı olarak incelenecektir

Yuumlruumltme İşlemlerinin Yargısal DenetimiHukuka bağlı olan yuumlruumltme organının buumltuumln

işlemlerinin hukuka uygun olması gerekir Tarihicirc olarak kişi hak ve huumlrriyetleri pratikte yuumlruumltme organı tarafından ihlacircl edildiği iccedilin yuumlruumltme iş-lemlerinin keyfilikten kurtarılmasının ancak yargı denetimi ile sağlanabileceği anlaşılmıştır Anayasa ldquoİdarenin her tuumlrluuml eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu accedilıktırrdquo (m125) huumlkmuumlyle yuumlruumltme işlemle-rinin yargısal denetimini kabul etmiştir

Ancak 1982 Anayasası ilk duumlzenlemesinde bir-takım istisnalara yer vermiştir Anayasanın yargı de-netimi dışında tuttuğu işlemler Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemlerin (m1052 1252) yanı sıra Yuumlksek Askericirc Şura kararları (m1252) Hacirckimler ve Savcılar Yuumlksek Kurulu kararları (m1594) ile uyarma ve kınama şeklindeki disiplin cezaları (m1293) idi

Anayasarsquoda 2010 yılında yapılan değişiklikle Yuumlksek Askericirc Şucircranın terfi işlemleri ile kadrosuz-luk nedeniyle emekliye ayırma hariccedil her tuumlrluuml ilişik kesme kararları (m1252) ile Hakimler ve Savcı-lar Kurulunun meslekten ccedilıkarma cezasına ilişkin kararlarına karşı yargı yolu accedilılmıştır Ayrıca ldquodi-siplin cezaları yargı denetimi dışında bırakılamazrdquo (m1293) huumlkmuuml getirilerek ldquouyarma ve kınama cezalarırdquo da denetim kapsamına alınmıştır

2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklik ile de Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemle-re karşı dava accedilılamayacağına ilişkin huumlkuumlm yuumlruumlr-luumlkten kaldırılmıştır Başkanlık sistemine geccedililmiş olması nedeniyle Cumhurbaşkanı yuumlruumltme organı haline gelmiş ve Anayasada yuumlruumltme organına veri-len yetkileri kullanmaya başlamıştır Bu nedenle iş-lemlerinin yargı denetimine accedilılmış olması hukuk devletinin bir gereğidir

Yuumlksek Askericirc Şucircranın terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariccedil her tuumlrluuml ilişik kesme kararları ile Hakimler ve Savcılar Kurulunun meslek-ten ccedilıkarma cezasına ilişkin kararlarına karşı yargı yolu accedilıktır

Hukuk devleti ilkesi idarenin kişilere verdiği zararlardan dolayı mali sorumluluğunun (tazmi-nat sorumluluğu) kabul edilmesini de gerektirir Anayasa idarenin mali sorumluluğunu kabul etmiş-tir Anayasarsquonın 125rsquoinci maddesinin son fıkrasına goumlre ldquoidare kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı oumldemekle yuumlkuumlmluumlduumlrrdquo

Yargı BağımsızlığıYargı bağımsızlığı yargı organlarının yasama

ve yuumlruumltme organları karşısında bağımsız olması ve karar verirken kimseden emir almaması ve etki-lenmemesini ifade eder (AYm138) Yargı bağım-sızlığını sağlamak amacıyla Anayasa Hacirckimler ve Savcılar Kurulunu oumlngoumlrmuumlş (m159) ve hacirckimlik teminatına ilişkin huumlkuumlmler koymuştur (m139) Yasama ve yuumlruumltme işlemlerini denetleyecek olan yargı organlarının bağımsızlığının olmaması dene-timin etkinliğini zayıflatabilir Yargı bağımsızlığı yargı boumlluumlmuumlnde inceleneceğinden burada daha fazla uumlzerinde durmuyoruz

Diğer Hak Arama YollarıYargısal denetim dışında dilekccedile hakkı bilgi

edinme hakkı kamu denetccedilisine başvurma hakkı ve idari başvuru gibi başka bazı hak arama yolları vardır

Anayasarsquonın 74rsquouumlncuuml maddesinde yer alan di-lekccedile hakkıyla ilgili duumlzenlemeye goumlre ldquovatandaşlar ve karşılıklılık esası goumlzetilmek kaydıyla Tuumlrkiyersquode ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında yetkili ma-kamlara ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine yazı

ile başvurma hakkına sahiptir Kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu gecikmeksizin dilekccedile sa-hiplerine yazılı olarak bildirilirrdquo Dilekccedile hakkının kullanılmasıyla ilgili usul ve kurallar ise 3071 sayılı Dilekccedile Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun ile duumlzenlenmiştir

Bilgi edinme hakkı ilk olarak 2004 tarih ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile tanınmış daha sonra 2010 yılında yapılan duumlzenleme ile de Anayasaya (m74) eklenmiştir Bilgi Edinme Hakkı Kanunursquona goumlre ldquoHerkes bilgi edinme hakkına sa-hiptirrdquo (m4) ldquoKurum ve kuruluşlar bu Kanunda yer alan istisnalar dışındaki her tuumlrluuml bilgi veya bel-geyi başvuranların yararlanmasına sunmak ve bilgi edinme başvurularını etkin suumlratli ve doğru sonuccedil-landırmak uumlzere gerekli idari ve teknik tedbirleri almakla yuumlkuumlmluumlduumlrlerrdquo (m5)

Kamu denetccedilisine başvurma hakkı 2010 yılında Anayasarsquonın 74rsquouumlncuuml maddesine eklenmiştir Ana-yasaya goumlre ldquoHerkeshellip kamu denetccedilisine başvur-ma hakkına sahiptir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denet-ccedililiği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikacircyetleri incelerrdquo (f34)

İdaricirc başvuru ise kişilerin idari makamlara baş-vurarak kendileri hakkında işlem yapılmasını talep etmelerine imkacircn sağlayan bir hak arama yolu-dur İdare hukukunun bireylere tanıdığı genel bir hak arama yolu olan idari başvuru idari işlemlere karşı dava accedilılmasında ise İdaricirc Yargılama Usucircluuml Kanunursquoyla (m11) ldquouumlst makamlara başvururdquo adıy-la davadan oumlnce yerine getirilmesi gereken bir oumln-şart olarak duumlzenlenmiştir

Anayasanın yargı denetimi dışında tuttuğu işlemleri accedilıklayın

Hukuk devleti ilkesini bu ilkenin bir unsuru olan ve 7 Boumlluumlmde anlatılan yargı bağımsızlığı konusu ile bir-likte değerlendirin

Hukuki guumlvenlik ilkesini accedilıklayın

7 Hukuk devleti ilkesini tanımlayabilme

SOSYAL DEVLET

KavramSosyal devlet ldquodevletin sosyal barışı ve sosyal ada-

leti sağlamak amacıyla sosyal ve ekonomik hayata aktif muumldahalesini meşru ve gerekli goumlren bir an-layışı ifade ederrdquo (Oumlzbudun 1998 98) Bu amaccedilla sosyal devlet vatandaşlarının sosyal durumlarıyla refahlarıyla ilgilenir ve onlara insan haysiyetine ya-kışır asgari bir yaşama duumlzeyi sağlayabilmek iccedilin gerekli sosyal yardım tedbirlerini alır ve geliştirir Bunun yanı sıra sosyal devlet millicirc gelirin bireyler arasında adaletli ve dengeli bir şekilde dağılması-nı sağlayacak tedbirleri de alır Sosyal devletin en oumlnemli unsuru kişilere sosyal hakların tanınması ve bunların gerccedilekleştirilmesidir

Sosyal devlet 19rsquouncu yuumlzyılda egemen olan ve liberal felsefeden esinlenen ldquojandarma devletrdquo anlayı-şına karşı bir tepki olarak ortaya ccedilıkmıştır Jandarma devlet anlayışında devletin goumlrevleri savunma guuml-venlik ve adalet hizmetlerinden ibaret olup devletin ekonomik hayata muumldahalesi gereksiz ve sakıncalı goumlruumllmektedir Bu anlayışın geccedilerliliğini suumlrduumlrduumlğuuml doumlnemde sosyal alanda bazı sorunlar ortaya ccedilıkmış gelir ve servet eşitsizlikleri artmış ve sınıf ccedilatışmaları yoğunlaşmıştır Bu durum Batılı toplumları jandar-ma devlet anlayışından uzaklaşarak sosyal alanda gerekli tedbirleri almaya sevketmiştir (Oumlzbudun 1998 98-99 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 96)

Sosyal devlet sosyalist devlet demek değildir Sosyalist devlette kural olarak uumlretim araccedilları uumlze-rindeki muumllkiyet devlete aittir ve ekonomi merkezi planlamaya dayanır Oysa sosyal devlet uumlretim araccedil-ları uumlzerinde oumlzel muumllkiyet hakkını tanır ve serbest piyasa ekonomisi geccedilerlidir (Oumlzbudun 1998 99)

1982 Anayasası da bu anlamdaki sosyal dev-let anlayışını benimsemiştir Zira Anayasa sosyal devlet ilkesiyle birlikte muumllkiyet ve miras haklarını (m35) ccedilalışma soumlzleşme ve oumlzel teşebbuumls huumlrri-yetlerini (m48) de kabul etmiştir Ancak sosyal devlette muumllkiyet mutlak liberalizmde olduğu gibi dokunulmaz ve sınırsız değildir Bu nedenle Ana-yasa muumllkiyet hakkını duumlzenlediği 35rsquoinci madde-sinde muumllkiyet hakkının kullanılmasının toplum yararına aykırı olamayacağını da belirtmiştir Yine Anayasa devlete oumlzel teşebbuumlslerin millicirc ekonomi-nin gereklerine ve sosyal amaccedillara uygun yuumlruumlme-sini sağlamak iccedilin gerekli tedbirleri alma oumldevini vermiştir (m482)

Sosyal devletin huumlrriyet anlayışı klasik liberal devletin huumlrriyet anlayışından farklıdır Klasik li-beral devlette birey hakları ldquokişi haklarırdquo ve ldquosiyasi haklarrdquodan ibarettir Oysa sosyal devlet bireyin an-cak oumlnuumlndeki ekonomik ve sosyal engellerin kaldırıl-masıyla oumlzguumlr olabileceği duumlşuumlncesiyle kişilere klasik hakların yanında sosyal hakları da tanımıştır (Oumlz-budun 1998 100) Nitekim Anayasarsquomızın ldquodevle-tin temel amaccedil ve goumlrevlerirdquo başlığını taşıyan 5rsquoinci maddesi de bu anlayışı yansıtmaktadır Bu maddeye goumlre ldquoDevletin temel amaccedil ve goumlrevleri kişilerin ve toplumun refah huzur ve mutluluğunu sağlamak kişinin temel hak ve huumlrriyetlerini sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sı-nırlayan siyasal ekonomik ve sosyal engelleri kaldır-maya insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi iccedilin gerekli şartları hazırlamaya ccedilalışmaktırrdquo

Anayasa Mahkemesi ise bir kararında sosyal devleti şu şekilde tanımlamıştır (Bk E198819 K198833 KT26101988 AMKD Sayı 24 s451-452) ldquoSosyal hukuk devleti guumlccedilsuumlzleri guumlccedil-luumller karşısında koruyarak gerccedilek eşitliği yani sosyal adaleti ve toplumsal dengeyi sağlamakla yuumlkuumlmluuml devlet demektir Ccedilağdaş devlet anlayışı sosyal hukuk devletinin tuumlm kurumlarıyla Anayasanın soumlzuumlne ve ruhuna uygun biccedilimde kurulmasını gerekli kılar Hukuk devletinin amaccedil edindiği kişinin korunma-sı toplumda sosyal guumlvenliğin ve sosyal adaletin sağlanması yoluyla gerccedilekleştirilebilir Anayasanın Cumhuriyetin nitelikleri arasında yer verdiği sosyal hukuk devletinin dayanaklarından birini oluşturan sosyal guumlvenlik kavramının iccedilerdiği temel esas ve il-keler uyarınca toplumda yoksul ve muhtaccedil insanlara Devletccedile yardım edilerek onlara insan onuruna ya-raşır asgari yaşam duumlzeyi sağlanması boumlylece sosyal adaletin ve sosyal devlet ilkesinin gerccedilekleşmesine elverişli ortamın yaratılması gerekirrdquo

Devletin Ekonomik Hayata Muumldahalesinin Oumllccediluumlsuuml

Anayasada devletin ekonomik ve sosyal hayata muumldahalesinin ilkelerini goumlsteren genel bir huumlkuumlm olmamakla birlikte ccedileşitli maddelerde yer alan ifa-delerden bazı sonuccedillar ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr (Oumlz-budun 1998 102)

1 Anayasarsquonın 5rsquoinci maddesi Devlete kişi-lerin ve toplumun refah huzur ve mutlu-luğunu sağlamak kişinin temel hak ve huumlr-riyetlerini sosyal hukuk devleti ve adalet

ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal ekonomik ve sosyal engelleri kaldır-mak insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi iccedilin gerekli şartları hazırlamak gouml-revini vermiştir

2 Anayasarsquonın 48rsquoinci maddesine goumlre Dev-let oumlzel teşebbuumlslerin millicirc ekonominin gereklerine ve sosyal amaccedillara uygun yuumlruuml-mesini guumlvenlik ve kararlılık iccedilinde ccedilalış-masını sağlayacak tedbirleri alır

3 Anayasarsquonın 166rsquoncı maddesine goumlre Dev-let ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel kalkınma-yı planlar

4 Anayasarsquonın 167rsquonci maddesine goumlre Dev-let para kredi sermaye mal ve hizmet pi-yasalarının sağlıklı ve duumlzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici tedbirleri alır

5 Anayasarsquoya goumlre Devlet kamu yararının ge-rektirdiği hallerde oumlzel muumllkiyette bulunan taşınmaz malları kamulaştırabilir (m46) kamu hizmeti niteliği taşıyan oumlzel teşebbuumls-leri kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir (m4712) veya devletin muumllkiyetinde bulunan işletme ve varlıkları oumlzelleştirebilir (m473)

6 Anayasarsquonın 168 ilacirc 173rsquouumlncuuml maddeleri de ekonomik hayata muumldahaleyle ilgili bazı huumlkuumlmler iccedilermektedir

Devletin ekonomik hayata muumldahalesiyle ilgili bu huumlkuumlmlere rağmen Anayasarsquomızın sosyal devlet anlayışı belli bir ekonomik politika modeli oumlngoumlr-memiştir Bu nedenle Anayasanın bu huumlkuumlmlerine aykırı olmamak şartıyla siyasal iktidarların kendi tercihlerine goumlre bir ekonomik politika uygulama-ları muumlmkuumlnduumlr Anayasa Mahkemesi de Anaya-sanın belli bir ekonomik politika modeli oumlngoumlr-mediği goumlruumlşuumlndedir Anayasa Mahkemesinin bu konudaki bir kararına goumlre ldquoCcedilok partili demok-ratik rejimi benimseyen Anayasarsquomızda Anayasa ilkelerine ters duumlşmemek koşuluyla iktidarların ekonomi alanında muumldahaleci veya liberal bir po-litika izlemelerine bir engel bulunmamaktadırrdquo (E19849 K19859 KT 1821985 AMKD Sayı 21 s59) Bununla birlikte Anayasa Mahke-mesinin huumlkuumlmetlerin ekonomik politikalarına muumldahale anlamına gelebilecek bazı kararları da bulunmaktadır

Sosyal Devleti Gerccedilekleştirmeye Youmlnelik Hukukicirc Tedbirler

Bireylere İnsan Onuruna Yakışır Asgari Bir Hayat Duumlzeyi Sağlamaya Youmlnelik Temel Sosyal Hakların Tanınması ve Gerccedilekleştirilmesi

Sosyal devletin temel amacı herkese insan onu-runa yakışır asgari bir hayat duumlzeyi sağlamaktır Boumlyle bir hayat duumlzeyinin sağlanabilmesi iccedilin bazı sosyal hakların tanınması ve gerccedilekleştirilmesi zo-runludur (Oumlzbudun 1998 s104-106) Kuşkusuz devletin mali kaynaklarının yeterliliğine goumlre buumltuumln sosyal hakların gerccedilekleştirilmesi esastır Ancak bu-rada ele alacağımız haklar sosyal devletin bireylere sağlayacağı hayat duumlzeyinin en alt sınırını oluşturur Bu hakların kapsamında yer alan imkacircnlar sağlan-madığı takdirde bireylerin maddi ve manevi varlık-larını suumlrduumlrebilmeleri muumlmkuumln değildir O hacirclde aşağıda ele alacağımız hakların sadece Anayasa ile tanınmış olması yeterli değildir Bu hakların uygu-lamada gerccedilekleştirilebilmesi iccedilin devletin olumlu edimde bulunması yani finansman ayırması zorun-ludur Başka bir ifadeyle devletin bu hakları gerccedilek-leştirmek iccedilin gerekli tedbirleri alması gerekir

Temel Sosyal Haklar

Ccedilalışma Hakkıİşsiz ve geliri olmayan insanların maddi varlık-

larını suumlrduumlrebilmek iccedilin gerekli olan temel ihti-yaccedillarını karşılaması muumlmkuumln değildir Bu neden-le insan onuruyla bağdaşır asgari bir hayat duumlzeyi sağlayabilmek iccedilin herkese ccedilalışma imkacircnının ta-nınması gerekir Anayasa ccedilalışma hakkını tanımış-tır Anayasarsquonın 49rsquouncu maddesine goumlre ldquoDevlet ccedilalışanların hayat seviyesini yuumlkseltmek ccedilalışma hayatını geliştirmek iccedilin ccedilalışanları ve işsizleri ko-rumak ccedilalışmayı desteklemek işsizliği oumlnlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve ccedilalışma barışını sağlamak iccedilin gerekli tedbirleri alırrdquo

ldquoİşsizleri korumakrdquo ibaresi devletin işsizleri korumak iccedilin gerekli tedbirleri almasını sağlamak amacıyla 2001 Anayasa değişikliğiyle 49rsquouncu maddeye eklenmiştir Sosyal devlet accedilısından bu değişiklik yerindedir

Adil Uumlcret HakkıCcedilalışan insanların insan onuruyla bağdaşır bir

hayat suumlrduumlrebilmeleri iccedilin adil bir uumlcret elde et-meleri gerekir Anayasa ccedilalışanların adil uumlcret alma hakkını tanımıştır Anayasarsquonın 55rsquoinci maddesine goumlre ldquouumlcret emeğin karşılığıdır Devlet ccedilalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir uumlcret elde etmele-ri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları iccedilin gerekli tedbirleri alır Asgaricirc uumlcretin tespitinde ccedilalı-şanların geccedilim şartları ile uumllkenin ekonomik duru-mu da goumlzoumlnuumlnde bulundurulurrdquo

2001 Anayasa değişikliğiyle 55rsquoinci maddenin son fıkrası yeniden duumlzenlenerek asgari uumlcretin tespitinde uumllkenin ekonomik durumuyla birlikte ldquoccedilalışanların geccedilim şartlarırdquonın da goumlzoumlnuumlnde bu-lundurulması kuralı kabul edilmiştir

Sosyal Guumlvenlik HakkıSosyal devlet yaşlılık hastalık sakatlık işsizlik

gibi nedenlerle ccedilalışamayacak durumda olanları ko-ruyacak tedbirleri de alır Anayasa sosyal guumlvenlik hakkını tanımıştır Anayasarsquonın 60rsquoıncı maddesine goumlre ldquoHerkes sosyal guumlvenlik hakkına sahiptir Devlet bu guumlvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurarrdquo Anayasa oumlzel olarak korun-ması gerekenler hakkında da şu huumlkmuuml getirmiştir (m61) ldquoDevlet harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle maluumll ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar Devlet sakatların korunmalarını ve toplum hayatına inti-baklarını sağlayıcı tedbirleri alır Yaşlılar Devletccedile korunur Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak di-ğer haklar ve kolaylıklar kanunla duumlzenlenir Dev-let korunmaya muhtaccedil ccedilocukların topluma kazan-dırılması iccedilin her tuumlrluuml tedbiri alır Bu amaccedillarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdururrdquo

Konut Hakkıİnsanların maddi varlıklarını suumlrduumlrebilmeleri

iccedilin iccedilinde yaşayabilecekleri bir konuta ihtiyaccedilları vardır Anayasa konut hakkını 57rsquonci maddesinde duumlzenlemiştir Bu maddeye goumlre ldquoDevlet şehirle-rin oumlzelliklerini ve ccedilevre şartlarını goumlzeten bir plan-lama ccedilerccedilevesinde konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır ayrıca toplu konut teşebbuumlslerini desteklerrdquo

Sağlık Hakkıİnsanların maddi varlıklarını suumlrduumlrebilmeleri

sağlıklı olmalarına bağlıdır Bu nedenle her bireye hastalandığında tedavi goumlrme imkacircnı tanınmalı-dır Anayasa sağlık hakkını ccedilevrenin korunmasıyla birlikte 56rsquoncı maddesinde duumlzenlemiştir Bu mad-deye goumlre ldquoHerkes sağlıklı ve dengeli bir ccedilevrede yaşama hakkına sahiptir Ccedilevreyi geliştirmek ccedilevre sağlığını korumak ve ccedilevre kirlenmesini oumlnlemek Devletin ve vatandaşların oumldevidir Devlet herke-sin hayatını beden ve ruh sağlığı iccedilinde suumlrduumlrme-sini sağlamak insan ve madde guumlcuumlnde tasarruf ve verimi artırarak iş birliğini gerccedilekleştirmek ama-cıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hiz-met vermesini duumlzenler Devlet bu goumlrevini kamu ve oumlzel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumların-dan yararlanarak onları denetleyerek yerine geti-rir Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi iccedilin kanunla genel sağlık sigortası ku-rulabilirrdquo Ccedilevre hakkının bu alandaki gelişmelere uygun bir şekilde ayrı bir maddede duumlzenlenmesi daha yerinde olurdu

Eğitim HakkıKişilerin asgari sosyal ve kuumlltuumlrel ihtiyaccedillarının

karşılanması amacıyla belli bir eğitim ve oumlğrenim goumlrmeleri gerekir Anayasa eğitim ve oumlğrenim hak-kını 42rsquonci maddesinde duumlzenlemiştir Bu mad-deye goumlre ldquoKimse eğitim ve oumlğrenim hakkından yoksun bırakılamaz İlkoumlğretim kız ve erkek buuml-tuumln vatandaşlar iccedilin zorunludur ve Devlet okul-larında parasızdır Devlet maddi imkacircnlardan yoksun başarılı oumlğrencilerin oumlğrenimlerini suumlrduuml-rebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla ge-rekli yardımları yapar Devlet durumları sebebiyle oumlzel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kıla-cak tedbirleri alırrdquo

Sosyal Hakların Sınırı Anayasarsquonın Devletin sosyal ve ekonomik

oumldevlerinin sınırlarını duumlzenleyen 65rsquoinci madde-si 2001 yılında şu şekilde değiştirilmiştir ldquoDevlet sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen goumlrevlerini bu goumlrevlerin amaccedillarına uygun oumln-celikleri goumlzeterek mali kaynaklarının yeterliliği oumllccediluumlsuumlnde yerine getirirrdquo

Anayasarsquonın 65rsquoinci maddesinin değişiklikten oumlnceki duumlzenlemesi ise Devletin sosyal ve ekono-mik alanlarda Anayasa ile belirlenen goumlrevlerini ldquoekonomik istikrarın korunmasını goumlzeterek mali kaynaklarının yeterliliği oumllccediluumlsuumlnderdquo yerine getire-ceğini oumlngoumlrmekteydi

Anayasa huumlkmuumlnuumln her iki şeklinde de ekono-mik ve sosyal oumldevlerin yerine getirilmesinde esas alınacak temel kriter ldquomali kaynakların yeterliliği oumllccediluumlsuumlrdquoduumlr Ekonomik ve sosyal oumldevlerin yerine getirilmesinde goumlzoumlnuumlnde tutulacak ek kriter ise 65rsquoinci maddenin ilk şeklinde ldquoekonomik istikrarın korunmasını goumlzetmekrdquo iken 2001 değişikliği ile ldquoekonomik ve sosyal goumlrevlerin amaccedillarına uygun oumlncelikleri goumlzetmekrdquo olarak değiştirilmiştir

Esasen ekonomik ve sosyal hakları daraltma ihtimali oldukccedila yuumlksek ldquoekonomik istikrarın gouml-zetilmesirdquo gibi muğlak bir kriterin Anayasadan ccedilıkarılarak sosyal hakların ldquoamaccedillarına uygun oumlnceliklerin goumlzetilerekrdquo yerine getirilmesinin oumln-goumlruumllmesi daha isabetli bir duumlzenlemedir Boumlylece siyasi iktidarlar sosyal hakları yerine getirirken daha temel nitelikte olan ihtiyaccedilları ve daha muh-taccedil kimseleri oumlncelikle goumlzoumlnuumlnde tutmak zorunda olacaklardır Oumlrneğin Devlet ihtiyaccedil sahibi herke-se sağlık eğitim ve sosyal guumlvenlik imkacircnlarını sağ-lamadan kamu goumlrevlilerine sahillerde dinlenme tesisleri yapamayacaktır

Millicirc Gelirin Adaletli ve Dengeli Bir Şekilde Dağıtılmasını Sağlamaya Youmlnelik Tedbirler

Sosyal devletin oumlnemli bir gereği de millicirc gelirin bireyler arasında adaletli ve dengeli bir şekilde da-ğıtılmasını sağlayacak tedbirleri almaktır Bu amacı gerccedilekleştirmek iccedilin vergi adaletinin sağlanması kamulaştırma devletleştirme toprak reformu ve planlama gibi bir takım youmlntemler ve tedbirler kulla-nılabilmektedir (Oumlzbudun 1998 106-108 Goumlzler 2000 146-147 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 98-99)

Vergi Adaleti Millicirc gelirin bireyler arasında adaletli ve

dengeli bir şekilde dağılmasını sağlamak iccedilin kullanılan en oumlnemli araccedil vergi politikasıdır Anayasarsquonın 73rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoHerkes kamu giderlerini karşılamak uumlzere mali guumlcuumlne goumlre vergi oumldemekle yuumlkuumlmluumlduumlr Vergi yuumlkuuml-

nuumln adaletli ve dengeli dağılımı maliye politika-sının sosyal amacıdırrdquo Anayasarsquonın bu huumlkmuumlyle vergi hukukunun oumlnemli bir kuralı olan ldquomali guumlce goumlre vergilendirme ilkesirdquo kabul edilmiştir Malicirc guumlce goumlre vergilendirme ilkesi vergi kanun-larının ldquooranlı vergirdquo ldquovergi muafiyet istisna ve indirimlerirdquo gibi youmlntemlerle duumlzenlenmesini ge-rekli kılar Boumlylece gelir duumlzeyi yuumlksek olanlardan ccedilok duumlşuumlk olanlardan ise az vergi alınmaktadır Ayrıca bu şekilde toplanan vergilerin bir kısmı vatandaşlara insan onuruna yakışır bir hayat duuml-zeyi sağlamaya youmlnelik sosyal hakların gerccedilekleş-tirilmesine harcanır

Kamulaştırma Kamulaştırma doğrudan sosyal devletle ilgili

bir kurum değildir Ancak sosyal amaccedillı kamulaş-tırmalar sosyal devletin bir youmlntemi olarak kabul edilebilir Kamulaştırma kamu yararının gerek-tirdiği hacircllerde karşılıklarını peşin oumldemek şar-tıyla oumlzel muumllkiyette bulunan taşınmaz malların tamamının veya bir kısmının sahiplerinin rızasına bakılmaksızın devlet ve diğer kamu tuumlzel kişileri tarafından kamu muumllkiyetine geccedilirilmesidir (Gouml-zuumlbuumlyuumlk 1983 152 Oumlzbudun 1998 107 Goumlz-ler 2000 146)

Anayasarsquonın 46rsquoncı maddesine goumlre (f1) ldquoDev-let ve kamu tuumlzel kişileri kamu yararının gerektir-diği hallerde gerccedilek karşılıklarını peşin oumldemek şartıyla oumlzel muumllkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını kanunla goumlsterilen esas ve usullere goumlre kamulaştırmaya ve bunlar uumlzerin-de idari irtifaklar kurmaya yetkilidirrdquo Bu huumlkuumlm genel anlamda kamulaştırmayı duumlzenlemektedir Bu tuumlr kamulaştırmada kamulaştırma bedeli nak-den ve peşin olarak oumldenir (m462)

Bununla birlikte Anayasa aynı maddede sosyal amaccedillı kamulaştırmaya da yer vermiştir Buna goumlre ldquotarım reformunun uygulanması iskacircn projeleri-nin gerccedilekleştirilmesirdquo amacıyla da kamulaştırma yapılabilir Anayasa sosyal amaccedillı kamulaştırmaları kolaylaştırmak iccedilin kamulaştırma bedelinin taksitle oumldenebilmesini kabul etmiştir

Anayasarsquoya goumlre (m462-4) ldquotarım reformu-nun uygulanması buumlyuumlk enerji ve sulama proje-leri ile iskacircn projelerinin gerccedilekleştirilmesi yeni ormanların yetiştirilmesi kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedel-

lerinin oumldenme şekli kanunla goumlsterilir Kanunun taksitle oumldemeyi oumlngoumlrebileceği bu hallerde tak-sitlendirme suumlresi beş yılı aşamaz bu takdirde tak-sitler eşit olarak oumldenir Kamulaştırılan topraktan o toprağı doğrudan doğruya işleten kuumlccediluumlk ccediliftccediliye ait olanlarının bedeli her halde peşin oumldenir (T)aksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple oumlden-memiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları iccedilin oumlngoumlruumllen en yuumlksek faiz uygulanırrdquo

DevletleştirmeAnayasarsquonın 47rsquonci maddesinde duumlzenlenen

devletleştirme ccedilok sınırlı da olsa sosyal devlet ara-cı olarak kullanılabilmektedir Bu maddeye goumlre ldquokamu hizmeti niteliği taşıyan oumlzel teşebbuumlsler kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleş-tirilebilir Devletleştirme gerccedilek karşılığı uumlzerinden yapılır Gerccedilek karşılığın hesaplanma tarzı ve usul-leri kanunla duumlzenlenirrdquo

Toprak ReformuMillicirc gelirin adaletli ve dengeli bir şekilde dağı-

tılmasını sağlamaya youmlnelik en etkili youmlntemlerin-den birisi olan toprak reformu anayasanın 44rsquouumlncuuml maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeye goumlre ldquoDevlet topraksız olan veya yeter toprağı bulun-mayan ccediliftccedililikle uğraşan koumlyluumlye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alırrdquo

PlanlamaTemel amacı ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel kal-

kınmayı sağlamak olan planlama bir sosyal dev-let aracı olarak da kullanılabilmektedir Planlama devletin sosyal ve ekonomik hayata sistemli akılcı ve tutarlı bir şekilde muumldahalesini sağlar ve ekono-mik kaynakların ekonomik kalkınmayı sağlamak amacıyla bilimsel ve akılcı biccedilimde kullanılmasına hizmet eder (Oumlzbudun 1998 108) Bununla bir-likte ekonomik kalkınmayı sağlamada planlama tek başına yeterli olmayıp başka araccedillara da ihtiyaccedil var-dır Oumlte yandan planlama youmlntemine yer vermeyen ekonomik kalkınma modelleri de bulunmaktadır

Anayasanın planlamayı duumlzenleyen 166rsquoncı maddesine goumlre ldquoEkonomik sosyal ve kuumlltuumlrel kal-kınmayı oumlzellikle sanayiin ve tarımın yurt duumlzeyin-de dengeli ve uyumlu biccedilimde hızla gelişmesini uumllke kaynaklarının doumlkuumlm ve değerlendirilmesini yapa-rak verimli şekilde kullanılmasını planlamak bu amaccedilla gerekli teşkilatı kurmak Devletin goumlrevidir Planda millicirc tasarrufu ve uumlretimi artırıcı fiyatlarda istikrar ve dış oumldemelerde dengeyi sağlayıcı yatırım ve istihdamı geliştirici tedbirler oumlngoumlruumlluumlr yatırım-larda toplum yararları ve gerekleri goumlzetilir kaynak-ların verimli şekilde kullanılması hedef alınır Kal-kınma girişimleri bu plana goumlre gerccedilekleştirilirhellip Ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında Cumhurbaşkanına istişaricirc nitelikte goumlruumlş bildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulurrdquo

Anayasaya goumlre sosyal hak-ların sınırını accedilıklayın

Sosyal devlet konusunu Temel Hak ve Huumlrriyetler Boumlluumlmuumlnde anlatılan sosyal haklar konusu ile birlikte değerlendirin

Sosyal devlet kavramını accedilıklayın

8 Sosyal devleti gerccedilekleştirmeye youmlnelik hukukicirc tedbirleri oumlzetleyebilme

EŞİTLİKEşitlik bireyler accedilısından bir temel haktır Bu

nedenle bireyler bu ilkeye dayanarak eşit işlem goumlrmeyi veya kendilerinin ayrıma tacircbi tutulmama-sını isteme hakkına sahiptirler Eşitlik aynı zaman-da devlet organları ve idare makamları accedilısından uyulması zorunlu olan ve devlet youmlnetimine ege-men temel bir ilkedir (Oumlzbudun 1998 112)

Eşitlik ilkesi Anayasarsquoda genel esaslar boumlluumlmuumlnde duumlzenlenmiştir Anayasarsquonın 10 uncu maddesine goumlre ldquoHerkes dil ırk renk cinsiyet siyasi duumlşuumln-ce felsefi inanccedil din mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım goumlzetilmeksizin kanun oumlnuumlnde eşittir Ka-dınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir Devlet bu eşitliğin yaşama geccedilmesini sağlamakla yuumlkuumlmluuml-duumlr Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz Ccedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimle-ri ile malul ve gaziler iccedilin alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz Hiccedilbir kişiye aileye zuumlm-reye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz Devlet organ-ları ve idare makamları buumltuumln işlemlerinde kanun oumlnuumlnde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlarrdquo

Anayasarsquonın eşitliğe ilişkin bu huumlkmuuml kişiler arasında ayrımcılık yapılmasını ve bazı kimselere ayrıcalık tanınmasını yasaklamakta ve buumltuumln dev-let organlarına eşit işlem yapma yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ge-tirmektedir (Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 114-115) Kadın ve erkeklerin eşit haklara sahip olduğu ve Devletin bu eşitliği yaşama geccedilirme yuumlkuumlmluumlluumlğuuml-ne ilişkin huumlkuumlm 2004 Anayasa değişikliğiyle mad-deye eklenmiştir 2010 değişikliğiyle de 10rsquouncu maddeye ldquoBu maksatla alınacak tedbirler eşitlik il-kesine aykırı olarak yorumlanamazrdquo ve ldquoCcedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iccedilin alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmazrdquo huumlkuumlmleri eklen-miştir Bu maddenin birinci fıkrasında ldquoherkesrdquoin eşit olduğu belirtildikten sonra ikinci fıkrada ldquoka-dın ve erkeklerin eşit haklara sahip olduğurdquonun ay-rıca vurgulanması esasen gereksizdir Buna karşılık devletin kadın-erkek eşitliğinin yaşama geccedilmesini sağlamakla yuumlkuumlmluuml tutulması kadınların sosyal ve ekonomik alanlardaki durumlarının iyileştiril-mesi bakımından gerekli ve oumlnemlidir 2010 de-

ğişikliği ile pozitif ayrımcılığın kapsamı ldquoccedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gazilerirdquo de iccedilerecek şekilde genişletilmiştir

Eşitlik iki anlamda ele alınmaktadır ldquoŞeklicirc ya da yatay eşitlikrdquo kanunların genel ve soyut nitelik-te olması ve kapsamında bulunan herkese eşit ola-rak uygulanmasıdır Eşitlik ilkesi başka bir accedilıdan farklı statuuml ve durumda olanlara farklı huumlkuumlmlerin uygulanmasını ifade eder ki bu anlamda eşitlik ldquodikey eşitlikrdquo ya da ldquomaddi eşitlikrdquo olarak adlandı-rılır (Oumlzbudun 1998 112-113)

Eşitlik ilkesi anayasa yargısı ve idari yargı de-netiminde mahkemelerce kullanılan ccedilok oumlnemli bir hukuka uygunluk kriteridir Oumlrneğin devlet memurlarının vergi yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuuml ortadan kal-dıran bir kanun huumlkmuuml diğer vergi yuumlkuumlmluumlsuuml vatandaşlar (serbest meslek erbabı ve işccedililer gibi) ile devlet memurları arasında ayrıma yol accedilacağından eşitlik ilkesine aykırılık nedeniyle Anayasa Mahke-mesince iptal edilecektir Benzer şekilde bir fakuumll-teye girmeye hak kazanan oumlğrencilerden bazılarının kayıt işlemlerinin yapılmaması yolundaki idari iş-lem de yine eşitlik ilkesine aykırılık nedeniyle idare mahkemesi tarafından iptal edilir

Anayasa Mahkemesine goumlre yasama organının kanunla vatandaşlara haklar ve yuumlkuumlmluumlluumlkler ge-tirirken kişiler ya da gruplar arasında farklılıklar yaratacak huumlkuumlmlere yer verebilmesi ancak ldquohak-lı nedenlerrdquoin bulunması halinde muumlmkuumlnduumlr (Bk E198511 K198629 KT 11121986 AMKD Sayı 22 s460) Anayasa Mahkemesi ccedile-şitli kararlarında ldquogereklilikrdquo ldquozorunlulukrdquo ldquoişin oumlzelliklerine ve ereklerine uygunlukrdquo gibi ldquohaklı nedenrdquo olarak kabul edilebilecek bazı kriterlere yer vermiştir

Kadın-erkek eşitliğinin yaşama geccedilmesinin sağlanması iccedilin ve ccedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iccedilin alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz

dikkat

ldquoBaşvuru konusu olayda ccedilevresel rahatsızlığın kaynağı olarak ileri suumlruumllen cami ve mescitlerin sabah ezanı okunurken sesin yuumlksek olduğu ve başvurucunun ikamet ettiği ccedilevrede uumlccedil ayrı ibadet-hane bulunduğu ve bunların Diyanet İşleri Baş-kanlığı denetimine alınmış resmi goumlrevlisi bulu-nan cami ve mescitlerden olduğu anlaşılmaktadır

Başvurucu sabah namazı iccedilin ibadethane-lere giden cemaat sayısının azlığını belirterek sabah ezanı okunma ihtiyacını sorgularken yuumlk-sek sese ilişkin oumllccediluumlm değerleri konuta mesafesi ve ses cihazları gibi somut verileri başvurusuna eklememiştir Fakat somut olayda sabah saatle-rinde yuumlksek sesle ezan okunmasından rahatsız olan bireyin maddi ve manevi varlığını koruma hakkı ile ccediloğunluğun inancının bir gereği olan insanları namaza ccedilağırma niteliği taşıyan ezanın sesinin kamusal alana verilmesi konusunda top-lumun menfaatinin dengelenmesi soumlz konusu-

dur Bu menfaatlerin demokratik toplumlarda ccediloğulculuk ve hoşgoumlruuml temelinde dengelenmesi gerektiği accedilıktırhellip

Oumlte yandan demokratik hoşgoumlruuml ve ccediloğul-culuk toplumun buumlyuumlk ccediloğunluğunun inancı doğrultusunda bazı uygulamalara izin verilme-sini kaccedilınılmaz kılmakta ve bir arada yaşamanın gerektirdiği bu kuumlltuumlrel ve dini uygulamalara bel-li oumllccediluumlde tahammuumll etme yuumlkuumlmluumlluumlğuuml doğur-maktadır Fakat bu yuumlkuumlmluumlluumlk uygulamaların bireylerin maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkını ihlal edecek boyuta ulaşmasına ve katlanılamaz bir yuumlk teşkil etmesine izin veril-mesi anlamına gelmemelidirrdquo

Kaynak Anayasa Mahkemesinin 30062016 ta-rihli bireysel başvuru kararı Başvuru Numarası 20143977 httpwwwresmigazetegovtreski-ler20161020161013-9pdf

Anayasanın 10 maddesine goumlre kimlere pozitif ayrım-cılık yapılabilecektir

Yatay eşitlik ve dikey eşitlik kavramlarını karşılaştırın

Pozitif ayrımcılığa ilişkin olarak Anayasada yer olan kuralları arkadaşlarınızla değerlendirin

9 Anayasarsquoda yer alan eşitlik ilkesini accedilıklayabilme

oumlzeti

CumhuriyetccedililikCumhuriyet kavramı dar ve geniş anlamda olmak uumlzere iki fark-lı şekilde kullanılmaktadır Dar anlamda cumhuriyet monarşi olmayan devlet anlamına gelmektedir Geniş anlamda cumhu-riyet ise demokrasi ile aynı anlamı ifade etmektedir Buna goumlre cumhuriyet egemenliğin halka ait olduğu ve youmlneticilerin se-ccedilim ile belirlendiği rejimi ifade etmektedir

Başlangıccedilta Yer Alan İlkelerBaşlangıccedil boumlluumlmleri anayasaların yapılış sebepleri ile dayan-dıkları temel felsefeyi accedilıklayan ve genellikle edebi bir uumlslupla yazılan kısımlarıdır Bu boumlluumlmler kural olarak anayasanın diğer huumlkuumlmleri gibi uygulanabilir hukuk normları iccedilermezler An-cak 1982 Anayasası başlangıccedil kısmını anayasa metnine dahil etmiştir Başlangıccedilta bulunan ve aynı zamanda Anayasarsquonın 2 maddesinde ve bazı maddelerinde de yer alan ilkeler anayasallık denetiminde oumllccediluuml norm olarak kullanılabilir Ancak başlangıccedil-ta yer alan ve somutlaştırılması muumlmkuumln olmayan diğer accedilık-lamaların oumllccediluuml norm olarak kullanılmaması daha ccedilok pozitif anayasa normlarının yorumlanmasında faydalanılması gerekir

3Uumlniter devlet ile federal devletin oumlrguumltlenmesi arasındaki farklılıkları accedilıklayabilme

Uumlniter DevletUumlniter devlette tek bir anayasa yasama organı ve huumlkucircmet var-dır Federal devlette ise federe devletlerin de kendi anayasaları yasama organları ve huumlkucircmetleri bulunmaktadır Uumlniter bir devlette yasama yuumlruumltme ve yargı iktidarları federal sistem-lerde olduğu gibi boumlluumlnemez Federal devlette merkezicirc youmlne-tim ile eyaletler arasındaki yetki paylaşımı ve ilişkiler federal anayasa ile belirlenir Genellikle uluslararası ilişkiler savunma para birimi ve ekonominin temel işleyişi federal devletin yetki alanındadır

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

4Atatuumlrkrsquouumln benimsediği milliyetccedililik anlayışını oumlzetleyebilme

Atatuumlrk Milliyetccedililiğine Bağlı Devlet

Atatuumlrkrsquouumln benimsediği milliyetccedililik anlayışı 1982 Anayasa-sında yer alan ilgili huumlkuumlmlerden ve Atatuumlrkrsquouumln bazı ifadele-rinden faydalanılarak tanımlanmaya ccedilalışılmıştır Buna goumlre Atatuumlrkrsquouumln ve dolayısıyla Anayasarsquonın benimsediği milliyetccedililik anlayışı ldquoırk dil ve din gibi objektif benzerliklere değil kader kıvanccedil ve tasa ortaklığına ve birlikte yaşama arzusuna dayanan subjektif milliyetccedililikrdquo anlayışıdır Anayasarsquoda yer alan ldquoTuumlrk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Tuumlrktuumlrrdquo huumlk-muumlnuumln de buna dayandığı kabul edilmektedir

Lacircik DevletLaik devlet din ve vicdan huumlrriyetini guumlvence altına alan resmicirc bir dine sahip olmayan din ve inanccedillar karşısında eşit mesafede duran ve din ve devlet işlerinin ayrı olduğu devlet demektir

Demokratik DevletEski Yunanca ldquohalkrdquo anlamına gelen ldquodemosrdquo ve ldquoyoumlnetmekrdquo anlamına gelen ldquokrateinrdquo soumlzcuumlklerinin birleşmesiyle oluşan de-mokrasinin soumlzluumlk anlamı ldquohalk youmlnetimirdquo demektir Halkın youmlnetimi anlamında demokrasi youmlnetim ile ilgili kararların doğrudan halk tarafından alınması ve uygulanmasıdır Bu an-lamıyla demokrasi guumlnuumlmuumlz accedilısından bir idealden oumlte anlam taşımamaktadır Bu sebeple demokrasiyi siyasal iktidarın halk iradesine dayandığı siyasal kararların halkın isteklerine uy-gun olarak alındığı ve seccedilimlerle siyasi iktidarların belirlendiği youmlnetim biccedilimi olarak tanımlamak muumlmkuumlnduumlr Ancak guuml-nuumlmuumlz demokrasilerinde bu tanımın yanı sıra demokrasinin başka kurumlarından da bahsedilmektedir Demokrasinin te-mel kurumları oumlzguumlr ve duumlzenli seccedilimler siyasi ccediloğulculuk ve yarışma (ccedilok-partili siyasal hayat) insan hakları (temel hak ve huumlrriyetler) ccediloğunluk youmlnetimi ve azınlık hakları ile seccedililmiş-lerin uumlstuumlnluumlğuumlduumlr

Hukuk DevletiHukuk devleti devletin buumltuumln eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına dayandığı ve vatandaşların da hukuki guumlvenlik iccedilinde bulunduğu bir sistemdir Hukuk devletinin amacı youml-netim yetkisinin keyfi kullanımının yarattığı tehlikeyi asgariye indirmek istikrarsız accedilık olmayan ve geccedilmişe doumlnuumlk kuralların neden olduğu kişisel huumlrriyet ve onur ihlallerini engellemektir Hukuk devleti kanun devleti demek değildir Hukuk devletin-de egemen olması gereken hukuk insan hak ve huumlrriyetlerini tanıyan vatandaşlar iccedilin hukuki guumlvenlik sağlayan adil ve ev-rensel standartlara uygun bir hukuktur Bir hukuk devletinde devletin tuumlm organlarının yani yasama yuumlruumltme ve yargı or-ganlarının hukuk ile bağlı olması gerekir Bunun iccedilin de kanun-ların anayasaya uygunluğunun denetlenmesi idarenin her tuumlr-luuml eylem ve işlemine karşı yargı yolunun accedilık olması yargının bağımsız olması gerekir Bir hukuk devletinde ayrıca birey hak ve huumlrriyetlerinin tanınması ve korunması ve bireylerin hukuk guumlvenliği iccedilerisinde bulunması gerekir

8Sosyal devleti gerccedilekleştirmeye youmlnelik hukukicirc tedbirleri oumlzetleyebilme

Sosyal DevletSosyal devletin temel amacı herkese insan onuruna yakışır asga-ri bir hayat duumlzeyi sağlamaktır Bunun sağlanabilmesi iccedilin bazı temel sosyal hakların tanınması ve gerccedilekleştirilmesi gereklidir Sosyal devletin başka bir gereği de millicirc gelirin bireyler arasında adaletli ve dengeli bir şekilde dağıtılmasını sağlayacak tedbirleri almaktır Bu amacı gerccedilekleştirmek iccedilin vergi adaletinin sağ-lanması kamulaştırma devletleştirme toprak reformu ve plan-lama gibi bir takım youmlntemler ve tedbirler kullanılabilmektedir

EşitlikEşitlik ilkesi Anayasarsquoda genel esaslar boumlluumlmuumlnde duumlzenlen-miştir Anayasarsquonın eşitliğe ilişkin 10 maddesi kişiler arasın-da ayrımcılık yapılmasını ve bazı kimselere ayrıcalık tanın-masını yasaklamakta ve buumltuumln devlet organlarına eşit işlem yapma yuumlkuumlmluumlluumlğuuml getirmektedir 10 madde ayrıca bazı kişi veya gruplar lehine pozitif ayrımcılık yapılabilmesine im-ken tanımaktadır

oumlzeti

r oumlğ

1 Aşağıdakilerden hangisi doğrudan doğruya hukuk devletini sağlamanın mekanizmalarından biri değildir

A Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi

B İdarenin eylem ve işlemlerinin denetlenmesi C Yargı bağımsızlığının sağlanmasıD Hak arama yollarının accedilık olmasıE Nisbi seccedilim sisteminin benimsenmesi

2 Aşağıdakilerden hangisi bireylere insan onu-runa yakışır asgari bir hayat duumlzeyi sağlamaya youml-nelik temel sosyal haklardan biri değildir

A Ccedilalışma hakkı B Bilgi edinme hakkıC Sağlık hakkı D Konut hakkı E Eğitim hakkı

3 Siyasi partiler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Siyasi partiler oumlnceden izin almadan kurulurlarB Siyasi partilerin ccedilalışmaları demokrasi ilkeleri-

ne uygun olurC Parti uumlyesi olabilmek iccedilin onsekiz yaşını dol-

durmuş olmak gerekirD Yuumlksekoumlğretim oumlncesi oumlğrenciler siyasi partilere

uumlye olamazlarE Siyasal partilerin sendikalarla iş birliği yapması

yasaktır

4 1982 Anayasasırsquona goumlre Anayasa Mahkeme-si aşağıdaki durumların hangisinde bir siyasi parti hakkında yalnızca kapatma kararı verebilirA Partinin tuumlzuumlğuumlnuumln hukuk devleti ilkesine ay-

kırı olmasıB Partinin devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez

buumltuumlnluumlğuumlne aykırı eylemlerinin olmasıC Partinin uluslararası bir kuruluştan maddi yar-

dım almasıD Partinin ticari faaliyetlerde bulunmasıE Partinin eylemlerinin demokratik ve laik Cum-

huriyet ilkelerine aykırı olması

5 1982 Anayasasırsquona goumlre aşağıdakilerden han-gisi seccedilimlere ilişkin ilkelerden biri değildir

A Genel oyB Eşit oy C İki dereceli seccedilimD Accedilık sayım ve doumlkuumlmE Seccedilimlerin yargı denetimi altında yapılması

6 1982 Anayasasırsquona goumlre Yuumlksek Seccedilim Kuru-lu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştırA Yedi asıl ve doumlrt yedek uumlyeden oluşurB Uumlyeleri Yargıtay uumlyeleri arasından Cumhurbaş-

kanı tarafından seccedililirC Kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamazD Seccedilimden sonra seccedilim konularıyla ilgili itirazla-

rı inceleme goumlrevi vardırE Cumhurbaşkanlığı seccedilimi tutanaklarını kabul

etme goumlrevi vardır

7 Anayasaya goumlre aşağıdakilerden hangisi seccedil-men olabilmenin şartlarından biri değildirA Tuumlrk vatandaşı olmakB On sekiz yaşını doldurmuş olmakC Kısıtlı olmamakD Tutuklu olmamakE Kamu hizmetlerinden yasaklı olmamak

8 Anayasa Mahkemesi Genel Kurulursquonun siyasi partilerin kapatılması ve devlet yardımından yoksun bırakılması kararlarını verebilmesi iccedilin sırasıyla top-lantıya katılan uumlyelerin ne kadarının oyu gerekirA beşte uumlccedil- salt ccediloğunlukB uumlccedilte iki- salt ccediloğunluk C uumlccedilte iki- beşte uumlccedil ccediloğunlukD Her ikisi iccedilin de beşte uumlccedil ccediloğunlukE Her ikisi iccedilin de uumlccedilte iki ccediloğunluk

9 1982 Anayasasırsquona goumlre eşitlik ilkesini duuml-zenleyen 10 madde ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştırA Anayasada genel esaslar boumlluumlmuumlnde duumlzenlenmiştirB Yoksullar lehine pozitif ayrımcılık yapılmasına

imkacircn tanınmıştırC Kanun oumlnuumlnde eşitlik ilkesi kabul edilmiştirD Hiccedilbir kişiye imtiyaz tanınamaz kuralına yer

vermektedirE Buumltuumln devlet organlarına eşit işlem yapma yuuml-

kuumlmluumlluumlğuuml getirmektedir

10 Laiklik ilkesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Olağanuumlstuuml hallerde kişiler dinicirc inanccedillarını accedilıklamaya zorlanabilir

B Devlet buumltuumln dinlerin mensuplarına eşit davranırC Lacircik bir sistemde devletin resmicirc dini bulunmazD Devlet din kurallarının iccedileriklerinin belirlen-

mesine muumldahale edemezE Laik bir sistemde din ve devlet işlerinin ayrı ol-

ması gerekir

Yanıtınız yanlış ise ldquoHukuk Devletirdquo konu-sunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 E Yanıtınız yanlış ise ldquoDemokratik Seccedilimin İl-kelerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoCcedilok Partili Siyasal Ha-yatrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 E Yanıtınız yanlış ise ldquoSiyasal Partilerin Kapatıl-ması veya Devlet Yardımından Yoksun Bıra-kılmasırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoSosyal Devletrdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 B Yanıtınız yanlış ise ldquoOumlzguumlr ve Duumlzenli Se-ccedilimlerrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoSiyasal Partilerin Hu-kuki Denetimirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoDemokratik Seccedilimin İl-kelerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoEşitlikrdquo konusunu yeni-den goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoLacircik Devletrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Araştır 1

Anayasarsquomızda ldquoCumhuriyetrdquo kavramı hukuki accedilıdan ldquodar anlamdardquo kulla-nılmıştır Ccediluumlnkuuml Cumhuriyet kavramı demokrasi ile oumlzdeş olarak kullanıl-mış olsaydı ayrıca ldquodemokratik devletrdquo ilkesinin Devletin nitelikleri arasında sayılmasına gerek kalmazdı O hacirclde Anayasarsquoya goumlre Tuumlrkiye Devleti bir monarşi değil demokratik bir Cumhuriyettir

Araştır 2 1982 Anayasası başlangıccedil kısmını anayasa metnine dacirchil etmiştir

Araştır 3

Anayasada devletin uumlniter yapıda olduğuna ilişkin accedilık bir huumlkuumlm yoktur An-cak Anayasanın buumltuumlnuumlnden bu sonucu ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Anayasamıza goumlre Devletinin tek bir anayasası federal nitelikte olmayan bir yasama organı yuumlruumltme organı ve yargı organları vardır ve bu organlar ulusal duumlzeyde yetki-lerini icra ederler Federal devletlerde ise yetki paylaşımının ve federal yapının accedilık bir şekilde uumllkenin anayasasında duumlzenlenmesi gerekir Uumlniter devletlerin anayasalarında ise genellikle devletin uumlniter olduğu belirtilmez ama bu nitelik anayasanın duumlzenlemelerinden anlaşılır

Araştır 4 1961 Anayasası ldquomilliyetccedililikrdquo yerine ldquomillicirc devletrdquo deyimini kullanmış Baş-langıccedil boumlluumlmuumlnde ise ldquoTuumlrk Milliyetccedililiğirdquonin bir tanımını vermiştir

Araştır 5

İnanccedil huumlrriyeti herkesin dilediği inanccedil ve kanaate sahip olması ya da dilerse hiccedilbir inanca sahip olmaması şeklinde iki farklı youmlnuuml vardır Bireylerin kendi inanccedillarını seccedilme ve yorumlama konusundaki tercihleri tamamen kendilerine ait mutlak bir oumlzguumlrluumlktuumlr İbadet huumlrriyeti ise kişinin inandığı dinin gerek-tirdiği buumltuumln ibadetleri acircyin ve toumlrenleri serbestccedile yapabilmesi ve başkaları uumlzerinde cebir ve şiddet kullanmamak şartıyla inancına goumlre yaşayabilmesini ifade eder İbadet huumlrriyetine bazı sınırlar getirilebilmektedir Kural olarak başkalarına zarar vermeyen dinicirc ibadet ve uygulamalar serbesttir Başkalarına zarar veren ibadetler ise sınırlanabilir

Araştır 6

Bir siyasi partinin Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasına aykı-rı eylemleri sebebiyle kapatılabilmesi iccedilin bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak haline gelmesi gerekir Parti uumlyelerinin eylemleri nedeniyle bir partinin odak haline gelebilmesi iccedilin ise anayasaya aykırı eylemlerin parti uumlyelerince yoğun bir şekilde işlenmesi ve bu durumun o partinin yetkili organlarınca (buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya merkez karar veya youmlnetim organları veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup youmlnetim kurulu) zımnen veya accedilıkccedila benimsenmesi gerekir Dolayısıyla Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasına aykırı eylemlerin parti uumlyelerince yo-ğun bir şekilde işlenmesi partinin odak hacircline gelmesi iccedilin yeterli değildir

Araştır 7

Yuumlksek Askericirc Şucircranın ve Hakimler ve Savcılar Kurulunun buumltuumln kararlarına karşı yargı yolu kapalıyken 2010 yılında yapılan değişiklikler ile bu kurulların bazı kararlarına karşı yargı yolu accedilılmıştır Buna goumlre Yuumlksek Askericirc Şucircranın terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariccedil her tuumlrluuml ilişik kesme kararları ile Hakimler ve Savcılar Kurulunun meslekten ccedilıkarma cezası-na ilişkin kararlarına karşı yargı yolu accedilıktır Diğer kararlarına karşı yargı yolu kapalıdır Ayrıca Cumhurbaşkanın tek başına yaptığı işlemler aleyhine yargı yoluna gidilemiyorken Anayasarsquoda 2017 yılında yapılan değişiklik ile birlikte bu işlemlere karşı yargı yolu accedilılmıştır

Araştır 8Devlet sosyal ve ekonomik alanlar ile ilgili olarak Anayasa ile belirlenen gouml-revlerini bu goumlrevlerin amaccedillarına uygun oumlncelikleri goumlzeterek mali kaynakla-rının yeterliliği oumllccediluumlsuumlnde yerine getirir

Anayasarsquonın 10 maddesinde 2004 ve 2010 yıllarında yapılan değişiklik ile bir-likte bazı gruplara youmlnelik pozitif ayrımcılık yapılabilmesine imkacircn tanınmış-tır Bunlar kadınlar ccedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gazilerdir 10 maddeye goumlre kadın ve erkekler ara-sındaki eşitliğin yaşama geccedilmesini sağlamak amacıyla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz Yine ccedilocuklar yaşlılar oumlzuumlrluumller harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iccedilin alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz

Araştır 9

Barry Norman P (2003) Modern Siyaset Teorisi (Ccedilevirenler Mustafa Erdoğan- Yusuf Şahin) Ankara

Daver Buumllent (1955) Tuumlrkiye Cumhuriyetinde Lacirciklik Ankara

Erdoğan Mustafa (2001) Anayasal Demokrasi Ankara

Goumlzler Kemal (2000) Tuumlrk Anayasa Hukuku Dersleri Bursa

Hakyemez Yusuf Şevki (2000) Militan Demokrasi Anlayışı ve 1982 Anayasası Ankara

Karamustafaoğlu Tunccediler (1970) Seccedilme Hakkının Demokratik İlkeleri Ankara

Kubalı Huumlseyin N (1969) Anayasa Hukuku Dersleri Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler İstanbul

Lijphart Arend (1996) Ccedilağdaş Demokrasiler Yirmibir Uumllkede Ccediloğunlukccedilu ve Oydaşmacı Youmlnetim Oumlruumlntuumlleri (Ccedilevirenler Ergun Oumlzbudun ve Ersin Onulduran) Tuumlrk Demokrasi Vakfı ve Siyasi İlimler Derneği Ortak Yayını

Lipson Leslie (1984) Demokratik Uygarlık (Ccedilevirenler Haldun Guumllalp ve Tuumlrker Alkan) Ankara

Mackenzie WJM(1967) Free Elections London

Oumlzbudun Ergun (1993) Demokrasiye Geccediliş Suumlrecinde Anayasa Yapımı Ankara

Oumlzek Ccediletin (1962) Tuumlrkiyersquode Lacirciklik İstanbul

Soysal Muumlmtaz (1986) 100 Soruda Anayasanın Anlamı İstanbul

Tanoumlr Buumllent- Necmi Yuumlzbaşıoğlu (2001) 1982 Anayasasına Goumlre Tuumlrk Anayasa Hukuku İstanbul

Vedel Georges (1993) ldquoTemel Hukuki Seccedileneklerrdquo BDT Uumllkelerinde Demokrasiye Geccediliş ve Anayasa Yapımı (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu-Tuumlrk Demokrasi Vakfı) Ankara

Wolf-Philips Leslie (1970) ldquoConstitutional Change in the Commonwealthrdquo Political Studies (Oxford) Vol18 No1

Yayla Atilla (1998) Siyaset Teorisine Giriş Ankara

Kaynakccedila

Boumlluumlm 3

Temel Hak Huumlrriyetler

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Negatif Statuuml Hakları bull Pozitif Statuuml Hakları bull Aktif Statuuml Haklarıbull Katılma Hakları bull Oumllccediluumlluumlluumlk İlkesibull Oumlze Dokunma Yasağı bull Demokratik Toplum Duumlzenin Gerekleri

1 Genel Olarak Temel Hak ve Huumlrriyetler1 Temel hak ve huumlrriyetleri sınıflandırabilme 2

1982 Anayasasırsquonın Temel Hak ve Huumlrriyetlere Yaklaşımı

2 Anayasanın temel hak ve huumlrriyetlere yaklaşımını değerlendirebilme

4Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Sınırlanması4 Temel hak ve huumlrriyetlerin

sınırlandırılmasının şartlarını accedilıklayabilme

6Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması 6 Temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının

hangi durumlarda durdurulabileceğini accedilıklayabilme

1982 Anayasasırsquonın Temel Hak ve Huumlrriyetleri Sınıflandırması3 Anayasanın temel hak ve huumlrriyetleri

sınıflandırmasını oumlzetleyebilme3Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Koumltuumlye Kullanılamaması5 Temel hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye

kullanılması yasağını accedilıklayabilme5oumlğre

ccedilıkt

ıları

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Korunması7 Temel hak ve huumlrriyetleri koruma mekanizmalarını sıralayabilme 7

GİRİŞTemel hak ve huumlrriyetler kavramı insan hak-

larının pozitif hukuk metinlerine yansımış şeklicircni başka bir ifade ile uluslararası soumlzleşmeler ve de-mokratik anayasalarla tanınmış hak ve huumlrriyetleri ifade etmektedir Temel hak huumlrriyetlerin tanınma-sı ve korunması bir hukuk devleti iccedilin zorunlu şart-lardan biridir Ancak bu huumlrriyetlerin anayasalarda isimlerinin zikredilmiş olması huumlrriyetlerin korun-maları iccedilin yeterli bir guumlvence değildir Anayasalar-da temel hak ve huumlrriyetlerin kapsam ve sınırları olağan ve olağanuumlstuuml doumlnemlerde huumlrriyetlere ya-pabilecek muumldahalenin şartları ve hakkı ihlal edi-len bireylerin başvurabileceği yollar gibi konuların duumlzenlenmesi gerekir Boumlylelikle hak ve huumlrriyetler ile ilgili olarak devletin yetki alanının sınırları belir-lenerek huumlrriyetler guumlvence altına alınmış olacaktır

Bu boumlluumlmde 1982 Anayasasının temel hak ve huumlrriyetlere yaklaşımı ve sınıflandırması temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması ve durdurulması hak ve huumlrriyetlerin korunması konuları anlatılacaktır

GENEL OLARAK TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLER

Kavramlar Pozitif bakımdan birbirinden ayırmak her za-

man muumlmkuumln olmamakla birlikte ldquotemel hak ve huumlrriyetlerrdquo ifadesi iccedilinde yer alan ldquohakrdquo ve ldquohuumlrri-yetrdquo kavramları ile konuyla ilgili diğer bazı kavram-ları tanımlamakta yarar vardır

Hak hukuk tarafından kişiye tanınmış olan ve belli bir şeyin yerine getirilmesini iccedileren isteme yetkisidir

Huumlrriyet başkalarına zarar vermemek şartıyla bireyin bir şeyi yapıp yapmamaya ya da belli bir şekilde davranıp davranmamaya kendi iradesiyle karar vermesi ve kararının gereklerini yerine geti-rirken başkaları tarafından engellenmemesi olarak tanımlanabilir

İnsan hakları buumltuumln insanların sahip olduğu kabul edilen ya da hukuk tarafından herkese tanın-ması gerektiğine inanılan ideal haklar ve huumlrriyetler buumltuumlnuumlnuuml ifade eder

Kamu huumlrriyetleri kavramı genellikle insan haklarının pozitif hukuk tarafından tanınan ve guuml-venceye bağlanan kısmını ifade etmek iccedilin kullanılır

Temel hak ve huumlrriyetler kavramı ldquoinsan hak-larırdquo ile aynı anlamda kullanılabildiği gibi ldquobuumltuumln diğer haklardan yararlanmanın temeli olan hak-larrdquo ldquoanayasa ile tanınan hak ve huumlrriyetlerrdquo ya da ldquouluslararası soumlzleşmeler ve demokratik anayasalarla tanınmış hak ve huumlrriyetlerrdquoi ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir Biz ldquotemel hak ve huumlrriyetlerrdquo kavramını bu sonuncu anlamda kullanıyoruz

Sınıflandırma

Jellinekrsquoin Sınıflandırmasıİnsan hakları alanında uzun yıllar suumlren bir

gelişim suumlrecinin sonunda demokratik toplumlar-da genel kabul goumlren ve yazılı anayasaların buumlyuumlk ccediloğunluğu tarafından esas alınan tasnif Jellinek tarafından ortaya konulan ancak daha sonra baş-ka yazarlarca geliştirilen ldquonegatif statuuml hakları (kişi hakları)rdquo ldquopozitif statuuml hakları (sosyal ve ekono-mik haklar)rdquo ve ldquoaktif statuuml hakları (siyasal haklar)rdquo şeklicircndeki sınıflandırmadır (Jellinekrsquoin sınıflandır-ması iccedilin bk Kapani 1981 6) Temel hak ve huumlr-riyetler 1982 TC Anayasası da dahil olmak uumlzere demokratik anayasalarda ve uluslararası soumlzleşme-lerde genellikle bu tasnife goumlre duumlzenlenmiştir

Negatif statuuml hakları Negatif statuuml hakları (kişi hakları) kişinin devlet tarafından ihlal edilmemesi ve dokunulmaması gereken oumlzel alanının sınırlarını belirleyen yaşama hakkı din ve vicdan huumlrriyeti duumlşuumlnce huumlrriyeti kişi dokunulmazlığı konut do-kunulmazlığı ve işkence yasağı gibi huumlrriyetlerdir Bu hak ve huumlrriyetler devlete olumsuz bir tutum yani sadece muumldahale etmeme oumldevi yuumlkler Başka bir ifadeyle bu hak ve huumlrriyetlerin gerccedilekleşebil-mesi iccedilin devletin bunlara muumldahale eden uumlccediluumlncuuml kişileri durdurmak dışında herhangi bir malicirc ya da idaricirc katkıda bulunmasına gerek yoktur Ccediluumlnkuuml bu haklar mahiyetleri gereği kendiliğinden ya da kişinin kendisi tarafından gerccedilekleştirilen haklardır (Kapani 1981 6)Oumlrneğin kişinin konutuna guuml-venlik guumlccedilleri hukukun izin verdiği hacircller dışında girmezlerse bu hak gerccedilekleşmiş olur

Pozitif statuuml hakları Pozitif statuuml hakları (sos-yal haklar) negatif statuuml haklarının aksine devlete olumlu bir davranışta bulunma ve hizmet etme katkı sağlama ve yardımda bulunma yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ve sosyal alanda belli oumldevler ve fonksiyonlar yuumlk-leyen sağlık hakkı oumlğrenim hakkı ccedilalışma hakkı

sosyal guumlvenlik hakkı ve konut hakkı gibi haklar-dır Bu haklar aynı zamanda kişilere de bunların gerccedilekleştirilmesini devletten talep etme yetkisi verirler (Kapani 1981 6) Oumlrneğin devletin malicirc imkacircnları oumllccediluumlsuumlnde buumltuumln vatandaşların eğitilme-si hastalandığında tedavi edilmesi barınacağı yeri yoksa konut sağlanması gibi imkacircnları hazırlamak ve sunmak yuumlkuumlmluumlluumlğuuml vardır

Aktif statuuml hakları Aktif statuuml hakları (siyasi haklar) kişilerin devlet youmlnetimine katılmasını sağ-layan haklardır (Kapani 1981 6) Kişiler seccedilimler-de ve halkoylamasında oy kullanmak aday olmak vb yollarla uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olma ve siyasi kararların alınmasına katılma imkacircnını elde ederler Siyasi parti kurma partilere girme kamu hizmetlerine girme dilekccedile hakkı ve vatandaşlık hakları bu kategoriye giren haklardandır

Temel hak ve huumlrriyetleri oluşturan bu uumlccedil kate-goride yer alan haklar mahiyetlerinden hareketle sırasıyla koruyucu haklar isteme hakları ve katılma hakları olarak da adlandırılabilmektedir

Yeni SınıflandırmalarBununla birlikte bu klasik tasnifin artık yeter-

siz kaldığı yolunda duumlşuumlnceler vardır Oumlrneğin ccedilev-re hakkını oumlznesi suumljesi ve gerccedilekleştirilmesindeki oumlzellikler goumlz oumlnuumlne alındığında klasik tasnifte

hangi hak kategorisine yerleştirebiliriz Kişi hakla-rı sosyal haklar ve siyasal haklardan oluşan klasik kategorilerin hiccedilbiri iccedilerisinde ccedilevre hakkını tam olarak ifade etmek muumlmkuumln değildir Oumlte yandan mahiyeti farklı yeni bazı hak gruplarının da gelişti-ği goumlruumllmektedir

İnsan haklarının kapsam ve muhteva olarak gelişmesi karşısında yetersiz kalan klasik tasnifler-den farklı olarak henuumlz anayasalarda tam olarak yer almamakla birlikte insan hakları alanında yeni birtakım tasnifler yapılmaktadır İnsan haklarını ortaya ccedilıkışları ve gelişim suumlreccedilleri itibarıyla kuşak-lar halinde sınıflandıran bu yaklaşım başlangıccediltan guumlnuumlmuumlze insan haklarını uumlccedil kuşakta ele almakta-dır Birinci kuşak ldquoinsan kişiliğinin korunmasına ilişkin medeni ve siyasal haklarırdquo ikinci kuşak insanın onur iccedilinde yaşamasını amaccedillayan ldquoekono-mik sosyal ve kuumlltuumlrel haklarırdquo uumlccediluumlncuuml kuşak ise insanın uygun ccedilevrede ve barış iccedilinde yaşamasını amaccedillayan ldquodayanışma haklarırdquonı kapsamaktadır

Birinci ve ikinci kuşakta ele alınan haklar buuml-yuumlk oumllccediluumlde klasik tasniflerde de yer almaktadır Buna karşılık uumlccediluumlncuuml kuşakta yer alan ldquoDayanışma Haklarırdquo ise 1982 yılında hazırlanan ldquoDayanışma Haklarına İlişkin Uluslararası Pakt Oumln Tasarısırdquonda duumlzenlenen şeklicircyle ldquobarış hakkı gelişme hakkı ccedilevre hakkı ve insanlığın ortak malvarlığına saygı hakkırdquondan oluşmaktadır

1982 ANAYASASIrsquoNIN TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERE YAKLAŞIMI 1982 Anayasasırsquonın temel hak ve huumlrriyetlere ilişkin duumlzenlemesi kapsam ve sistematik olarak 1961

Anayasasırsquona benzemekle beraber iki anayasa arasında insan haklarına yaklaşım ve bunların sınırlanması konusunda ciddi farklılıklar bulunmaktadır Her şeyden oumlnce 1961 Anayasasırsquonın temel hak ve huumlrriyet-leri oumlnemli oumllccediluumlde guumlccedillendirmesine karşılık ilk duumlzenleme itibarıyla 1982 Anayasasırsquonın en belirgin oumlzel-

Negatif statuuml haklarının ne-ler olduğunu accedilıklayınız

Devletin negatif statuuml hak-ları ve pozitif statuuml hakları ile ilgili oumldevlerini karşılaş-tırın

İnsan hakları ile ilgili yeni sınıflandırmaları anlatın

1 Temel hak ve huumlrriyetleri sınıflandırabilme

liklerinden birisi ldquohuumlrriyet-otoriterdquo dengesinde otoriteden yana tavır koymuş olmasıdır Gerccedilekten de 1982 Anayasası hak ve huumlrriyetleri duumlzenlemiş ancak getirdiği sınırlamalarla hak ve huumlrriyetlerin alanını oldukccedila daraltmıştır

1982 Anayasası (m5) devletin temel amaccedil ve goumlrevleri arasında ldquokişinin temel hak ve huumlrriyetle-rini sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağ-daşmayacak surette sınırlayan siyasal ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya insanın maddicirc ve manevicirc varlığının gelişmesi iccedilin gerekli şartları ha-zırlamaya ccedilalışmakrdquo goumlrevine de yer vermiştir

1982 Anayasasırsquonın temel hak ve huumlrriyetler bakımından hangi anlayışı benimsediği genellikle uumlzerinde durulan bir konudur Anayasarsquonın 12rsquonci maddesinin ilk fıkrasındaki ldquoherkes kişiliğine bağ-lı dokunulmaz devredilmez vazgeccedililmez temel hak ve huumlrriyetlere sahiptirrdquo huumlkmuuml ile Anayasarsquonın başlangıcında yer alan ldquoher Tuumlrk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve huumlrriyetlerden yarar-lanarak maddicirc ve manevicirc varlığını bu youmlnde ge-liştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğurdquo ifadesi tabiicirc hak doktrininin benimsenmiş olduğu izlenimini vermekteyse de ldquobu Anayasadaki temel hak ve huumlrriyetlerrdquo deyimi aslında pozitivist hak anlayışının kabul edildiğini goumlstermektedir (Oumlz-budun 1998 74 Tanoumlr 1986 131)

Anayasa hakları ve oumldevleri birlikte duumlzenle-miştir Temel hak ve huumlrriyetlerle ilgili boumlluumlmlerin başlıkları şu şekildedir ldquoKişinin hakları ve oumldev-lerirdquo ldquososyal ve ekonomik haklar ve oumldevlerrdquo ldquosi-yasi haklar ve oumldevlerrdquo Ayrıca Anayasarsquonın 12rsquonci maddesinde ise temel hak ve huumlrriyetlerin kişinin

topluma ailesine ve diğer kişilere karşı oumldev ve so-rumluluklarını da ihtiva ettiği vurgulanmıştır (f2)

Anayasanın bu yaklaşımı insan hakları teorisi bakımından yerinde değildir Zira hak aynı zaman-da oumldev iccedileren bir kavram değildir Bir bireyin sahip olduğu bir hakkın ancak bir başkası bakımından karşılığı veya etkisi bir oumldev olabilir Bir durum-da hak sahibi olan kişi başka bir durumda oumldevli olabilir ancak bir kişi aynı ilişkide hem hak sahibi hem de oumldevli olamaz Bu nedenle somut bir hak aynı zamanda oumldev niteliğinde olamaz Mustafa Erdoğanrsquoın belirttiği gibi İnsan haklarının aynı za-manda oumldevleri de iccedilerdiği şeklicircndeki anlayış yanlış ve tehlikelidir İnsanların birtakım oumldevleri olabilir ancak bunların insan haklarıyla bir ilişkisi yoktur (Erdoğan 2001 117-118) Oumldev hakkın sınırı olarak da anlaşılamaz Ccediluumlnkuuml hakkın sınırı sadece onun kullanım alanını ve ccedilerccedilevesini belirler

1982 Anayasasırsquonda duumlzenlenen buumltuumln bu hak ve huumlrriyetlerin milletlerarası andlaşma ve belgelerle kapsam bakımından buumlyuumlk bir benzerlik goumlster-mesi hatta bazı huumlkuumlmlerin aynen alınması Tuumlrk Anayasalarının hazırlanmasında bunlardan buuml-yuumlk oumllccediluumlde yararlanıldığını goumlstermektedir Ancak Anayasada yer alan temel hak ve huumlrriyetlere ilişkin sınırlamalar uluslararası soumlzleşmelerde yer alan sı-nırlarla kıyaslanamayacak oumllccediluumlde fazladır

Anayasada yer alan temel hak ve huumlrriyet-lere ilişkin sınırlamalar uluslararası soumlzleş-melerde yer alan sınırlarla kıyaslanamaya-cak oumllccediluumlde fazladır

1982 Anayasasırsquonın temel hak ve huumlrriyetler bakımın-dan hangi anlayışı benimse-diğini accedilıklayın

1982 Anayasasının temel hak ve huumlrriyetlere yaklaşı-mını Birinci Boumlluumlmde anla-tılan Anayasanın yapım suumlre-ci ve dayandığı temel felsefe ccedilerccedilevesinde değerlendirin

Anayasarsquonın 5 maddesinde yer alan temel hak ve huumlr-riyetlere ilişkin huumlkuumlmleri accedilıklayın

1982 ANAYASASIrsquoNIN TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİ

SINIFLANDIRMASI1982 Anayasası temel hak ve huumlrriyetlere ilişkin

genel huumlkuumlmler boumlluumlmuumlnde temel hak ve huumlrriyet-lerin niteliği sınırlanması koumltuumlye kullanılamaması ve durdurulması gibi hususlara yer vermiştir Te-mel hak ve huumlrriyetlerin niteliği başlığını taşıyan 12rsquonci maddeye goumlre ldquoHerkes kişiliğine bağlı do-kunulmaz devredilmez vazgeccedililmez temel hak ve huumlrriyetlere sahiptir (f1) Temel hak ve huumlrriyetler kişinin topluma ailesine ve diğer kişilere karşı oumldev ve sorumluluklarını da ihtiva eder (f2)rdquo

Anayasa temel hak ve huumlrriyetlerin tek tek duuml-zenlenmesini ise hakların niteliğine goumlre uumlccedil kategori halinde yapmış bulunmaktadır Buna goumlre ldquokişi-nin hakları ve oumldevlerirdquo ldquososyal ve ekonomik hak-lar ve oumldevlerrdquo ve ldquosiyasi haklar ve oumldevlerrdquo olmak uumlzere buumltuumln insan hakları duumlzenlenmiştir

Kişinin hakları ve oumldevleri boumlluumlmuumlnde (m17-40) kişinin dokunulmazlığı maddicirc ve manevicirc var-lığı zorla ccedilalıştırma yasağı kişi huumlrriyeti ve guumlven-

liği oumlzel hayatın gizliliği konut dokunulmazlığı haberleşme huumlrriyeti yerleşme ve seyahat huumlrriyeti din ve vicdan huumlrriyeti duumlşuumlnce ve kanaat huumlrri-yeti duumlşuumlnceyi accedilıklama ve yayma huumlrriyeti bilim ve sanat huumlrriyeti basın huumlrriyeti dernek kurma huumlrriyeti toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml duumlzenleme hakkı muumllkiyet hakkı hak arama huumlrriyeti kanu-ni hacirckim guumlvencesi succedil ve cezalara ilişkin esaslar ispat hakkı ve temel hak ve huumlrriyetlerin korun-masına ilişkin huumlkuumlmlere yer verilmiştir

Sosyal ve ekonomik haklar boumlluumlmuumlnde (m41-65) ailenin korunması ve ccedilocuk hakları eğitim ve oumlğrenim hakkı ve oumldevi ccedilalışma ve soumlzleşme huumlrriyeti dinlenme hakkı sendika kurma hakkı sendikal faaliyet toplu iş soumlzleşmesi grev hakkı ve lokavt uumlcrette adalet sağlık ccedilevre ve konut hakkı sosyal guumlvenlik hakkı gibi huumlrriyetler yer almıştır

Siyasi haklar boumlluumlmuumlnde ise (m66-74) vatan-daşlık seccedilme ve seccedililme hakları siyasi partiler ve si-yasi faaliyetlerle ilgili haklar kamu hizmetlerine gir-me hakkı vatan hizmeti hakkı ve oumldevi vergi oumldevi dilekccedile hakkı gibi hak ve huumlrriyetler duumlzenlenmiştir

TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİN SINIRLANMASI

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Objektif ve Anayasal Sınırları

Objektif (Nesnel) Sınırlar Anayasada belirtilmiş olmasa bile bazı hak ve huumlrriyetlerin kendi niteliklerinden doğan başka bir ifa-

deyle ldquoeşyanın tabiatında mevcutrdquo olan sınırları vardır İşte bunlara ldquoobjektif sınırlarrdquo adı verilir (Oumlzbudun

Anayasanın sosyal ve eko-nomik haklar boumlluumlmuumlnde hangi haklara yer verilmiş-tir

Ccedilevre hakkı temel hak ve huumlrriyetlere ilişkin olarak yapılan tasniflerden hangisi-nin kapsamında değerlendi-rilmektedir 1982 Anayasa-sı ccedilevre hakkını hangi başlık altında sınıflandırmıştır

Anayasarsquoya goumlre siyasi hak-lar ve oumldevlerin neler oldu-ğunu arkadaşlarınıza anla-tın

3 Anayasanın temel hak ve huumlrriyetleri sınıflandırmasını oumlzetleyebilme

1998 79) Bu sınırlar soumlz konusu olduğunda hak ve huumlrriyetlerin nasıl sınırlanacağı değil geccedilerlilik ve muhtevalarının nereye kadar uzandığının belir-lenmesi gerekir (Sağlam 1982 49 Goumlzler 2000 175) Oumlrneğin basın huumlrriyetinin muhtevasında ldquokişilerin şeref ve haysiyetine tecavuumlzrdquo yoktur Yani basın huumlrriyeti kullanılırken kişilere soumlvuumllmesi if-tira ve hakaret edilmesi ya da başka şekillerde ki-şilerin şeref ve haysiyetine saldırılması muumlmkuumln değildir Yine ifade huumlrriyeti insanları succedil işlemeye teşvik etmek ya da iftira soumlvmek hakaret etmek biccediliminde kullanılamaz Benzer şekilde dilekccedile hakkı hakaret ve tehdit iccedileremez (Oumlzbudun 1998 79 Sağlam 1982 62 Goumlzler 2000 175-176) Toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml hakkı da silahlı ve sal-dırılı olarak kullanılamaz Goumlruumllduumlğuuml gibi buumltuumln bu oumlrneklerde hak ve huumlrriyetin mahiyeti ve kap-samıyla bağdaşmayan biccedilimlerde kullanılması soumlz konusu olamamaktadır

Objektif sınırların anayasada yer alması veya kanunla konulması gerekli değildir Bu sınırlar kendiliğinden vardır ve herkes tarafından dikkate alınmaları gerekir

Anayasal Sınırlar Temel hak ve huumlrriyetlerin anayasal sınırları

doğrudan anayasa tarafından konulan sınırlardır Anayasa bazı hak ve huumlrriyetleri duumlzenlerken onları sınırlarıyla birlikte tanımlamakta başka bir ifadey-le bazı hakları ancak belli sınırlar iccedilinde tanımak-tadır Bu durumda doğrudan anayasa ile konulan sınırların kanunla konulması gerekmemektedir Yasama organı bu tuumlr temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlılığını belirtmek veya sınırları somutlaştırmak amacıyla kanuni duumlzenleme yapsa dahi bu duumlzen-leme sadece accedilıklayıcı niteliktedir Yani teknik an-lamda sınırlandırma değildir (Goumlzler 2000 174-175 Oumlzbudun 1998 78-79 Sağlam 1982 57)

Anayasarsquomızda bu tuumlr sınırlamaların oumlrnekleri oldukccedila fazladır Oumlrneğin Anayasarsquonın 34rsquouumlncuuml maddesine goumlre toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml duuml-zenleme hakkı ancak ldquosilahsız ve saldırısızrdquo olarak kullanılabilecek bir haktır Hak arama huumlrriyeti ancak ldquomeşru vasıta ve yollardan faydalanarakrdquo kullanılabilir (m36) Bilim ve sanatı yayma hak-kı ldquoAnayasarsquonın 1 inci 2rsquonci ve 3rsquouumlncuuml maddeleri huumlkuumlmlerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamazrdquo (m27) ldquoDuumlzeltme ve cevap hakkı ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması

veya kendileriyle ilgili gerccedileğe aykırı yayınlar yapıl-ması hallerinde tanınırrdquo (m32) İbadet dinicirc ayin ve toumlren yapma hakkı ldquoAnayasarsquonın 14rsquouumlncuuml mad-desi huumlkuumlmlerine aykırı olmamak şartıylardquo kulla-nılabilir (m24) ldquoMuumllkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamazrdquo (m353) ldquoEğitim ve oumlğretim huumlrriyeti Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmazrdquo (m424)

Esasen Anayasa ile konulan bu sınırların bazıla-rı oumlrneğin toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml hakkındaki sınırlar aynı zamanda ldquoobjektif sınırrdquo mahiyetin-dedir Dolayısıyla Anayasa ile belirtilmemiş olsaydı bile soumlz konusu hakların bu sınırları kendi iccedilinde taşıdığı kabul edilecekti

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Yasama Organınca Sınırlandırılması

Genel AccedilıklamaTemel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması

hak ve huumlrriyetlerin anayasa ile oumlngoumlruumllen veya be-lirlenen alanları iccedilinde kişiye sağlanan imkacircnların kanunla daraltılması anlamına gelir (Sağlam 1982 23 Goumlzler 2000 177 Hazır 2004 100)

1982 Anayasası 2001 değişikliğinden oumlnceki duumlzenlemesinde temel hak ve huumlrriyetlerin hangi nedenlerle sınırlanabileceği hususunda birinci ola-rak buumltuumln huumlrriyetler iccedilin geccedilerli olmak uumlzere bir-takım ldquogenel sebeplerrdquo saymış (m13) ikinci olarak da her huumlrriyetle ilgili oumlzel sınırlama sebeplerine ilgili maddelerde yer vermişti

1982 Anayasasırsquonın 2001 değişikliğiyle yeni-den duumlzenlenen 13rsquouumlncuuml maddesine goumlre ise ldquoTe-mel hak ve huumlrriyetler oumlzlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabi-lir Bu sınırlamalar Anayasarsquonın soumlzuumlne ve ruhuna demokratik toplum duumlzeninin ve lacircik Cumhuriye-tin gereklerine ve oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine aykırı olamazrdquo

2001 değişikliğinden sonra Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesi ldquogenel sınırlamardquo huumlkmuuml olmak-tan ccedilıkarak ldquogenel korumardquo huumlkmuumlne doumlnuumlşmuumlş-tuumlr Boumlylece 13rsquouumlncuuml maddedeki ldquogenel sınırlama sebeplerirdquo metinden ccedilıkarılmış sınırlamada uyul-ması gereken şartlar ise yeniden duumlzenlenmiştir Buna goumlre 13rsquouumlncuuml maddenin ilk duumlzenlemesinde mevcut olan sınırlamanın kanunla yapılması ilgili maddelerde belirtilen sebeplere dayanması Anaya-

sanın soumlzuumlne ve ruhuna ve demokratik toplum duuml-zeninin gereklerine uygun olması kriterlerine ayrıca oumlzlerine dokunmama lacircik Cumhuriyetin gereklerine ve oumllccediluumlluumlluumlk ilkelerine aykırı olmama şartları ek-lenmiştir Buna karşılık maddedeki ldquosınırlamalar oumlngoumlruumllduumlkleri amaccedil dışında kullanılamazrdquo ibaresi metinden ccedilıkarılmıştır Her ne kadar bu ibare Ana-yasa metninden ccedilıkarılmış ise de bu sınırlamaların oumlngoumlruumllduumlğuuml amaccedil dışında kullanılabileceği anla-mına gelmez

Anayasa bu duumlzenlemesiyle temel hak ve huumlrri-yetlerin sınırlandırılmasına ilişkin olarak aşağıdaki ilkeleri veya şartları oumlngoumlrmuumlştuumlr Sınırlandırmanın bu şartların tamamına uygun olması zorunludur

1 Sınırlama kanunla yapılmalıdır2 Sınırlama Anayasanın ilgili maddelerinde

belirtilen sebeplere dayanmalı ve oumlngoumlruumll-duumlğuuml amaccedil dışında kullanılmamalıdır

3 Sınırlama Anayasanın soumlzuumlne ve ruhuna uy-gun olmalıdır

4 Sınırlama demokratik toplum duumlzeninin ve lacircik Cumhuriyetin gereklerine uygun olmalıdır

5 Sınırlama temel hak ve huumlrriyetlerin oumlzleri-ne dokunmamalıdır

6 Sınırlama oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine uygun olmalı yani makul dengeli ve kabul edilebilir bir dereceyi aşmamalıdır

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Sınırlandırılmasının Şartları

Sınırlama Kanunla YapılmalıdırAnayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesine goumlre temel

hak ve huumlrriyetler kanunla sınırlanabilir O halde cumhurbaşkanlığı kararnamesi youmlnetmelik veya diğer yuumlruumltme işlemleriyle temel hak ve huumlrriyetler sınırlanamaz Anayasa (m10417) Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ile temel haklar kişi hakları ve siyasi hakların duumlzenlenemeyeceğini oumlngoumlrmuumlştuumlr Anayasanın ikinci kısmının uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde duumlzenlenen sosyal ve ekonomik haklar ise Cumhur-başkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenebilir ancak bu haklar Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile sınırlana-maz Zira Anayasaya goumlre temel hak ve huumlrriyetler ancak kanunla sınırlanabilir (m13) ve Anayasada

muumlnhasıran kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen ko-nularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz (m10417) Yine Anayasarsquoda sosyal ve ekonomik haklar boumlluumlmuumlnde duumlzenlense bile muumlnhasıran kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konularda Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Oumlrneğin 42 madde gereğince oumlğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edileceği iccedilin bu konuda Cumhur-başkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz

Olağanuumlstuuml hacircl doumlnemlerinde ccedilıkarılan Cum-hurbaşkanlığı kararnameleriyle temel hak ve huumlr-riyetler duumlzenlenebilir ve sınırlanabilir Anayasada kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konularda da olağanuumlstuuml hal Cumhurbaşkanlığı kararname-si ccedilıkarılabilir Bu durum Anayasa ile oumlngoumlruumllen (m1196) istisnaicirc bir yetkidir Ancak bu kararna-melerle getirilecek duumlzenlemeler sadece olağanuumlstuuml halin gerekli kıldığı konular ile sınırlıdır (m1196) Ayrıca genel olarak yuumlruumltmenin duumlzenleyici işlem-leriyle kanunla oumlngoumlruumllmeyen yeni bir sınırlama getirmemek şartıyla temel hak ve huumlrriyetler ala-nında hakların kullanılmasını kolaylaştıran veya sı-nırlamaları somutlaştıran duumlzenlemeler yapılabilir

Sınırlama Anayasanın İlgili Maddelerinde Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır

Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesinin ilk duumlzen-lemesindeki ldquoTemel hak ve huumlrriyetler Devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlnuumln millicirc egemenliğin Cumhuriyetin millicirc guumlvenliğin kamu duumlzeninin genel asayişin kamu yararının genel ahlacirckın ve genel sağlığın korunması amacı ile ve ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde oumlngoumlruumllen oumlzel sebeplerle sınırlanabilirrdquo huumlkmuuml 2001 yılın-da ldquoTemel hak ve huumlrriyetler yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak sınırlanabilirrdquo şeklicircnde değiştirilmiştir Bu değişik-likle genel sınırlama sebepleri madde metninden ccedilıkarılmış ve sınırlamanın yalnızca ilgili maddeler-deki sebeplerle yapılabileceği oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Temel haklar kişi hakları ve siyasi haklar cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duuml-zenlenemez Ancak olağanuumlstuuml hal douml-nemlerinde ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle temel hak ve huumlrriyetler duumlzenlenebilir ve sınırlanabilir

Bununla birlikte Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml madde-sinin ilk duumlzenlemesinde yer alan ldquodevletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlrdquo ldquomillicirc egemen-likrdquo ldquoCumhuriyetrdquo ldquomillicirc guumlvenlikrdquo ldquokamu duumlze-nirdquo ldquogenel asayişrdquo ldquokamu yararırdquo ldquogenel ahlacirckrdquo ve ldquogenel sağlıkrdquo gibi sınırlama sebeplerinden bir kıs-mı 2001 değişikliğiyle Anayasanın hak ve huumlrriyet-leri duumlzenleyen muumlnferit maddelerinden bazılarına aktarılmış bulunmaktadır Değiştirilen 13rsquouumlncuuml maddedeki sınırlama sebeplerinin aktarıldığı hak ve huumlrriyetler şunlardır Oumlzel hayatın gizliliği (m20) konut dokunulmazlığı (m21) haberleş-me huumlrriyeti (m22) duumlşuumlnce ve kanaat huumlrriyeti (m26) basın dışı kitle haberleşme araccedillarından yararlanma hakkı (m31) dernek kurma huumlrriyeti (m33) ve toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml duumlzenleme hakkı (m34) Genel sınırlama sebeplerinin Anaya-sadaki diğer hak ve huumlrriyetleri duumlzenleyen mad-delere aktarılmamasının nedeni ise bu maddelerde zaten gereğinden fazla oumlzel sınırlama sebebine yer verilmiş olmasıdır

Sınırlama sebebi olarak oumlngoumlruumllen bu genel kavramlar Anayasada tanımlanmış değildir Bu nedenle bu kavramlarının ne anlama geldiği konu-sunda Anayasa Mahkemesi kararları buumlyuumlk oumlneme sahiptir Anayasa Mahkemesi de bu kavramların muhteva ve kapsamlarını belirlerken doktrinde-ki goumlruumlşlerden insan haklarına ilişkin uluslararası soumlzleşmelerden ve diğer demokratik uumllkelerdeki anayasa mahkemelerinin benzer kararlarından ya-rarlanmaktadır

Sınırlama sebepleri Anayasanın temel hak ve huumlrriyetlerle ilgili maddelerinde yer alan ve her hak ve huumlrriyetin niteliğine goumlre ayrı ayrı konu-lan sebeplerdir Bu sınırlama sebepleri sadece ilgili oldukları hak ve huumlrriyet iccedilin geccedilerli olup başka maddelerdeki hak ve huumlrriyetler iccedilin kullanılamaz Oumlrneğin Anayasarsquonın 23rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoyerleşme huumlrriyeti succedil işlenmesini oumlnlemek sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak sağlıklı ve duumlzenli kentleşmeyi gerccedilekleştirmek ve kamu mallarını koru-mak amacıylardquo sınırlanabilir Bu maddede sayılan sebepler sadece yerleşme huumlrriyetinin sınırlandı-rılmasında kullanılabilecek oumlzel sebeplerdir Yine Anayasarsquonın 26rsquoncı maddesine goumlre duumlşuumlnceyi accedilıklama ve yayma huumlrriyetinin kullanılması ldquosuccedil-ların oumlnlenmesi succedilluların cezalandırılması Devlet sırrı olarak usucircluumlnce belirtilmiş bilgilerin accedilıklan-maması başkalarının şoumlhret veya haklarının oumlzel ve aile hayatlarının yahut kanunun oumlngoumlrduumlğuuml meslek

sırlarının korunması veya yargılama goumlrevinin gereği-ne uygun olarak yerine getirilmesi amaccedillarıyla sınır-lanabilirrdquo Duumlşuumlnceyi accedilıklama ve yayma huumlrriyeti ayrıca ldquomillicirc guumlvenlik kamu duumlzeni kamu guumlvenli-ği Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin uumllkesi ve milleti ile boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunmasırdquo amaccedillarıyla da sınırlanabilecektir

2001 değişikliğinden oumlnce bir hak ve huumlrri-yet kanunla sınırlandırılırken sadece Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesinde belirtilen ldquogenel sınırlama sebeplerirdquone sadece o hak ve huumlrriyetin duumlzenlen-diği maddede yer alan ldquooumlzel sınırlama sebeplerirdquone ya da hem ldquogenel sınırlama sebeplerirdquone hem de ldquooumlzel sınırlama sebeplerirdquone dayanılabilmekteydi Değişiklikten sonra ise temel hak ve huumlrriyetler yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde oumlngoumlruumllen oumlzel sebeplerle sınırlanabilecektir

Boumlylece 2001 değişikliğinden sonra hak ve huumlr-riyetlerin sınırlanmasında ldquogenel sınırlama sebep-lerirdquo ve ldquooumlzel sınırlama sebeplerirdquo ayrımı ortadan kalkmış bulunmaktadır Artık yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde yer alan oumlzel sınırlama sebepleri kullanılarak ve sadece o maddedeki hak ve huumlrriyet sınırlanabilecektir Buna karşılık Anayasanın sınır-lama sebebi oumlngoumlrmediği hak ve huumlrriyetlerin (oumlr-neğin m25 m48 sınırlandırılması ise muumlmkuumln değildir Yani bu tuumlr hak ve huumlrriyetler objektif (nesnel) sınırlar dışında sınırsız demektir

Sınırlama sebebi olmayan oumlzguumlrluumlkler İlginccediltir ki Anayasanın temel hak ve oumlzguumlrluumlklere ilişkin bazı maddelerinde genel olarak demokratik ana-yasalar ve insan hakları soumlzleşmelerinde bulunma-yan sınırlama sebeplerine ccedilokccedila yer verilmiş iken (oumlrneğin m26) sınırlanması gereken bazı oumlzguumlr-luumlklerle ilgili maddelere sınırlama sebebi konul-mamıştır Oumlrneğin Anayasanın ldquoccedilalışma ve soumlz-leşme huumlrriyetirdquoni duumlzenleyen 48rsquoinci maddesinde herhangi bir sınırlama sebebi bulunmamaktadır Oysa ccedilalışma ve soumlzleşme oumlzguumlrluumlğuuml bakımından en azından kamu duumlzeni kamu yararı millicirc guuml-venlik ve genel ahlacirckın korunması gibi sınırlama sebeplerine 48rsquoinci maddede yer verilmesi gerekir-di Ccedileşitli kanunlarda ccedilalışma ve soumlzleşme oumlzguumlr-luumlğuumlne getirilmiş birccedilok sınırlama bulunmakta-dır Oumlrneğin Borccedillar Kanunursquona goumlre (m27f1) ldquoKanunun emredici huumlkuumlmlerine ahlaka kamu duumlzenine kişilik haklarına aykırı veya konusu imkacircnsız olan soumlzleşmeler kesin olarak huumlkuumlm-suumlzduumlrrdquo Borccedillar Kanunursquonun bu huumlkmuuml oumlrneğin doktorluk eczacılık avukatlık gibi diploma unvan

ve isimlerinin başkası tarafından kullanılmasını amaccedillayan soumlzleşmeler yapılmasına engeldir Keza Tuumlrk Ticaret Kanunu ve ilgili mevzuat ekonomik ve ticari girişimleri sınırlandıran birccedilok huumlkuumlm iccedilermektedir Bu mevzuatla getirilen sınırlamalar ccedilalışma ve soumlzleşme oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kendi doğasın-da var olan objektif sınırlar (oumlrneğin genel ahlaka aykırı olmamak) olarak goumlruumllduumlğuuml ya da 48rsquoinci maddede yer alan ldquoDevlet oumlzel teşebbuumlslerin millicirc ekonominin gereklerine ve sosyal amaccedillara uygun yuumlruumlmesini guumlvenlik ve kararlılık iccedilinde ccedilalışması-nı sağlayacak tedbirleri alırrdquo huumlkmuumlnuumln kapsamına girdikleri oumllccediluumlde Anayasaya uygun kabul edilebi-lirler Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesindeki genel sınırlama sebeplerinin kaldırılmasına karşılık bazı oumlzguumlrluumlkler iccedilin gerekli sınırlama sebeplerinin ilgili maddelere konulmamış olması verilen oumlrneklerde-ki kanuni sınırlamaların Anayasaya uygunluğunu ciddi şekilde tartışılır hale getirmiştir Dolayısıyla bu durumun bilinccedilli bir tercihin uumlruumlnuuml olmadığı ortadadır ve Anayasa değişikliğiyle bu eksikliklerin giderilmesi yerinde olacaktır

Sınırlamanın sebebe bağlı olması sınırlama se-beplerinin oumlngoumlruumllduumlkleri amaccedil dışında kulla-nılmamalarını da zorunlu kılar Kaldı ki belli bir sebebe bağlı olarak bir hak ve huumlrriyete getirilen sınırlamanın başka bir hak ve huumlrriyet iccedilin de kul-lanılabilmesi iccedilin Anayasanın buna accedilıkccedila izin ver-mesi gerekir Ccediluumlnkuuml hak ve huumlrriyetin varlığı kural sınırlanması ise istisnadır Hukukta istisnaların ko-nulması ancak accedilık huumlkuumlmlerle muumlmkuumln olabilir Buna goumlre bir hak ve huumlrriyet hangi amaccedilla sınır-lanmışsa sadece o amaccedil iccedilin kullanılabilir (Oumlzbu-dun 1998 80 Kuzu 1990 235) Oumlrneğin genel ahlacirckın korunması amacıyla getirilmiş bir sınırla-ma kamu duumlzeninin korunması amacıyla kullanı-lamaz Yine millicirc guumlvenliğin korunması amacıyla getirilmiş bir sınırlama genel sağlığın korunması amacıyla kullanılamaz Bu oumlrnekler ccediloğaltılabilir O halde bir sınırlama sebebi diğer bir sınırlama sebebinin kullanılabileceği amaccedil iccedilin kullanılamaz

Sınırlama Anayasanın Soumlzuumlne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır

Anayasaya goumlre (m13) temel hak ve huumlrriyetler Anayasanın soumlzuumlne ve ruhuna uygun olarak sınır-lanmalıdır

Anayasanın soumlzuumlne yani metnine ve lafzına uygunluk oumlzellikle Anayasanın temel hak ve huumlr-riyetler iccedilin getirdiği ldquoek guumlvencelerrdquo bakımından oumlnem arzetmektedir Ek guumlvenceler temel hak ve huumlrriyetlere oumlzel ve yoğun bir koruma getiren guuml-vencelerdir Anayasa bazı hak ve huumlrriyetleri sade-ce tanımakla yetinmemiş aynı zamanda kanunla o hak ve huumlrriyetler duumlzenlenirken yapılamayacak hususları da belirtmiştir Bu guumlvenceler kanun ko-yucuya youmlnelik yasaklama huumlkuumlmleri niteliğinde-dir (Oumlzbudun 1998 80 Sağlam 1982 159 Goumlz-ler 2000 183)

Anayasada bazı temel hak ve huumlrriyetler ba-kımından bu tuumlr ek guumlvencelere yer verildiğini goumlruumlyoruz Oumlrneğin basının sansuumlr edilememesi (m281) suumlreli ve suumlresiz yayınların oumlnceden izin alma ve malicirc teminat yatırma şartına bağlanama-ması (m291) dernek (m33) sendika (m51) ve siyasi parti (m683) kurmanın toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml duumlzenlemenin (m34) oumlnceden izin alma şartına bağlanamaması tutuklamanın (m19) ancak hacirckim kararı ile yapılabilmesi gibi huumlkuumlmler ilişkin oldukları hak ve huumlrriyetlere getirilmiş ek guumlvence-lerdir (Oumlrnekler iccedilin bk Oumlzbudun 1998 80)

Kanunla yapılacak sınırlama Anayasada oumlngouml-ruumllen bu ek guumlvenceleri ortadan kaldırıyorsa yapı-lan sınırlandırma Anayasadaki sınırlama sebepleri-ne dayansa bile Anayasaya aykırı olur

Anayasanın ruhu ldquoAnayasanın buumltuumlnuumlrdquo ve ldquoondan ccedilıkan temel anlamrdquo demektir (Oumlzbudun 1998 80 Sabuncu 2005 62-63) O halde ldquoana-yasanın ruhurdquo yani anlamı araştırılırken anayasa-nın buumltuumlnuumlne hakim olan temel ilke ve duumlşuumlnceler goumlz oumlnuumlnde tutularak anayasa huumlkmuumlnuumln oumlncelik-le amaccedilsal yorumla elde edilecek objektif anlamı belirlenmelidir Bu ccedilerccedilevede ayrıca diğer yorum youmlntemlerinden de yararlanılabilecektir

Sınırlama Demokratik Toplum Duumlzeninin ve Lacircik Cumhuriyetin Gereklerine Uygun Olmalıdır

Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesine goumlre temel hak ve huumlrriyetlerle ilgili sınırlamalar ldquodemokratik top-

Sınırlama sebepleri sadece ilgili ol-dukları hak ve huumlrriyet iccedilin geccedilerli olup başka maddelerdeki hak ve huumlrriyetler iccedilin kullanılamaz

dikkat

lum duumlzeninin ve lacircik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olamazrdquo ldquoLacircik Cumhuriyetin gereklerirdquo iba-resi 2001 değişikliğiyle madde metnine eklenmiştir

1982 Anayasası ilk duumlzenlemesinde 1961 Ana-yasasırsquondaki ldquooumlze dokunmamardquo ilkesi yerine ldquode-mokratik toplum duumlzeninin gereklerirdquo kriterini getirmişti 1982 Anayasasırsquonın bu farklı tercihi-nin nedeni 13rsquouumlncuuml maddenin gerekccedilesinde şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoGetirilen bu kıstas 1961 Anayasasırsquonın kabul ettiği oumlze dokunmama kısta-sından daha belirgin uygulanması daha kolay olan bir kıstastır Esasen uluslararası soumlzleşme ve bildiri-ler de bu kıstası kabul etmişlerdirrdquo Bununla birlik-te 2001 Anayasa değişikliğiyle ldquohakkın oumlzuumlrdquo kriteri yeniden Anayasaya girmiş bulunmaktadır Bu iki kriter artık birlikte uygulanacaktır

Demokratik toplum duumlzeninin gerekleri ne-lerdir ldquoDemokratik toplum duumlzeninin gereklerirdquo demokrasinin gerekleri yani demokrasinin unsur-ları kavramı ile aynı anlama gelir Demokrasinin unsurlarının ne olduğunu ise daha oumlnce ldquodemok-ratik devletrdquo başlığı altında incelemiştik O halde Anayasa Mahkemesi demokrasinin niteliklerine aykırı olarak temel hak ve huumlrriyetlere sınırlandır-ma getiren kanunları iptal edebilecektir

2001 değişikliğiyle 13rsquouumlncuuml maddeye eklenen ldquolacircik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olmamardquo kri-terinin sınırlamanın sınırı olarak nasıl yorumlanma-sı gerektiği ayrıca tartışılması gereken bir husustur

ldquoLacircik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olmamardquo kriterini anlamlandırmak iccedilin yapılacak şey oumlncelik-le ldquoCumhuriyetin gereklerirdquo kavramının ne anlama geldiğini belirlemektir Kanaatimizce ldquoCumhuriye-tin gereklerirdquo ibaresinden ldquoCumhuriyet soumlzcuumlğuumlnuumln kendi anlamı ile Cumhuriyetin Anayasada belirtilen niteliklerinirdquo anlamak gerekir Anayasarsquonın 1rsquoinci maddesindeki Cumhuriyet ile 2 ve 3rsquouumlncuuml madde-lerde yer alan Cumhuriyetin niteliklerinin anlam-ları ise yukarıda ldquoDevletin Temel Niteliklerirdquo boumlluuml-muumlnde ayrıntılı olarak accedilıklanmıştır

Bu accedilıklamadan sonra şunu soumlyleyebiliriz Te-mel hak ve huumlrriyetlere getirilecek sınırlamalar Anayasarsquoya goumlre (m1-3) Cumhuriyetin gereklerini oluşturan Cumhuriyetccedililik uumlniter devlet insan hakları Atatuumlrk milliyetccedililiği Anayasanın başlan-gıcında belirtilen temel ilkeler demokratik devlet lacircik devlet sosyal devlet ve hukuk devleti ilkelerine aykırı olamaz

Burada uumlzerinde durulması gereken ilginccedil bir durum da şudur ldquoCumhuriyetin temel nitelikle-

rinin korunmasırdquo Anayasarsquonın temel hak ve huumlr-riyetleri duumlzenleyen bazı maddelerinde (oumlrneğin m26 27 28 68) sınırlama sebepleri arasında yer almıştır Bu duumlzenlemeler Anayasarsquonın 13rsquouumlncuuml maddesindeki ldquotemel hak ve huumlrriyetlerle ilgili sı-nırlamalar lacircik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olamazrdquo huumlkmuumlyle birlikte değerlendirildiğinde ortaya ccedilıkan sonuccedil şu olmaktadır Cumhuriyetin ve niteliklerinin korunması amacıyla temel hak ve huumlrriyetlere getirilecek sınırlamalar Cumhuriyetin gereklerine aykırı olamaz Boumlylece Anayasaya goumlre ldquoCumhuriyetin gereklerirdquo temel hak ve huumlrriyetler iccedilin hem sınırlama sebebi hem de sınırlamanın sı-nırı olmaktadır

Sınırlama Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Oumlzlerine Dokunmamalıdır

1982 Anayasarsquosının ilk duumlzenlemesinde (m13) yer verilmeyen 1961 Anayasasındaki (m11) ldquooumlze dokunmamardquo kriteri 2001 yılında 13rsquouumlncuuml mad-dede yapılan değişiklikle yeniden Anayasaya girmiş bulunmaktadır Tuumlrk Anayasa Hukukuna ilk defa Federal Alman Anayasasından esinlenilerek 1961 Anayasası ile sokulan ldquohak ve huumlrriyetlerin oumlzuuml-ne dokunmamardquo kriteri şoumlyle tanımlanmaktadır ldquoBir hak ve huumlrriyetin oumlzuuml onun vazgeccedililmez un-suru dokunulduğu takdirde soumlz konusu huumlrriyeti anlamsız kılacak olan aslicirc ccedilekirdeğidirrdquo (Oumlzbudun 1998 82) Anayasa Mahkemesi de 1961 Anayasası doumlneminde verdiği bir kararında benzer bir tanım yapmıştır ldquoBir hakkın veya huumlrriyetin kullanılma-sını accedilıkccedila yasaklayıcı veya oumlrtuumlluuml bir şekilde kulla-nılamaz hale koyucu veya ciddi surette guumlccedilleştirici ve amacına ulaşmasını oumlnleyici ve etkisini ortadan kaldırıcı huumlkuumlmler o hak ve huumlrriyetin oumlzuumlne do-kunurrdquo (E1962208 K19631 KT 411963 AMKD Sayı 1 s74)

Sınırlama Oumllccediluumlluumlluumlk İlkesine Uygun Olmalıdır

Temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması oumll-ccediluumlluuml olmalıdır Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesi ldquosınırlamada başvu-rulan aracın sınırlama amacını gerccedilekleştirmeye el-

Bir hak ve huumlrriyetin oumlzuuml onun vazgeccedilil-mez unsuru dokunulduğu takdirde soumlz konusu huumlrriyeti anlamsız kılacak olan aslicirc ccedilekirdeğidir

verişli olmasını bu aracın sınırlama amacı accedilısından gerekli olmasını ve araccedilla amacın oumllccediluumlsuumlz bir oran iccedilinde bulunmamasını ifade ederrdquo (Oumlzbudun 1998 81) Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin amacı kamu guumlcuumlnuumln ge-reksiz ve aşırı bir şekilde kullanımını oumlnleyerek te-mel hak ve huumlrriyetleri guumlvence altına almaktır

Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesi temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlanmasına ilişkin Anayasarsquonın genel huumlkmuuml niteliğindeki 13rsquouumlncuuml maddesinin ilk duumlzenleme-sinde yer almamıştı Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesi 2001 Ana-yasa değişikliğiyle 13rsquouumlncuuml maddeye eklenmiş bulunmaktadır Boumlylece temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması bakımından oumlnemli bir kriter olan oumllccediluumlluumlk ilkesi accedilık bir anayasal dayanağa kavuştu-rulmuş olmaktadır

Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin elverişlilik gereklilik ve oranlılık şeklicircnde uumlccedil unsuru vardır Elverişlilik sınırlamada başvurulan aracın sınırlama amacı-nı gerccedilekleştirmeye elverişli yani uygun olmasını ifade eder Buna goumlre sınırlamada başvurulan ted-birin (oumlrneğin sokağa ccedilıkma yasağı) ulaşılmak iste-nen sonuca (kamu duumlzeninin korunması) bir katkı-da bulunması ccediloumlzuumlm getirmesi gerekir Gereklilik sınırlamanın dayandığı amacı gerccedilekleştirmek iccedilin aynı derecede etkili birden fazla tedbir varsa ilgili hak ve huumlrriyet accedilısından en yumuşak aracın seccedilil-mesi anlamına gelir Oumlrneğin oumlğretim harcını ya-

tırmayan yuumlksekoumlğretim oumlğrencilerinin uyarılması veya geccedilici olarak uzaklaştırılmaları harcı oumldeme-lerini sağlayabiliyorsa doğrudan kayıtlarının si-linmesi biccedilimindeki bir tedbire başvurulması ge-reksizdir Oranlılık ise sınırlandırmayla ulaşılmak istenen amaccedil ile sınırlandırmada başvurulan aracın oumllccediluumlsuumlz bir oran iccedilinde bulunmaması demektir Oumlrneğin kamu duumlzeninin korunması amacıyla gece saatlerinde sokağa ccedilıkma yasağı uygulanması yeterli oluyorsa 24 saat sokağa ccedilıkma yasağı uygu-lanması oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine aykırı olacaktır

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Tuumlrk Ana-yasa Mahkemesi tarafından kapatılan bazı partile-rin başvurusu uumlzerine partilerinin kapatılmasına neden olarak goumlsterilen kişilerin milletvekilliğinin duumlşmesi ve beş yıl suumlreyle herhangi bir partinin kurucusu uumlyesi youmlneticisi ve deneticisi olama-ması şeklicircndeki yaptırımların orantısız dolayısıy-la demokratik toplumda gereksiz olduğuna karar vermiştir (BkSobacıTuumlrkiye (2007) par 31-33 SadakTuumlrkiye (2002) par40)

Anayasa Mahkemesi de ccedileşitli kararlarında ldquooumllccediluumlluumlluumlk ilkesirdquoni kullanmış ve bir kararında ise oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin elverişlilik gereklilik ve oran-lılık ilkelerinden oluştuğunu accedilıklamıştır (Bk E198850 K198927 KT 2361989 AMKD Sayı 25 s313)

TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİN KOumlTUumlYE KULLANILAMAMASIAnayasarsquonın 2001 değişikliğiyle yeniden duumlzenlenen 14rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoAnayasada yer alan hak

ve huumlrriyetlerden hiccedilbiri Devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lacircik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaccedillayan faaliyetler biccediliminde kullanıla-maz (f1) Anayasa huumlkuumlmlerinden hiccedilbiri Devlete veya kişilere Anayasayla tanınan temel hak ve huumlr-riyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaccedillayan

Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin unsur-larını accedilıklayın

Oumlze dokunmama ilkesi ile demokratik toplum duumlze-ninin gerekleri ilkesini kar-şılaştırın

Temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması şartların-dan ldquokanunla duumlzenlemerdquo esasını anlatın

4 Temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılmasının şartlarını accedilıklayabilme

bir faaliyette bulunmayı muumlmkuumln kılacak şekilde yorumlanamaz (f2) Bu huumlkuumlmlere aykırı faaliyet-te bulunanlar hakkında uygulanacak muumleyyideler kanunla duumlzenlenir (f3)rdquo

ldquoTemel hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye kullanılama-masırdquo na ilişkin 14rsquouumlncuuml maddenin ilk şeklicirc şoumlyleydi ldquoAnayasada yer alan hak ve huumlrriyetlerden hiccedilbiri Devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml-nuuml bozmak Tuumlrk Devletinin ve Cumhuriyetin var-lığını tehlikeye duumlşuumlrmek temel hak ve huumlrriyetleri yok etmek Devletin bir kişi veya zuumlmre tarafından youmlnetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sı-nıflar uumlzerinde egemenliğini sağlamak veya dil ırk din ve mezhep ayırımı yaratmak veya sair herhan-gi bir yoldan bu kavram ve goumlruumlşlere dayanan bir devlet duumlzenini kurmak amacıyla kullanılamazlar (f1) Bu yasaklara aykırı hareket eden veya başka-larını bu yolda teşvik veya tahrik edenler hakkında uygulanacak muumleyyideler kanunla duumlzenlenir (f2) Anayasanın hiccedilbir huumlkmuuml Anayasada yer alan hak ve huumlrriyetleri yok etmeye youmlnelik bir faaliyette bu-lunma hakkını verir şekilde yorumlanamaz (f3)rdquo

Goumlruumllduumlğuuml uumlzere temel hakların koumltuumlye kulla-nılması yasağına ilişkin 14rsquouumlncuuml maddede yapılan değişiklikle koumltuumlye kullanma sayılan hak kullan-ma biccedilimleri sayı olarak azaltılmış ve Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesine paralel olarak kişilerin yanısı-ra devletin de temel hakları yok etmesi ve sınırlama yetkisini koumltuumlye kullanması yasaklanmıştır Ayrıca oumlnceki metinde yer alan ldquohak ve huumlrriyetler amacıy-la kullanılamazrdquo ibaresi ldquohak ve huumlrriyetler amaccedilla-yan faaliyetler biccediliminde kullanılamazrdquo şeklicircnde de-ğiştirilerek koumltuumlye kullanmanın bir faaliyet olması gerektiği belirtilmek istenmişse de ldquokoumltuumlye kullan-mardquo yine guumlduumllen amaccedilla ilişkili olarak tanımlan-mıştır Amaca goumlnderme yapan yasaklama kuralları ise subjektif değerlendirme ve yorumlara elverişli olduklarından hak ve huumlrriyetler iccedilin uygulamada potansiyel tehlike oluştururlar Dolayısıyla hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye kullanılmasının fiili bir zarara yol accedilmakla ilişkilendirilmesi daha yerinde olurdu (ErdoğanldquoAnayasa Değişiklikleri Ne Getiriyorrdquo)

Anayasarsquonın 14rsquouumlncuuml maddesinin 2001 deği-şikliğinden oumlnce tam olarak neyi yasakladığı konu-sunda doktrinde ccedilok farklı tartışmalar yapılmıştır

Bazı yazarlar Anayasarsquonın 14rsquouumlncuuml maddesiy-le eylemlerin yasaklanmasından ziyade duumlşuumlnce succedilları getirildiğini ve bu madde karşısında resmi ideolojiyle bağdaşmayan goumlruumlş sahiplerinin sivil ve siyasi haklarını kullanmalarının muumlmkuumln olama-yacağını ileri suumlrmuumlşlerdir Yine bu yazarlara goumlre 14rsquouumlncuuml madde hakların kullanım alanını daralttı-ğı iccedilin bir genel sınırlama kuralı niteliğine sahiptir (Erdoğan 2003 182-183 Tanoumlr 1991 269 Uy-gun 1992 71)

Bazı yazarlar ise hak ve huumlrriyetler lehine bir yorum yaparak bu maddede yasaklanan amaccedillara ancak ldquoeyleme başvurmakrdquo suretiyle ulaşılmaya ccedila-lışılması halinde temel hak ve huumlrriyetlerin koumltuuml-ye kullanılmış olacağı kanaatini benimsemişlerdir (Oumlzbudun1998 86 Sabuncu 2001 68-69)

Bu madde yuumlruumlrluumlkte olduğu muumlddetccedile 14rsquouumlncuuml maddenin duumlşuumlnce succedilları oumlngoumlrduumlğuuml goumlruumlşuumlnde olan yazarların işaret ettiği potansiyel tehlike değişik yorumlamalar nedeniyle her zaman vardır Kuşkusuz yapılması gereken şey bu mad-denin yeniden duumlzenlenerek hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye kullanılmasının fiilicirc bir zarara yol accedilmak-la ilişkilendirilmesidir Ancak 14rsquouumlncuuml maddenin duumlşuumlnceleri değil eylemleri yasakladığı şeklicircndeki yaklaşımın oumlzellikle 2001 değişikliğinden sonra daha guumlccedilluuml bir dayanağa kavuşmuş olduğu soumlyle-nebilir Bu yaklaşıma goumlre temel hak ve huumlrriyetler ancak ldquoDevletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buuml-tuumlnluumlğuumlnuuml bozmayı ve insan haklarına dayanan de-mokratik ve lacircik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaccedillayan faaliyetler biccediliminderdquo kullanıldıkların-da yani temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılması ile maddede belirtilen ldquobozmakrdquo ldquoortadan kaldırmakrdquo gibi eylemler arasında accedilık ve yakın bir nedensellik ilişkisi bulunduğu takdirde koumltuumlye kullanılmış sayılabilir (Oumlzbudun 1998 86 Sabuncu 2005 68) Dolayısıyla cebir ve şiddete başvurmaksızın ve Anayasada yasaklanmış amaccedillara ulaşmak iccedilin eyleme geccedilmeksizin hak ve huumlrriyetlerin kullanıl-ması bunların koumltuumlye kullanılması sayılmaz Ccediluumln-kuuml herhangi bir eylem olmadan bir kişinin bir hak ve huumlrriyeti hangi amaccedilla kullandığını belirlemek imkacircnsızdır

Anayasarsquonın 14rsquouumlncuuml maddesi ile kişilerin yanı sıra devletin de temel hakları yok et-mesi ve sınırlama yetkisini koumltuumlye kullan-ması yasaklanmıştır

Temel hakların koumltuumlye kul-lanılması yasağına ilişkin 14rsquouumlncuuml maddede yapılan değişiklikleri oumlzetleyin

Hak ve huumlrriyetlerin kouml-tuumlye kullanılmaması ko-nusunu yasama dokunul-mazlığı konusu ile birlikte değerlendirin

14 maddenin ilk halinde yer alan ve bireylerin amaccedil-larına goumlnderme yaparak yasaklar getiren ifadeleri temel hak ve huumlrriyetler accedilı-sından değerlendirin

5 Temel hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye kullanılması yasağını accedilıklayabilme

TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİN KULLANILMASININ DURDURULMASI

Anayasarsquonın 15rsquoinci maddesi (f1) savaş sefer-berlik veya olağanuumlstuuml hallerde milletlerarası hu-kuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlkler ihlacircl edilmemek kay-dıyla durumun gerektirdiği oumllccediluumlde temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının kısmen veya tamamen durdurulabileceğini veya bunlar iccedilin Anayasada oumln-goumlruumllen guumlvencelere aykırı tedbirler alınabileceğini oumlngoumlrmektedir

Anayasarsquonın 15rsquoinci maddesi ccedilerccedilevesinde hak ve huumlrriyetlerin kısmen veya tamamen durduru-labilmesi ve Anayasal guumlvencelere aykırı tedbirler alınabilmesi hak ve huumlrriyetler bakımından ccedilok ağır bir daraltma anlamına gelmektedir (Sabuncu 2005 69-70) Ancak bu aşırı ldquodaraltmardquo sadece olağanuumlstuuml hallerin yuumlruumlrluumlkte olduğu yerlerde ve suumlrelerde uygulanabilecektir

Anayasa bu aşırı daraltmaya izin vermiş olmak-la birlikte bu doumlnemlerde yapılacak sınırlamalara karşı bazı oumlnemli koruma kriterleri de getirmiş bu-lunmaktadır Buna goumlre ldquosavaş seferberlik veya ola-ğanuumlstuuml hallerde dahi savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen oumlluumlmler dışında kişinin ya-şama hakkına maddicirc ve manevicirc varlığının buumltuumlnluuml-

ğuumlne dokunulamaz kimse din vicdan duumlşuumlnce ve kanaatlerini accedilıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı succedillanamaz succedil ve cezalar geccedilmişe yuumlruumltuuml-lemez succedilluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse succedillu sayılamazrdquo (AYm152)

Bu kriterlerin etkili bir koruma sağlayabilmesi iccedilin yargı denetimi şarttır Ancak Anayasa olağanuumls-tuuml doumlnemlerde hak ve huumlrriyetlerin korunması iccedilin bu oumlnemli koruma kriterlerini oumlngoumlrmuumlş olmakla birlikte olağanuumlstuuml hacircl kararnamelerini Anayasa Mahkemesinin denetimi dışında tutmuştur Oysa hak ve huumlrriyetler genellikle olağanuumlstuuml doumlnemler-de sınırlandığından yargısal koruma en fazla boumlyle doumlnemlerde gereklidir Bu nedenle yargısal denetim yasakları anayasal koruma kriterlerinin pratik değe-rini zayıflatmaktadır (Sabuncu 2005 71)

Olağanuumlstuuml hallerde temel hak ve huumlrri-yetlerin kısmen veya tamamen durduru-labilmesi milletlerarası hukuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlklerin ve oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin ihlacircl edilmemesi şartına bağlıdır

Olağanuumlstuuml hallerde dahi dokunulamayacak hak ve huumlrriyetleri sayın

Temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının durdu-rulmasını duumlzenleyen 15 madde ile Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesirsquonin 15 maddesini karşılaştı-rın (Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesirsquone aşağıdaki ad-resten ulaşabilirsinizhttpswwwechrcoeintDocumentsConvention_

TURpdf )

Olağanuumlstuuml hallerde temel hak ve huumlrriyetlerin kısmen veya tamamen durdurula-bilmesinin şartlarını anla-tın

Oumlğrenme Ccedilıktısı6 Temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının hangi durumlarda durdurulabileceğini

accedilıklayabilme

TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİN KORUNMASI

ldquoBelgelerdeki hukukrdquo ile ldquouygulamadaki hukukrdquo arasındaki fark mukayeseli anayasa hukukunun hiccedilbir alanında anayasal temel hak ve huumlrriyetlerde olduğu kadar buumlyuumlk değildir (McWhinney 1981 87) Anayasacılığın gelişimi suumlrecinde temel hak ve huumlrriyetlerin anayasalarla duumlzenlenmesinin hakla-rın korunmasını sağlayacağına inanılmıştır Ancak zaman iccedilerisinde sadece anayasal tanıma ile hak ve huumlrriyetlerin uygulamada gerccedilekleştirilemeyeceği anlaşılmıştır Bu nedenle hak ve huumlrriyetlerle ilgili anayasal muumlcadele bunların duumlzenlenmesi alanın-dan korunmasına ilişkin anayasal mekanizmaların oluşturulmasına kaymıştır

Temel hak ve huumlrriyetlerin korunmasına ilişkin başlıca youmlntem ve araccedillar yuumlruumltmenin yargısal de-netimi (idaricirc yargı) yasama işlemlerinin yargısal denetimi (anayasa yargısı) bağımsız idaricirc kurumlar aracılığıyla koruma insan hakları oumlrguumltlerinin giri-şimleri ve uluslararası soumlzleşmelerle getirilen koru-ma mekanizmalarından oluşmaktadır

Temel hak ve huumlrriyetlerin korunması ulusal ve uluslararası duumlzeyde gerccedilekleşmektedir

Ulusal Duumlzeyde Koruma Yuumlruumltme işlemlerinin yargısal denetimi Temel

hak ve huumlrriyetlerin yuumlruumltmenin yargısal denetimi yoluyla korunmasında idarenin kanun huumlkuumlmleri-ni uygularken belli bir birey hakkında yaptığı işlem veya eylemin somut bir ihlale yol accedilması durumun-da ilgili kişi bu işlem ya da eylemin ortadan kal-dırılması iccedilin yargı organına başvurabilmektedir Hukuka aykırı işlemin iptali bireyin uğradığı zarar-ları ortadan kaldırmıyorsa yargı organı bu zararla-rın tazmin edilmesine de karar verir Temel hak ve huumlrriyetlerin somut olarak idaricirc işlem ve eylemlerle ihlal edilmesi nedeniyle yuumlruumltmenin yargısal dene-timi buumlyuumlk oumlneme sahiptir İnsan hakları ve huku-kun uumlstuumlnluumlğuuml ilkesini benimseyen buumltuumln anayasal sistemler yuumlruumltmenin yargısal denetimine de yer vermiştir Temel hak ve huumlrriyetlerin yuumlruumltmenin yargısal denetimi yoluyla korunmasının etkili ola-bilmesi iccedilin ldquoidarenin buumltuumln eylem ve işlemlerirdquone karşı yargı yolu accedilık olmalıdır Tuumlrkiye Cumhu-riyeti Anayasası ldquohak arama huumlrriyetirdquo (m36) ve yuumlruumltme işlemlerinin yargısal denetimini (m125) kabul etmek suretiyle uygulamada hakları ihlal edi-len bireylerin yargı organlarına başvurarak haklarını aramalarına imkacircn sağlamıştır

Anayasa yargısı Temel hak ve huumlrriyetlerin en etkili koruma ve uygulama aracı anayasa yargısı kurumudur Anayasa yargısı aracılığıyla kişi hak ve huumlrriyetlerinin korunması anayasa ile oumlngoumlruumllen sı-nırlama nedenleri ve oumllccediluumllere (anayasal guumlvenceler) aykırı olarak yasama organı tarafından sınırlama ya-pılması durumunda bu yasama işlemlerinin denet-lenmesi yani normların anayasaya uygunluğunun denetimi ve hakları ihlal edilen bireylerin şikayet yoluyla yaptıkları başvurularını incelemek suretiyle yerine getirilir Norm denetiminde anayasa mah-kemesi anayasaya aykırı kanun huumlkuumlmlerini hukuk duumlzeninden ayıklar Anayasa şikayeti usucircluumlnde ise temel hakları kanunla veya diğer kamusal işlemlerle ihlal edilen kişiler bazı şartlarla anayasa mahkeme-sine giderek kanun huumlkmuuml ya da işlemin iptalini sağlayabilmektedirler Tuumlrkiyersquode iptal dacircvası ve itiraz yoluyla norm denetimini oumlngoumlren anayasa yargısı kurumu 1961 ve 1982 Anayasaları ile be-nimsenmiş ancak anayasa şikayeti usucircluumlne yer ve-rilmemişti 2010 Anayasa değişikliği ile bu başvuru yolu (bireysel başvuru) da kabul edilmiştir

Bağımsız idaricirc kurumlar aracılığıyla koruma İn-san hakları ihlallerindeki artış hak ve huumlrriyetleri koruma amacına youmlnelik diğer mekanizmalarının yanısıra bağımsız idaricirc kurumların oluşturulmasını guumlndeme getirmiştir Bağımsız idaricirc kurumlardan en eski ve yaygın olanı ldquoombudsmanrdquo kurumudur Bunun dışında ilgi alanı sınırlı uzman kurul veya komisyonlar da oluşturulmuştur Bu kurul veya komisyonların temel amacı belli bir alanla ilgili huumlrriyetlere guumlvence sağlamak kamusal duumlzenle-me ve uygulamalara katılmak ve kamusal eylem ve işlemlere karşı ortaya ccedilıkan şikayet itiraz ve uyuş-mazlıkların ccediloumlzuumlmuumlnde rol almaktır Bu kurumlar ilgili alanda meslekicirc ahlacirck ilkelerini belirlemek arabuluculuk yapmak kurallara saygıyı sağlamak gerektiğinde yaptırım uygulamak suretiyle belli hak ve huumlrriyetleri koruma fonksiyonunu yerine getirirler Bağımız idaricirc kurumlar uzmanlık alanla-rına goumlre başlıca uumlccedil grupta toplanmaktadır 1) ldquoİle-tişim ve enformasyonrdquo alanıyla ilgili kurumlar (oumlr-neğin RTUumlK) 2) ldquoPiyasa ekonomisirdquo alanıyla ilgili kurumlar (oumlrneğin Rekabet Kurulu) 3) İdareyi denetlemekle goumlrevli ldquoombudsman (kamu denetccedili-si)rdquo ve ldquoarabulucurdquo gibi adlar verilen genel nitelikte-ki kurumlar (oumlrneğin Kamu Denetccedililiği Kurumu Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu)

Uluslararası Duumlzeyde Koruma İnsan hakları ve temel huumlrriyetlerinin tanınma-

sı guumlvence altına alınarak korunması ve daha ile-ri seviyede gerccedilekleştirilmesini sağlamak amacıyla ccedileşitli milletlerarası kuruluşlar oluşturulmuş ve bu kuruluşlar ccedilok oumlnemli insan hakları belge ve soumlzleş-melerini kabul etmişlerdir Bu kuruluşların başında Birleşmiş Milletler Teşkilatı ile Avrupa Konseyi gel-mektedir Her iki kuruluş buumlnyesinde oluşturulan ccedileşitli mekanizmalarla insan haklarının korunma-sına ccedilalışılmaktadır

Uluslararası duumlzeyde korumanın en etkin oumlrne-ği Avrupa Konseyi buumlnyesinde Avrupa İnsan Hak-ları Soumlzleşmesi ile getirilen mekanizmadır Ccediluumlnkuuml bu koruma mekanizması yargısal denetimi iccediler-mektedir Soumlzleşme ile ihdas edilen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi taraf devletlerin ya da birey-lerin başvurularını inceleyerek hukuken bağlayıcı karar alma yetkisine sahiptir

1998 yılında yuumlruumlrluumlğe giren 11 norsquolu Protokol ve 2010 yılında yuumlruumlrluumlğe giren 14 norsquolu Protokol ile yapısı ve işeyişi yeniden duumlzenlenen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaları incelemek uumlzere Tek Yargıccedillı Duumlzen uumlccedil yargıccedillı Komiteler yedi yargıccedillı Daireler ve on yedi yargıccedillı Buumlyuumlk Daireden oluşmaktadır Yeni yapılanmanın temel amacı Daire ve Buumlyuumlk Dairenin başvuru-yu esastan inceleme yuumlkuumlnuuml hafifletmek suretiyle AİHMrsquodeki davaların makul suumlrede sonuccedillanması-nı sağlamaktır

Yargıccedillar her soumlzleşmeci devlet iccedilin o devletccedile oumlnerilen uumlccediler aday arasından Parlamenterler Mecli-si tarafından seccedililir ve seccedilildikleri uumllkeden bağımsız olarak ccedilalışırlar Mahkeme Soumlzleşmeci tarafların sayısına eşit sayıda yargıccediltan oluşur Yargıccedillar do-kuz yıl iccedilin seccedililirler ve goumlrev suumlreleri 70 yaşında sona erer Tekrar seccedililmeleri muumlmkuumln değildir

Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi sadece dev-letlere değil bireylere de başvuru hakkı tanımıştır Uluslararası hukuk bakımından bir yenilik oluştu-ran bireysel başvuru hakkı Soumlzleşmenin en oumlnemli oumlzelliğidir Buna goumlre Soumlzleşmeye taraf devletlerce hakları ihlal edilen kişiler veya kişi toplulukları ilgili devlet aleyhine Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi-ne bireysel başvuruda bulunabilmektedirler Ancak kişisel başvuru iccedilin daha oumlnce iccedil hukuktaki buumltuumln başvuru yollarının tuumlketilmiş olması ve başvurunun iccedil hukuktaki nihai yetkili merciin kesin kararından itibaren alt ay iccedilinde yapılmış olması gerekir

Soumlzleşmeye goumlre bireysel başvurular şu durum-larda kabul edilemez bulunur

1 Başvurunun Soumlzleşme veya ilgili Protokol huumlkuumlmleri dışında kalması accedilıkccedila daya-naktan yoksun olması veya bireysel başvuru hakkının suiistimali mahiyetinde olması veya

2 Soumlzleşme ve Protokollerde belirtilen insan haklarına saygı ilkesi gereğince başvurunun esası hakkında incelemeye gerek bulunması ve başvuruya konu olayın iccedil hukuk mah-kemesince yeterince incelenmemiş olması durumları hariccedil olmak uumlzere başvuranın oumlnemli mağduriyetinin bulunmaması

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kendisine ulaşan başvuruları dostane ccediloumlzuumlm (ilgili devletle goumlruumlşmeler yaparak sorunun ccediloumlzuumllmesi) youmlntemiy-le sonuccedillandırabilir Dostane ccediloumlzuumlm başvurunun herhangi bir aşamasında gerccedilekleşebilir Bu muumlm-kuumln olmadığı takdirde başvuru yargısal youmlntemle karara bağlanır Mahkemenin yargılaması alenidir Taraf devletler Mahkemenin kesinleşmiş kararları-na uymak zorundadırlar

AİHSrsquoe ek 15 nolu Protokol ile Soumlzleşmede bazı değişiklikler yapılması oumlngoumlruumllmektedir Ancak Protokolrsquouumln uluslararası alanda yuumlruumlrluumlğe girebil-mesi iccedilin Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesirsquone taraf buumltuumln devletlerin Protokolrsquouuml onaylaması gerekli olduğundan ve tuumlm imzalar henuumlz tamamlanmadı-ğından bu Protokol yuumlruumlrluumlğe girmemiştir Tuumlrkiye ise Protokolrsquouuml onaylamıştır 15 nolu protokol ile oumlngoumlruumllen değişiklikler kısaca şunlardır Soumlzleşme ile tanınan hak ve huumlrriyetlerin korunmasından kaynaklanan sorumluluğun esas olarak Soumlzleşmeci devletlere ait olduğu vurgulanmaktadır Dairelerin Buumlyuumlk daire lehine yargı yetkisinden vazgeccedilme-sinin oumln şartı olan ldquodavanın taraflarından birinin itiraz etmemesirdquo ibaresi metinden ccedilıkarılmaktadır Bireysel başvurunun iccedil hukuk yollarının tuumlketil-mesinden itibaren altı ay iccedilinde yapılmasına ilişkin olan kural değiştirilerek başvuru suumlresi doumlrt aya in-

dirilmektedir Başvuranın oumlnemli mağduriyetinin bulunmaması halinde başvurunun kabul edilemez bulunacağına ilişkin kuralın istisnası olan ldquobaşvu-ruya konu olayın iccedil hukuk mahkemesince yete-rince incelenmemiş olmasırdquo durumu Soumlzleşmeden ccedilıkarılmaktadır

AİHSrsquoe ek 16 nolu Protokol ise Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesinde yer alan hak ve oumlzguumlrluumlk-lerin yorumlanması ve uygulanmasıyla ilgili ilke sorunları uumlzerine Avrupa İnsan Hakları Mahke-mesinden danışma goumlruumlşuuml istenebileceğine ilişkin duumlzenlemeler iccedilermektedir 16 nolu Protokol 1 Ağustos 2018rsquode yuumlruumlrluumlğe girmiştir ancak iccedil hu-kukumuzda onaylamaya ilişkin suumlreccedil tamamlan-madığı iccedilin Tuumlrkiye bu Protokole taraf değildir

Anayasaların insan haklarına getirdiği aşırı sı-nırlamalar nedeniyle anayasa mahkemeleri ulusal duumlzeyde temel hak ve huumlrriyetleri korumada etkisiz kalabilmektedirler Boumlyle durumlarda oumlzellikle Av-rupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi ile getirilen yargısal korumanın oumlnemi daha da artmaktadır Oumlrneğin 1982 TC Anayasası ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunursquonun siyasi partilere getirdiği aşırı sınırla-malar nedeniyle Tuumlrk Anayasa Mahkemesi birccedilok partinin kapatılması youmlnuumlnde karar vermiş ancak bu kararlara karşı kendisine başvurulan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Soumlzleşmenin ldquoifade huumlrriyetirdquo ve ldquooumlrguumltlenme huumlrriyetirdquone ilişkin 10 ve 11rsquoinci maddelerinin ihlal edildiği sonucuna varmıştır Aynı mahiyetteki kararlar 1982 Ana-yasası ile diğer mevzuatın hak ve huumlrriyetlere ge-tirdiği ldquodemokrasilerde kabul edilemeyecek nite-liktekirdquo kısıtlayıcı duumlzenlemeleri bakımından da ortaya ccedilıkmıştır Avrupa İnsan Hakları Mahkeme-si Tuumlrkiyersquoden yapılan birccedilok başvuru sonucunda ldquoadil yargılanma hakkırdquo ile ldquoifade huumlrriyetirdquonin ihlal edildiğine karar vermiştir Avrupa İnsan Hak-ları Mahkemesinin Tuumlrkiyersquoden giden diğer başvu-rularda da ccediloğunlukla ldquoSoumlzleşmenin ihlal edildiğirdquo yolunda karar verdiği goumlruumllmektedir

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararla-rının Tuumlrkiyersquode uygulanması bakımından yargı-lamanın yenilenmesi youmlntemi benimsenmiştir Bu youmlntem idare vergi ceza ve hukuk mahkemeleri kararlarının Avrupa İnsan Hakları Mahkemesince Soumlzleşmeye aykırı bulunması durumlarında uygu-lanabilecektir Daha oumlnce Anayasa Mahkemesi ka-rarları kapsam dışında tutulmuş iken 6216 sayılı ve 2011 tarihli Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquola Mahke-

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine kişi-sel başvurunun iccedil hukuktaki nihai yetkili merciin kesin kararından itibaren alt ay iccedilinde yapılmış olması gerekir

menin siyasi parti kapatma ve Yuumlce Divan sıfatıyla verdiği kararlar bakımından bu yola başvurulması kabul edilmiştir 2018 yılında 7145 sayılı kanunla getirilen duumlzenlemeyle ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan başvuru hakkında dostane ccediloumlzuumlm ya da tek taraflı deklarasyon sonucunda duumlşme kararı verilmesirdquo halleri de yargılamanın yenilenmesi sebeplerine eklenmiştir

Avrupa İnsan Hakları Mah-kemesi yargıccedillarını kim se-ccediler Bu yargıccedilların goumlrev suumlreleri ne kadardır

Temel hak ve huumlrriyetle-rin korunması konusunda anayasa yargısının oumlnemini değerlendirin

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarının Tuumlrkiyersquode uygulanması ba-kımından benimsenen youmln-temi accedilıklayın

7 Temel hak ve huumlrriyetleri koruma mekanizmalarını sıralayabilme

Unutulma HakkıldquoMevcut olayda başvurucunun haberlerin

hacirclen internette yer alması nedeniyle muumldahale edilen şeref ve itibar hakkı ile iccedileriğin yayından ccedilıkarılması hacirclinde muumldahale edilecek olan ifa-de ve basın oumlzguumlrluumlkleri arasında adil bir denge kurulması gerekmektedir Bu dengenin değerlen-dirilmesinde somut olay accedilısından goumlzoumlnuumlnde bulundurulması gereken oumlnemli bir husus şeref ve itibarın korunması hakkı ve unutulma hakkı karşısında sadece ifade ve basın oumlzguumlrluumlklerinin değil ayrıca kişilerin haber ve fikirlere ulaşma oumlz-guumlrluumlğuumlnuumln de olduğudur Anayasa Mahkemesi anılan hak ve oumlzguumlrluumlkler arasında adil bir den-ge kurulup kurulmadığı hususundaki değerlen-dirmesini temel olarak yetkili yargı mercilerinin ortaya koyduğu gerekccedile uumlzerinden yapmaktadır

Unutulma hakkı internet ortamında bir haberin uzun suumlredir kolayca ulaşılabilir olması nedeniyle kişinin şeref ve itibarının zedelenme-si durumunda guumlndeme gelmektedir Bu hak-kın amacı internetin yaygınlaşması ve sağladığı imkacircnlar nedeniyle ifade ve basın oumlzguumlrluumlkleri ile kişilerin manevi varlığının geliştirilmesi hak-

kı arasında gerekli hassas dengenin kurulmasını sağlamaktır O hacirclde bu yol internet ortamında haber arşivini koruma altına alan basın oumlzguumlrluuml-ğuumlnuumln ve halkın haber ve fikirlere ulaşma oumlzguumlr-luumlğuumlnuumln oumlzuumlne dokunmayacak ve aynı zamanda hak sahibinin ccedilıkarlarını koruyacak şekilde kul-lanılmalıdır

Somut olayda başvurucunun şikacircyetine konu olan haberler 1998 ve 1999 yıllarında ya-yımlanmıştır ve arşiv niteliğindedir Gazete arşivi niteliğinde olan haberler accedilısından arşivin sadece dijital alanda tutulmadığı ve iccedilerik sağlayıcı tara-fından saklanabileceği accedilıktır Oumlzellikle oumllccediluumlluumlluumlk ilkesi temelinde yapılacak bir değerlendirme ile internet ortamında haberi ulaşılabilir kılan kişi-sel verilerin silinerek erişimin engellenmesi gibi youmlntemler goumlzetildiğinde internet ortamındaki arşiv niteliğindeki haberin tamamen silinmeden sonuca ulaşılabilmesi muumlmkuumlnduumlr Bu bağlam-da bilimsel araştırmalar accedilısından dijital haber arşivinin tamamen silinerek geccedilmişteki olayların yeniden yazılması sonucunu doğuracak nitelikte basın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ciddi muumldahalelerin ortaya ccedilıkması oumlnlenebilir

Başvurucu hakkında internet ortamındaki arşivde muhafaza edilen ve kolaylıkla ulaşılabi-lir kılınan haberler 1998 ve 1999 yılındaki ceza yargılamasına ilişkindir Bu haberlerin gerccedileğe aykırı olduğu ileri suumlruumllmemiştir Haberler baş-vurucunun uyuşturucu kullanırken yakalanması ve daha sonrasında yargılanması hakkındadır Bu bağlamda haber konusunun haberin arşivde ko-laylıkla ulaşılabilir kılınması iccedilin gerekli bulunan toplumsal accedilıdan haber değerinin devam etmesi veya haberin geleceğe ışık tutacak niteliğe sahip olması oumlzelliklerini taşıdığı soumlylenemez

Başvuru tarihi itibarıyla soumlz konusu haberin yaklaşık on doumlrt yıl oumlnceki bir olaya ilişkin olduğu ve boumlylelikle guumlncelliğini yitirdiği accedilıktır İstatisti-ki ve bilimsel amaccedillar youmlnuumlnden de yukarıda ifade edilen gerekccedilelerle bu bilgilere internet ortamında kolaylıkla ulaşılmayı gerekli kılan bir neden bu-lunmamaktadır Bu bağlamda kamu yararı ba-kımından siyasi veya medyatik bir kişiliğe sahip olmayan başvurucu hakkında internet ortamında

yayınlanan haberlerin kolaylıkla ulaşılabilirliğinin başvurucunun itibarını zedelediği accedilıktır

Sonuccedil olarak başvurucu hakkında yapılan haberler unutulma hakkı kapsamında değerlen-dirilmesi gereken haberlerdir İnternet ortamının sağladığı kolaylıklar goumlzetildiğinde başvurucunun şeref ve itibarının korunması iccedilin anılan habere erişimin engellenmesi gerekmektedir Bu bağlam-da erişiminin engellenmesine youmlnelik talebin red-dedilmesiyle ifade ve basın oumlzguumlrluumlkleri ile kişinin manevi buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması hakkı arasında adil bir dengenin kurulduğu soumlylenemez

Accedilıklanan nedenlerle başvurucunun Anayasarsquonın 17 maddesinde guumlvence altına alı-nan şeref ve itibarın korunması hakkının ihlal edildiğine karar verilmiştirrdquo

Kaynak httpwwwanayasagovtricsayfalarbasinkararlarailiskinbasinduyurularibireysel-basvurudetay94html

ldquoDoğal Haklar ve Oumlzguumlrluumlk KarinesirdquoYeni anayasa hem 1924 Anayasasındakine

benzer bir ldquooumlzguumlrluumlkrdquo tanımına yer vermeli hem de ldquooumlzguumlrluumlk karinesirdquone resmiyet kazandırmalı-dır Oumlzguumlrluumlk karinesi ABD Anayasasının yaptığı gibi kişilerin haklarının Anayasada sayılanlardan ibaret olmadığını oumlzellikle belirtmeyi de gerektirir Bununla tutarlı olarak temel hak ve oumlzguumlrluumlkler ldquotabiicirc hakrdquo anlayışına uygun olarak duumlzenlemeli-dir Temel hakların sınırlanmasında başkalarının haklarının ve sahici birldquoortak yararrdquoın ihlacircli dı-şında herhangi bir gerekccedileye yer verilmemelidir Yeni anayasanın insan haklarını doğal haklar ola-rak tesis etmesi gerekir Bu kişilerin bu haklara anayasada tanındıkları iccedilin değil doğal haklar olarak doğuştan sahip oldukları anlamına gelir Başka bir anlatımla oumlzguumlr bir toplumun anayasa-sı insan haklarını tanımazlık edemez Ama mesele insan haklarını şeklen tanımaktan ibaret değildir oumlnemli olan anayasanın oumlngoumlrduumlğuuml insan hakları rejiminin tuumlmuumlyle doğal haklar anlayışına uygun olmasıdır Bunun da bazı standartları vardır Bi-rincisi anayasanın tanıdığı temel haklar listesinin

insan haklarını tuumlketmediğinin kabul edilmesidir Yani kişiler olarak ldquoinsan haklarırdquomız anayasada yazılanlardan ibaret değildir İkincisi temel hak-ların sınırlanmasında oumlzguumlrluumlk karinesinin esas alınmasıdır Buna goumlre kişiler iccedilin oumlzguumlrluumlk esas kısıtlama istisnadır Bunun pratik anlamı son derece hayaticirc veya muumlbrem nedenler olmadıkccedila temel hakları sınırlamaktan kaccedilınmak gerektiği-dir Buna bağlı olarak kanunicirc sınırlama nedenleri hem muumlmkuumln olduğunca dar tutulmalı hem de bu nedenler yorum yoluyla keyfi olarak genişletil-memelidir Bu accedilıdan bakıldığında tipik sınırla-ma nedeni başkalarının haklarına zarar verilmesi durumudur Bunun dışındaki sınırlama neden-leri mutlaka ldquobarış iccedilinde bir toplumsal varoluşrdquo amacıyla ilişkili olmak zorundadır Başka kişi veya grupları oumlzel olarak yararlandırmak iccedilin bazı kişi-lerin temel haklarına sınırlama getirmek bu amaca aykırıdırrdquo

Kaynak Erdoğan Mustafa (2011) ldquoNiccedilin ve Nasıl Yeni Bir Anayasardquo Tarih Bilinci Sayı 15-16 Oumlzel Sayı s 16

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Genel Olarak Temel Hak ve Huumlrriyetler

Temel hak ve huumlrriyetler konusunda temel ayrım Jellinek ta-rafından ortaya konulan ancak daha sonra başka yazarlarca geliştirilen ldquonegatif statuuml hakları (kişi hakları)rdquo ldquopozitif statuuml hakları (sosyal ve ekonomik haklar)rdquo ve ldquoaktif statuuml hakları (si-yasal haklar)rdquo şeklicircndeki sınıflandırmadır Negatif statuuml hakları devlete muumldahale etmeme oumldevi yuumlkleyen başka bir ifade ile devlet tarafından dokunulmaması gereken hakları ifade eder Yaşama hakkı din ve vicdan huumlrriyeti duumlşuumlnce huumlrriyeti gibi huumlrriyetler bu grupta değerlendirilebilir Pozitif statuuml hakları ise devlete olumlu bir davranışta bulunma ve hizmet etme katkı sağlama ve yardımda bulunma yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ve sosyal alanda belli oumldevler ve fonksiyonlar yuumlkleyen sağlık hakkı oumlğrenim hakkı ccedilalışma hakkı sosyal guumlvenlik hakkı ve konut hakkı gibi haklardır Aktif statuuml hakları ise devlet youmlnetimine katılmayı sağlayan siyasi parti kurma partilere girme kamu hizmetlerine girme dilekccedile hakkı gibi haklardır İnsan haklarının kapsam ve muhteva olarak gelişmesi karşısında yetersiz kalan klasik tasnif-lerden farklı olarak henuumlz anayasalarda tam olarak yer alma-makla birlikte insan hakları alanında yeni bir takım tasnifler yapılmaktadır Uumlccediluumlncuuml kuşak haklar veya ldquoDayanışma Haklarırdquo olarak adlandırılan bu haklar 1982 yılında hazırlanan ldquoDaya-nışma Haklarına İlişkin Uluslararası Pakt Oumln Tasarısırdquonda duuml-zenlenen şeklicircyle ldquobarış hakkı gelişme hakkı ccedilevre hakkı ve insanlığın ortak malvarlığına saygı hakkırdquondan oluşmaktadır

2Anayasanın temel hak ve huumlrriyetlere yaklaşımını değerlendirebilme

Anayasa temel hak ve huumlrriyetler konusunu duumlzenlerken hem tabiicirc hak doktrini hem de pozitivist hak anlayışına youmlnelik ifadelere yer vermiştir 1961 Anayasasının aksine 1982 Ana-yasasının ilk halinde huumlrriyetleri guumlccedillendirici bir tutum sergi-lememiştir 1982 Anayasası anayasalar ile oluşturulmaya ccedilalı-şılan huumlrriyet ve otorite dengesinde otoriteden yana tercihte bulunmuştur Bu anayasa ayrıca temel hak ve huumlrriyetler ile ilgili geniş sınırlamalara yer vermiş haklar ve oumldevleri ise bir-likte duumlzenlemiştir

oumlzeti

3Anayasanın temel hak ve huumlrriyetleri sınıflandırmasını oumlzetleyebilme

1982 Anayasasırsquonın Temel Hak ve Huumlrriyetleri Sınıflandırması

Anayasarsquoda temel hak ve huumlrriyetlere ilişkin olarak genel bir boumlluumlme yer verilmiştir Bu boumlluumlmde hak ve huumlrriyetlerin nite-liği sınırlanması koumltuumlye kullanma yasağı durdurulması gibi konulara yer vermiştir Temel hak ve huumlrriyetlerin tek tek duuml-zenlendiği diğer boumlluumlmde ise huumlrriyetleri uumlccedil başlık altında tas-nif etmiştir Buna goumlre temel hak ve huumlrriyetler ldquokişinin hakları ve oumldevlerirdquo ldquososyal ve ekonomik haklar ve oumldevlerrdquo ve ldquosiyasi haklar ve oumldevlerrdquo olmak uumlzere sınıflandırılmıştır

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Sınırlanması

Anayasada temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılmasında uyulması gereken şartlar 13rsquouumlncuuml madde ile duumlzenlenmiştir Bu maddeye goumlre temel hak ve huumlrriyetler ancak kanun ile sınırlanabilir Cumhurbaş-kanlığı kararnameleri ile temel haklar kişi hakları ve siyasi hakların duumlzenlenmesi muumlmkuumln değildir Ancak olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle temel hak ve huumlrriyetler sınırlandırılabilir Sınırlama Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere dayanmalı ve oumlngoumlruumllduumlğuuml amaccedil dışında kullanılmamalıdır Sınırlama sebepleri sadece ilgili oldukları hak ve huumlrriyet iccedilin geccedilerlidir başka mad-delerdeki hak ve huumlrriyetler iccedilin kullanılmaları muumlmkuumln değildir İlgili maddede sınırlama sebebi yoksa soumlz konusu hak veya huumlrriyetin objektif sınırlar dışında sınırlandırılması muumlmkuumln değildir Sınırlama Anayasarsquonın soumlzuumlne ve ruhuna yani anayasanın lafzına ve anayasanın buumltuumlnuumlne hakim olan temel ilke ve duumlşuumlncelere uygun olmalıdır Sınırlama demokratik toplum duumlzeninin ve lacircik Cumhuriyetin gereklerine uygun olmalıdır Buna goumlre yapılacak sınırlamalar demokrasinin ilke ve kurumlarına ve Anayasarsquonın 2 maddesinde yer alan Cumhuriyetin niteliklerine uygun olmalıdır Sınırlama temel hak ve huumlrriyetlerin oumlzlerine dokunmamalıdır Bir hak ve huumlrriyetin oumlzuuml onun vazgeccedililmez unsuru dokunulduğu takdirde soumlz konusu huumlrriyeti anlamsız kılacak olan aslicirc ccedilekirdeğidir Huumlrriyetlere yapılacak sınırlamalar hak veya huumlrriyeti kullanılamaz hale getirecek nitelikte olmamalıdır Sınırlama oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine uygun olmalı yani makul dengeli ve kabul edilebilir bir dereceyi aşmamalıdır

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Koumltuumlye Kullanılamaması

Temel hak ve huumlrriyetlerin koumltuumlye kullanılmamasına ilişkin 14 madde oumlncelikle temel hak ve huumlrriyetlerin Devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lacircik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaccedillayan faaliyetler biccediliminde kullanılmasını yasaklamakta-dır 14 maddede ayrıca Anayasa huumlkuumlmlerinin Devlet veya ki-şiler tarafından Anayasayla tanınan temel hak ve huumlrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaccedillayan bir faaliyette bulunmayı muumlm-kuumln kılacak şekilde yorumlanmasını yasaklamaktadır

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

6Temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının hangi durumlarda durdurulabileceğini accedilıklayabilme

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması

Anayasarsquonın 15rsquoinci maddesi (f1) savaş seferberlik veya olağa-nuumlstuuml hallerde milletlerarası hukuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlkler ihlacircl edilmemek kaydıyla durumun gerektirdiği oumllccediluumlde temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılmasının kısmen veya tamamen durdurulabileceğini veya bunlar iccedilin Anayasada oumlngoumlruumllen guuml-vencelere aykırı tedbirler alınabileceğini oumlngoumlrmektedir Ola-ğanuumlstuuml hallerin yuumlruumlrluumlkte olduğu yerlerde ve suumlrelerde sınırlı olmak uumlzere temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir Ayrıca Anayasada huumlrriyetler iccedilin oumlngoumlruumllen guumlvencelere aykırı tedbirler alınabilir Ancak olağanuumlstuuml hallerde dahi dokunulamayacak haklara muumldahale edilmemeli milletlerarası hukuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlkler ve oumllccediluumlluumlluumlk ilkesi ihlal edilmemelidir

7Temel hak ve huumlrriyetleri koruma mekanizmalarını sıralayabilme

Temel Hak ve Huumlrriyetlerin Korunması

Temel hak ve huumlrriyetlerin korunmasına ilişkin başlıca youmlntem ve araccedillar yuumlruumltmenin yargısal denetimi (idaricirc yargı) yasama işlemlerinin yargısal denetimi (anayasa yargısı) bağımsız idaricirc kurumlar aracılığıyla koruma insan hakları oumlrguumltlerinin giri-şimleri ve uluslararası soumlzleşmelerle getirilen koruma mekaniz-malarından oluşmaktadır Tuumlrkiye Cumhuriyeti Anayasası ldquohak arama huumlrriyetirdquo ve yuumlruumltme işlemlerinin yargısal denetimini kabul etmek suretiyle hakları ihlal edilen bireylerin yargı or-ganlarına başvurarak haklarını aramalarına imkacircn sağlamıştır Yasama işlemlerinin yargısal denetimini sağlamak amacıyla iptal dacircvası ve itiraz yoluyla norm denetimi usullerini benim-semiştir 2010 yılında yapılan anayasa değişikliği ile temel hak-ları kanunla veya diğer kamusal işlemlerle ihlal edilen kişilerin bazı şartlarla anayasa mahkemesine bireysel başvuru yapması muumlmkuumln hale gelmiştir Bağımsız idari otoriteler vasıtasıyla da hak ve huumlrriyetlerin korunması muumlmkuumlnduumlr Bunlar RTUumlK gibi iletişim ve enformasyon alanıyla ilgili kurumlar Rekabet Kurulu gibi piyasa ekonomisi alanıyla ilgili kurumlar idareyi denetlemekle goumlrevli ldquokamu denetccedilisirdquo ve ldquoarabulucurdquo gibi ad-lar verilen genel nitelikteki kurumlardır

neler oumlğrendik

1 Aşağıdakilerden hangisi Anayasada kişinin hakları ve oumldevleri boumlluumlmuumlnde duumlzenlenmiştirA Toplantı ve goumlsteri yuumlruumlyuumlşuuml duumlzenleme hakkıB Sendika kurma hakkıC Eğitim ve oumlğrenim hakkıD Dilekccedile hakkıE Kamu hizmetlerine girme hakkı

2 ldquoKişinin devlet tarafından ihlal edilmemesi ve dokunulmaması gereken oumlzel alanının sınırlarını belirleyen huumlrriyetlererdquo ne ad verilirA Negatif statuuml haklarıB Pozitif statuuml haklarıC Aktif statuuml haklarıDDayanışma haklarıE Sosyal haklar

3 1982 Anayasasırsquona goumlre aşağıdaki hak ve huumlr-riyetlerden hangisi olağan doumlnem Cumhurbaşkan-lığı kararnamesi ile duumlzenlenebilirA Muumllkiyet hakkıB Konut hakkıC Dernek kurma huumlrriyetiDSeccedilme ve seccedililme hakkıE Din ve vicdan huumlrriyeti

4 Olağanuumlstuuml hallerde temel hak ve oumlzguumlrluumlk-ler iccedilin Anayasada oumlngoumlruumllmuumlş bulunan aşağıdaki guumlvencelerden hangisi kaldırılabilirA Kimse duumlşuumlnce ve kanaatlerini accedilıklamaya zor-

lanamazB Succedil ve cezalar geccedilmişe yuumlruumltuumllemezC Succedilluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya ka-

dar kimse succedillu sayılamazDKimse dini inanccedillarını accedilıklamaya zorlanamazE Dernek kurma oumlnceden izin alma şartına bağla-

5 1982 Anayasasırsquona goumlre temel hak ve huumlrri-yetlerin sınırlandırılması ile ilgili aşağıdaki ifadeler-den hangisi yanlıştır

A Sınırlama kanunla yapılmalıdırB Sınırlama Anayasanın ilgili maddelerinde belir-

tilen sebeplere dayanmalıdırC Olağanuumlstuuml hacircllerde oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine aykırı

sınırlamalar yapılabilir DSınırlama temel hak ve huumlrriyetlerin oumlzlerine

dokunmamalıdırE Sınırlama Anayasanın soumlzuumlne ve ruhuna uygun

olmalıdır

6 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yargıccedilları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Seccedilildikleri uumllkeden bağımsız olarak ccedilalışırlarB Dokuz yıl iccedilin seccedililirlerC Tekrar seccedililmeleri muumlmkuumln değildirDParlamenterler Meclisi tarafından seccedililirE Uumlye devletlerin yargıccedil seccediliminde aday goumlsterme

yetkisi yoktur

7 1982 Anayasasırsquona goumlre aşağıdakilerden hangisi ldquososyal ve ekonomik haklarrdquo boumlluumlmuumlnde duumlzenlenmemiştir

A Eğitim hakkıB Sosyal guumlvenlik hakkıC Muumllkiyet hakkıD Konut hakkıE Sağlık hakkı

8 Temel hak ve huumlrriyetlerin sınırlandırılması ile ilgili aşağıdaki kurallardan hangisi 1982 Anayasasına sonradan yapılan bir değişiklik ile eklenmemiştir

ASınırlama Lacircik Cumhuriyetin gereklerine uy-gun olmalıdır

B Sınırlama demokratik toplum duumlzeninin ge-reklerine uygun olmalıdır

C Sınırlama oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine uygun olmalıdırDSınırlama yalnızca ilgili maddelerdeki sebepler-

le dayalı olarak yapılabilirE Sınırlama temel hak ve huumlrriyetlerin oumlzlerine

dokunmamalıdır

9 Aşağıdakilerden hangisi dayanışma hakların-dan biri değildir

A Ccedilevre hakkıB İnsanlığın ortak malvarlığına saygı hakkıC Sosyal guumlvenlik hakkıDGelişme hakkıE Barış hakkı

10 ldquoSınırlamanın dayandığı amacı gerccedilekleştir-mek iccedilin aynı derecede etkili birden fazla tedbir varsa ilgili hak ve huumlrriyet accedilısından en yumuşak aracın seccedililmesirdquo aşağıdaki ilke veya kurallardan hangisinin gereğidirA Kanun ile sınırlama B Laik cumhuriyetin gerekleriC Oumlze dokunma yasağıD Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesiE Anayasanın ruhuna uygunluk

r oumlğ

Yanıtınız yanlış ise ldquo1982 Anayasasırsquonın Te-mel Hak ve Huumlrriyetleri Sınıflandırmasırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 A Yanıtınız yanlış ise ldquoUluslararası Duumlzeyde Korumardquo konusunu yeniden goumlzden geccediliri-niz

Yanıtınız yanlış ise ldquoTemel Hak ve Huumlrriyet-lerin Sınırlandırılmasının Şartlarırdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 B Yanıtınız yanlış ise ldquoTemel Hak ve Huumlrriyet-lerin Sınırlandırılmasının Şartlarırdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoSınıflandırmardquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 A Yanıtınız yanlış ise ldquo1982 Anayasasırsquonın Te-mel Hak ve Huumlrriyetleri Sınıflandırmasırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoTemel Hak ve Huumlrriyet-lerin Kullanılmasının Durdurulmasırdquo konu-sunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoYeni Sınıflandırmalarrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoSınırlama Oumllccediluumlluumlluumlk İl-kesine Uygun Olmalıdırrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Araştır 1

Negatif statuuml hakları devlete muumldahale etmeme oumldevi yuumlkleyen başka bir ifade ile devlet tarafından dokunulmaması gereken hakları ifade eder Bu hakların gerccedilekleşmesi iccedilin devletin bir şey yapmasına gerek yoktur ancak devlet uumlccediluumln-cuuml kişilerden gelecek muumldahaleleri durdurmakla yuumlkuumlmluumlduumlrYaşama hakkı din ve vicdan huumlrriyeti duumlşuumlnce huumlrriyeti kişi dokunulmazlığı konut do-kunulmazlığı ve işkence yasağı gibi huumlrriyetler negatif statuuml haklarına oumlrnek verilebilir Bu haklar nitelikleri gereği kendiliğinden ya da kişinin kendisi tara-fından gerccedilekleştirilen haklardır Oumlrneğin kişinin konutuna guumlvenlik guumlccedilleri hukukun izin verdiği haller dışında girmezlerse bu hak gerccedilekleşmiş olur

Araştır 2

Anayasarsquoda temel hak ve huumlrriyetler ile ilgili olarak doğuştan sahip olunan ldquodokunulmaz devredilmez vazgeccedililmez temel hak ve huumlrriyetlerrdquo ifadeleri kullanılmıştır Ancak Anayasanın ldquobu Anayasadaki temel hak ve huumlrriyetler-denrdquo ifadesini tercih etmesi aslında pozitivist hak anlayışının kabul edildiğini goumlstermektedir Anayasa ayrıca hakları ve oumldevleri birlikte duumlzenlemiştir

Araştır 3

Anayasanın sosyal ve ekonomik haklar boumlluumlmuumlnde ailenin korunması ve ccedilo-cuk hakları eğitim ve oumlğrenim hakkı ve oumldevi ccedilalışma ve soumlzleşme huumlrriyeti dinlenme hakkı sendika kurma hakkı sendikal faaliyet toplu iş soumlzleşmesi grev hakkı ve lokavt uumlcrette adalet sağlık ccedilevre ve konut hakkı sosyal guumlven-lik hakkı gibi huumlrriyetler yer almıştır

Araştır 4

Oumllccediluumlluumlluumlk ilkesinin elverişlilik gereklilik ve oranlılık şeklicircnde uumlccedil unsuru vardır Elverişlilik sınırlamada başvurulan aracın sınırlama amacını gerccedilek-leştirmeye elverişli yani uygun olmasını ifade eder Buna goumlre sınırlamada başvurulan tedbirin (oumlrneğin sokağa ccedilıkma yasağı) ulaşılmak istenen sonuca (kamu duumlzeninin korunması) bir katkıda bulunması ccediloumlzuumlm getirmesi gerekir Gereklilik sınırlamanın dayandığı amacı gerccedilekleştirmek iccedilin aynı derecede etkili birden fazla tedbir varsa ilgili hak ve huumlrriyet accedilısından en yumuşak aracın seccedililmesi anlamına gelir Oumlrneğin oumlğretim harcını yatırmayan yuumlkse-koumlğretim oumlğrencilerinin uyarılması veya geccedilici olarak uzaklaştırılmaları har-cı oumldemelerini sağlayabiliyorsa doğrudan kayıtlarının silinmesi biccedilimindeki bir tedbire başvurulması gereksizdir Oranlılık ise sınırlandırmayla ulaşılmak istenen amaccedil ile sınırlandırmada başvurulan aracın oumllccediluumlsuumlz bir oran iccedilinde bulunmaması demektir Oumlrneğin kamu duumlzeninin korunması amacıyla gece saatlerinde sokağa ccedilıkma yasağı uygulanması yeterli oluyorsa 24 saat sokağa ccedilıkma yasağı uygulanması oumllccediluumlluumlluumlk ilkesine aykırı olacaktır

Araştır 5

Temel hakların koumltuumlye kullanılması yasağına ilişkin 14rsquouumlncuuml maddede yapılan değişiklikle koumltuumlye kullanma sayılan hak kullanma biccedilimleri sayı olarak azal-tılmıştır Ayrıca kişilerin yanı sıra devletin de temel hakları yok etmesi ve sınır-lama yetkisini koumltuumlye kullanması yasaklanmıştır 14 maddenin ilk metninde yer alan ve bireylerin amaccedillarına youmlnelik yasaklamalar getiren ifadeler yerine koumltuumlye kullanmanın bir faaliyet olması gerektiği de belirtilmek istenmiştir

Araştır 6

Anayasaya goumlre olağanuumlstuuml hacircl doumlnemlerinde temel hak ve huumlrriyetlerin kıs-men veya tamamen durdurulması veya bunlar iccedilin Anayasada oumlngoumlruumllen guumlvencelere aykırı tedbirlerin alınması muumlmkuumlnduumlr Ancak bu doumlnemlerde dahi dokunulamayacak bazı haklar vardır Buna goumlre savaş seferberlik veya olağanuumlstuuml hallerde dahi savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen oumlluumlmler dışında kişinin yaşama hakkına maddicirc ve manevicirc varlığının buumltuumln-luumlğuumlne dokunulamaz kimse din vicdan duumlşuumlnce ve kanaatlerini accedilıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı succedillanamaz succedil ve cezalar geccedilmişe yuumlruumltuumlle-mez succedilluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse succedillu sayılamazrdquo

Araştır 7

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yargıccedilları her soumlzleşmeci devlet iccedilin o dev-letccedile oumlnerilen uumlccediler aday arasından Parlamenterler Meclisi tarafından seccedililir Yargıccedillar seccedilildikleri uumllkeden bağımsız olarak ccedilalışırlar Mahkeme Soumlzleşmeci tarafların sayısına eşit sayıda yargıccediltan oluşur Yargıccedillar dokuz yıl iccedilin seccedililirler ve goumlrev suumlreleri 70 yaşında sona erer Tekrar seccedililmeleri muumlmkuumln değildir

Erdoğan Mustafa (2001) Anayasal Demokrasi 4Baskı Ankara

Erdoğan Mustafa (2003) Tuumlrkiyersquode Anayasalar ve Siyaset Ankara

Erdoğan Mustafa ldquoAnayasa Değişiklikleri Ne Getiriyorrdquo httpwwwliberal-dtorgtratat-me35htm

Hazır Hayati (2004) Anayasa Hukuku Ankara

Kapani Muumlnci (1981) Kamu Huumlrriyetleri Ankara

Kuzu Burhan (1990)1982 Anayasasının Temel Nitelikleri ve Getirdiği Yenilikler İstanbul

McWhinney Edward (1981) Constitution-making Principles Process and Practice Toronto

Sabuncu Yavuz (2005) Anayasaya Giriş Ankara

Sağlam Fazıl (1982) Temel Hakların Sınırlanması ve Oumlzuuml Ankara

Tanoumlr Buumllent (1991) Tuumlrkiyersquonin İnsan Hakları Sorunu Cilt 1 İstanbul

Uygun Oktay (1992) 1982 Anayasasında Temel Hak ve Oumlzguumlrluumlklerin Genel Rejimi İstanbul

Kaynakccedila

Boumlluumlm 4

Huumlkucircmet Sistemi ve Devletin Hukuki Fonksiyonları

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Parlamenter Sistem bull Meclis Huumlkucircmeti Sistemi bull Başkanlık Sistemi bull Yarı Başkanlık Sistemi bull Kuvvetler Ayrılığı bull Yuumlruumltme bull Yargı

1Huumlkucircmet Sistemi1 Parlamenter sistem ve başkanlık sitemini

karşılaştırabilme2 Tuumlrk huumlkucircmet sistemini değerlendirebilme 2

Devletin Hukuki Fonksiyonları3 Yasama fonksiyonunu şekli ve maddi

kritere goumlre tanımlayabilme

oumlğre

ccedilıkt

ıları

GİRİŞAnayasa hukukunda huumlkucircmet sistemleri ya-

sama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilişkilerine goumlre tasnif edilmektedir Buna goumlre ya-sama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin yasama organında toplandığı meclis huumlkucircmeti sisteminden yasama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin sert bir şekilde ayrıldığı başkanlık sitemine kadar farklı huumlkucircmet sistemle-rinin tasnif edilmesi muumlmkuumlnduumlr

Bu boumlluumlmde başkanlık sistemi parlamenter huumlkucircmet sistemi meclis huumlkucircmeti sistemi ve yarı-başkanlık sistemi ile ilgili accedilıklamalar yapıldıktan son-ra genel olarak huumlkucircmet sistemleri ve Tuumlrk huumlkucircmet sistemi değerlendirilecektir Son olarak ise devletin hukuki fonksiyonlarının tasnifi ve 1982 Anayasasırsquonın yasama yuumlruumltme ve yargı fonksiyonlarını nasıl paylaş-tırdığı konusu uumlzerinde durulacaktır

HUumlKUcircMET SİSTEMİ

Genel Olarak Huumlkucircmet SistemleriYasama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin birbiriyle

ilişkileri pozitif anayasa hukukunda huumlkucircmet sis-temleri tasnifinin dayandığı temeli oluşturur (Oumlz-budun 1998 301) Bu ilişkilerin niteliğine goumlre huumlkucircmet sistemleri başkanlık sistemi parlamenter huumlkucircmet sistemi meclis huumlkucircmeti sistemi ve yarı-başkanlık sistemi biccediliminde tasnif edilmektedir

Başkanlık Sisteminin OumlzellikleriBaşkanlık sisteminin tipik modeli Amerikan

başkanlık sistemidir Ayrıca Kosta Rika Venezue-la Kolombiya Peru Filipinler Arjantin Uruguay Brezilya Şili ve diğer bazı uumllkelerde de başkanlık sistemi uygulanmaktadır Amerikan başkanlık sis-teminin temel oumlzellikleri şunlardır

1 Başkanlık sistemi sert kuvvetler ayrılığı il-kesine dayanır Yasama ve yuumlruumltme kuvvet-leri birbirinden kesin olarak ayrılmıştır

2 Başkanlık sisteminde yuumlruumltme yetkisi halk tarafından seccedililen başkana yasama yetkisi ise parlamentoya aittir Yasama ve yuumlruumltme birbirinden bağımsız olup aynı kişiler her iki organda goumlrev alamazlar

3 Başkanlık sisteminde başkan yuumlruumltme yet-kisinin tek sahibidir Dolayısıyla yuumlruumltme tek-başlı (monist) karakterlidir Bu sistem-de başbakan yoktur Başkanlık sisteminde yuumlruumltme yetkisinin kaynağı tek kişi olmakla birlikte başkanın ldquosekreterrdquo adı verilen ba-kanları danışmanları ve diğer goumlrevliler yuuml-ruumltme yetkisinin kullanılmasına katılırlar

4 ABD ve diğer bazı uumllkelerin başkanlık sistemlerinde başkan yasama organını fes-hedemez yasama organı da guumlvensizlik oyuyla başkanının goumlrevine son veremez Tuumlrkiye modeli başkanlık sisteminde ise parlamento veya başkan her iki organın seccedilimlerinin birlikte yenilenmesine karar verebilmektedir

5 Amerikan başkanlık sisteminde federal sistemin de etkisiyle yasama ve yuumlruumltme arasındaki ilişkilerde kopukluğu gidermek uumlzere bir ldquokontrol ve dengerdquo sistemi ge-liştirilmiştir Yuumlruumltmenin bazı işlemleri oumlrneğin uumlst duumlzey youmlneticilerin atanması Senatonun onayına bağlıdır Buna karşılık Başkanın da Kongrede kabul edilen kanun-ları veto etme yetkisi vardır

Parlamenter Huumlkucircmet Sisteminin Oumlzellikleri

Avustralya Avusturya Belccedilika Kanada Da-nimarka Almanya İzlanda İrlanda İsrail İtalya Japonya Luumlksemburg Hollanda Yeni Zelanda Norveccedil İsveccedil İngiltere ve diğer birccedilok uumllkede uy-gulanan parlamenter huumlkucircmet sisteminin temel oumlzellikleri şunlardır

1 Parlamenter huumlkucircmet (kabine huumlkucircmeti) yuumlruumltme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu oldu-ğu huumlkucircmet sistemidir Huumlkucircmet yasama organına karşı sorumludur yani yasama organının guumlvenine dayanır ve guumlvensizlik oyuyla goumlrevinden uzaklaştırılabilir Buna karşılık devlet başkanının da meclisi fes-hetme yetkisi vardır

Başkanlık sisteminde yasama ve yuumlruumltme organlarının birbirinin goumlrevine son ver-mesi aynı kişinin her iki organda goumlrev alması muumlmkuumln değildir

2 Parlamenter sistemde yuumlruumltme organı iki-başlı (duumlalist devlet başkanı ve başbakan)dır Cumhuriyetlerde devlet başkanı cum-hurbaşkanı monarşilerde ise huumlkuumlmdardır Bununla birlikte yuumlruumltmede asıl yetkinin yasama organına karşı sorumlu olan bakan-lar kuruluna ait olduğu kabul edilmektedir

3 Parlamenter huumlkucircmet sisteminde devlet başkanının siyasal sorumluluğu yoktur Dolayısıyla devlet başkanının goumlrevine par-lamento veya başka bir anayasal organının son vermesi muumlmkuumln değildir Devlet baş-kanının goumlrevinden uzaklaştırılmasının tek yolu vatana ihanet veya anayasayı ihlal gibi ağır succedillardan dolayı cezai sorumluluğunun ortaya ccedilıkarılmasıdır

4 Parlamenter huumlkucircmet sisteminde başba-kan yasama organı iccedilinden seccedililir Bakanlar kurulu uumlyelerinin dışarıdan da seccedililme-si muumlmkuumln olmakla birlikte ccediloğunlukla bunlar da yasama organın iccedilinden seccedililirler Dolayısıyla başkanlık sisteminden fark-lı olarak parlamenter sistemde aynı kişiler hem yasama hem de yuumlruumltme organı iccedilinde goumlrev alabilmektedirler

5 Parlamenter sistemde başbakan ve kabine kolektif bir yuumlruumltme organıdır

Meclis Huumlkucircmeti Sisteminin Oumlzellikleri

1921 Anayasası doumlneminde Tuumlrkiyersquode de uygulanan meclis huumlkucircmeti sistemi guumlnuumlmuumlz-de İsviccedilrersquode uygulanmaktadır İsviccedilre Meclis huumlkucircmeti sisteminin başlıca oumlzellikleri şunlardır

1 Meclis huumlkucircmeti sistemi kuvvetler birli-ği ve meclisin uumlstuumlnluumlğuuml ilkesine dayanır Yasama ve yuumlruumltme yetkilerinin mecliste toplandığı bu sistemde yuumlruumltme ayrı bir kuvvet olarak kabul edilmemektedir

2 İki meclisten (Ulusal Meclis ve Devletler Meclisi) oluşan Federal Meclisin doumlrt yıl iccedilin seccediltiği eşit yetkilere sahip yedi kişilik Federal Konsey kolektif bir şekilde yuumlruumltme goumlrevini yerine getirir

3 Yuumlruumltme goumlrevini uumlstlenen Federal Konsey Meclisin emirleri doğrultusunda ve Meclis adına bu goumlrevi yuumlruumltuumlr

4 Yuumlruumltme organının Meclis uumlzerinde fesih dahil hiccedilbir yetkisi bulunmamaktadır Buna karşılık Meclis yuumlruumltme organının goumlrevine her an son verebilir

5 Devlet başkanlığı makamının bulunmadığı bu sistemin uygulandığı İsviccedilrersquode Federal Meclis Federal Konsey uumlyelerinden birisini bir yıllığına Federal Konsey başkanı olarak seccediler ve bu kişi aynı zamanda temsili yetki-lere sahip devlet başkanlığı goumlrevini de yuuml-ruumltuumlr

6 Muhalefet kurumunu iccedilermeyen meclis huumlkucircmeti sisteminde parlamentodaki buuml-tuumln oumlnemli siyasal gruplar yuumlruumltme iccedilinde de temsil imkacircnı elde etmektedirler

Yarı-Başkanlık Sisteminin OumlzellikleriYaygın ismiyle yarı-başkanlık sistemi başkanlık

sistemiyle parlamenter sistemin bazı unsurlarını birleştiren bir ldquoarardquo ya da ldquomelezrdquo rejim olarak ka-bul edilmektedir Buna goumlre yarı-başkanlık siste-mi cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seccedililmesi ve oumlnemli anayasal yetkilere sahip olması bakımından başkanlık sistemine yasama organına karşı sorumlu bir başbakan ve bakanlar kurulunun varlığından dolayı da parlamenter huumlkucircmet sis-temine benzemektedir Yarı-başkanlık sisteminin varlığı iccedilin cumhurbaşkanının halk tarafından se-ccedililmesi tek başına kullanabileceği oumlnemli anayasal yetkilerinin bulunması ve cumhurbaşkanı ile aynı politikaları benimseyen bir parlamento ccediloğunluğu-nun guumlvenine dayanan bir başbakan ve kabinenin bulunması gerekir (Bk Oumlzbudun 1993 139-140 Hague and Harrop 2001 245) Cumhurbaşka-nı halk tarafından seccedililmekle birlikte yetkileri oumlnemsiz ve sembolikse ya da yetkileri geniş olup da bunların kullanılması uumllkenin siyasal kuumlltuumlruuml ve anayasa gelenekleri nedeniyle muumlmkuumln değilse bu sistemin aslında bir parlamenter rejim olduğunu

Meclis huumlkucircmeti sistemi meclisin uumlstuumln-luumlğuuml ve kuvvetler birliği ilkelerine dayanır

Yarı-başkanlık sisteminde halk tarafından seccedililen ve oumlnemli anayasal yetkilere sahip bir cumhurbaşkanı ile yasama organına karşı sorumlu bir başbakan ve bakanlar kurulu vardır

kabul etmek gerekir Oumlrneğin Avusturya İrlanda ve İzlanda bu tuumlr parlamenter rejimlere sahiptirler (Oumlzbudun 1993 139-140) Bir rejimin parla-menter ya da yarı-başkanlık rejimi olması cum-hurbaşkanının anayasal yetkilerine ve bunların ne oumllccediluumlde kullanıldığına bağlıdır Parlamentoda cumhurbaşkanının da mensup olduğu bir siyasal ccediloğunluğun bulunması sistemin yarı-başkanlık karakterini guumlccedillendirecektir Bir uumllkede buumltuumln bu şartlar zaman zaman değişebileceğinden huumlkucircmet sisteminin de yarı-başkanlık ve parlamenter rejim arasında gidip gelmesi muumlmkuumlnduumlr (Oumlzbudun 1993 140) Yarı-başkanlık sisteminin başlıca oumlr-neği olarak bilinen Fransız huumlkucircmet sisteminin 1958rsquoden bu yana daha ccedilok bir yarı-başkanlık siste-mi gibi işlediği parlamenter sisteme benzeyen kısa bir doumlnemin de (1986-1988) yarı-başkanlığa yeni-den doumlnuumlşuuml hazırladığı kabul edilmektedir (Vedel 1993 96)

Huumlkucircmet Sistemlerinin Değerlendirilmesi

Huumlkucircmet sistemi hakkındaki tercihlerin ge-nellikle birbirinin karşıtı olarak goumlruumllen başkanlık sistemi ile parlamenter huumlkucircmet sistemi uumlzerin-de yoğunlaştığı goumlruumllmektedir

Başkanlık sistemi bazı youmlnleriyle ccediloğunlukccedilu demokrasi bazı youmlnleriyle de ccediloğulcu demokrasi modeline yakındır Buna goumlre başkanlık sistemin-de yuumlruumltme guumlcuumlnuumln tek bir kişide toplanması ve kabinenin tamamen başkana yakın ya da partisine mensup kimselerden oluşması bu sisteme ccediloğun-lukccedilu bir nitelik verir Ancak başkanlık sisteminin oumlnemli bir unsuru olan sert kuvvetler ayrılığı baş-kanın yasama organının kararları uumlzerindeki etkisi-ni sınırladığından sistemi ccediloğulcu modele yaklaş-tırır Sert kuvvetler ayrılığındaki yetki paylaşımı birccedilok konuda uzlaşmayı zorunlu kılar Ayrıca başkanlık sisteminde yuumlruumltme koalisyonlarına ge-rek olmaması ve başkanlık makamının boumlluumlnmez-liği ccediloğunlukccedilu eğilimleri guumlccedillendirir (Oumlzbudun 1993 138-139)

Parlamenter huumlkucircmet sisteminde de ccediloğun-lukccedilu unsurlara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Ccediloğun-luk seccedilim sistemi ve iki-parti sistemi gibi unsurlarla birleşen bir parlamenter huumlkucircmet sisteminin İn-giltere oumlrneğinde goumlruumllduumlğuuml gibi tek bir partinin parlamento ccediloğunluğuna dayalı guumlccedilluuml huumlkucircmetleri ortaya ccedilıkarması doğal olarak huumlkucircmetlerin uz-

laşma gereği duymamasına yol accedilacaktır ldquoBaşba-kanlık sistemirdquo olarak adlandırılan bu parlamenter huumlkucircmet modelinde aynı liderin (başbakan) youmlne-timindeki kabine ve parlamento ccediloğunluğu par-lamenter sistemin iş birliğine dayalı işleyişi iccedilinde diledikleri gibi hareket edebilirler Boumlyle bir sistem sert kuvvetler ayrılığından dolayı uzlaşmayı gerek-tiren başkanlık sisteminden daha fazla ccediloğunlukccedilu bir demokrasi uygulamasını ortaya ccedilıkaracaktır Buna karşılık nisbi temsil ccedilok-parti sistemi ve ko-alisyon zorunluluğunun bulunduğu bir parlamen-ter sistemde uzlaşma sistemin işleyişi iccedilin vazge-ccedililmezdir Uzlaşma alanları ve yoğunluğu arttıkccedila ccediloğulcu demokrasiye daha ccedilok yaklaşılacaktır

Genel olarak ccediloğulcu demokrasiye daha yakın olduğu kabul edilen parlamenter huumlkucircmet siste-minin başkanlık sistemine oranla demokrasinin yerleşmesine daha fazla elverişli olduğu ileri suumlruumll-mektedir Buna goumlre başkanlık sisteminde yasama organının yanı sıra başkanın da halk tarafından seccedililiyor olması sistemde bir ldquoccedilift meşrulukrdquo doğu-racak bu ise eşit derecede demokratik meşruluk sahibi olduğunu ileri suumlrebilecek iki farklı organ arasında uyuşmazlık ccedilıkması durumunda parla-menter rejimdeki guumlvensizlik oyu veya meclisin feshi gibi mekanizmaların bulunmaması nede-niyle sistemin işleyişinde tıkanmalara yol accedilacak-tır (Oumlzbudun 1993 140-141 Linz 1993 118) Oumlte yandan Latin Amerika uumllkelerinde olduğu gibi başkanla yasama meclisi uumlyelerinin farklı se-ccedilim ccedilevrelerinde ve farklı seccedilim sistemleriyle seccedilil-melerinin başkanla parlamentonun farklı siyasal guumlccedillerin denetiminde olmasına yol accedilarak sorunu ağırlaştıracağına işaret edilmektedir (Oumlzbudun 1993 141) Buna karşılık yasama meclisi uumlyeleri-nin nisbi temsille seccedililmesinin başkana her somut konuda ayrı ayrı oluşacak ccediloğunluklarla parlamen-to karşısında etkin bir youmlnetim imkacircnı vereceğini savunan goumlruumlşler de mevcuttur (Bk Vedel 1993 100) Ancak bu goumlruumlşuumln burada nisbi temsilin di-siplinli partileri teşvik edici oumlzelliğini dikkate alma-dığı goumlruumllmektedir ki başkanın muhalif disiplinli partilerden destek alması ccediloğunlukla daha zordur Bununla birlikte başkanlık sisteminin katı disip-linli partileri zamanla yumuşatarak ılımlılaştırması da muumlmkuumlnduumlr

Parlamenter rejimin başkanlık sistemi karşısın-da bir uumlstuumlnluumlğuuml olarak başkanlık sisteminde baş-kanın kamuoyunun desteğini kaybetmesi hacirclinde başkanın goumlrev suumlresinin değişmez nitelikte oluşu ve

seccedilim yapılmasının muumlmkuumln olmamasına karşı-lık parlamenter rejimde huumlkucircmetin kamuoyunun desteğini kaybetmesi hacirclinde yeni bir huumlkucircmetin kurulması ya da seccedilimlerin yenilenmesi yollarına başvurulmasının muumlmkuumln olması goumlsterilmekte-dir Başkanı anayasal mekanizmalarla goumlrevinden uzaklaştıramayan muhalefetin anayasa-dışı yolla-ra başvurması tehlikesi ortaya ccedilıkabilir Başkanın goumlrev suumlresinin sınırlı olması yeniden seccedililmesi-nin guumlccedil olduğu durumlarda başkanı muhalefetle ccedilatışmayı goumlze alacak biccedilimde politikalarını acele ve sabırsızca uygulayarak bir an oumlnce sonuccedil alma duumlşuumlncesine sevk edebilir Parlamenter rejimde ise iktidardaki siyasal partinin gelecek seccedilimleri de ka-zanma uumlmidiyle daha rahat ccedilalışacağı duumlşuumlnuumllebilir (Oumlzbudun 1993 142-143) Ancak bu varsayım-ların tam aksinin gerccedilekleşmesi de muumlmkuumlnduumlr Şoumlyle ki parlamenter sistemde iktidardaki siyasal partinin yeniden seccedililebilmek iccedilin uumllke yararına uzun vadeli ciddi icraatlar yapmak yerine kısa va-deli oportuumlnist bir tutumla yanlış politikalar izle-mesi soumlz konusu olabilir Goumlrev suumlresi sınırlı olan bir başkan ise yeniden seccedililme sorunu bulunmadığı iccedilin seccedilim baskısından uzak bir şekilde daha is-tikrarlı politikaları uygulamaya koyabilir Oumlte yan-dan başkanlık sisteminde huumlkucircmet bunalımları yaşanmazken parlamenter sistemde yasama organı iccedilinde guumlccedilluuml bir ccediloğunluğun bulunmadığı hacircllerde huumlkucircmet istikrarsızlıkları ortaya ccedilıkabilir (Lijphart 48-50)

Başkanlık sisteminde seccedilimlerin toptan kazan-ma ya da kaybetme başka bir ifadeyle ldquoya hep ya hiccedilrdquo (zero-sum) karakteri politikanın kutuplaşma-sına ve siyasal muumlcadelenin sertleşmesine yol accedila-bilir Buna karşılık parlamenter rejimde iki seccedilim arasında ccedileşitli huumlkucircmet imkacircn ve ihtimallerinin bulunması sistemin daha ılımlı ve uzlaşmaya da-yalı bir ortamda işlemesini kolaylaştırır (Oumlzbu-dun 1993 142 Linz 1993 127-128) Ancak parlamenter sistemde iki seccedilim arasında değişik huumlkucircmet ihtimallerinin soumlz konusu olabilmesi bazen de muhalefetin huumlkucircmeti duumlşuumlrebilmek iccedilin gereksiz ve sert muhalefet yapmasına ya da siyasal ahlak accedilısından uygun olmayan youmlntemlere baş-vurmasına yol accedilabilir Oysa başkanlık sisteminde başkanı değiştirmek muumlmkuumln olmadığından mu-halefetin en azından bir suumlre başkana şans tanıya-rak yeni seccedilimler oumlncesine kadar ılımlı bir davranış iccediline girmesi beklenebilir

Başkanlık seccedilimlerinin ldquoya hep ya hiccedilrdquo oumlzelli-ğinin başkan adaylarını marjinal oyları elde ede-bilmek iccedilin aşırı gruplara oumlduumln vermeye sevk edebileceği bunun ise siyasal muumlcadeleyi daha da kutuplaştıracağına işaret edilmektedir Bu neden-ledir ki başkanlık sisteminin Amerikarsquoda olduğu gibi ideolojik katılığın bulunmadığı partilerin zayıf ve disiplinsiz olduğu politikaya ccedilıkar sağla-ma duumlşuumlncesi ve yerel sorunların egemen olduğu toplumlarda başarılı olabileceği ileri suumlruumllmektedir (Oumlzbudun 1993 143-144) Ancak bu goumlruumlşlerin aşırı uccedilların bulunduğu bir toplumda bu grupların desteğini almayı başarabilen bir başkanın bunların merkeze yaklaşmasına ve giderek ılımlı bir nitelik kazanmalarına katkıda bulunabileceğini goumlzardı et-tiği soumlylenebilir

ABD başkanlık Fransa ve Finlandiya ise yarı-başkanlık sistemine sahiptir Ancak bu uumllkelerin başkanlık ya da yarı-başkanlık olarak adlandırılan huumlkucircmet sistemleri arasında oldukccedila oumlnemli fark-lar bulunmaktadır Finlandiyarsquoda cumhurbaşkanı ile başbakanın hemen hemen eşit yetkilere sahip olmaları bu modelin başkanlık sistemi ve parla-menter rejim arası karma bir sisteme sahip oldu-ğu biccediliminde yorumlanmaktadır Yarı-başkanlık olarak adlandırılan Fransa modeli ise unsurları ve işleyişi bakımından farklı oumlzellikler goumlstermektedir Fransız modelini Amerikan modelinden ayıran başlıca oumlzellikler kuvvetler ayrılığı yerine iş birliği-nin bulunması cumhurbaşkanının goumlrev suumlresinin uzunluğu yuumlruumltmenin cumhurbaşkanının guumlccedilluuml olduğu iki-başlı bir yapıya sahip olması yuumlruumltme-nin yasama organını feshedebilmesi gibi unsurlar-dır Parlamentoda kendisine yakın bir ccediloğunluğa sahip olduğu durumlarda Fransız Cumhurbaşka-nı Amerikan Başkanından accedilıkccedila ccedilok daha guumlccedilluuml olmaktadır Dolayısıyla Fransız modeli yarı-baş-kanlık sistemi genel olarak ccediloğunlukccedilu demokrasi modeline daha uygun duumlşer Bazı BDT uumllkelerinde Fransız modeline sıcak bakılmasının bir nedeni de bu olabilir

Yakın zamanda demokrasiye geccediliş yapan uumllke-lerden Latin Amerika uumllkelerinin başkanlık siste-mini Guumlney ve Doğu Avrupa uumllkelerinin ise par-lamenter huumlkucircmet sistemini veya yarı-başkanlık sistemini tercih ettikleri goumlruumllmektedir (Bk Oumlzbu-dun 1993 144)

Bir huumlkucircmet modelinin yarı-başkanlık sistemi olarak kabul edilebilmesi iccedilin ldquocumhurbaşkanının

doğrudan doğruya halk tarafından seccedililmesi par-lamentoya karşı sorumlu bir başbakan ve bakanlar kurulunun varlığı ve cumhurbaşkanının başba-kan ve ilgili bakanların karşı-imzaları olmaksızın tek başına kullanabileceği oumlnemli anayasal yetki-lerinin bulunmasırdquo gerekir (Oumlzbudun 1993 144-145) Cumhurbaşkanının yetkileri bakımından en oumlnemli kriter ise ldquoyasama meclisini fesih ve meclisin guumlvenini taşımaya devam eden bir huumlkucircmeti azilrdquo yetkisidir Fesih yetkisinin birtakım şartlara bağlı olup olmadığı da oumlnemlidir Buna goumlre cumhur-başkanlarının halk tarafından seccedililmesini oumlngoumlren ve onlara oumlnemli yetkiler tanıyan 1976 Portekiz ve 1991 Romanya anayasaları yarı-başkanlık sistemini benimsemiştir Bulgaristan ve Polonyarsquoda cumhur-başkanı halkccedila seccedililmekle birlikte oumlnemli yetkilere sahip olmadığından Yunanistan Macaristan Ccedile-koslovakya ve Arnavutluk (Elster 1991 459) ise cumhurbaşkanları oumlnemli yetkilere sahip olmakla birlikte halk tarafından seccedililmediklerinden bu uumll-keler yarı-başkanlık değil parlamenter sisteme sa-hiptirler Monarşinin geccedilerli olduğu İspanyarsquoda ise parlamenter sistem yuumlruumlrluumlktedir

Tuumlrk Huumlkucircmet Sistemi

Genel AccedilıklamaTuumlrkiyersquode 1961 ve ilk duumlzenlemesinde 1982

Anayasası parlamenter huumlkucircmet sistemini benim-semiştir 1961 Anayasasırsquonda Cumhurbaşkanının Cumhuriyet Senatosuna ve Anayasa Mahkemesine uumlye seccedilmek Anayasa Mahkemesinde iptal davası accedilmak gibi tek başına kullanabileceği bazı yetkileri bulunmaktaydı Ancak Cumhurbaşkanının Mec-lisccedile seccedililmesi ve Fransız Cumhurbaşkanına benzer yetkilere sahip olmaması bu doumlnemde huumlkucircmet sisteminin parlamenter sistem olduğu konusun-da herhangi bir kuşkuya yer bırakmamıştır 1982 Anayasası ise ilk duumlzenlemesinde siyasal sorum-luluğu bulunmayan Cumhurbaşkanının yasama yuumlruumltme ve yargı alanındaki yetkilerini parla-menter huumlkucircmet sisteminin mantığına aykırı ola-rak oldukccedila artırmıştır (AYm104) Bu doumlnemde Anayasarsquonın Cumhurbaşkanının hangi işlemleri tek başına yapabileceğini saymaması uygulama-da normalde parlamenter sistemde karşı-imza ile kullanılması gereken bazı yuumlruumltme yetkilerinin tek başına kullanılması sonucunu doğurmuştur 1982 Anayasasırsquonın ilk hali ile Cumhurbaşkanını guumlccedillen-

dirmesi anayasa hukukccediluları arasında huumlkucircmet sis-teminin tartışılmasına yol accedilmıştır (Bk Oumlzbudun 1998 302-307 Erdoğan 1993 90-96 Turhan 1989 163-173 Duran 1985) Aşağıda uumlzerinde durulacağı uumlzere 2007 Anayasa değişikliği nede-niyle 2014rsquote Cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililmesinin ardından sistem parlamenter sistem-den daha da uzaklaşmış 2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklik ile de parlamenter sistemden başkanlık (Cumhurbaşkanlığı) sistemine geccedililmesi kabul edilmiştir

1982 Anayasasırsquonın ilk duumlzenlemesinde Cum-hurbaşkanının Meclis tarafından seccedililmesi oumlngouml-ruumllmuumlştuuml Yetkili olmakla birlikte Cumhurbaşka-nının halk tarafından değil de Meclis tarafından seccedilildiği bir doumlnemde sistemin yarı-başkanlığa douml-nuumlşmesi muumlmkuumln değildi ve bu doumlnemde boumlyle bir eğilim de ortaya ccedilıkmamıştır Ancak 2007 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililmesi usuluuml kabul edilmiş bu değişiklikten sonra ilk halk tarafından seccedilim 10 Ağustos 2014rsquote gerccedilekleşmiştir Guumlccedilluuml yetkilere sahip Cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililme-ye başlanmasıyla birlikte 2017 Anayasa değişikli-ği ile kabul edilen başkanlık (Cumhurbaşkanlığı) sisteminin uygulamaya başladığı doumlneme kadar huumlkuumlmet sistemi yarı-başkanlığa benzer şekilde iş-lemiştir

2017 yılında Anayasa değişikliği ile kabul edi-len başkanlık (Cumhurbaşkanlığı) sistemi 24 Haziran 2018 tarihinde birlikte yapılan TBMM ve Cumhurbaşkanı seccedilimleriyle birlikte yuumlruumlrluumlğe girmiş bulunmaktadır Anayasada yeni huumlkuumlmet sistemi duumlzenlenirken yuumlruumltme organı iccedilin başkan yerine cumhurbaşkanı kelimesi kullanılmış olmak-la birlikte yeni huumlkuumlmet sistemi siyaset bilimi ve anayasa hukuku teorisi bakımından bir başkanlık sistemidir

Tuumlrk Huumlkucircmet Sisteminin Değerlendirilmesi

Cumhurbaşkanlığı (Başkanlık) Sistemi Oumlncesi Yuumlruumlrluumlkte Olan Huumlkucircmet Sistemi

Yukarıdaki accedilıklamalardan anlaşılacağı uumlzere 1982 Anayasası ilk duumlzenlemesinde Cumhurbaş-kanını ccedilok fazla guumlccedillendirmesine rağmen par-lamenter sisteme ağırlık veren bir model oumlngoumlr-muumlştuuml Ancak Anayasarsquoda 2007 yılında yapılan

değişiklikle kabul edilen ve ilk uygulaması Ağustos 2014rsquote gerccedilekleşen Cumhurbaşkanının halk tara-fından seccedililmesi youmlnteminin Cumhurbaşkanının Anayasal yetkileriyle birlikte duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde bu doumlnemde huumlkucircmet sistemini yarı-başkanlık mode-line yaklaştırdığı soumlylenebilir

Huumlkucircmet isteminin yarı-başkanlık gibi işleye-bilmesi halk tarafından seccedililen Cumhurbaşkanı ile Meclis ccediloğunluğunun (dolayısıyla huumlkucircmetin) aynı siyasi partieğilime mensup olması ve huumlkucircmetin Anayasal yetkilerini kullanmak isteyen Cumhur-başkanının uumlstuumln konumuna rıza goumlstermesi du-rumunda muumlmkuumln olabilir Buna karşılık Cum-hurbaşkanı ile Meclis ccediloğunluğunun farklı siyasi partilerdeneğilimlerden olması hacirclinde (Fransarsquoda cohabitation olarak adlandırılan durum) siyasal sistem Cumhurbaşkanı pasif konumda kalmayı kabullendiği oumllccediluumlde parlamenter sistem gibi iş-leyebilir 2014 ile 2018 yılları arasında huumlkuumlmet sistemi yarı-başkanlığa benzer bir şekilde işlemiş olmakla birlikte huumlkuumlmet sistemi ile ilgili bir de-ğişiklik yapılmamış olsaydı bu şartların değişmesi dolayısıyla da huumlkucircmet sisteminin de yarı-başkan-lık ve parlamenter rejim arasında gidip gelmesi muumlmkuumlnduuml Cumhurbaşkanı-huumlkucircmet ccedilatışması hacircllerinde ise sistemde gerginlik ve tıkanıklıkların olması ise kaccedilınılmazdı

Bu doumlnemde anayasanın parlamenter siste-me benzeyen huumlkuumlmleri şunlardır

1 Parlamenter rejimin en oumlnemli unsuru olan huumlkucircmetin parlamento karşısındaki si-yasal sorumluluğu kabul edilmişti

2 Bakanlar Kurulunun Cumhurbaşkanına karşı siyasal sorumluluğu yoktu ve Cumhur-başkanı Meclisin guumlvenine sahip başbakanı azledemiyordu

Anayasarsquoda bakanların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin yanı sıra başbakana karşı da sorumlu oldukları oumlngoumlruumllmuumlştuuml Ayrıca başbakana ba-kanların azlini Cumhurbaşkanından isteme yetkisi de tanınmıştı ldquoRasyonelleştirilmiş parlamentarizmrdquo youmlnuumlnde bir gelişme olarak kabul edilen bu huuml-kuumlmler başbakanı guumlccedillendirici niteliktedir

3 Anayasa yetkilerini artırmak suretiyle Cumhurbaşkanını klasik parlamenter sis-temlerden farklı olarak oldukccedila guumlccedillendir-miş olmakla birlikte parlamenter sistemin en oumlnemli unsurlarından olan Cumhurbaş-kanının siyasal sorumsuzluğu (huumlkucircmetin

duumlşuumlruumllmesinde olduğu gibi goumlrevine son verilememesi) ve bunun gereği olan karşı-imza kuralına yer vermişti

Genel oyla seccedililme youmlnteminin geccedilerli olduğu doumlnemde ise (Ağustos 2014rsquoten sonra) Cumhur-başkanının halka karşı sorumlu olduğu soumlylenebi-lir Ancak bu sorumluluk sadece ikinci defa aday olunması hacirclinde seccedilmen tarafından değerlendiri-lebileceğinden sınırlı bir (seccedilimsel) sorumluluk soumlz konusu olacaktır Yani halk başarılı bulmadığı bir cumhurbaşkanını ikinci defa seccedilmeyebilecektir

Bu doumlnemde Anayasarsquoda yer alan Cumhurbaş-kanının kararnameleri imzalama yetkisi (m104rsquouumln ilk hali [b] 12) her ne kadar karşı-imza kuralı ne-deniyle buumltuumln parlamenter sistemlerde devlet baş-kanlarınca kullanılan olağan bir yetki ise de halk tarafından seccedililmiş Cumhurbaşkanının bu yetkiyi kullanırken siyasi yerindelik accedilısından değerlendir-me yapması muumlmkuumlnduuml Kararnamelerin imzalan-maması oumlzellikle Cumhurbaşkanı ile Meclis ccedilo-ğunluğunun farklı siyasi partilerdeneğilimlerden olduğu doumlnemlerinde Cumhurbaşkanı-huumlkucircmet ccedilatışmasına yol accedilacak başlıca sorunlardan biri ol-ması ise her zaman muumlmkuumlnduuml

Bu doumlnemde Anayasanın yarı-başkanlık sis-temine benzeyen huumlkuumlmleri ise şunlardır

1 Anayasa Cumhurbaşkanının halk tara-fından seccedililmesi youmlntemini kabul etmişti (Muumllga m102)

2 Anayasa Cumhurbaşkanına genellikle par-lamenter sistemlerde goumlruumllmeyen olduk-ccedila oumlnemli yetkiler vermişti Bunlardan huumlkucircmet sistemi bakımından kritik oumlneme sahip goumlrev ve yetkiler şunlardır a Anayasaya goumlre ldquoyuumlruumltme yetkisi ve

goumlrevi Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından Anayasaya ve ka-nunlara uygun olarak kullanılır ve ye-rine getirilirrdquo (m8rsquoin ilk hali) ldquoCum-hurbaşkanı Devletin başıdır Bu sıfatla Tuumlrkiye Cumhuriyetini ve Tuumlrk Mille-tinin birliğini temsil eder Anayasanın uygulanmasını Devlet organlarının duumlzenli ve uyumlu ccedilalışmasını goumlzetirrdquo (m104rsquouumln ilk hali f1)

b Cumhurbaşkanı gerekli goumlrduumlğuuml haacircllerde Bakanlar Kuruluna başkanlık etmek veya Bakanlar Kurulunu başkan-lığı altında toplantıya ccedilağırmak yetkisi-

ne sahiptir (m104rsquouumln ilk hali [b] 3)c Cumhurbaşkanı Başkanlığında topla-

nan Bakanlar Kurulu kararıyla sıkıyouml-netim veya olağanuumlstuuml hacircl ilan etmek ve kanun huumlkmuumlnde kararname ccedilıkarmak yetkisine sahiptir (m104rsquouumln ilk hali [b] 11)

d Cumhurbaşkanı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken uumllkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılma-sına derhal karar verilmesinin kaccedilınıl-maz olması hacirclinde Tuumlrk Silahlı Kuv-vetlerinin kullanılmasına karar verebilir (m92f2 104 [b] 7)

e Anayasaya goumlre Cumhurbaşkanı uumlst duumlzey youmlneticiliklere (YOumlK uumlyeleri rektoumlrler HSK uumlyeleri) ve yargı organ-larına (Anayasa Mahkemesi Danıştay) atama yapar (m104 131 146 155 159) Cumhurbaşkanı bu youmlnetim ve yargı kuruluşlarının bazılarında uumlyele-rin tamamını bazılarında ise belli bir kısmını atamaktadır Yine bu atama-ların bir kısmı doğrudan bir kısmı da ilgili kurumların oumlnerisi ile olmaktadır Bu konu aşağıda Cumhurbaşkanı bah-sinde incelenecektir

3 Anayasa huumlkuumlmetin kurulamadığı veya guumlvenoyu alamadığı bazı hallerde diğer şartların da gerccedilekleşmesi durumunda par-lamento seccedilimlerinin Cumhurbaşkanınca ye-nilenmesi yetkisini kabul etmişti

Tuumlrkiyersquode belli doumlnemler dışında parlamenter sistemin başarılı olduğunu soumlylemek oldukccedila guumlccedil-tuumlr Zira Tuumlrkiyersquode siyasal sistemin işleyişindeki başlıca sorunlardan birisi huumlkucircmet istikrarsızlığı olmuştur Uumllkenin sosyal ve siyasal boumlluumlnme yapı-sı belli doumlnemler dışında tek parti ccediloğunluğuna dayalı huumlkucircmetlerin kurulmasını sağlayacak buumlyuumlk partilerin ortaya ccedilıkması iccedilin elverişli değildir Bu tuumlr toplumlarda eğer parlamenter rejim geccedilerliy-se koalisyon huumlkucircmetlerinin oluşturulması kaccedilı-nılmazdır Ancak koalisyonların başarısı tamamen partilerin ldquouzlaşmardquo yeteneğine bağlıdır Ağustos 2014rsquoten itibaren Cumhurbaşkanının halk tarafın-dan seccedililiyor olması nedeniyle huumlkuumlmet sisteminin karşılaşacağı bir diğer sorun da oumlzellikle farklı siya-si partilerden olması halinde her ikisi de genel oyla

seccedililmiş Cumhurbaşkanı ile huumlkuumlmet arasında or-taya ccedilıkabilecek ccedilatışma ihtimaliydi Bu da yine uz-laşma ile aşılabilecek bir sorundur Ne var ki Tuumlrk siyasal kuumlltuumlruumlnuumln başlıca zaaflarından birisi uzlaş-ma anlayışının gelişmemiş olmasıdır Bu nedenle ancak uzlaşma sağlandığı oumllccediluumlde parlamenter rejim ya da yarı-başkanlık sistemi iyi koumltuuml işleyebilirdi Bu gerekccedileyle 2017 Anayasa değişikliğiyle başkan-lık (CumhurbaşkanlığıTuumlrk Tipi Başkanlık) siste-mine geccedililmesinin kabul edilmiş olması yerindedir

2017 Anayasa Değişikliğine Goumlre Tuumlrk Huumlkucircmet Sistemi

Anayasaya goumlre yuumlruumltme yetkisi ve goumlrevi (m8) doğrudan halk tarafından seccedililen (m101) Cumhurbaşkanına aittir Cumhurbaşkanı Devlet başkanı sıfatıyla Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquoni ve Tuumlrk Milletinin birliğini temsil eder Anayasanın uygu-lanmasını Devlet organlarının duumlzenli ve uyumlu ccedilalışmasını temin eder (m104) Cumhurbaşkanı-nın başlıca yetkileri yuumlruumltme organı olarak goumlrev yapmak bakanları ve Cumhurbaşkanı yardımcıları ile uumlst kademe youmlneticilerini atamak belli sınırlar ccedilerccedilevesinde kararname ccedilıkarabilmek olağanuumlstuuml hacircl ilan etmek ve buumltccedile kanunu teklifini Meclise sunmaktır

Cumhurbaşkanı seccedilildikten sonra bir veya daha fazla Cumhurbaşkanı yardımcısı atayabilir (m1061) Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakan-ların milletvekili seccedililme yeterliliğine sahip olanlar arasından atanması gerekir Anayasaya goumlre Tuumlrki-ye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakan olarak atanırlarsa uumlyelikleri sona erer (m1064) Aynı şekilde bir milletvekili-nin Cumhurbaşkanı seccedililmesi durumunda Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeliği sona erer (m1014) Dolayısıyla aynı kişinin hem yasama hem de yuumlruumlt-me organında goumlrev alabilmesi muumlmkuumln değildir Cumhurbaşkanı buumltccedile kanunu teklifini Meclise su-nar bunun dışında Cumhurbaşkanı veya bakanlar TBMMrsquoye kanun teklifi sunamaz

Başkanlık sisteminin bir gereği olarak Anaya-sada Cumhurbaşkanının cezai ve hukuki sorum-luluğu da kabul edilmiş ve gerekli denetim me-kanizmaları oluşturulmuştur Cumhurbaşkanlığı sisteminde Cumhurbaşkanının halka karşı sisyasi sorumluğu da vardır Bu sorumluluk seccedilimler yo-luyla işleyecektir

Yasama yetkisi ise Anayasanın 7 maddesi-ne goumlre Tuumlrk Milleti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisinindir Kanun koymak değiştirmek ve kaldırmak buumltccedile ve kesinhesap kanun tekliflerini goumlruumlşmek ve kabul etmek para basılmasına ve sa-vaş ilacircnına karar vermek milletlerarası andlaşmala-rın onaylanmasını uygun bulmak genel ve oumlzel af ilacircnına karar vermek Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mecli-sinin goumlrev ve yetkileri arasındadır (m 87) Meclis ayrıca Meclis araştırması genel goumlruumlşme Meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini de kullanır (m981)

Temelde başkanlık sistemine ilişkin unsurları buumlnyesinde barındırmakla birlikte Tuumlrk huumlkuumlmet sisteminin (Cumhurbaşkanlığı sistemi) Amerikan başkanlık sisteminden bazı oumlnemli farklılıkları var-dır Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı seccedilimlerinin eşzamanlı olarak yapılması kuralı benimsenmiştir Bu ccedilerccedilevede TBMMrsquonin daha oumlnce 4 yıl olan seccedilim doumlnemi 5 yıla ccedilıkarılmış boumlylece yasama doumlnemi ve Cumhurbaşkanının goumlrev suumlresi eşitlenmiştir

Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi veya Cumhurbaşkanının kararıyla her iki organın birlikte seccedilimlerinin yenilenebil-mesi oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Başkanlık sisteminin oumlnemli dezavantajlarından biri de yasama ve yuumlruumltme ara-

sında ortaya ccedilıkabilecek uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml-nuumln olmamasıdır TBMM ve Cumhurbaşkanına gerekli goumlrmeleri halinde yasama ve yuumlruumltme or-ganlarını birlikte erken seccedilime goumltuumlrebilme yetki-sinin verilmesi bu organlar arasında ccedilıkabilecek krizlerin aşılmasına yardım edecektir Cumhurbaş-kanı iki turlu ccediloğunluk sistemine goumlre seccedililecektir Cumhurbaşkanı birinci turda seccedililemediği takdir-de iki hafta sonra en fazla oy alan iki adayın katıla-cağı ikinci turun yapılması oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Amerikan sisteminde Başkanın atamalarının Kongrenin onayına tabi olması Başkanı buumltuumlnuumly-le guumlccedilsuumlz hale getirdiğinden Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Cumhurbaşkanı ile Meclisin yetkileri ccedilatışmaya yol accedilmayacak şekilde ayrıştırılmıştır

Amerikan sisteminin en oumlnemli zaafı buumltccedilenin ka-buluumlnde Başkanın tamamen devre dışı olması nede-niyle yaşanan buumltccedilesiz kalma durumudur Tuumlrk siste-minde buumltccedilenin kabul edilmemesi halinde oumlnceki yılın buumltccedilesi belli bir artışla uygulanabilecektir

Tuumlrk Tipi Başkanlık Sisteminin hazırlanma-sında buguumln Amerikarsquoda guumlccedilluumlkle işleyen sıklık-la tıkanmalara yol accedilan ve revize edilmesi oumlnerilen Amerikan modelinin sorunlu oumlzelliklerinin kopya edilmeyerek Amerikan literatuumlruumlndeki sistemin ras-yonelleştirmesine youmlnelik oumlneriler de dikkate alına-rak oumlzguumln bir model geliştirilmiş olması olumludur

Başkanlık sisteminin genel oumlzelliklerini accedilıklayın

Parlamenter sistem ve baş-kanlık sisteminde yuumlruumltme organının yapısını karşılaş-tırın

Tuumlrk huumlkuumlmet sisteminin Amerikan başkanlık siste-minden ne gibi farklılıkları olduğunu arkadaşlarınıza anlatın

1 Parlamenter sistem ve başkanlık sitemini karşılaştırabilme2 Tuumlrk huumlkucircmet sistemini değerlendirebilme

DEVLETİN HUKUKİ FONKSİYONLARI

Kuvvetler Ayrılığı ve Fonksiyonlar Ayrılığı

Kuvvetler ayrılığı sistemini yasama yuumlruumltme ve yargının kendi alanlarında mutlak egemen ve ba-ğımsız oldukları şeklinde anlamak yanlıştır Dev-let kudretinin kullanılmasında başvurulan buumltuumln işlemler devlet iradesinin farklı goumlruumlnuumlmlerinden ibarettir ve bu işlemleri yapan farklı organlar ara-sında bir iş birliği vardır Devlet kudretinin farklı fonksiyonlarını ve organlarını birbirinden ayır-mak muumlmkuumlnduumlr Bu anlamda yasama yuumlruumltme ve yargı işlemlerinin yapılması devlet kudretinin değişik kullanım biccedilimlerini yani iktidarın fonk-siyonlarını oluşturur İktidarın organları ise bu fonksiyonları yerine getirmekle goumlrevli kişi ve ku-ruluşlardır Dolayısıyla guumlnuumlmuumlzde kuvvetler veya iktidarlar ayrılığı deyimi kullanılırken pozitif hu-kuka goumlre anlaşılması gereken gerccedilekte fonksiyon-lar ayrılığıdır (Oumlzbudun 1998 144-145)

Fonksiyonlar ayrılığı iktidarın ccedileşitli fonksi-yonlarının aralarında bir iş birliği bulunan değişik organlar tarafından yerine getirilmesidir Burada fonksiyon deyimi hukuki anlamda kullanılmakta-dır Hukuki accedilıdan oumlnemli olan devlet faaliyetle-rinin hukuk alanındaki etki ve sonuccedillarıdır Buna goumlre devletin hukuki sonuccedillar doğuran faaliyetleri devletin hukuki fonksiyonlarını oluşturur (Oumlzbu-dun 1998 145)

Devletin hukuki fonksiyonları yasama yuumlruumlt-me ve yargı olmak uumlzere uumlccedile ayrılmaktadır Yasama yuumlruumltme ve yargı fonksiyonlarının tanımlanması konusunda ise iki kriter bulunmaktadır Maddi kriter ve şeklicirc-organik kriter

Devletin Hukuki Fonksiyonlarının Tasnifi

Maddi BakımdanMaddi kriter devletin hukuki fonksiyonlarının

tasnifini bu fonksiyonların yerine getirilmesin-de başvurulan işlemlerin hukuki mahiyetine goumlre yapmaktadır Maddi mahiyetlerine goumlre hukuki işlemler kural-işlem subjektif işlem ve yargı işlemi olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu işlemlerden her birinin

yapılması devletin uumlccedil hukuki fonksiyonundan bi-rini oluşturur (Oumlzbudun 1998 145-146) Mad-di kriterin en oumlnemli savunucusu Fransız anayasa hukukccedilusu Leacuteon Duguitrsquoye goumlre ldquodevlet yasama fonksiyonuyla objektif hukuku formuumlle eder veya ona yuumlruumlrluumlk sağlar (Bk Oumlzbudun 1998 146) İdare fonksiyonuyla bir subjektif hukuki durum yaratır veya bireysel bir işlemle bir hukuki duru-mun doğması iccedilin gerekli şartı sağlar Yargı fonk-siyonuyla da ihlal veya uyuşmazlık hacirclinde bir hu-kuk kuralının veya hukuki durumun varlığını veya kapsamını belirtir ve buna uyulmasını sağlayacak tedbirleri alırrdquo

Maddi kritere goumlre devletin hukuki fonksiyonları şoumlyle tanımlanmaktadır (Oumlzbudun 1998 146-147)

Yasama fonksiyonu Maddi kritere goumlre yasama fonksiyonu kural koymak yani kişisel olmayan (gayrişahsicirc) genel suumlrekli ve objektif işlemler yap-maktır Dolayısıyla devletin hangi organı tarafın-dan yapılırsa yapılsın kural-işlem mahiyetine sahip olan buumltuumln işlemlerin yapılmasında yasama fonksi-yonu icra edilmektedir Oumlrneğin yasama organınca yapılan kanunlar ve iccediltuumlzuumlkler ile yuumlruumltme orga-nınca yapılan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve youmlnetmelikler maddi kriter bakımından yasama fonksiyonuna dahildirler

Yuumlruumltme (idare) fonksiyonu Maddi kritere goumlre yuumlruumltme fonksiyonu kişisel somut ve subjektif iş-lemler yapılmasını ifade eder Yuumlruumltme işlemlerin-de devlet subjektif bir hukuki durum doğuracak veya objektif bir hukuki durumun şartını gerccedilek-leştirecek bir irade accedilıklamasında bulunur Yasama işlemi her zaman genel ve soyut bir duumlzenlemedir Yuumlruumltme işlemi ise her zaman bireysel somut ve bir defa kullanılmakla tuumlkenen bir işlemdir Yasa-ma işlemi bir hukuk kuralının ifadesidir yuumlruumltme işlemi ise bir hukuki durumun yaratılması veya bir hukuki durumun gerccedilekleşmesinin şartıdır Oumlrne-ğin bir memurun atanması bir binaya ruhsat ve-rilmesi bir oumlğrenciye diploma verilmesi ve bir ver-gi yuumlkuumlmluumlsuumlne vergi tarh edilmesi birer yuumlruumltme işlemidir

Maddi kritere goumlre yasama fonksiyonu kişisel olmayan genel suumlrekli ve objektif yuumlruumltme fonksiyonu ise kişisel somut ve subjektif işlemler yapılmasını ifade eder

Yargı fonksiyonu Maddi kritere goumlre yargı fonk-siyonu hukuki uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmlenmesi ve hukuka aykırılık iddialarının karara bağlanması anlamına gelir Yargı organlarının idari nitelikteki işlemleri bu kritere goumlre yargı fonksiyonuna dahil değildir Yargı fonksiyonu yerine getirilirken birin-ci olarak bir hukuka aykırılık iddiası ileri suumlruumlluumlr ikinci olarak mahkeme bu iddianın doğru olup olmadığını tespit eder uumlccediluumlncuuml olarak da hukuka aykırılığın giderilerek bozulan hukuk duumlzeninin yeniden tesisi iccedilin bir muumleyyide uygulanmasına karar verir

Şeklicirc ve Organik BakımdanŞeklicirc ve organik kriter devletin hukuki fonksi-

yonlarını bu fonksiyonları yerine getiren organa ve yapılış şekillerine goumlre tasnif etmektedir Bu kritere goumlre yasama fonksiyonu yasama organı tarafından yapılan işlemleri yuumlruumltme fonksiyonu yuumlruumltme or-ganı tarafından yapılan işlemleri yargı fonksiyonu ise yargı organı tarafından yapılan işlemleri ifade eder Oumlrneğin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tara-fından ccedilıkarılan Medeni Kanun TBMM İccediltuumlzuumlğuuml milletvekilliğinin duumlşuumlruumllmesine ilişkin kararlar ya-sama işlemi Cumhurbaşkanı tarafından ccedilıkarılan kararnameler youmlnetmelikler ve kararlar ile diğer idare organlarınca yapılan işlemler yuumlruumltme işlemi yargı organlarınca verilen kararlar ile yapılan diğer işlemler yargı işlemidir

Şeklicirc ve organik kriterin en oumlnemli savunucu-su Fransız anayasa hukukccedilusu Carre de Malbergrsquoe goumlre devletin hukuki işlemlerinin tasnifi pozitif anayasa hukuku verilerine dayanılarak yapılmalıdır (Bk Oumlzbudun1998 148) Devletin hukuki iş-lemlerinin mahiyetleri ve hukuki kuvvetleri ancak bunları yapan organa ve yapılış şekillerine goumlre be-lirlenebilir İşlemin maddi mahiyetinin yani genel veya bireysel oluşunun bu belirlemede hiccedilbir roluuml yoktur Yasama organının kanun adıyla ve kanun

şeklinde ccedilıkardığı her işlem her zaman kanundur ve kanun değerindedir İdaricirc veya yargısal bir organın yaptığı bir işlem iccedileriği ve niteliği itibarıyla kanun-larla aynı olsa bile kanun değildir ve kanun değerine sahip olamaz O hacirclde şeklicirc anlamda fonksiyonlar devletin uumlccedil organı tarafından değişik şekillerde ye-rine getirilen ccedileşitli faaliyetleri ifade eder Burada fonksiyonu belirleyen onu yerine getiren organ ve yerine getiriliş şeklidir

Şeklicirc ve organik kriterci Carreacute de Malbergrsquoe goumlre kanunlar ve idari işlemler maddi mahiyetleri bakımından tanımlanamazlar ve mahfuz alanlara da sahip değildirler (Bk Oumlzbudun 1998 148-149) Bununla birlikte idare fonksiyonunun ayı-rıcı oumlzelliği kanunlara bağımlı oluşudur Bunun iki oumlnemli sonucu vardır Birinci olarak idari ma-kamlar bir kanuni dayanak olmaksızın genel veya bireysel ya da vatandaş haklarıyla veya idarenin iccedil işleyişiyle ilgili hiccedilbir işlem yapamazlar İdarenin alanı sadece kanunların uygulanmasından ibarettir İkinci olarak mahfuz bir alanı olmamakla birlikte idare bir kanuna dayanmak ve kanunlara aykırı ol-mamak şartıyla her konuda her tedbiri alabilir Do-layısıyla yasama ve yuumlruumltme fonksiyonları arasında-ki fark kanunun uumlstuumlnluumlğuumlne ve idarenin kanuna tacircbi oluşuna dayanan hiyerarşik bir guumlccedil farkıdır

1982 Anayasasırsquona Goumlre Devletin Hukuki Fonksiyonlarının Paylaşılması

Devletin uumlccedil temel hukuki fonksiyonu olan ya-sama yuumlruumltme ve yargı fonksiyonlarının yerine ge-tirilmesi goumlrevi Anayasa ile devletin uumlccedil ana organı olan yasama (TBMM) yuumlruumltme (Cumhurbaşkanı) ve yargı (bağımsız mahkemeler) organlarına veril-miştir Anayasarsquoya goumlre ldquoYasama yetkisi Tuumlrk Mil-leti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinindir Bu yetki devredilemezrdquo (m7) ldquoYuumlruumltme yetkisi ve gouml-revi Cumhurbaşkanı tarafından Anayasarsquoya ve ka-nunlara uygun olarak yerine getirilirrdquo (m8) ldquoYar-gı yetkisi Tuumlrk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılırrdquo (m9) Anayasa devletin uumlccedil temel fonksiyonunu ayrı ayrı duumlzenlemek ve farklı organlar tarafından yuumlruumltuumllmesini oumlngoumlrmek suretiyle hukuki anlamda ldquofonksiyonlar ayrılığırdquonı kabul etmiştir

Yuumlruumltme yetkisi ve goumlrevi Cumhurbaşkanı tara-fından Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kul-lanılır ve yerine getirilir (m8) 1982 Anayasasırsquonın yuumlruumltme organını guumlccedillendirmek amacıyla 1961

Şeklicirc kritere goumlre devletin hukuki işlemle-rini tasnif etmek iccedilin işlemi yapan organ ve yapılış şekline bakılır Oumlrneğin yasama organının kanun adıyla ve kanun şeklinde ccedilıkardığı her işlem her zaman kanundur ve kanun değerindedir

Anayasasırsquondan farklı olarak yuumlruumltmeyi sadece bir goumlrev değil goumlrev ve yetki olarak nitelendirmesi idarenin kanuniliği ilkesini ve yuumlruumltmenin aynı zamanda goumlrev olma niteliğini ortadan kaldırma-maktadır Dolayısıyla kanuni duumlzenlemelerin mev-cut olduğu hallerde idare bu kanunu uygulamak zorundadır ve bu anlamda yuumlruumltmenin yasama-ya bağımlılığı devam etmektedir Buna karşılık Anayasarsquonın yuumlruumltmeyi aynı zamanda bir yetki olarak kabul etmesinin oumlnemi ve anlamı yuumlruumltme organının doğrudan Anayasarsquodan kaynaklanan ve kullanılması iccedilin daha oumlnce bir kanun ccedilıkarılması-na gerek olmayan cumhurbaşkanlığı kararnameleri bakımından kendini goumlstermektedir Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ile yuumlruumltme organının ilk el-den duumlzenleme yapabilmesi muumlmkuumlnduumlr Bu du-rum Anayasadan kaynaklanan istisnai bir yetkidir Başka bir ifade ile Cumhurbaşkanlığı kararname-leri 8 madde ile duumlzenlenen idarenin kanuniliği ilkesine yine Anayasadan kaynaklanan bir istisna oluşturmaktadır

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin tabi oldu-ğu sınırlar ise Anayasada belirlenmiştir (m10417) Buna goumlre Anayasada muumlnhasıran kanunla duumlzen-lenmesi oumlngoumlruumllen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Kanunda accedilıkccedila duumlzen-lenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda farklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisinin aynı konuda kanun ccedilıkarması duru-

munda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi huumlkuumlmsuumlz hale gelir

Yuumlruumltmenin asli duumlzenleme yetkisi niteliğinde-ki duumlzenleyici işlemlerden biri de olağanuumlstuuml hal-lerde ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerdir Bu kararnameler kanun huumlkmuumlndedir ve yalnızca olağanuumlstuuml halin gerekli kıldığı konularda ccedilıkarıla-bilir Ancak bu kararnameler Meclis onayına su-nulduktan sonra uumlccedil ay iccedilinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde goumlruumlşuumlp karara bağlanmazlarsa kendi-liğinden yuumlruumlrluumlkten kalkar (m1196-7)

2017 Anayasa değişikliyle ortaya ccedilıkan duruma goumlre Cumhurbaşkanının doğrudan Anayasadan kaynaklanan yetkisiyle ccedilıkaracağı Cumhurbaşkan-lığı kararnameleri de kural olarak kanunlara eşde-ğer normlar olup yuumlruumltme bakımından uyulması zorunlu duumlzenlemelerdir Bu durumda idare işlem yaparken kanunlara ve Cumhurbaşkanlığı kararna-melerine dayanmak ve bunlara uygun işlem yap-mak zorundadır Ancak idare işlem yaparken aynı konuda hem kanunda hem de Cumhurbaşkanlığı kararnamesinde huumlkuumlm bulunması durumunda kanundaki huumlkuumlmleri uygulayacaktır

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin yanı sıra yuumlruumltme organının doğrudan Anayasarsquodan kaynak-lanan başka işlemleri de vardır Bu işlemlerin yapı-labilmesi iccedilin de bir kanuna dayanılması zorunlu değildir Oumlrneğin Cumhurbaşkanının Anayasarsquoda yer alan (m104) yasama ve yargı ile ilgili yetkileri-ni kullanırken yaptığı işlemler bu niteliktedir

Youmlnetmelikler maddi ve şeklicirc kriterler bakımından hangi fonksiyona dacirchildir

Devletin hukuki fonksiyon-larını maddi ve şekli bakım-dan tasnif edin

Anayasarsquonın yuumlruumltmeyi gouml-rev ve yetki olarak kabul etmesinin oumlnemini anlatın

3 Yasama fonksiyonunu şekli ve maddi kritere goumlre tanımlayabilme

ldquoKuvvetler ayrılığı accedilısından baktığımızda yargının her haluumlkarda (veya ayrı) bir ldquokuvvetrdquo bağımsız bir kuvvet olacağına goumlre mesele yasama ile yuumlruumltme organları arasındaki ilişkilerin duumlzen-lenmesi ile ilgilidir Eğer bu alanda da ldquokuvvetler ayrılığırdquo ilkesini oumlnemsiyorsak parlamenter siste-min bunun iccedilin uygun olmadığı accedilıktır Ccediluumlnkuuml parlamenter sistemin ccediloğu oumlrneklerinde yasama ile yuumlruumltme aynı siyasi ccediloğunluğun ndashpratikte başbakanınndash elindedir Gerccedili seccedilim sisteminde yapılacak kimi ayarlamalarla iktidar partisi lider-liğinin kendi partisi uumlzerindeki kontroluuml kısmen gevşetilebilir ama o zaman da ldquoparti disiplinirdquonin sağlanması ve dolayısıyla parlamenter rejimin iş-lemesi zora girer

Diğer alternatiflerden Fransız-tipi ldquoyarı-baş-kanlıkrdquo sisteminde de tam bir kuvvetler ayrılığın-dan soumlz edilemez Ccediluumlnkuuml bu modelde yuumlruumltme-nin sorumluluğunu cumhurbaşkanıyla paylaşan huumlkucircmet parlamentoyu kısmen kontroluuml altında tutar Ayrıca seccedilim doumlneminin yasama orga-nınınkinden farklılaştırılmış olması nedeniyle cumhurbaşkanının aynı ccediloğunluğa dayanmama-sı hacirclinde yuumlruumltme iccedilinde ortaya ccedilıkacak ikilik hatta gerilimin sistemi kilitlemesi ihtimali vardır Kaldı ki parlamentonun ve cumhurbaşkanının farklı seccedilim doumlnemlerine rağmen huumlkucircmet ve cumhurbaşkanı aynı siyasi ccediloğunluktan ccedilıkabilir ki bu sefer de yasamanın yuumlruumltmeden bağımsız olması hiccedil muumlmkuumln olmaz

Geriye başkanlık sistemi kalmaktadır ldquoBaş-kanlık sistemirdquonden kastettiğimiz tabiicirc ki Ame-rikan huumlkucircmet sisteminin oumlrneğini oluşturduğu modeldir Bu alternatiflerine goumlre ldquokuvvetler ayrılığırdquona en uygun huumlkucircmet sistemi mode-lidir Bu arada belirtmek gerekir ki başkanlık sisteminin ldquodiktatoumlrluumlkrdquo demek olduğuna iliş-kin Tuumlrkiyersquodeki yaygın duumlşuumlncenin hiccedilbir bilgi temeli yoktur Bu yanlış izlenim seccedililmiş devlet başkanının plebisiter araccedillardan da yararlanarak buumltuumln oumlnemli devlet yetkilerini kendinde topla-dığı ve bu arada kendi takdirine goumlre yasama or-ganını da feshedebildiği ldquobaşkancırdquo sistemlerden edinilmiştir Oysa başkanlık sisteminin karakte-ristik oumlzelliklerinden biri yuumlruumltmenin yasamayı feshetmesine imkacircn vermemesidir Yasamayı yuuml-ruumltmeden bu yolla da bağımsızlaştıran ve iyi-koumltuuml demokratik geleneğe sahip olan bir uumllkede devlet yetkilerinin plebisitccedili başkanın elinde toplanması zayıf bir ihtimaldir Başkanlık sistemindeki baş-kanın parlamenter başbakandan daha guumlccedilluuml ol-duğu kanaati de temelsizdir Ccediluumlnkuuml başkanlık sisteminde başkan sadece yuumlruumltmeyi buna kar-şılık parlamentarizmin başbakanı ccediloğu durumda hem yuumlruumltmeyi hem de yasamayı kontroluuml altın-da tutarrdquo

Kaynak Erdoğan Mustafa (2012) ldquoYeni Ana-yasa Yol Haritasırdquo Liberal Duumlşuumlnce Yıl 17 Sayı 66 Bahar

Huumlkucircmet Sistemi

1 Başkanlık sisteminde yuumlruumltme organı tek-başlı (monist) parlamenter sistemde ise iki-başlıdır Başkan-lık sisteminde yuumlruumltme yetkisi halk tarafından seccedililen başkana parlamenter sistemde ise devlet başkanı ve bakanlar kuruluna aittir Başkanlık sisteminde başkan yasama organını feshedemez yasama organı da guumlvensizlik oyuyla başkanının goumlrevine son veremez Parlamenter sistemde ise devlet başkanı yasama organını feshedebilir yasama organı da huumlkucircmeti goumlrevden alabilir Parlamenter huumlkucircmet sisteminde başbakan yasama organı iccedilinden seccedililir bakanlar kurulu uumlyelerinin yasama organı iccedilinden veya dışından seccedililmesi muumlmkuumlnduumlr Başkanlık sisteminde ise aynı kişiler hem yasama hem de yuumlruumltme organı iccedilinde goumlrev alamazlar

Tuumlrk huumlkucircmet sistemini değerlendirebilme2

Parlamenter sistem ve başkanlık sitemini karşılaştırabilme1

2 1982 Anayasası ilk duumlzenlemesi ile parlamenter sisteme ağırlık vermekle birlikte cumhurbaşkanını guumlccedillendiren duumlzenlemeler iccedileriyordu Cumhurbaşkanının tek başına kullandığı anayasal yetkilerin varlığı parlamenter sistem ile bağdaşmayacak nitelikteydi 2007 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklik ve 2014rsquote cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililmesiyle birlikte huumlkucircmet sisteminin yarı-başkanlık modeline yaklaştırdığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr 2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişikliklerin yuumlruumlrluumlğe girmesi ile birlikte parlamenter sistemden Cumhurbaşkanlığı sistemine geccedililmiştir Cumhurbaşkanlığı sistemi te-melde başkanlık sistemine ilişkin unsurları buumlnyesinde barındırmakla birlikte Tuumlrk huumlkuumlmet sisteminin Amerikan başkanlık sisteminden bazı oumlnemli farklılıkları vardır Oumlrneğin Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Meclis ve Cumhurbaşkanlığı seccedilimleri eşzamanlı olarak yapılmakta ve bu iki organdan birinin kararıyla seccedilimlerinin birlikte yenilenebilmesi muumlmkuumlnduumlr Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Cumhurbaşkanı ile Meclisin yetkileri ccedilatışmaya yol accedilmayacak şekilde ayrıştırılmıştır Ayrıca Tuumlrk sisteminde buumltccedile kirizle-rini oumlnlemek iccedilin buumltccedilenin kabul edilmemesi halinde oumlnceki yılın buumltccedilesinin belli bir artışla uygulana-bilmesi muumlmkuumln hale getirilmiştir

Devletin Hukuki Fonksiyonları

3 Şeklicirc anlamda yasama fonksiyonu yasama organı tarafından yapılan işlemleri ifade etmektedir Maddi kritere goumlre yasama fonksiyonu kural koymak yani kişisel olmayan genel suumlrekli ve objektif işlemler yap-maktır Dolayısıyla devletin hangi organı tarafından yapılırsa yapılsın kural-işlem mahiyetine sahip olan buumltuumln işlemlerin yapılmasında yasama fonksiyonu icra edilmektedir Oumlrneğin yasama organınca yapılan kanunlar ve iccediltuumlzuumlkler ile yuumlruumltme organınca yapılan cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve youmlnetmelikler maddi kriter bakımından yasama fonksiyonuna dahildirler

oumlzeti

r oumlğ

1 1982 Anayasasırsquona goumlre aşağıdakilerden han-gisi Cumhurbaşkanının goumlrev ve yetkilerinden biri değildir

A Olağanuumlstuuml hacircl ilan etmekB Uumlst kademe youmlneticilerini atamakC Kararname ccedilıkarmakD Meclise buumltccedile kanunu teklifini sunmakE TBMM Başkanını seccedilmek

2 Aşağıdakilerden hangisi meclis huumlkucircmeti sis-teminin oumlzelliklerinden biri değildir

A Meclisin uumlstuumlnluumlğuuml soumlz konusudur B Devlet başkanlığı makamı yoktur C Sert kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanır D Yuumlruumltme organının Meclis uumlzerinde hiccedilbir yet-

kisi bulunmamaktadırE Meclis yuumlruumltme organının goumlrevine her zaman

son verebilir

3 Aşağıdakilerden hangisi huumlkucircmet sistemine ilişkin olarak 1982 Anayasasırsquonda yer alan kurallar-dan biri değildir

A Cumhurbaşkanının halk tarafından seccedililmesiB Yuumlruumltme yetkisinin yalnızca Cumhurbaşkanına

ait olmasıC Cumhurbaşkanının seccedilimlerin yenilenmesine

karar verebilmesiD Bakan olarak atanan milletvekilinin milletve-

killiğinin devam etmesiE Cumhurbaşkanının cezai sorumluluğunun olması

4 Aşağıdakilerden hangisi maddi kritere goumlre yasama fonksiyonuna dahil değildir

A KanunlarB Memur atanması işlemiC Cumhurbaşkanlığı kararnameleriD YoumlnetmeliklerE Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri

5 Aşağıdakilerden hangisi Amerikan başkanlık sisteminin temel oumlzelliklerinden biri değildir

A Sert kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanmasıB Başkanın halk tarafından seccedililmesiC Başkanın yuumlruumltme yetkisinin tek sahibi olmasıD Başkanın yasama uumlyesi olmasının zorunlu ol-

masıE Yasama organının guumlvensizlik oyuyla başkanı-

nın goumlrevine son verememesi

6 Aşağıdakilerden hangisi parlamenter siste-min oumlzelliklerinden biri değildir

A Yuumlruumltme organı iki-başlıdırB Devlet başkanının siyasal sorumluluğu yokturC Başbakan yasama organı iccedilinden seccedililirD Huumlkucircmet yasama organına karşı sorumludurE Bir kişi hem yasama hem de yuumlruumltme organı

iccedilinde goumlrev alamaz

7 Aşağıdakilerden hangisi bakımından parla-menter sistem ile Amerikan başkanlık sistemi ara-sında farklılık yoktur

A Kanunların yasama organı tarafından yapılmasıB Yuumlruumltme organının yasamanın guumlvenine dayalı

olmasıC Yuumlruumltme organının yasamayı feshedebilmesiD Bakanların yasamada goumlrev alabilmesiE Yuumlruumltme organının iki- başlı olması

8 Aşağıdakilerden hangisi yarı-başkanlık siste-mi ile bağdaşmaz

A Cumhurbaşkanının yasama meclisini feshetme yetkisinin olması

B Cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seccedililmesi

C Cumhurbaşkanının oumlnemli anayasal yetkilere sahip olması

D Bakanlar kurulunun yasama organına karşı so-rumlu olması

E Yuumlruumltme organının tek başlı olması

neler oumlğrendik

9 ldquoYasama ve yuumlruumltme yetkilerinin mecliste toplandığı bu sistemde yuumlruumltme ayrı bir kuvvet olarak kabul edilmemektedir Bu sitem muhalefet kurumu iccedilermez parlamentodaki buumltuumln oumlnemli si-yasal gruplar yuumlruumltme iccedilinde de temsil imkacircnı elde etmektedirrdquo

Yukarıda oumlzellikleri anlatılan huumlkucircmet sistemi aşa-ğıdakilerden hangisidir

A Parlamenter sistemB Başbakanlık sistemiC Yarı-başkanlık sistemiD Meclis huumlkucircmeti sistemiE Başkanlık sistemi

10 I Yuumlruumltme organı tek-başlıdır

II Devlet başkanının siyasal sorumluluğu yoktur

III Huumlkucircmet yasama organına karşı sorum-ludur

IV Başbakanın yasama uumlyesi olması zorunlu değildir

Yukarıdakilerden hangileri parlamenter sistemin oumlzelliklerinden değildir

A I ve IIB I ve IIIC I ve IVD II ve IIIE II ve IV

r oumlğ

Yanıtınız yanlış ise ldquo2017 Anayasa Değişikli-ğine Goumlre Tuumlrk Huumlkucircmet Sistemirdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 E Yanıtınız yanlış ise ldquoParlamenter Huumlkucircmet Sisteminin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 D Yanıtınız yanlış ise ldquoBaşkanlık Sisteminin Oumlzel-liklerirdquo ve ldquoParlamenter Huumlkucircmet Sisteminin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoMeclis Huumlkucircmeti Siste-minin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

2 C Yanıtınız yanlış ise ldquoBaşkanlık Sisteminin Oumlzel-liklerirdquo ve ldquoParlamenter Huumlkucircmet Sisteminin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoDevletin Hukuki Fonk-siyonlarının Tasnifirdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoBaşkanlık Sisteminin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlzden ge-ccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoParlamenter Huumlkucircmet Sisteminin Oumlzelliklerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Araştır 1

Başkanlık sisteminin temelinde yasama ve yuumlruumltme kuvvetlerinin sert bir şekil-de birbirinden ayrılması ilkesi vardır Yasama yetkisi parlamentoya yuumlruumltme yetkisi ise başkana aittir Yasamada goumlrev alan birinin yuumlruumltmede yuumlruumltmede goumlrev alan birinin de yasmada goumlrev alabilmesi muumlmkuumln değildir Başkanlık sisteminde yuumlruumltme organı tek-başlıdır Bu sistemde halk tarafından seccedililen başkan yuumlruumltme yetkisini tek başına kullanır bir başbakan yoktur Ancak baş-kanlık sisteminde başkanın ldquosekreterrdquo adı verilen bakanları danışmanları ve diğer goumlrevliler yuumlruumltme yetkisinin kullanılmasına katılırlar Başkanın yasama organını feshedebilmesi muumlmkuumln değildir Yasama organı da başkanı denetle-yip goumlrevden alamaz başkanın goumlrev suumlresi kural olarak değişmez niteliktedir Amerikan başkanlık sisteminde yasama ve yuumlruumltme arasındaki ilişkilerde ko-pukluğu gidermek uumlzere bir ldquokontrol ve dengerdquo sistemi geliştirilmiştir

Araştır 2

Maddi kritere goumlre yasama fonksiyonu kural koymak yani kişisel olmayan (gayrişahsicirc) genel suumlrekli ve objektif işlemler yapmaktır Dolayısıyla devletin hangi organı tarafından yapılırsa yapılsın kural-işlem mahiyetine sahip olan buumltuumln işlemlerin yapılmasında yasama fonksiyonu icra edilmektedir Youmlnet-melikler yuumlruumltme organı tarafından yapılmakla birlikte iccedilerik olarak kişisel olmayan genel suumlrekli ve objektif bir işlemdir Bu nedenle youmlnetmelikler maddi kriter bakımından yasama fonksiyonuna dahildirler Şeklicirc kriter dev-letin hukuki fonksiyonlarını bu fonksiyonları yerine getiren organa ve yapılış şekillerine goumlre tasnif etmektedir Yuumlruumltme organı tarafından yapılan işlemler dolayısıyla youmlnetmelikler şeklicirc kriter bakımından yuumlruumltme fonksiyonuna da-hildir

Duran Luumltfi (1985) ldquoTuumlrkiyersquonin Siyasi Rejimirdquo Yeni Guumlndem 16-31 Mayıs

Elster Jon (1991) ldquoConstitutionalism in Eastern Europerdquo The University of Chicago Law Review Vol 58 No 2 s468-470

Epstein Leon (1968) ldquoParliamentary Governmentrdquo International Encyclopedia of Social Sciences New York

Erdoğan Mustafa (1993) Anayasacılık Parlamentarizm Silahlı Kuvvetler Ankara

Erdoğan Mustafa (2002) Anayasa ve Oumlzguumlrluumlk Ankara

Hague Rod- Martin Harrop (2001) Comparative Government and Politics An Introduction HampshireampNew York

Linz Juan (1993) ldquoBaşkanlık Sistemiyle Parlamenter Sistem Arasındaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonuccedillarırdquo BDT Uumllkelerinde Demokrasiye Geccediliş ve Anayasa Yapımı (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu - Tuumlrk Demokrasi Vakfı) Ankara s117-134

Turhan Mehmet (1989) Huumlkucircmet Sistemleri ve 1982 Anayasası Diyarbakır

Vedel Georges (1993) ldquoTemel Hukuki Seccedileneklerrdquo BDT Uumllkelerinde Demokrasiye Geccediliş ve Anayasa Yapımı (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu-Tuumlrk Demokrasi Vakfı) Ankara s63-109

Kaynakccedila

Boumlluumlm 5

Yasama

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Seccedilim Sistemi bull Kanun bull Yasama Dokunulmazlığı bull Yasama Sorumsuzluğu bull Milletvekilliği bull Meclis Soruşturması bull Buumltccedile Kanunu

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

Yasama Fonksiyonu1 Yasama yetkisinin oumlzelliklerini

accedilıklayabilme 2 Yasama İşlemleri2 Kanunların yapım suumlrecini oumlzetleyebilme

Yasama Organı3 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrev ve

yetkilerini sıralayabilme3

GİRİŞDevletin uumlccedil temel hukuki fonksiyonundan biri

olan yasama fonksiyonunu yerine getirme yetkisi Tuumlrk Milleti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisinindir Yasama yetkisi genellik aslilik ve dev-redilmezlik gibi oumlzelliklere sahiptir Bu boumlluumlmde oumlncelikle yasama fonksiyonu başlığı altında yasa-ma yetkisinin oumlzellikleri accedilıklanacaktır Yasama iş-lemleri başlığı altında ise kanunlar ve kanunların yapım suumlreci parlamento kararları ve iccediltuumlzuumlk ku-ralları incelenecektir Bu boumlluumlmuuml tamamlayan oumlğ-renciler Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin yapısı ve milletvekillerinin seccedilimi Meclis uumlyelerinin hukuki durumu Meclisin iccedil oumlrguumltlenmesi ve ccedilalışma duuml-zeni ile Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrev ve yetkileri konusunda ayrıntılı bilgiye sahip olacaktır

YASAMA FONKSİYONU

Yasama Fonksiyonu ve Yasama Yetkisinin Tanımı ve NiteliğiMaddi bakımdan yasama fonksiyonu genel suumlrekli objektif ve kişisel olmayan işlemler yapmak yani kural koymak anlamına gelir Şeklicirc anlamda yasama fonksiyonu ise yasama organı tarafından yasama usullerine uygun olarak yapılan buumltuumln işlemlerdir

Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yasama fonksiyonunun şeklicirc ve organik kritere goumlre tanım-lanması gerekir Ccediluumlnkuuml Anayasada yasama işlem-lerinin mutlaka genel soyut objektif ve gayrişahsicirc olması gerektiğine ilişkin bir huumlkuumlm bulunma-maktadır Buna karşılık Anayasa Meclisin savaş ilanına karar vermek milletvekilliğinin duumlşmesine ve dokunulmazlığın kaldırılmasına karar vermek gibi kural-işlem mahiyetinde olmayan bazı işlem-leri yapabileceğini de kabul etmiştir Oumlte yandan Meclisin uygulamada kural-işlem mahiyetinde ol-mayan kanunlar ccedilıkardığı da goumlruumllmektedir Oumlrne-ğin memlekete olağanuumlstuuml hizmet veren bazı kişi-lere hidematı amme veya vatani hizmet tertibinden maaş bağlayan kanunlar ilccedilelerin il yapılmasına ilişkin kanunlar tabiicirc afetlerden zarar goumlren şehir ve kasabalara yardım yapılmasına ilişkin oumlzel ka-nunlar kural-işlem mahiyetinde değildir O hacirclde Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yasama fonk-siyonu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin yasama usullerine uygun olarak yaptığı işlemleri ifade eder

Anayasarsquonın 87rsquonci maddesine goumlre Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisinin goumlrevleri şunlardır Kanun koymak değiştirmek ve kaldırmak buumltccedile ve kesin hesap kanun tekliflerini goumlruumlşmek ve kabul etmek para basılmasına ve savaş ilanına karar vermek milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsa-yısının beşte uumlccedil ccediloğunluğunun kararı ile genel ve oumlzel af ilanına karar vermek ve Anayasanın diğer maddelerinde oumlngoumlruumllen yetkileri kullanmak ve goumlrevleri yerine getirmek Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yasama fonksiyonunun şeklicirc-organik kritere goumlre tanımladığımıza goumlre TBMMrsquonin bu goumlrev ve yetkilerini yerine getirmek iccedilin yaptığı iş-lemler yasama fonksiyonunu oluşturur

Doktrinde genellikle şeklicirc kanun anlayışı be-nimsenmiş olmakla birlikte Anayasa Mahkemesi-nin bazı kararlarında maddi kanun tanımını esas alarak Meclisin karar adını taşıyan ancak iccedilerik olarak kural-işlem niteliğinde olan bazı işlemlerini de kanun kabul ederek denetlediği goumlruumllmektedir Anayasa Mahkemesi kanunla yapılması gereken duumlzenlemelerin yargı denetiminden kaccedilmak ama-cıyla karar biccediliminde yapılması hacirclinde bu işlem-leri denetim kapsamına alarak Anayasaya uygun-luğu sağlamaya ccedilalışmaktadır (bkz E199031 K199024 KT 2491990 AMKD Sayı 26 s 403) Anayasa Mahkemesinin şeklicirc kanunları de-netlemesi konusunda ise bir teredduumlt yoktur

Yasama yetkisi ise ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mecli-sinin kanun yapma ve parlamento kararları alma yet-kisirdquo olarak tarif edilebilir Anayasaya goumlre ldquoYasama yetkisi Tuumlrk Milleti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinindir Bu yetki devredilemezrdquo (m7) Yasa-ma yetkisi genellik aslilik ve devredilmezlik oumlzellik-lerine sahiptir

Yasama Yetkisinin Oumlzellikleri

Yasama Yetkisinin GenelliğiYasama organının kanun yapma yetkisi konu

bakımından sınırlı değildir Başka bir ifadeyle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasaya aykırı olmamak kaydıyla dilediği konuda ana hatlarıyla ya da ayrıntılı olarak kanun yapma yetkisine sahip-tir Buna yasama yetkisinin genelliği ilkesi adı veri-lir (Oumlzbudun 1998 64-165) Yasama organının bir konunun genel ilkelerini kanunla duumlzenleyip

Yasama

uzmanlığa ve idare tekniğine ilişkin hususları yuuml-ruumltme organına bırakması yararlı olabilir ancak bu konudaki takdir yetkisi tamamen yasama organına aittir Dolayısıyla yasama organı ayrıntıların duuml-zenlenmesini yuumlruumltmeye bırakabileceği gibi buumltuumln hususları kendisi duumlzenleyip o konuda yuumlruumltme-nin youmlnetmelik veya diğer tuumlr bir duumlzenleyici iş-lem yapmasına izin vermeyebilir O hacirclde yasama yetkisinin genelliği nedeniyle yuumlruumltme organının Anayasada muumlnhasıran Cumhurbaşkanlığı karar-nameleri ile duumlzenleneceği oumlngoumlruumllen konular dı-şında mahfuz (sadece yuumlruumltmeye ait) bir duumlzenleme yetkisi de bulunmamaktadır

Anayasarsquonın 104 maddesinde yuumlruumltme yetkisi-ne ilişkin konularda cumhurbaşkanlığı kararname-si ccedilıkarılabileceği belirtilmiştir Bunun dışında bazı konuların ise ldquoCumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenleneceğirdquo oumlzel olarak belirtilmiştir Başka bir ifadeyle bu konular ldquomuumlnhasıranrdquo (yalnızca) Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenebilir Bu oumlzel huumlkuumlmlere goumlre ldquobakanlıkların kurulması kaldırıl-ması goumlrevleri ve yetkileri teşkilat yapısı ile mer-kez ve taşra teşkilatlarının kurulmasırdquo (m 10611) ldquoDevlet Denetleme Kurulurdquo (m108) ldquoMilli Guuml-venlik Kurulu Genel Sekreterliğinin teşkilatı ve gouml-revlerirdquo (m1186) ldquouumlst kademe kamu youmlneticileri-nin atanmalarına ilişkin usul ve esaslarrdquo (m1049) Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenir Bu durumda Anayasanın Cumhurbaşkanlığı kararna-mesi ile duumlzenleneceğini belirttiği bu konularda kanun ccedilıkarılıp ccedilıkarılamayacağı hususu guumlndeme gelmektedir Anayasada bu konuların oumlzel olarak Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle duumlzenleneceği belirtildiği iccedilin bu konularda Meclisin kanun ccedilıkar-ması muumlmkuumln değildir Anayasanın kamu tuumlzelkişi-liğinin hem kanunla hem de Cumhurbaşkanlığı ka-rarnamesiyle kurulabileceğini oumlzel olarak vurgulamış olması (m1233) da bu durumu pekiştirmektedir Zira Anayasa koyucu Cumhurbaşkanlığı kararna-mesi ile duumlzenleneceği oumlzel olarak belirtilen belli ko-nuların kanun ile de duumlzenlenebilmesini amaccedillamış olsaydı Anayasanın ldquokamu tuumlzel kişiliği kurulması-nardquo ilişkin 1233rsquouumlncuuml maddesinde ldquokanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulurrdquo şeklin-de bir huumlkuumlm koymaya gerek duymazdı ya da bu maddedekine benzer duumlzenlemeyi soumlz konusu karar-nameler bakımından da yapardı Bu huumlkme rağmen Meclis bu konularda kanunla duumlzenleme yaparsa bu kanuni duumlzenlemeler Anayasaya aykırı olacaktır Ancak Anayasada ldquokanunlarla kararnameler arasın-

da farklı huumlkuumlm bulunması halinde kanun huumlk-muumlnuumln uygulanacağırdquo şeklindeki kurala ldquomuumlnhasır kararnamelerrdquo bakımından bir istisna getirilmediği iccedilin Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilinceye kadar kanuni duumlzenlemeler uygulanır

Oumlte yandan yasama yetkisinin genelliğine rağ-men yasama organı Anayasa tarafından yetkisiz kılındığı veya yetkisi sınırlandırıldığı iccedilin (Goumlzler 2000277-279) bazı işlemleri yapamaz Şoumlyle ki

(1) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi mahkemele-rin yerine geccedilerek yargı işlemi yapamaz (Oumlzbudun 1998 175) Oumlrneğin Meclis succedil işleyen bir kişiyi yargılayarak ceza veremez Zira Anayasa bu yetkiyi yasama organına değil ldquobağımsız ve tarafsız mah-kemelererdquo vermiştir (m9) Yine Anayasaya goumlre Meclis ldquomahkeme kararlarını hiccedilbir surette değiş-tiremezrdquo (m138son)

(2) Yasama organı yuumlruumlrluumlkte olan kanunla-rın uygulanmasından ibaret olan işlemleri kanun yoluyla yapamaz (Oumlzbudun 1998 176) Oumlrne-ğin Meclis yuumlruumltme organınca yapılması gereken memur atama ruhsat verme vergi tarhetme gibi kanunların uygulanmasından ibaret olan bireysel işlemleri yapamaz Ccediluumlnkuuml Anayasaya goumlre yuumlruumlt-me yetkisi ve goumlrevi yuumlruumltme organına aittir (m8)

(3) Yasama organı Anayasaya aykırı şekilde ka-nun yapamaz Oumlrneğin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisinin belli bir kişiye yuumlkuumlmluumlluumlk getiren veya belli bir kişiyi yuumlruumlrluumlkteki kanunlarla oumlnceden getiril-miş bulunan yuumlkuumlmluumlluumlklerden kurtaran kanunlar ccedilıkarması Anayasanın ldquohukuk devletirdquo ve ldquoeşitlikrdquo ilkelerine aykırı olacaktır Anayasanın bu tuumlr ka-nunların yapılmasını yasakladığında kuşku yoktur Yasama organı Anayasa ile accedilıkccedila yasaklanan ya da maddi iccedilerik bakımından sınırlanan konularda da kanun yapamaz (Goumlzler 2000 278-279) Oumlrneğin basına sansuumlr getiren bir kanun Anayasanın ldquobasın huumlrduumlr sansuumlr edilemezrdquo huumlkmuumlne (m28) vatan-daşlara karşılıksız ccedilalışma yuumlkuumlmluumlluumlğuuml getiren bir kanun ise Anayasanın ldquoangarya yasaktırrdquo (m18) huumlkmuumlne accedilıkccedila aykırı duumlşer

Yasama organının yuumlruumltme ya da yargı organı-nın yerine geccedilerek yapacağı idari işlemler ile yargısal işlemler ldquoyetki gasbırdquo nedeniyle ldquoyokrdquo huumlkmuumlnde sayılmalıdır Buna karşılık yasama organının Ana-yasayla yasaklanan konulara ilişkin olarak yapacağı kanuni duumlzenlemeler ise ldquoanayasaya aykırılıkrdquo ne-deniyle Anayasa Mahkemesinin yargısal denetimi sonucunda iptal edilecektir

Yasama Yetkisinin AsliliğiYasama organı bir kanun yaparken daha oumlnce

mevcut bir hukuk kuralına dayanmak zorunda de-ğildir Oumlrneğin yuumlruumltme organının bir youmlnetmelik ya da bireysel işlem yapabilmesi iccedilin bir kanuna da-yanması gerekirken yasama yetkisinin kullanılma-sında bu soumlz konusu olmaz Buna da yasama yetki-sinin asliliği ilkesi denir (Oumlzbudun 1998 165-166 Teziccedil 1996 11)

Yuumlruumltme organının işlemleri kanunu izleyen ve kanuna dayanan (secundum legem) işlemlerdir Ya-sama işlemlerinin ise anayasadan kaynaklanma zo-runluluğu yoktur Kanunlar anayasa karşısında sa-dece kural-iccedili (intra legem) olmak durumundadır Başka bir ifadeyle kanunların yapılabilmesi iccedilin anayasanın herhangi bir huumlkmuumlne dayanılması zo-runlu olmayıp yapılan kanunun anayasaya uygun olması yeterlidir Dolayısıyla anayasa-kanun ilişkisi ile kanun-idari işlem ilişkisi birbirinden farklıdır Bir uumllkenin anayasası olmasa veya anayasada belli bir konuda kanun ccedilıkarılabileceğine dair huumlkuumlm bulunmasa dahi yasama organı kanun yapabilir Ancak yuumlruumltme organı belli bir alanda kendisini yetkilendiren bir kanun olmadıkccedila işlem yapamaz Ancak daha oumlnce belirtildiği gibi yuumlruumltme yetkisi-ne ilişkin konularda doğrudan Anayasanın verdiği yetkiyle ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri istisnadır Bunların oumlnceden var olan bir kanuna dayanma zorunluluğu yoktur Kanunlar yasama organının ldquoteşebbuumls kudretirdquone dayanır Yani ya-sama organı belli bir kanunu ccedilıkarabilmek iccedilin hiccedilbir metnin oumln iznine tacircbi değildir Anayasadan aldığı ldquogenel yetkirdquo ile her konuyu doğrudan doğ-ruya duumlzenleyebilir (Oumlzbudun 1998 65-166)

Yasama yetkisinin asliliğinin bir diğer sonu-cu ise idarenin mevcut kanunları uygulamasının sadece bir yetki değil aynı zamanda hukuki bir yuumlkuumlmluumlluumlk olmasına karşılık yasama organının anayasanın belirlediği amaccedilların gerccedilekleştirilmesi iccedilin gerekli olan kanunları ccedilıkarma konusunda hu-kuki yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuumln bulunmamasıdır Yasama organının anayasanın hedef ve amaccedillarının gerccedilek-leşmesine yardımcı olacak kanunları ccedilıkarması hu-kuki olmamakla birlikte siyasal bir yuumlkuumlmluumlluumlktuumlr (Oumlzbudun 1998166) Ancak kanaatimizce ana-yasanın belli bir suumlre iccedilinde ccedilıkarılmasını emrettiği kanunlar ile temel hak ve huumlrriyetlerin uygulamaya sokulmasını sağlayacak kanunların ccedilıkarılmaması nedeniyle zarar goumlren kişilerin yasama organına karşı genel mahkemelerde tazminat davası accedila-

bilmeleri gerekir Oumlrneğin Anayasarsquonın 60rsquoıncı maddesine goumlre ldquoherkes sosyal guumlvenlik hakkına sahiptir Devlet bu guumlvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurarrdquo Anayasanın tanı-dığı sosyal guumlvenlik hakkının uygulamaya geccedilirile-bilmesi iccedilin Meclisin bir kanun ccedilıkararak gerekli tedbirleri alması ve teşkilatı kurması gerekmekte-dir Nitekim bu amaccedilla Emekli Sandığı Kanunu Sosyal Sigortalar Kanunu ve Bağ-Kur Kanunu gibi kanunlar ccedilıkarılmıştır Eğer Meclis bu kanunları ccedilı-karmasaydı goumlrevini yerine getirmediği iccedilin sosyal guumlvenlikten yoksun kalan vatandaşlara karşı huku-ki sorumluluğunun soumlz konusu olması gerekirdi

Yasama Yetkisinin DevredilmezliğiAnayasarsquoya goumlre (m7) ldquoyasama yetkisi Tuumlrk

Milleti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinindir Bu yetki devredilemezrdquo

Bu huumlkuumlmden anlaşılacağı uumlzere Anayasa ya-sama yetkisinin başka bir organa devredilmesini yasaklamıştır Ancak Anayasada yasama yetkisi-nin devredilmesini yasaklayan bir huumlkuumlm olma-saydı bile yasama yetkisi devredilemezdi Ccediluumlnkuuml kamu hukukunda hiccedilbir devlet organı Anaya-sa ve kanunlarla kendisine verilen yetkileri yetki veren metinlerde accedilık bir izin olmadığı takdirde başka bir devlet organına devredemez (Oumlzbudun 1998166)

Yasama yetkisinin devredilmezliği ilkesiyle dev-redilmesi yasaklanan yasama yetkisi sadece kanun yapma yetkisi değil Anayasarsquonın 87rsquonci maddesi ve diğer huumlkuumlmleriyle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi-ne verdiği goumlrev ve yetkilerin tamamıdır (Goumlzler 2000 280-281) Oumlrneğin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi kanun yapma yetkisinin yanı sıra savaş ilanına karar vermek genel ve oumlzel af ilan etmek milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak gibi yetkilerinin hiccedilbirisini yuumlruumltme orga-nına veya yargı organına devredemez

Yasama yetkisinin devredilmezliği ilkesinin 2017 değişikliklerinden oumlnce Anayasa ile oumlngouml-ruumllmuumlş olan bir istisnası vardı Anayasarsquonın yuumlruumlr-luumlkten kaldırılan 91rsquoinci maddesine goumlre ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Bakanlar Kuruluna kanun huumlkmuumlnde kararname ccedilıkarma yetkisi verebilirrdquo Anayasanın verdiği izinle Meclis kanuna eşit guumlccedilte kurallar getiren yuumlruumlrluumlkteki kanunları ilga ede-bilen veya değiştirebilen kanun huumlkmuumlnde karar-name ccedilıkarma yetkisini Bakanlar Kuruluna vere-

Yasama

bilmekteydi Ancak Anayasada 2017 yılında yapılan değişikliklerin yuumlruumlrluumlğe girmesi ile birlikte kanun huumlkmuumlnde kararname ccedilıkarma yetkisi sonlandırılmıştır Ancak daha oumlnce ccedilıkarılmış olan kanun huumlkmuumln-de kararnameler yuumlruumlrluumlkte kalmaya devam edecektir

Olağanuumlstuuml hallerde olağanuumlstuuml halin gerekli kıldığı konularda ccedilıkarılan ve kanun huumlkmuumlnde olan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde ise bir yetki devri soumlz konusu değildir Zira yuumlruumltme organının bu tuumlr kararnameleri ccedilıkarma yetkisi doğrudan Anayasarsquodan (m119) kaynaklanmaktadır Bunlar iccedilin yetki kanunu gerekli değildir

Yasama yetkisinin genelliği ilkesini accedilıklayın

Yasama yetkisinin devredil-mezliği ilkesini bu boumlluumlmde anlatılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisine goumlrev ve yetki-leri ile birlikte değerlendirin

Yasama yetkisinin asliliği il-kesi ccedilerccedilevesinde yuumlruumltme organının işlemleri ile yasa-ma işlemlerini karşılaştıra-rak anlatın

1 Yasama yetkisinin oumlzelliklerini accedilıklayabilme

YASAMA İŞLEMLERİ

Kanunlar

Kanun KavramıKanun kavramı ldquoşeklicirc ve organik anlamda ka-

nunrdquo ve ldquomaddi anlamda kanunrdquo olmak uumlzere iki anlamda kullanılır

Şeklicirc ve organik anlamda kanun Anayasanın oumlngoumlrduumlğuuml yetkili organ tarafından Anayasada belirtilen usul ve biccedilimde kabul edilerek yuumlruumlrluuml-ğe konulan yazılı hukuk kurallarıdır Şeklicirc anlamda kanunda kanunun muhtevası ve kapsamı oumlnemli değildir Kanun onu yapan organa goumlre nitelendiri-lir Bu anlamda belli bir kişiye maaş bağlanmasına ilişkin kanun bireyleri belli bir duruma sokan va-tandaşlık ve kadro kanunları Maliye Bakanlığının vergi toplama ve harcama yapmasına izin ve yetki veren buumltccedile kanunu gibi hukuk normu koymayan kanunlar da yasama organınca yapıldıkları iccedilin şeklicirc anlamda kanun sayılırlar

Maddi anlamda kanun ise yasama organı tara-fından belli usullere uyularak ccedilıkarılan ve yuumlruumlr-luumlğe girmesinden itibaren toplum iccedilin uyulması

zorunlu olan genel soyut ve suumlrekli kuralları ihtiva eden bir işlemdir Oumlrneğin Medeni Kanun Tuumlrk Ceza Kanunu Tuumlrk Ticaret Kanunu ve Siyasi Par-tiler Kanunu birer dar anlamda maddi kanundur

Maddi Kanunun Oumlzellikleri Maddi kanunlar ya-zılı genel soyut ve suumlrekli olma oumlzelliğine sahiptir

1 Kanunların yazılı olması kanunun duumlzenleme-si iccedilinde yer alan hukuk kurallarının Anayasa ile belirlenmiş yetkili organ tarafından yazılı ve kodifiye edilmiş bir şekilde kabul edilmesi ve kamuoyuna accedilıklanmasını ifade eder

2 Kanunun genel ve soyut olması kanunun muay-yen bir kişi ya da olayı değil aynı durumda bu-lunan buumltuumln kişileri ve aynı nitelikteki buumltuumln olayları kapsamına alması anlamına gelir Bazı istisnaları olmakla birlikte kural olarak belli bir kişi ya da olaya uygulanmak uumlzere kanun ccedilıkartılmaz Oumlrneğin uumlniversite oumlğretimini duumlzenleyen bir kanun buumltuumln uumlniversite oumlğren-cilerini kapsarken tabiicirc afetten zarar goumlren bir şehre yardım yapılmasına ilişkin kanun sadece bu şehir bakımından uygulama alanı bulur

3 Kanunların suumlrekli olması ise kanunların yuuml-ruumlrluumlğe girdikleri tarihten itibaren duumlzenleme alanındaki buumltuumln kişi ve olaylara her zaman uy-

gulanması demektir Kural olarak kanunlar suuml-rekli uygulanmak uumlzere ccedilıkarılır ve yuumlruumlrluumlkte kaldıkları muumlddetccedile uygulanırlar Bununla beraber istisnai olarak geccedilici kanun ccedilıkarılması da soumlz konusu olabilmektedir Oumlrneğin bir yıl geccedilerli olmak uumlzere her sene ccedilıkarılan ve dev-lete kamu harcamalarında bulunma ve kamu gelirlerini toplama yetkisi veren buumltccedile kanunu bu tuumlr bir kanundur

Şeklicirc anlamda kanunla yapılan her işlem yasa-ma işlemidir Anayasa 7rsquonci maddesinde ldquoYasama yetkisi Tuumlrk Milleti adına Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinindir Bu yetki devredilemezrdquo kuralını bir ayrım yapmadan kanunun şeklicirc ve maddi anlamla-rını kapsamak uumlzere koymuştur

Anayasarsquonın 87rsquonci maddesi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrev ve yetkilerini duumlzenler-ken ldquokanun koymak değiştirmek ve kaldırmakrdquo şeklicircndeki huumlkmuumlyle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisinin asıl goumlrevini belirlemiş bunun yanında bazı işlemleri iccedilin ldquokarar vermekrdquo deyimini kullanmış-tır Bu maddeye goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi para basılmasına ve savaş ilanına genel ve oumlzel af ilanına karar verir Yine Anayasa ccedileşitli maddele-rinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin savaş hacircli ilanına Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı uumllkele-re goumlnderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Tuumlrkiyersquode bulunmasına izin vermeye karar verece-ğinden soumlz etmektedir Anayasanın ldquokarar vermekrdquo deyimini kullanmasına rağmen bunlardan bazıları kanun bazıları ise karar şeklicircnde ccedilıkmaktadır

Tuumlrk pozitif anayasa hukuku bakımından kanu-nun şeklicirc ve organik kritere goumlre tanımlanması gere-kir Ccediluumlnkuuml Anayasada kanunun mutlaka genel so-yut objektif ve gayrişahsicirc olması gerektiğine ilişkin bir huumlkuumlm bulunmamaktadır O hacirclde Tuumlrk Ana-yasa Hukukunda kanunu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından Anayasada oumlngoumlruumllen kanun yapma usullerine uyularak kanun adıyla yapılan ve Cumhurbaşkanınca yayımlanan işlemler olarak ta-nımlayabiliriz

Kanunların YapılmasıKanunların hangi organ tarafından ve ne şekil-

de yapılacağı her devletin anayasası ile accedilıkccedila duuml-zenlenir Kanunları yapan organa ldquoyasama organırdquo adı verilir Yasama organları genellikle uumlyeleri se-ccedilimle belirlenen temsili meclislerden oluşur Tuumlrki-ye Cumhuriyeti Anayasası da yasama yetkisi yani

kanunların yapılması değiştirilmesi ve kaldırılması yetkisini Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine vermiş bulunmaktadır (m7 87)

Kanunların yapılması usuluuml teklif goumlruumlşme ka-bul ve yayım safhalarından oluşmaktadır

Kanunun Teklif EdilmesiAnayasarsquoya goumlre (m88) kanun teklif etmeye

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri yetkilidir Kanun tekliflerinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mecli-sinde goumlruumlşuumllmesine ilişkin usul ve esaslar İccediltuumlzuumlk-le duumlzenlenmiştir

Milletvekillerince verilecek kanun tekliflerinde bir veya birden fazla imza bulunabilir Kanun tek-lifleri gerekccedileli olarak Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisi Başkanlığına verilir Meclis Başkanı kanun tek-liflerini ilgili komisyonlara doğrudan havale eder Komisyonlar şartlara uymayan kanun tekliflerini sahiplerine tamamlattırmaya yetkilidirler (İccediltuumlzuumlk m74)

Teklif sahibi verilen teklifini guumlndeme alınma-dan oumlnce Genel Kurula bilgi verilmek şartıyla geri alabilir Ancak bu kanun teklifini diğer bir uumlye veya esas komisyon uumlzerlerine alırlarsa goumlruumlşmeye devam olunur Bu teklifler guumlndeme alınmışlarsa geri alınmaları iccedilin Genel Kurulun karar vermesi gerekir (İccediltuumlzuumlk m75)

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından redde-dilmiş olan kanun teklifleri ret tarihinden itibaren bir tam yıl geccedilmedikccedile Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisinin aynı yasama doumlnemi iccedilinde yeniden verile-mez (İccediltuumlzuumlk m76)

Bir yasama doumlneminde sonuccedillandırılamamış olan kanun teklifleri huumlkuumlmsuumlz sayılır Ancak Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri bu teklifleri (izleyen yasama doumlneminde) yenileyebilirler Yeni-lenen teklifin tuumlmuuml uumlzerindeki goumlruumlşmelerden son-ra oumlnceki doumlnemlere ait rapor ve metinler accedilıkccedila belirtilmek kaydıyla komisyonca benimsenebilir (İccediltuumlzuumlk m77) Bir yasama doumlneminde yani iki seccedilim arasındaki doumlnemde sonuccedillandırılamayan kanun tekliflerinin huumlkuumlmsuumlz kalmasına ldquokaduumlk

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından red-dedilmiş olan kanun tekliflerinin aynı yasama doumlnemi iccedilerisinde yeniden verilebilmesi iccedilin ret tarihinden itibaren bir tam yıl geccedilmesi gerekir

Yasama

olmardquo denilmektedir Milletvekillerince sunulan kanun teklifleri ilgili komisyondan geccediltikten sonra Meclis Genel Kurulunda goumlruumlşuumlluumlr

Kanun Teklifinin GoumlruumlşuumllmesiBir kanun teklifi hakkındaki komisyon raporu-

nun Genel Kurula sevk edilip dağıtımı yapıldıktan kırksekiz saat sonra goumlruumlşmelere geccedililebilir Ancak esas komisyonun istemi uumlzerine Genel Kurul ta-rafından oumlncelikle goumlruumlşme kararı alınması hacirclinde (İccediltuumlzuumlk m522) kırksekiz saat beklenmeden de goumlruumlşmelere geccedililebilir

Kanun tekliflerinin Genel Kurulda goumlruumlşuumllme-si aşağıda belirtilen usule goumlre gerccedilekleşir (İccediltuumlzuumlk m81)

1 Kanun teklifinin tuumlmuuml uumlzerinde goumlruumlşme accedilılır

2 Teklifin tuumlmuumlnuumln goumlruumlşuumllmesinden sonra ko-misyonla soru-cevap işlemi yapılır

3 Teklifin maddelerine geccedililmesi oylanır4 Kanun teklifinin tuumlmuuml hakkındaki goumlruumlşme-

ler tamamlanıp maddelere geccedililmesi kabul edilirse maddelerin tek tek goumlruumlşuumllmesine geccedililir Bu safhada teklifin maddeleri tek tek goumlruumlşuumlluumlr

5 Teklifin tuumlmuuml oylanır Maddelerine geccedililmesi veya tuumlmuuml kabul edilme-

yen kanun teklifleri Genel Kurulca reddedilmiş olur

Kanun Teklifinin KabuluumlTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulunda

yapılan goumlruumlşmelerde kanun teklifinin kabul edile-bilmesi yani kanunlaşabilmesi iccedilin Anayasarsquonın 96rsquoncı maddesi uyarınca uumlye tamsayısının (600) en az uumlccedilte biriyle toplanan Meclis Genel Kurulunun toplananların salt ccediloğunluğu ile kabul oyu kullan-ması gerekir Toplantı yeter sayısı uumlye tamsayısının en az uumlccedilte biri olan 200rsquoduumlr Karar yeter sayısı ise kural olarak toplantıya katılanların salt ccediloğunluğu-dur Ancak bu sayı hiccedilbir şekilde uumlye tamsayısının doumlrtte birinin bir fazlasından (151) az olamaz

Kanunların Yayımlanması ve Yuumlruumlrluumlğe Girmesi

Anayasarsquonın 89rsquouncu maddesine goumlre kanunla-rın yayımlanması goumlrevi Cumhurbaşkanına aittir Cumhurbaşkanı Meclis tarafından kabul edilen kanunları on beş guumln iccedilinde yayımlar Yayımlan-masını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı ka-nunları bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere bu hususta goumls-terdiği gerekccedile ile birlikte aynı suumlre iccedilinde Meclise geri goumlnderir Cumhurbaşkanınca kısmen uygun bulunmama durumunda Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri gouml-ruumlşebilir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi geri goumln-derilen kanunu uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğuyla (301) aynen kabul ederse kanunun Cumhurbaş-kanınca yayımlanması zorunludur Geri goumlnderilen kanunun Meclis tarafından tekrar kabuluumlnde uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu (301) şartı 2017 Ana-yasa değişikliği ile getirilmiştir Oumlnceki duumlzenleme-de kanunun tekrar kabuluuml iccedilin salt ccediloğunluk kuralı yoktu Meclis geri goumlnderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa Cumhurbaşkanı değiştirilen ka-nunu tekrar geri goumlnderebilir Anayasa değişiklikle-rine ilişkin huumlkuumlmler saklıdır Cumhurbaşkanının buumltccedile kanunlarını geri goumlnderme yetkisi yoktur

Cumhurbaşkanın Meclis tarafından kabul edi-len kanunları kısmen uygun bulmayarak Meclise goumlnderebilmesi yetkisi 2001 tarihli Anayasa de-ğişikliği ile benimsenmiştir Cumhurbaşkanınca kısmen uygun bulunmama durumunda Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri goumlruumlşebilecektir TBMM İccediltuumlzuumlğuumlne goumlre (m816) Cumhurbaşkanınca kısmen uygun bulunmayan bir kanunun sadece bu maddelerinin goumlruumlşuumllmesine Genel Kurulca karar verilirse sadece uygun bulunmayan maddelerle ilgili goumlruumlşme accedilı-lır Kanunun tuumlmuumlnuumln goumlruumlşuumllmesine Genel Ku-rulca karar verilmesi durumunda ise genel goumlruumlşme usuluuml uygulanır

Cumhurbaşkanının kanunları geri goumlndermesi bir ldquouyarı yetkisirdquodir Cumhurbaşkanı geri goumlnder-me yetkisini hem hukuka uygunluk hem de yerinde-lik bakımından kullanabilir (Oumlzbudun 1998 269)

Bir yasama doumlneminde sonuccedillandırılama-mış olan kanun tekliflerinin huumlkuumlmsuumlz sayılmasına kaduumlk olma denir

Cumhurbaşkanınca geri goumlnderilen bir kanun Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğuyla aynen kabul edilirse Cumhurbaşkanınca yayımlanır

Kanunlar Cumhurbaşkanlığı tarafından ccedilı-karılan Resmicirc Gazetersquode yayımlanır Kanunların yuumlruumlrluumlk tarihicirc genellikle ilgili kanunda belirtilir Eğer bir kanunun yuumlruumlrluumlk tarihicirc belirtilmemişse Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe girer (Resmi Gazete Hakkında Cumhurbaşkanlığı Ka-rarnamesi m7) Kanunlar kural olarak yuumlruumlrluumlğe girdikten sonraki doumlnem iccedilin uygulanır Buna ldquoka-nunların geccedilmişe etkili (makable şamil) olmamasırdquo adı verilir Bununla beraber bazı istisnai durumlar-da hukuk devleti ilkesini ihlacircl etmemek kaydıyla kanun huumlkuumlmleri geccedilmişe yuumlruumltuumllebilmektedir

Kanunların kenar başlıklarının kanun metnine dahil olup olmadığı ilgili kanunda belirtilir Dokt-rinde accedilık kural bulunmayan durumlarda başlık-ların kanun metninden sayılması goumlruumlşuuml hacirckimdir

Kabul edilerek yuumlruumlrluumlğe giren kanunlar bir sıra numarası alır 23 Nisan 1920rsquoden itibaren ccedilıkan kanunlara birden başlamak uumlzere numara verilmiş daha sonra Millicirc Birlik Komitesi ve l961 Anayasası doumlneminde ayrı ayrı yeniden birden başlayarak nu-mara verilmek yoluna gidilmiştir

Parlamento KararlarıParlamento kararları Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet

Meclisinin kanun dışındaki buumltuumln işlemleridir (Te-ziccedil 197211 Oumlzbudun 1998 188) Parlamento kararlarının konu ve nitelik bakımından ccedileşitliliği yukarıda verilen şeklicirc tanımı dışında maddi youmln-den tanımlanmasına imkacircn vermemektedir

Birinci grup parlamento kararları yasama or-ganının iccedil oumlrguumltlenmesine ve ccedilalışma duumlzenine ilişkin kararlardan oluşmaktadır Bu kararların bazıları doğrudan Anayasa ile bazıları da İccediltuumlzuumlk tarafın-dan oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Meclisin kendi iccedil yapısına ve ccedilalışma duumlzenine ilişkin karar alma yetkisi aşağıda vereceğimiz oumlrneklerle sınırlı olmayıp benzer ni-telikte başka kararların alınması da muumlmkuumlnduumlr (Oumlzbudun 1998 189) Oumlrnekler

1 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin kendi iccediltuuml-zuumlğuumlnuuml yapması ve değiştirmesi (AYm90)

2 TBMM Başkanı ve Başkanlık Divanının se-ccedililmesi kararı (AYm95)

3 Yasama dokunulmazlığının kaldırılması ve milletvekilliğinin duumlşmesine ilişkin kararlar (AYm8384)

4 Seccedilimlerin yenilenmesi kararı (AYm1161)5 TBMMrsquonin tatile girmesine ilişkin karar

(AYm932)6 Kapalı oturum yapılmasına ve bu oturumdaki

goumlruumlşmelerin yayımlamasına ilişkin kararlar (AYm972)

7 TBMM komisyonlarının seccedililmesi kararları (İccediltuumlzuumlk m20)

8 Accedilık veya gizli oylama yapılmasına ilişkin ka-rarlar (İccediltuumlzuumlk m143147)

İkinci grup parlamento kararları Cumhurbaş-kanlığı huumlkucircmet sisteminin mahiyeti ve işleyişinden kaynaklanmaktadır Cumhurbaşkanlığı (başkanlık) sisteminde yasama ve yuumlruumltme organları ayrı ayrı halk tarafından seccedililmektedir ve birbirinden ayrıl-mıştır Bu nedenle parlamenter sistemden farklı olarak yuumlruumltme organı yasama organından guumlve-noyu almaz ve guumlvensizlik oyuyla da duumlşuumlruumllemez Buna karşılık başkanlık sistemlerinde yasama ve yuumlruumltme organlarının birbirlerine karşı kullana-bileceği bazı denge ve denetleme araccedilları vardır Bu kapsamda yasama organının yuumlruumltmeye karşı kullanabileceği bazı denge ve denetleme mekaniz-malarını işletmesiyle ilgili kararları da parlamento kararı niteliğindedir Oumlrnekler

1 Cumhurbaşkanı hakkında bir succedil işlediği id-diasıyla soruşturma accedilılması ve Yuumlce Divana sevk kararı (m105)

2 Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanlar hakkında meclis soruşturması accedilılması ve Yuumlce Divana sevk kararı (m1065-7)

3 Genel goumlruumlşme accedilılması kararı (AYm98)4 Meclis araştırması accedilılması kararı (AYm98)Uumlccediluumlncuuml grup parlamento kararları yuumlruumltmenin

bazı işlemlerinin yasama organınca onaylanması iş-lemlerinden oluşmaktadır (Goumlzler 2000 286-287 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 286-287) Oumlrnekler

1 Olağanuumlstuuml hacircl ilan edilmesi kararının onay-lanması kararı (AYm1193)

2 Olağanuumlstuuml hacircl suumlresinin uzatılması kararı (AYm1194)

3 Kalkınma planlarının onaylanması kararı (AYm166)

Resmi Gazetersquonin 721921 tarihinden itibaren yayımlanan tuumlm sayılarına httpwwwresmiga-zetegovtrdefaultaspx adresinden erişebilirsiniz

internet

Yasama

Doumlrduumlncuuml grup parlamento kararları yasama organının yuumlksek yargı organlarına ve bağımsız idari kurullara uumlye seccedilmesine ilişkin kararlardan oluşmak-tadır Oumlrneğin 1961 Anayasasırsquona goumlre Yuumlksek Hacirckimler Kuruluna Millet Meclisi ve Cumhuri-yet Senatosu uumlccediler uumlye seccedilmekteydiler (m143 ilk şeklicirc) Anayasa Mahkemesinin ise uumlccedil uumlyesi Millet Meclisi iki uumlyesi de Cumhuriyet Senatosu tara-fından seccedililmekteydi (m145) İlk duumlzenlemesin-de 1982 Anayasası ile TBMMrsquoye bu tuumlr goumlrevler verilmemiş iken 2005 yılında 133rsquouumlncuuml maddede yapılan değişiklikle Radyo ve Televizyon Uumlst Ku-rulu uumlyelerinin TBMM tarafından seccedililmesi esası Anayasaya konulmuştur Anayasada 2010 yılında yapılan değişiklik ile TBMMrsquonin Anayasa Mahke-mesine (m1462) ve 2017 yılında yapılan değişik-likle de Hakimler ve Savcılar Kurulursquona uumlye seccedilmesi muumlmkuumln hale gelmiştir (m1593) Meclis tarafın-dan yapılan bu seccedilimlere ilişkin kararlar parlamen-to kararı niteliğindedir ve bu gruba girmektedir

Beşinci grup parlamento kararları yasama or-ganının ldquoyuumlruumlme işlemirdquo niteliğindeki kararlarıdır Anayasanın yuumlruumltme yetkisi ve goumlrevini Cumhur-başkanına veren genel kuralı (m8) karşısında Mec-lisin idari işlem niteliğinde parlamento kararı ala-bilmesi ancak yine doğrudan Anayasa ile oumlngoumlruumllen hacircllerde muumlmkuumlnduumlr ve istisnai bir yetkidir Nite-kim aşağıda oumlrneklerini vereceğimiz bu tuumlre giren parlamento kararlarını alma yetkisi bunların sahip oldukları oumlnemden ve istisnai niteliklerinden dolayı doğrudan Anayasa ile oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Oumlrnekler

1 Savaş ilanı kararı (AYm921)2 Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı uumllkelere

goumlnderilmesi veya yabancı silahlı kuvvetlerin Tuumlrkiyersquode bulunmasına izin verilmesi karar-ları (AYm922)

Parlamento kararları Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde oumlnce ilgili komisyonda goumlruumlşuumlluumlr daha sonra Genel Kurulda oylanır Parlamento kararla-rı Cumhurbaşkanınca imzalanmaz Yayımlanması zorunlu olan parlamento kararları Meclis Başkanı tarafından Resmicirc Gazetede yayımlanarak yuumlruumlr-luumlğe sokulur TBMM İccediltuumlzuumlğuuml ldquoBaşkanlık Divanı tarafından hazırlanan youmlnetmelikler ve duumlzenleyici kararlarrdquoın Resmicirc Gazetersquode yayımlanmasını zo-runlu tutmuş diğer Meclis kararlarından hangileri-nin Resmicirc Gazetersquode yayımlanması gerektiğinin ise Başkanlık Divanınca ccedilıkarılacak bir youmlnetmelikle belirlenmesini oumlngoumlrmuumlştuumlr

1982 Anayasası bazı istisnalar dışında parlamen-to kararlarını kural olarak yargı denetiminin dı-şında tutmuştur Parlamento kararlarının istisnalar dışında yargı denetimine tacircbi tutulmaması bazı hukukccedilular tarafından ccedilok sakıncalı bulunmak-ta ve hukuk devleti ilkesine aykırı goumlruumllmektedir (Onar 1966 229 Teziccedil 1972 14-15)

Bu durumun hukuk devleti accedilısından oumlnemli bir sakınca oluşturmadığını savunan bizim de ka-tıldığımız goumlruumlşe (Oumlzbudun 1998 190 vd) goumlre ise parlamento kararları vatandaşlar iccedilin uyulması zorunlu genel kurallar koymadıklarından yasama organı bu nitelikteki bir işlemi yargı denetimin-den kaccedilırmak amacıyla kanun yerine ldquokararrdquo adıyla yapsa dahi amacına ulaşması muumlmkuumln değildir Zira Anayasa Mahkemesi bir metnin yasama or-ganınca belirlenen niteliğiyle kendini bağlı goumlrme-yip boumlyle bir işlemi ldquokanunrdquo niteliğinde sayarak denetleyebilir Nitekim Anayasa Mahkemesi bir kararında ldquoMeclis kararırdquo adı altında ccedilıkarılan bir işlemi ldquokanunrdquo niteliğinde goumlrmuumlş ve denetime tacircbi tutmuştur

Anayasa Mahkemesi Meclisin kendi iccedil oumlrguumlt-lenmesi ve iccedil ccedilalışmalarıyla ilgili kararlarını da ldquoiccedil-tuumlzuumlk duumlzenlemesirdquo niteliğinde goumlrduumlğuuml takdirde denetleme yetkisinin kapsamına almaktadır

Anayasa Mahkemesi bir işlemin kendisinin yargı denetimine tacircbi olmaması hacirclinde bu işle-min oluşturulmasındaki usul hatalarının da denet-lenemeyeceğine karar vermiştir

İccediltuumlzuumlk KurallarıNitelik itibarıyla parlamento kararı olan iccediltuuml-

zuumlkler yasama meclislerinin kendi iccedil ccedilalışmalarını duumlzenlemek amacıyla koydukları kurallardır (Oumlz-budun 1998193 Aybay 1978 283-314 Oumlzbu-dun 1979 3-26 Teziccedil 1980 18-25) İccediltuumlzuumlkler parlamentonun ccedilalışabilmesi gerekli olan parla-menter sistemlerde iktidar-muhalefet başkanlık sistemlerinde ise ccediloğunluk grubugrupları-azınlık grubugrupları arasındaki ilişkilerin dengesini sağ-

TBMM kararlarına aşağıdaki bağlantıdan ula-şabilirsiniz httpswwwtbmmgovtrdeve-lopowatbmm_kararlari_sdsorgu_baslangic

internet

layan ve siyasal oumlnemi yuumlksek duumlzenlemelerdir Meclisin kendi ccedilalışmalarını iccediltuumlzuumlkle duumlzenleme yetkisi Anayasaya dayanmaktadır Anayasaya goumlre (m951) ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ccedilalışmalarını kendi yaptığı iccediltuumlzuumlk huumlkuumlmlerine goumlre yuumlruumltuumlrrdquo

İccediltuumlzuumlkler ile kanunlar arasındaki en oumlnemli fark konu bakımındandır Buna goumlre kanunlar vatandaşlar iccedilin haklar ve yuumlkuumlmluumlluumlkler koyarken iccediltuumlzuumlkler sadece parlamentoyu bağlayan ve parlamento dışında uygulama alanına sahip olmayan kurallardan oluşurlar

İccediltuumlzuumlkler de parlamento kararlarına dahil olmaları nedeniyle Cumhurbaşkanınca değil Meclis Başka-nı tarafından yayımlanırlar İccediltuumlzuumlk kurallarının Resmicirc Gazetersquode yayımlanmasına ilişkin esaslar TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln 182rsquonci maddesinde duumlzenlenmiş bulunmaktadır

Anayasa (m1481) TBMM iccediltuumlzuumlklerini yargısal denetim kapsamına almış ve bu goumlrevi Anayasa Mah-kemesine vermiştir Parlamentonun youmlntemsel bağımsızlığı ilkesi iccediltuumlzuumlklerin ve iccediltuumlzuumlk uygulamaları-nın herhangi bir yargı denetimine tacircbi olmamalarını gerektirmekle beraber Anayasa iccediltuumlzuumlklerin siyasal oumlneminden dolayı (Oumlzbudun 1998 196 Armağan 1972 68) onları anayasaya uygunluk denetiminin kapsamına almıştır İccediltuumlzuumlkler sadece iptal davasına konu olabilirler Parlamento dışında uygulanmadıkla-rı iccedilin itiraz yoluyla denetlenmeleri muumlmkuumln değildir Parlamento dışındaki kişiler iccedilin uyulması zorunlu kurallar koymayan iccediltuumlzuumlklerden genel mahkemelerin goumlrev alanına girecek bir uyuşmazlık ccedilıkması soumlz konusu olamaz Nitekim Anayasarsquonın itiraz yoluyla denetimi duumlzenleyen 152rsquonci maddesinde iccediltuumlzuumlklere değinilmemiştir

TBMMrsquonin parlamento kararı biccediliminde onayladığı işlemlere oumlrnek verin

İccediltuumlzuumlk kurallarını diğer parlamento kararları ile kar-şılaştırın

Kanunların yapım suumlrecini arkadaşlarınıza anlatın

2 Kanunların yapım suumlrecini oumlzetleyebilme

YASAMA ORGANI

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Yapısı ve Milletvekillerinin Seccedilimi

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Yapısı 1982 Anayasası tek meclis sistemini kabul et-

miştir Anayasarsquoya goumlre yasama organı Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisidir Oysa 1961 Anayasası Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluşan iki meclisli bir yasama organı oumlngoumlrmuumlştuuml 1982 Ana-yasası ile uygulamadaki sakıncaları gerekccedile goumlsteri-lerek Cumhuriyet Senatosu kaldırılmış ve yeniden tek-meclis sistemine geccedililmiştir

İki meclis sisteminin bulunduğu uumllkelerde ikinci meclisler İngilterersquodeki aristokratik Lordlar Kamarası oumlrneğinde olduğu gibi tarihicirc nedenlerden veya uumllkenin federal yapısından kaynaklanabildiği gibi uumlniter yapılı devletlerde anayasa yapımında anayasal bir tercih olarak da benimsenebilmektedir

Aristokratik ikinci meclis seccedilimle oluşan bir meclis değildir Bu bakımdan demokrasi ile bağdaş-maz İngilterersquode de Lordlar Kamarası geccedilmişe da-yalı kurum ve geleneklerin etkisiyle varlığını suumlrduumlr-mektedir Ancak Lordlar Kamarasırsquonın yetkileri de zamanla zayıflamış ve hemen buumltuumln yetkiler Avam Kamarasırsquona geccedilmiştir (Teziccedil 1996362-364) Bu-nunla birlikte guumlnuumlmuumlz İngilterersquosinde aristokratik ikinci meclisin seccedilimle oluşan demokratik bir ikin-ci meclise doumlnuumlştuumlruumllmesi youmlnuumlnde istekler bulun-maktadır

Yasama

Federal devlette iki-meclis sistemi bir zorun-luluk olarak ortaya ccedilıkar Ccediluumlnkuuml federe devletlerin genellikle kuumlccediluumlk olmaları bunların bir ccedilatı altında toplanmasını gerektirir ki bunun bir yolu federal parlamentonun ccedilift meclisli olmasıdır Birinci mec-lisin nuumlfus esasına goumlre buumltuumln uumllke vatandaşlarını temsil etmesine karşılık ikinci meclis eşitlik esa-sına goumlre federe devletleri temsil eder Ancak Ka-nada Almanya ve Avusturyarsquoda federe devletlerin ikinci mecliste buumlyuumlkluumlklerine goumlre temsil edilmesi de dikkate alınmaktadır (Teziccedil 1996 362)

Demokratik ikinci meclisler uumlyelerinin tama-mının ya da buumlyuumlk bir kısmının seccedilimle belirlendiği meclislerdir Bu meclislerin kurulmasındaki başlıca amaccedil birinci meclise karşı bir denge oluşturmak onun hatalarının daha nitelikli kimselerden oluşan bir ldquoduumlşuumlnce meclisirdquonce duumlzeltilmesini sağlamaktır (Teziccedil 1996 364-365) Demokratik ikinci meclisle-rin başlıca yararları tek meclisin despotizmine karşı bir guumlvence sağlamak yuumlruumltme ile birinci meclis ara-sında ortaya ccedilıkabilecek uyuşmazlıkları gidermek toplum yararına uygun daha iyi kanunların yapıl-masına katkıda bulunmak ve uumlyelerinin yerel duumlzey-de seccedililmeleri hacirclinde yerel sorunları dile getirerek demokrasinin gelişimine katkıda bulunmak olarak sayılmaktadır Buna karşılık sakıncaları ise aynı seccedil-menlerce seccedililmesi hacirclinde birinciye benzeyeceği farklı bir usulle belirlendiğinde ise demokratik ol-mayacağı yasama faaliyetlerini geciktireceği birinci meclise nazaran tepkici ve muhafazakar olacağı ve millicirc iradeyi boumlleceği şeklicircnde ortaya konulmaktadır (Teziccedil 1996 365-367 Vedel 1993 103-104)

1982 Anayasasırsquonın Cumhuriyet Senatosuna yer vermeyerek tek meclis sistemini benimsemiş ol-

ması oldukccedila yerinde bir tercihtir Ccediluumlnkuuml anayasal sistemimize ldquodemokratik nitelikli bir ikinci mec-lisrdquo kazandırmak amacıyla getirilen Cumhuriyet Senatosu kendisinden beklenen ldquoaydınlatma yol goumlsterme ve fren goumlrevlerini yeterince yerinerdquo ge-tirememiştir (Oumlzbudun 1998 229) Oumlte yandan Cumhuriyet Senatosunun genel oyla seccedililen uumlye-lerinin dışında guumlnluumlk dilde ldquokontenjan senatoumlruumlrdquo olarak adlandırılan ve Cumhurbaşkanınca atanan onbeş uumlyesi ve eski cumhurbaşkanları ile Millicirc Bir-lik Komitesinin bir kısım uumlyelerinden oluşan ldquotabiicirc uumlyelerirdquo de bulunmaktaydı Dolayısıyla Cumhuri-yet Senatosu uumlyelerinin tamamı halk tarafından seccedililmediği iccedilin tam anlamda bir ldquodemokratik ikin-ci meclisrdquo oumlzelliğine de sahip değildi

1982 Anayasasırsquona goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ldquoMilletccedile genel oyla seccedililen altıyuumlz millet-vekilinden kuruludurrdquo (m75) Seccedilimler beş yılda bir Cumhurbaşkanlığı seccedilimleri ile aynı guumlnde ya-pılır (m77) Ancak bu suumlre dolmadan da Mecli-sin uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğuyla (360) seccedilimlerin yenilenmesine karar verebilmesi muumlm-kuumlnduumlr (m1161) Cumhurbaşkanı da seccedilimlerin yenilenmesine karar verebilir (m1162) Her iki durumda da Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimi ile Cumhurbaşkanlığı seccedilimi birlikte yapılır (m 1161-2) Seccedililme yeterliliğine sahip ve onsekiz yaşını doldurmuş olan her Tuumlrk milletvekili seccedilile-bilir (m76) Seccedilime ilişkin temel ilkeleri belirleyen Anayasa seccedilim sisteminin belirlenmesini kanuna bırakmıştır Milletvekili Seccedilimi Kanunu ile kabul edilen seccedilim sistemi ise drsquoHondtlu nisbi temsil uumllke barajı (yuumlzde 10) ve kural olarak her ilin bir seccedilim ccedilevresi olmasını oumlngoumlren bir sistemdir

Resim 51 Seccedilim Sandığı

Milletvekillerinin Seccedilimi

Seccedilim SistemiSeccedilim sistemi bir toplumda youmlneticilerin be-

lirlenmesini sağlamak amacıyla yapılan seccedilimlerde uygulanan youmlntem ve kuralları ifade eder Geniş anlamda seccedilim sistemi kavramı seccedilme ve seccedilil-me yeterliliği adaylığa ilişkin kurallar oy verme usulleri seccedilim ccedilevreleri seccedilim ilkeleri seccedilimlerin duumlzenlenmesi ve seccedilimlerin youmlnetim ve denetimi gibi seccedilimlerle ilgili buumltuumln hususları kapsamakta-dır Buna karşılık dar ve teknik anlamda seccedilim sistemi ise seccedilmenler tarafından kullanılan oyların bir mecliste sandalyelere (temsilciliklere) doumlnuumlştuuml-ruumllmesi veya belli makamlara gelecek youmlneticilerin belirlenmesine ilişkin youmlntemi ifade eder

Seccedilim sistemleri oyların değerlendiriliş şeklicirc bakımından genel olarak iki ana tipe ayrılmaktadır Bu ana tipler huumlkucircmetlerin kurulmasını kolaylaş-tırma amacını ifade eden ldquoistikrar ilkesirdquone oumlnem veren ccediloğunluk sistemleri ile partilerin adil bir şekilde temsil edilmesi amacını ifade eden ldquoeşitlik ve adalet ilkelerirdquone dayanan nisbi temsil sistem-leridir Bu iki ana tipin kendi iccedillerinde ccedileşitli alt versiyonları bulunduğu gibi bunlar dışında ccedilo-ğunluk ve nisbi temsile ait unsurların ya da her iki sistemde de bulunmayan tekniklerin (dar seccedilim ccedilevreleri seccedilim barajları kontenjan adaylığı gibi) birleştirilmesi suretiyle sayısız seccedilim sistemleri uumlre-tilebilmektedir ki bunları ortak bir başlık altında ldquokarma sistemlerrdquo olarak kategorize etmek muumlm-kuumlnduumlr

Her seccedilim sisteminin farklı mekanik ve siyasal sonuccedilları bulunmaktadır Bir toplumda seccedilim sis-temi tercihi yapılırken buumltuumln bu faktoumlrler dikkate alınmaktadır Ccediloğunluk sistemleri oyların basit ya da mutlak ccediloğunluğunu elde eden partilere parla-mentoda artık temsil sağlayarak belli boumllgelerde yoğunlaşmamış olmaları durumunda kuumlccediluumlk parti-lerin temsiline imkacircn tanımaz Buna karşılık nisbi temsil sistemleri oyları sandalyelere orantılı olarak doumlnuumlştuumlrmek suretiyle buumltuumln partilerin oyları ora-nında sandalye elde etmesini amaccedillar

Ccediloğunluk sistemlerinin temelini kullanılan ge-ccedilerli oyların ccediloğunluğunu alan adayın ya da parti listesinin seccedilimleri kazanmış sayılacağı ilkesi oluş-turmaktadır Ccediloğunluk sisteminin tek isimli tek turlu ccediloğunluk (dar boumllge) sistemi tek isimli iki turlu ccediloğunluk sistemi listeli ccediloğunluk sistemi

tercihli tek turlu ccediloğunluk (alternatif oy) sistemi ve ilave oy (supplementary vote) sistemi gibi tuumlrleri vardır Nisbi temsil sistemleri ise her partinin al-dığı oy oranında temsilcilik kazanması esasına da-yanır Nisbi temsilin uygulanmasında ortaya ccedilıkan ldquoartık oylarrdquo ile ldquoaccedilıkta kalan milletvekilliklerininrdquo partilere paylaştırılması iccedilin nisbi temsilin ccedileşitle-ri diyebileceğimiz bazı formuumlller ya da usuller (en buumlyuumlk artık en kuvvetli ortalama drsquoHondt usuluuml) kullanılmaktadır

2839 sayılı Milletvekili Seccedilimi Kanunu nisbi temsilin drsquoHondt usuluumlnuuml benimsemiştir Ayrıca uumllke genelinde yuumlzde 10rsquoluk baraj uygulanmak-tadır Buna goumlre mevcut ldquoulusal barajlı drsquoHondt sistemirdquoni yuumlzde 10rsquoluk barajın yuumlksek olmasına rağmen karma sistem değil nisbi temsil olarak kabul etmek daha uygun olacaktır Ancak sistemi barajlı nisbi temsil olarak adlandırmak gerekir (Tuumlrkiyersquode geccedilmişte uygulanan seccedilim sistemleri konusunda ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Atar 1990)

Seccedilim Sistemine İlişkin Anayasal İlkelerTemsilde adalet ve youmlnetimde istikrar ilkeleri

Anayasa belli bir seccedilim sistemini tercih etmemiştir Bununla birlikte Anayasarsquonın 67rsquonci maddesinde 1995 yılında yapılan değişiklikle maddeye ldquoSeccedilim kanunları temsilde adalet ve youmlnetimde istikrar il-kelerini bağdaştıracak biccedilimde duumlzenlenirrdquo huumlkmuuml eklenmiştir Bu huumlkmuumln konulmasıyla seccedilim sis-temi ve diğer seccedilim kurallarının duumlzenlenmesin-de iki karşıt tercih olan ldquoeşitlikrdquo (partilerin oyları oranında parlamentoda temsil edilmesi) ve ldquofaydardquo (buumlyuumlk partileri avantajlı hale getirmek suretiyle youmlnetimde istikrarı sağlamak) prensiplerinin den-gelenmesi amaccedillanmıştır Anayasaya boumlyle bir huumlk-muumln konulması Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ta-rafından ccedilıkarılacak seccedilim kanunlarının ldquotemsilde adalet ve youmlnetimde istikrar ilkelerinirdquo bağdaştırıp bağdaştırmadığı accedilısından Anayasa Mahkemesin-ce denetlenmesi sonucunu da doğuracaktır An-cak oumlzellikle oyların sandalyelere doumlnuumlştuumlruumllmesi youmlntemi yani dar anlamda seccedilim sistemi tercihi bakımından birbirine karşıt iki prensibin (temsilde adalet ve youmlnetimde istikrar) dengelenmesi guumlccedil bir faaliyettir

Seccedilim kanunlarında yapılacak değişiklik-lerin bir yıl iccedilinde yapılacak seccedilimlerde uygu-lanmaması esası 2001 Anayasa değişikliği ile Anayasarsquonın 67rsquonci maddesine eklenen bir huumlkuumlm-le (f7) seccedilim kanunlarında yapılan değişikliklerin

Yasama

yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihten itibaren bir yıl iccedilinde yapılacak seccedilimlerde uygulanmaması esası benim-senmiştir Bu duumlzenlemeyle Meclisrsquoteki ccediloğunlu-ğun (genellikle iktidar partilerinin) seccedilimlerden kısa bir suumlre oumlnce seccedilim kanunlarını kendi yararları doğrultusunda değiştirerek seccedilime gitmeleri oumlnlen-mek istenmiştir Seccedilime katılacak buumltuumln partileri ve adayları ilgilendiren ve demokratik ilkelere dayan-ması gereken seccedilim kurallarının ccediloğunluk partileri tarafından belirlenmesi ya da değiştirilmesi seccedilim-lerin acircdil eşit ve duumlruumlst yapılmasını engelleyebilir Bu huumlkuumlm karşısında bir yıl sonra oy destekleri ve seccedilim taktikleri muhtemelen değişecek olan siya-si partiler ileride kendilerine de uygulanacak olan seccedilim kanunları değiştirilirken muumlmkuumln olduğun-ca acircdil ve duumlruumlst kurallar konulmasını sağlamaya ccedilalışacaklardır Bu accedilıdan getirilen duumlzenleme ye-rindedir Bununla birlikte bu Anayasa huumlkmuuml se-ccedilim kanunlarında değişiklik yapılması gerekli olan hacircllerde bir yıl sonraki seccedilimlere ilişkin olarak du-rumlarını belirleyemeyen partileri (oumlzellikle de ik-tidar ccediloğunluk partilerini) belirsiz bir ortamda se-ccedilim kanunlarında değişiklik yapmaktan kaccedilınmaya itebilir

Seccedilim sisteminin anayasada yer alıp alma-yacağı tartışmalı bir konudur Ancak uygulamada genellikle seccedilim sistemi anayasada değil seccedilim kanunlarında duumlzenlenmektedir Bununla beraber siyasal sonuccedilları itibarıyla anayasal duumlzenlemeler kadar hatta daha oumlnemli olduğu kabul edilen se-ccedilim sisteminin uzlaşmayla anayasaya konulması yerinde olur Seccedilim sisteminin tuumlruuml ve temel ilkeler anayasada yer aldıktan sonra diğer buumltuumln ayrıntılar seccedilim kanunlarına bırakılmalıdır Oumlrneğin 1919 tarihli Weimar (Alman) Anayasası İsviccedilre Anayasa-sı ve Guumlney Afrika Cumhuriyeti Anayasasırsquonda se-ccedilim sistemi (nisbi temsil sistemi) accedilıkccedila yer almış-tır Macaristan Anayasası ise anayasa değişikliğinin yanı sıra seccedilim kanunu gibi bazı temel kanunlarda değişiklik yapılmasını ldquouumlccedilte-ikirdquo oy ccediloğunluğu şar-tına bağlamıştır Boumlylece seccedilim kanunu da anayasal statuumlye sahip kılınmıştır

Nisbi Temsilin drsquoHondt Usuluuml2839 sayılı Milletvekili Seccedilimi Kanunu nisbi

temsil sisteminin (m2) drsquoHondt usuluumlnuuml (m34) benimsemiştir Adını Belccedilikalı bir matematikccediliden alan drsquoHondt usuluumlnde seccedilim ccedilevrelerinde millet-vekilliklerinin partilere ve bağımsız adaylara pay-laştırılmasında seccedilim sayısının hesaplanması soumlz konusu olmadığı gibi artık oy sorunu da ortaya ccedilıkmamaktadır

Milletvekili Seccedilimi Kanununun drsquoHondt usu-luumlnuuml benimseyen 34rsquouumlncuuml maddesine goumlre seccedilime katılmış siyasi partilerin ittifakların ve bağımsız adayların adları alt alta ve aldıkları geccedilerli oy sa-yıları da hizalarına yazılır Siyasi partilerin ve itti-fakların oy sayıları oumlnce bire sonra ikiye sonra uumlccedile ila o ccedilevrenin ccedilıkaracağı milletvekili sayı-sına ulaşıncaya kadar boumlluumlnuumlr Elde edilen paylar ile bağımsız adayların aldıkları oylar ayrım yapıl-maksızın en buumlyuumlkten en kuumlccediluumlğe doğru sıralanır Seccedilim ccedilevresinden ccedilıkacak milletvekili sayısı kadar bu payların sahibi olan siyasi partilere ittifaklara ve bağımsız adaylara rakamların buumlyuumlkluumlk sırasına goumlre milletvekili tahsis olunur

Partilerin yurt dışı seccedilmenlerden aldıkları oylar seccedilim ccedilevrelerindeki oylara eklenerek değerlendi-rilir

Her seccedilim ccedilevresinde geccedilerli toplam oy Yurt Dışı İlccedile Seccedilim Kurulundan Ankara İl Seccedilim Ku-ruluna gelen toplam oyun diğer seccedilim kurulların-dan gelen oylara boumlluumlnmesiyle elde edilen oranda artırılır O seccedilim ccedilevresinde kullanılan toplam oy-larla bu şekilde hesaplanan toplam oy arasındaki fark partilere Ankara İl Seccedilim Kurulundan gelen oydaki hisseleri oranında taksim edilir ve elde edi-len rakamlar o seccedilim ccedilevresinde aldıkları geccediler-li oylara ilave edilir Boumlylece Milletvekili Seccedilimi Kanunursquonun 34 uumlncuuml maddesinde belirlenen esas seccedilim ccedilevresinde kullanılan geccedilerli toplam oy mik-tarı ve partilerin aldıkları toplam geccedilerli oy miktarı bulunur (Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanun m94Bf10)

Tablo 51 drsquoHondt usuluumlne goumlre milletvekilliklerinin paylaştırılması

Oumlrnek 400000 geccedilerli oyun kullanıldığı ve 5 milletvekilinin seccedilileceği bir seccedilim ccedilevresinde drsquoHondt usuluumlne goumlre milletvekilliklerini paylaştırmak iccedilin yapılacak ilk işlem şudur

Partilerin oy sayıları 1Boumllme 2Boumllme 3Boumllme 4Boumllme 5Boumllme

(A) 172000 172000 86000 57333 43000 34400

(B) 112000 112000 56000 37333 28000 22400(C) 76000 76000 38000 25333 19000 15200(D) 40000 40000 20000 13333 10000 8000

Boumllme işleminden sonra ikinci işlem olarak seccedililecek milletvekili sayısına ulaşıncaya kadar rakamları buumlyuumlkluumlk sırasına goumlre sıralayalım 172000 (A) partisi 112000 (B) partisi 86000 (A) partisi 76000 (C) partisi ve 57333 (A) partisi

Sonuccedil olarak bu seccedilim ccedilevresinde partilerin ccedilıkaracağı milletvekili sayısı şoumlyle olacaktır(A) partisi 3 milletvekili (B) partisi 1 milletvekili (C) partisi 1 milletvekili (D) partisi 0 milletvekili

Kaynak Milletvekili Seccedilimi Kanununun drsquoHondt usuluumlnuuml benimseyen 34rsquouumlncuuml maddesine goumlre hesaplanmıştır

Milletvekili Seccedilimi Kanunursquonda 2018 yılında yapılan değişiklikler ile seccedilimlere katılma yeterliliği taşıyan siyasi partilerin ittifak yaparak seccedilime ka-tılması muumlmkuumln hale gelmiştir İttifak yapan siyasi partiler kendi aday listelerini verir Seccedilim ittifakı yapılması halinde yuumlzde onluk barajın hesaplan-masında ittifak yapan siyasi partilerin aldıkları ge-ccedilerli oyların toplamı esas alınır ve bu siyasi partiler iccedilin ayrıca baraj hesaplaması yapılmaz

İttifakın elde edeceği milletvekili sayısının he-saplanmasında ittifak yapan siyasi partilerin top-lam oyu esas alınır Daha sonra ittifakın elde ettiği toplam milletvekili sayısı ittifak yapan siyasi parti-ler arasında her birinin aldığı geccedilerli oy sayısı esas alınarak drsquoHondt usuluumlne goumlre paylaştırılır

Ulusal (Genel) Baraj2839 sayılı Milletvekili Seccedilimi Kanunu ldquogenel

barajrdquo adı altında uumllke ccedilapında uygulanacak bir baraj getirmiştir Bu Kanunrsquoun 33uumlncuuml maddesine goumlre ldquogenel seccedilimlerde uumllke genelinde ara seccedilimler-de seccedilim yapılan ccedilevrelerin tuumlmuumlnde geccedilerli oyların yuumlzde 10rsquounu geccedilemeyen partiler milletvekili ccedilıkara-mazlarrdquo Kanunrsquoda ldquoyuumlzde 10rsquounu geccedilemeyenrdquo ifadesi kullanıldığından ccedilok kuumlccediluumlk bir ihtimal de olsa tam olarak yuumlzde 10 oy alan bir parti genel barajı aşa-mamış olur Oumlrneğin 50 milyon geccedilerli oy kulla-nılmışsa yuumlzde 10rsquoun geccedililmesi en az 5000001 oy alınmasıyla gerccedilekleşebilecektir Seccedilim ittifakı ya-pılması halinde yuumlzde onluk barajın hesaplanma-sında ittifak yapan siyasi partilerin aldıkları geccedilerli oyların toplamı esas alınır ve bu siyasi partiler iccedilin ayrıca baraj hesaplaması yapılmaz Bir siyasi parti listesinde yer almış bağımsız adayların seccedililebilmesi

de listesinde yer aldığı siyasi partinin uumllke genelinde ve ara seccedilimlerde seccedilim yapılan ccedilevrelerin tuumlmuumlnde yuumlzde 10rsquoluk barajı aşması ile muumlmkuumlnduumlr Siyasi partilerin genel barajı aşıp aşamadığı her partinin Tuumlrkiye genelinde aldığı geccedilerli oy sayısının Tuumlr-kiye genelindeki geccedilerli oy toplamına boumlluumlnmesi suretiyle tespit edilir

Yurt dışı seccedilmenler tarafından kullanılan toplam geccedilerli oy sayısı Yuumlksek Seccedilim Kurulunca Tuumlrkiye genelinde kullanılan toplam geccedilerli oy sayısına ila-ve edilerek yurt duumlzeyinde genel oy miktarı ve her partinin uumllke genelinde aldığı geccedilerli oy miktarı bulunur Bu şekilde uumllke barajına esas teşkil eden toplam oylar bulunmuş olur (Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri ve Seccedilmen Kuumltuumlkleri Hakkında Kanun m94Bf8-9)

Seccedilim CcedilevreleriSeccedilim ccedilevreleri seccedilimin gerccedilekleştiği en kuumlccediluumlk

birimdir Seccedilimlerde kullanılan oyların milletvekil-liğine doumlnuumlştuumlruumllmesi işlemi seccedilim ccedilevresi ccedilapında yapılır Uygulanan seccedilim sistemine ve uumllkelerin ter-cihlerine goumlre seccedilim ccedilevrelerinin buumlyuumlkluumlğuuml yani ccedilıkaracağı milletvekili sayısı da değişebilmektedir Seccedilim ccedilevrelerinin buumlyuumlkluumlğuuml seccedilimlerin nisbilik derecesini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler Seccedilim ccedilevreleri buumlyuumlduumlkccedile partilerin oy oranları ile elde ettikleri milletvekilliği oranları birbirine yakın gerccedilekleşir Seccedilim ccedilevreleri kuumlccediluumllduumlğuumlnde ise bu oranlar arasın-daki fark buumlyuumlr Genellikle kuumlccediluumlk seccedilim ccedilevreleri buumlyuumlk partilerin buumlyuumlk seccedilim ccedilevreleri ise kuumlccediluumlk partilerin yararına sonuccedil doğurur

Yasama

Seccedilim ccedilevreleri tek isimli (dar ccedilevre) ya da ccedilok isimli (geniş ccedilevre ve millicirc ccedilevre) olabilir Tek isimli seccedilim ccedilevresinde sadece bir temsilci seccedililir ve ma-hiyeti gereği ancak ccediloğunluk sisteminde uygula-nabilir Ccedilok isimli ccedilevrenin birinci tuumlruuml olan geniş ccedilevre sisteminde seccedilim ccedilevresinden seccedililecek tem-silci sayısı en az iki ya da daha fazla olabilmektedir Geniş ccedilevre genellikle nisbi temsil sisteminde kul-lanılmakla birlikte ccediloğunluk sisteminde de tercih edilebilmektedir Ccedilok isimli ccedilevrenin ikinci tuumlruuml olan millicirc ccedilevre sisteminde parlamento uumlyelerinin tamamı uumllke duumlzeyinde tek bir seccedilim ccedilevresinden seccedililmektedir Millicirc ccedilevre ancak nisbi temsil siste-miyle birlikte uygulanabilir

Tuumlrkiyersquode milletvekili seccedilimleri bakımından kural olarak her il bir seccedilim ccedilevresi olarak kabul edilmektedir

Yurt dışında bulunan vatandaşların seccedilimlerde oy kullanmalarıyla ilgili seccedilim işlerini youmlnetmek uumlzere Seccedilimlerin Temel Huumlkuumlmleri Hakkında Kanunrsquola (m10) Ankara İl Seccedilim Kuruluna bağlı Yurt Dışı İlccedile Seccedilim Kurulu oluşturulması oumlngoumlruumll-muumlştuumlr Buna goumlre doğrudan yurt dışı seccedilmenlerin oylarının değerlendirilmesiyle milletvekili seccedilil-memekte yurt dışı oylar seccedilim ccedilevrelerine dağıtıl-maktadır Yurt dışı seccedilmenlerin milletvekili genel seccedilimi Cumhurbaşkanı seccedilimi ve halk oylamasın-da verecekleri oylar tabir yerindeyse bu ldquosanal seccedilim ccedilevresinderdquo toplanacaktır Yurt dışı seccedilmenlerin mil-letvekili genel seccediliminde kullanacağı oylar uumllkedeki seccedilim ccedilevrelerine paylaştırılacak ve genel barajın hesabında da dikkate alınacaktır Yurt dışı seccedilmen-lerin cumhurbaşkanı seccedilimi ve halk oylamasında verecekleri oylar da bu ccedilevrede birleştirilerek genel oya eklenecektir

Milletvekili Seccedilimi Kanunursquona goumlre (m4) ille-rin ccedilıkaracağı milletvekili sayısının tespitinde top-lam milletvekili sayısından (600 milletvekili) her ilrsquoe oumlnce bir milletvekili verilir Son genel nuumlfus sa-yımı ile belli olan Tuumlrkiye nuumlfusu illere verilen mil-letvekili sayısı ccedilıkarıldıktan sonra kalan milletvekili sayısına boumlluumlnmek suretiyle bir sayı elde edilir İl nuumlfusunun bu sayıya boumlluumlnmesi ile her ilin ayrıca ccedilıkaracağı milletvekili sayısı tespit olunur Bu işle-me goumlre nuumlfusu milletvekili ccedilıkarmaya yetmeyen illerin nuumlfusları ile artık nuumlfus bırakan illerin artık nuumlfusları buumlyuumlkluumlklerine goumlre sıraya konulur ve ilk hesapta iller arasında boumlluumlştuumlruumllmemiş bulunan milletvekillikleri bu sıraya goumlre dağıtılır Son kalan milletvekilliğinin verilmesinde iki veya daha fazla

ilin eşit nuumlfus veya nuumlfus artığı goumlstermesi hacirclinde bunlar arasında ad ccedilekilir

Yapılan tespit sonunda ccedilıkaracağı milletvekili sayısı 18rsquoe kadar olan iller bir seccedilim ccedilevresi sayı-lır Ccedilıkaracağı milletvekili sayısı 19rsquodan 35rsquoe kadar olan iller iki 36 ve daha fazla olan iller uumlccedil seccedilim ccedilevresine boumlluumlnuumlr Bu seccedilim ccedilevreleri numara sıra-sına goumlre adlandırılır

Bu illerin seccedilim ccedilevreleri belirlenirken şu esas-lara uyulacaktır

1 Seccedilim ccedilevreleri muumlmkuumln olduğu oumllccediluumlde eşit veya birbirine yakın sayıda milletvekili ccedilıka-racak şekilde oluşturulur

2 Muumlmkuumln olduğu oumllccediluumlde ilccedilelerin muumllki buuml-tuumlnluumlğuuml dikkate alınır

3 Aynı seccedilim ccedilevresinde yer alacak ilccedilelerin nuuml-fus ve coğrafi yakınlıkları ile ulaşım imkacircnları goumlz oumlnuumlnde bulundurulur

Bu illerin milletvekili sayısının seccedilim ccedilevrele-rine dağıtımında seccedilim ccedilevrelerinin ccedilıkaracakla-rı milletvekili sayısı nuumlfusları bakımından illerin milletvekili sayısının tespitine ilişkin esaslara goumlre belirlenir

Yukarıdaki kurallara goumlre genel nuumlfus sayımı so-nuccedillarının accedilıklanmasından itibaren en geccedil altı ay iccedilinde seccedilim ccedilevrelerini ve her seccedilim ccedilevresinin ccedilı-karacağı milletvekili sayısını belirleyerek ilan etme goumlrevi Yuumlksek Seccedilim Kuruluna aittir (Milletvekili Seccedilimi Kanunu m5)

Milletvekili Seccedililme YeterliliğiAnayasarsquonın 76rsquoncı maddesi milletvekili seccedilile-

bilme şartlarını şu şekilde duumlzenlemiştir1 Tuumlrk vatandaşı olmak Anayasaya goumlre ldquoher

Tuumlrk milletvekili seccedililebilirrdquo Yine Anayasanın bir diğer huumlkmuumlne goumlre (m66) ldquoTuumlrk Devle-tine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Tuumlrk-tuumlrrdquo O hacirclde milletvekili seccedililme yeterliliği bakımından ldquoTuumlrkrdquo soumlzcuumlğuuml ldquoTuumlrk vatanda-şırdquo olarak anlaşılmalıdır Tuumlrk vatandaşlığının dışında başka bir uumllkenin vatandaşlığına sa-hip olanlar da milletvekili seccedililebilirler (Onar 1997 460 Goumlzler 2000 216-217) Ccediluumlnkuuml Milletlerarası Oumlzel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m4b) birden faz-la devlet vatandaşlığına sahip olanlar aynı za-manda Tuumlrk vatandaşı iseler bunlar hakkında Tuumlrk Hukuku uygulanır

2 Onsekiz yaşını doldurmuş olmak3 En az ilkokul mezunu olmak 4 Kısıtlı (hacir altında) olmamak5 Askerlikle ilişiği olmamak Buna goumlre asker-

lik yuumlkuumlmluumlluumlğuuml bulunmayanlar askerlik hizme tinden muaf tutulanlar ve askerlik yuuml-kuumlmluumlluumlğuuml olduğu halde tecilli olanların as-kerlikle ilişiği bulunmaz ve milletvekilliği se-ccedililme ye terliliğine sahiptirler Askerlik ccedilağında olup da bu kapsama girmeyenler ise milletve-kili adayı olamazlar

6 Taksirli succedillar hariccedil toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına huumlkuumlm giyme-miş olmak Buna goumlre Tuumlrk Ceza Kanunursquonda ldquotaksirli succedilrdquo olarak kabul edilen succedillar dışında kalan succedilları işledikleri iccedilin toplam bir yıl veya daha fazla hapis cezası alanlar milletvekili seccedili-lemezler Bu cezanın bir defada verilmiş olması şart değildir İki defa 6rsquoşar ay hapis cezası alan-lar da aynı durumdadır

Anayasada her ne kadar ağır hapis olarak nite-lenen cezalara huumlkuumlm giyenlerin de milletve-kili olamayacakları oumlngoumlruumllmekteyse de 5237 sayılı Tuumlrk Ceza Kanunu ile hapis ndash ağır ha-pis ayrımına son verilmiş ve 5252 sayılı Tuumlrk Ceza Kanunursquonun Yuumlruumlrluumlk ve Uygulama Şeklicirc Hakkında Kanunla (m6) da kanunlar-da oumlngoumlruumllen ldquoağır hapisrdquo cezalarının ldquohapisrdquo cezasına doumlnuumlştuumlruumllmuumlş olması nedeniyle bu Anayasa huumlkmuumlnuumln uygulama imkacircnı kalma-mıştır

7 Kamu hizmetlerinden yasaklı olmamak8 Anayasarsquonın 76rsquoncı maddesinde sayılan aşağı-

daki succedillardan huumlkuumlm giymemiş olmak Buna goumlre zimmet ihtilas irtikap ruumlşvet hırsızlık dolandırıcılık sahtecilik inancı koumltuumlye kul-lanma dolanlı iflas gibi yuumlz kızartıcı succedillarla kaccedilakccedilılık resmicirc ihale ve alım satımlara fesat karıştırma Devlet sırlarını accedilığa vurma teroumlr eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tah-rik ve teşvik succedillarından biriyle huumlkuumlm giymiş olanlar affa uğramış olsalar bile milletvekili se-ccedililemezler

Anayasanın bu huumlkmuumlyle affa uğramış olanla-rın bile milletvekili seccedililemeyeceklerinin oumlngoumlruumll-muumlş olması cezayla birlikte succedilu buumltuumln huumlkuumlm ve sonuccedillarıyla ortadan kaldıran genel affın niteliğiyle bağdaşmamaktadır (Oumlzbudun 1998 239)

Anayasarsquonın 76rsquoncı maddesinin ikinci fıkrasın-da yer alan bazı succedilları işleyenlerin ldquoaffa uğramış olsalar bilerdquo milletvekili seccedililemeyeceğine ilişkin huumlkuumlm bu maddedeki diğer hapis cezaları iccedilin ge-ccedilerli değildir Zira Milletvekili Seccedilimi Kanunursquonun milletvekili seccedililme yeterliliğini daha ayrıntılı ola-rak duumlzenleyen 11rsquoinci maddesinde ldquoaffa uğramış olsa bilerdquo milletvekili seccedililmeyi engelleyen succedillar tek tek sayılmıştır Bu maddede sayılan succedillar dı-şında kalan succedillardan dolayı bir yıl veya daha fazla hapis cezasına huumlkuumlm giymiş olanlar affedildikleri takdirde milletvekili seccedililebileceklerdir

Seccedilim Doumlnemi ve Seccedilimlerin YenilenmesiTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ve Cumhurbaş-

kanlığı seccedilimleri beş yılda bir aynı guumlnde yapılır (AYm771) Meclis beş yıllık suumlre dolmadan uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğuyla (360) seccedilimin yenilenmesine karar verebilir (m1161) Bu halde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimi ile Cum-hurbaşkanlığı seccedilimi birlikte yapılır Bu ldquoseccedilimlerin yenilenmesi kararırdquo olarak adlandırılır Ayrıca Cum-hurbaşkanı tarafından verilecek ldquoseccedilimin yenilen-mesi kararırdquo ile de seccedilimler yenilenir (AYm1162) Cumhurbaşkanının seccedilimlerin yenilenmesine karar vermesi halinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimi ile Cumhurbaşkanlığı seccedilimi birlikte yapılır

Seccedilimlerinin birlikte yenilenmesine karar ve-rilen Meclisin ve Cumhurbaşkanının yetki ve gouml-revleri yeni Meclisin ve Cumhurbaşkanının goumlreve başlamasına kadar devam eder (AYm1164)

Seccedilimlerin Ertelenmesi ve Ara SeccedilimlerAnayasarsquoya goumlre (m7812) savaş sebebiyle

yeni seccedilimlerin yapılmasına imkacircn goumlruumllmezse

76rsquoncı maddesinin ikinci fıkrasında sayılan succedillar dışında kalan succedillardan dolayı bir yıl veya daha fazla hapis cezasına huumlkuumlm giymiş olanlar affedildikleri takdirde milletvekili se-ccedililebileceklerdir

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsayı-sının beşte uumlccedil ccediloğunluğuyla (360) seccedilimle-rin yenilenmesi kararı verebilir

Yasama

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir Geri bırakma sebebi ortadan kalkmamışsa erteleme kararındaki usule goumlre bu işlem tekrarlanabilir

Seccedilimlerin ertelenmesi sebebe bağlı bir işlem olup tek sebep de uumllkenin ldquosavaşrdquo hacirclinde olması-dır Savaş dışındaki bir sebebe dayanarak seccedilimle-rin ertelenmesi muumlmkuumln değildir

Anayasaya goumlre (m7834) Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisi uumlyeliklerinde boşalma olması hacirclinde ara seccedilime gidilir Ara seccedilim her seccedilim doumlneminde bir defa yapılır ve genel seccedilimden otuz ay geccedilmedikccedile ara seccedilime gidilemez Ancak boşa-lan uumlyeliklerin sayısı uumlye tamsayısının yuumlzde beşini bulduğu hacircllerde ara seccedilimlerinin uumlccedil ay iccedilinde ya-pılmasına karar verilir Genel seccedilimlere bir yıl kala ara seccedilimi yapılamaz

2002 yılında 78rsquoinci maddeye bir huumlkuumlm (f5) eklenerek bir ilin ya da seccedilim ccedilevresinin Mecliste uumlyesinin kalmaması hacirclinde ara seccedilim yapılması oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Bu huumlkme goumlre ldquoYukarıda yazılı hacircllerden ayrı olarak bir ilin veya seccedilim ccedilevresinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde uumlyesinin kalma-ması hacirclinde boşalmayı takip eden doksan guumlnden sonraki ilk Pazar guumlnuuml ara seccedilim yapılırrdquo

AdaylıkBir siyasi partiye mensup olsun veya olma-

sın seccedililme yeterliliğine sahip her Tuumlrk vatandaşı milletvekilliğine adaylığını koyabilir (Milletvekili Seccedilimi Kanunu m121) Ancak bir kimse Cum-hurbaşkanlığına ve milletvekilliğine aynı anda aday olamaz ve aday goumlsterilemez (Milletvekili Seccedilimi Kanunu m166) Milletvekilliği adaylığı ldquosiyasi parti adaylığırdquo ve ldquobağımsız adaylıkrdquo olmak uumlzere iki şekilde gerccedilekleşebilir

Anayasarsquonın 76rsquoncı maddesinin uumlccediluumlncuuml fıkrası-na goumlre hacirckimler ve savcılar yuumlksek yargı organ-ları mensupları yuumlksekoumlğretim kurumlarındaki oumlğretim elemanları Yuumlksekoumlğretim Kurulu uumlyeleri kamu kurum ve kuruluşlarının memur statuumlsuumlnde-ki goumlrevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından işccedili niteliği taşımayan diğer kamu goumlrevlileri ve Silahlı Kuvvetler mensupları goumlrevlerinden ccedilekilmedikccedile aday olamazlar ve milletvekili seccedililemezler Oysa 1961 Anayasası (m683) daha yerinde olarak aday olmanın memurluktan ccedilekilme şartına bağlanama-yacağını oumlngoumlrmekteydi

Kanaatimizce seccedilimlerde aday olabilmek iccedilin ldquogoumlrevden ccedilekilmenin zorunlu tutulmasırdquo yar-gı silahlı kuvvetler ve diğer guumlvenlik kuruluşları mensupları ile uumlst duumlzey buumlrokratlar dışında kalan ve goumlrevinden dolayı seccedilim suumlrecini kendi lehine etkileme guumlcuuml bulunmayan kamu goumlrevlileri ba-kımından yerinde değildir ve Anayasanın ldquoeşitlik ilkesirdquone de aykırıdır Ccediluumlnkuuml kamu goumlrevlisi olma-yan adaylar işlerini bırakmadan aday olabilmekte ve maddi kayba da uğramamaktadırlar Oysa aday olup da seccedililemeyen kamu goumlrevlileri eski goumlrevle-rine doumlnme konusunda ciddi sıkıntılarla karşılaş-maktadırlar Bu nedenle aday olan kamu goumlrevlile-rinin istifa etme zorunluluğu kaldırılmalı adaylık suumlresince oumlncelikle hak ettikleri uumlcretli izin suumlreleri kullandırılmalı ve bu yeterli olmadığı takdirde ken-dilerine uumlcretsiz izin verilmelidir

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Uumlyelerinin Hukuki Durumu

Milletvekilliği Sıfatının KazanılmasıAnayasarsquonın 75rsquoinci maddesinde ldquoTuumlrkiye Buuml-

yuumlk Millet Meclisi genel oyla seccedililen altıyuumlz milletvekilinden oluşurrdquo huumlkmuumlnden milletvekil-liğinin seccedilimle kazanılacağı sonucu ccedilıkmaktadır

Boşalan uumlyeliklerin sayısının uumlye tamsayısının yuumlzde beşi-ni bulması durumunda daha oumlnce ara seccedilim yapılmamış olması veya genel seccedilimden otuz ay geccedilmesi şartları aran-maz Ancak bu hacirclde de genel seccedilimlere bir yıl varsa ara se-ccedilim yapılamaz

dikkat

Bir ilin ya da seccedilim ccedilevresinin Mecliste uumlye-sinin kalmaması hacirclinde başka bir şart aran-maksızın boşalmayı takip eden doksan guumln-den sonraki ilk Pazar guumlnuuml ara seccedilim yapılır

Milletvekilliği sıfatının kazanılma anı konusunda ise Anayasada bir huumlkuumlm yer almamıştır

Buna karşılık Milletvekili Seccedilimi Kanunursquonun 35rsquoinci maddesindeki duumlzenlemeden ldquomilletvekili sıfatının kazanılma anırdquonı ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Bu maddeye goumlre ldquoil seccedilim kurulu başkanı alınan sonuccedillara goumlre o seccedilim ccedilevresinde seccedililenleri tes-pit eder ve tutanağın bir suretini o seccedilim ccedilevresinde ilan ettirir milletvekili seccedililenlere il seccedilim kurulu tarafından milletvekili seccedilildiklerine dair derhal bir tutanak verilirrdquo İşte seccedilmen iradesinin tespit edil-diği bu an milletvekilliği sıfatının da kazanıldığı andır Andiccedilmenin ise milletvekili sıfatının kaza-nılması uumlzerinde bir etkisi yoktur Anayasaya goumlre (m81 f1) andiccedilme goumlreve başlamayı sağlar

Milletin Temsili İlkesiAnayasaya goumlre (m80) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet

Meclisi uumlyeleri seccedilildikleri boumllgeyi veya kendilerini seccedilenleri değil buumltuumln Milleti temsil ederler

Temsili demokrasinin oumlnemli bir unsuru olan milletin temsili ilkesi milletvekillerinin kendileri-ni seccedilenlerin direktifleriyle bağlı olmadıklarını ve kendi serbest iradeleriyle goumlrevlerini yerine getire-ceklerini ifade eder

Anayasada yer alan milletin temsili ilkesinden şu sonuccedilları ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr (Oumlzbudun 1998 247 Goumlzler 2000 242-243)

1 Milletvekilleri seccedilildikten sonra seccedilmenlerce goumlrevden alınamazlar (azledilemezler)

2 Seccedilmenler milletvekillerine hukuken bağlayıcı nitelikte direktifler veremezler (emredici ve-kalet yasağı) Ancak demokratik sistemin bir gereği olarak seccedilmenlerin bağlayıcı olmamakla beraber her tuumlrluuml isteklerini milletvekillerine iletmeleri muumlmkuumlnduumlr

3 Milletvekilleri milletvekilliğinden ve partile-rinden istifa edebilir veya parti değiştirebilirler

4 Milletvekili seccedilildikten sonra milletvekilinin seccedilildiği seccedilim ccedilevresindeki coğrafi ve demog-rafik değişmeler milletvekilliği statuumlsuumlnuuml etki-lemez

AndiccedilmeAnayasa goumlre milletvekillerinin goumlreve başla-

yabilmesi iccedilin andiccedilmeleri gerekir (m81) Andiccedil-mekten imtina eden milletvekilleri milletvekili

sıfatından kaynaklanan haklardan yararlanamazlar (İccediltuumlzuumlk m3)

Anayasarsquonın 81rsquoinci maddesine goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri goumlreve başlarken şu şekilde and iccedilerler

ldquoDevletin varlığı ve bağımsızlığını vatanın ve milletin boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuumlnuuml milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma hukukun uumlstuumlnluumlğuumlne demokratik ve laik Cumhuriyete ve Atatuumlrk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma top-lumun huzur ve refahı millicirc dayanışma ve adalet anlayışı iccedilinde herkesin insan haklarından ve temel huumlrriyetlerden yararlanması uumllkuumlsuumlnden ve Ana-yasaya sadakattan ayrılmayacağıma buumlyuumlk Tuumlrk milleti oumlnuumlnde namusum ve şerefim uumlzerine andi-ccedilerimrdquo

Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan İşlerAnayasanın ldquouumlyelikle bağdaşmayan işlerrdquo baş-

lığını taşıyan 82rsquonci maddesinde milletvekillerinin yapamayacağı bazı işlerle kabul edemeyecekleri bir takım goumlrevlere yer verilmiştir Anayasa huku-kunda ldquoyasama bağdaşmazlığırdquo (teşriicirc imtizaccedilsız-lık) olarak adlandırılan bu kurum tarihicirc gelişimi itibarıyla milletvekillerinin bu tuumlr goumlrevleri kabul ederek yuumlruumltme organının etkisi altına girmelerini oumlnlemek amacını taşımaktadır Ancak Anayasadaki bazı yasakların bu amacı aştığı soumlylenebilir (Oumlzbu-dun 1998 248-249)

Anayasarsquonın milletvekilliğiyle bağdaşmayan iş-lerle ilgili duumlzenlemesi şoumlyledir (m82)

1 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri Devlet ve diğer kamu tuumlzelkişilerinde ve bunlara bağ-lı kuruluşlarda Devletin veya diğer kamu tuuml-zelkişilerinin doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak katıldığı teşebbuumls ve ortaklıklarda oumlzel gelir kaynakları ve oumlzel imkacircnları kanunla sağlanmış kamu yararına ccedilalışan derneklerin ve Devletten yardım sağlayan ve vergi mua-fiyeti olan vakıfların kamu kurumu niteli-ğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların uumlst kuruluşlarının ve katıldıkları te-şebbuumls veya ortaklıkların youmlnetim ve denetim kurullarında goumlrev alamazlar vekili olamaz-lar herhangi bir taahhuumlt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler temsilcilik ve hakemlik yapamazlar

2 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri yuumlruumlt-

Yasama

me organının teklif inha atama veya onan-masına bağlı resmicirc veya oumlzel herhangi bir işle goumlrevlendirilemezler

Anayasarsquonın 82rsquonci maddesinin son fıkrasında-ki ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeliği ile bağ-daşmayan diğer goumlrev ve işler kanunla duumlzenlenirrdquo huumlkmuuml nedeniyle ccedilıkarılan 3069 sayılı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Uumlyeliğiyle Bağdaşmayan İşler Hakkında Kanuna goumlre de milletvekilleri1 Anayasada belirtilen kurum ve kuruluşlarda

uumlcret karşılığı iş takipccedililiği komisyonculuk ve muumlşavirlik yapamazlar

2 Devletin şahsiyetine karşı işlenen succedillar ile zim-met ihtilas irtikap kaccedilakccedilılık ve doumlviz succedilları gibi Devletin maddi ccedilıkarlarıyla ilgili davalarda Devlet aleyhine vekil olamazlar

3 Serbest mesleklerini icrada ve ferdi işletmelerini idarede milletvekili unvanlarını kullanamazlar

4 Yabancı bir devlet veya milletlerarası bir kuru-luş tarafından verilen idari ve siyasi uumlcretli her-hangi bir işi veya goumlrevi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin kararı olmadıkccedila kabul edemezler

Parlamenter MuafiyetlerMilletvekillerinin yasama goumlrevlerini hiccedilbir

baskı altında kalmadan serbest iradeleriyle yerine getirebilmeleri iccedilin kendilerine yasama sorumsuz-luğu ve yasama dokunulmazlığı adı verilen bazı muafiyetler tanınmıştır Milletvekillerine tanınan parlamenter muafiyetlerin amacı diğer vatandaş-lardan farklı imtiyazlar verilerek onları hukukun uumlstuumlne ccedilıkarmak değil yasama goumlrevini daha iyi yapabilmesini sağlamaktır (Oumlzbudun 1998 249 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 226) Anayasanın ldquoya-sama dokunulmazlığırdquo başlığını taşıyan 83rsquouumlncuuml maddesi yasama dokunulmazlığıyla birlikte yasa-ma sorumsuzluğunu da duumlzenlemiştir Dolayısıyla bu maddenin başlığının ldquoparlamenter muafiyetlerrdquo olması gerekirdi

Yasama SorumsuzluğuYasama sorumsuzluğu milletvekillerinin yasama

faaliyetlerini yuumlruumltuumlrken accedilıkladıkları duumlşuumlncele-rinden ve verdikleri oylardan dolayı sorumlu tutu-lamamalarını ifade eder

Anayasanın yasama sorumsuzluğuna ilişkin huumlkmuumlne goumlre (m831)Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri Meclis ccedilalışmalarındaki oy ve soumlz-

lerinden Mecliste ileri suumlrduumlkleri duumlşuumlncelerden o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi uumlzerine Meclisccedile başka bir karar alınmadıkccedila bunları Mec-lis dışında tekrarlamak ve accedilığa vurmaktan sorum-lu tutulamazlar

Bu duumlzenlemeye goumlre yasama sorumsuzluğu-nun şartları şunlardır (Oumlzbudun 1998 250 Goumlz-ler 2000 247-248 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 228-229)

1 Eylemin Meclis ccedilalışmaları sırasında işlenmiş olması gerekir Meclis ccedilalışmaları deyimi Meclis Genel Kurulu toplantıları komisyon toplantılarını siyasi partilerin grup toplantı-larını ve meclis araştırması ve meclis soruştur-ması komisyonlarının Meclis dışındaki ccedilalış-malarını ifade eder

2 Eylem ve işlemin oy soumlz ve duumlşuumlnce accedilıklama-sı yoluyla işlenmiş ve yapılmış olması gerekir Oy soumlz ve duumlşuumlnce accedilıklamasının iccedileriği ne olursa olsun ve hangi konuyla ilgili olursa ol-sun yasama sorumsuzluğunun kapsamına da-hildir Bu nedenle hakaret ve soumlvme succedillarını işleyenler de sorumsuzluktan yararlanır Buna karşılık oy soumlz ve duumlşuumlnce accedilıklaması nite-liğinde olmayan oumllduumlrme ve muumlessir fiiller (yaralama doumlvme gibi) yasama sorumsuzlu-ğunun kapsamına dahil değildir

Yasama sorumsuzluğunun oumlzellikleri ise şun-lardır (Oumlzbudun 1998 250 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 229-230)

Yasama sorumsuzluğu cezai takibata karşı mil-letvekiline mutlak koruma sağlar Buna karşılık ya-sama sorumsuzluğu hukuki sorumluluğu ortadan kaldırmaz Bu nedenle milletvekillerine hakaret ve soumlvme eylemleri nedeniyle hukuk mahkemelerinde tazminat davası accedilılması muumlmkuumlnduumlr

Yasama sorumsuzluğu suumlreklidir Bu nedenle milletvekilleri hem milletvekilliği suumlresince hem de milletvekilliği sona erdikten sonra hiccedilbir cezai taki-bata tacircbi tutulamazlar

Yasama sorumsuzluğu Meclis tarafından kaldı-rılamaz

Milletvekilleri Meclis ccedilalışmaları sırasında soumly-ledikleri soumlzleri ve accedilıkladıkları duumlşuumlnceleri Meclis dışında tekrarlamaktan dolayı da yasama sorum-suzluğundan yararlanırlar Ancak o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi uumlzerine Meclisccedile başka bir karar alınmışsa milletvekilleri bu soumlz ve duumlşuumln-celerini dışarıda tekrarlamaktan sorumludurlar

Yasama DokunulmazlığıYasama dokunulmazlığı milletvekillerinin mec-

lis uumlyelikleri suumlresince Meclis kararı olmadan cezai takibata uğramalarını engeller ve onların keyfi tu-tuklamalara karşı korunması amacını taşır

Anayasanın yasama dokunulmazlığına ilişkin duumlzenlemesine goumlre (m832-5) seccedilimden oumlnce veya sonra bir succedil işlediği ileri suumlruumllen bir milletve-kili Meclisin kararı olmadıkccedila tutulamaz sorguya ccedilekilemez tutuklanamaz ve yargılanamaz Ağır ce-zayı gerektiren succediluumlstuuml hacircli ve seccedilimden oumlnce so-ruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasa-nın 14rsquouumlncuuml maddesindeki durumlar bu huumlkmuumln dışındadır Ancak bu hacirclde yetkili makam duru-mu hemen ve doğrudan doğruya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine bildirmek zorundadır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri hakkında seccediliminden oumlnce veya sonra verilmiş bir ceza huumlkmuumlnuumln yerine getirilmesi uumlyelik sıfatının sona ermesine bırakılır uumlyelik suumlresince zamanaşımı işlemez Tekrar seccedililen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki siyasi parti gruplarınca yasama dokunulmazlığı ile ilgili goumlruumlşme yapılamaz ve karar alınamaz

Buna goumlre1 Yasama dokunulmazlığına sahip milletvekil-

lerinin seccedilimden oumlnce veya sonra bir succedil iş-lediklerinin iddia edilmesi hacirclinde tutulması sorguya ccedilekilmesi tutuklanması ve yargılanması muumlmkuumln değildir Buna karşılık succedil işleyen milletvekilleri hakkında dava accedilılabilir Ancak yargılama yapılabilmesi iccedilin dokunulmazlığın kaldırılması ya da milletvekilliğinin sona erme-si beklenecektir

2 Seccedilimden oumlnce veya sonra verilmiş cezaların in-fazı ise uumlyeliğin sona ermesinden sonra yerine getirilir Bu hacirclde uumlyelik suumlresince ceza zama-naşımı durur

3 Ağır cezayı gerektiren succediluumlstuuml hacircli isnadın cid-diliği nedeniyle yasama dokunulmazlığının

kapsamı dışındadır Bu nitelikte bir succedil işleyen milletvekili tutuklanabilir ve yargılanabilir

4 Seccedilimden oumlnce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasarsquonın 14rsquouumlncuuml maddesindeki du-rumlar yasama dokunulmazlığının kapsamı dışındadır Bu hacirclde yetkili makamın oumlrneğin savcının durumu hemen Meclise bildirmesi zorunludur Bu tuumlr succedilların dokunulmazlık dışında tutulmuş olması amacı keyfi tutukla-malardan milletvekillerini korumak olan do-kunulmazlık kurumunun mahiyetine aykırıdır (Oumlzbudun 1998 251)

5 Dokunulmazlığı Meclis tarafından kaldırılan bir milletvekili yargılanabilir Anayasa lsquoMeclis kararı olmadıkccedilardquo demek suretiyle milletve-killerinin dokunulmazlıklarının Meclisccedile kal-dırılabilmesine izin vermiştir Ancak Anayasa dokunulmazlığın kaldırılması konusunun par-tizan amaccedillarla kullanılmasını oumlnlemek iccedilin de ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki siyasi parti gruplarınca yasama dokunulmazlığı ile ilgili goumlruumlşme yapılamaz ve karar alınamazrdquo (m835) huumlkmuumlnuuml koymuştur

Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekilinin milletvekilliği sona ermez Diğer milletve-killerinden farklı olarak yargılanır Ancak bu yargılama sadece dokunulmazlığın kaldırıldığı succedil bakımından yapılabilir Yargılamanın gere-ği olarak tutuklanması sorguya ccedilekilmesi de muumlmkuumlnduumlr Yargılama sonucunda milletve-kili seccedililme yeterliliğini ortadan kaldıran bir succediltan dolayı mahkum olursa milletvekilliği kesin kararın Meclis Genel Kuruluna bildiril-mesiyle duumlşer

6 Dokunulmazlığı kaldırıldıktan sonra doku-nulmazlığı kaldırılan kişiler tekrar milletvekili seccedililecek olurlarsa haklarında soruşturma ko-vuşturma ve yargılama yapılabilmesi iccedilin yeni-den dokunulmazlıklarının kaldırılması gerekir

Sorumsuzluk milletvekillerinin yasama faaliyetlerini yuumlruumltuumlrken accedilıkladıkları duuml-şuumlncelerinden ve verdikleri oylardan dolayı sorumlu tutulamamalarını ifade eder suumlrek-lidir ve Meclis tarafından kaldırılamaz

Dokunulmazlığı kaldırılan kişiler tekrar milletvekili seccedililecek olurlarsa haklarında soruşturma kovuşturma ve yargılama yapı-labilmesi iccedilin yeniden dokunulmazlıkları-nın kaldırılması gerekir

Yasama

7 Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar gouml-revleriyle ilgili olmayan succedillarda yasama do-kunulmazlığına ilişkin huumlkuumlmlerden yararla-nır (AYm10610)

Yasama dokunulmazlığı nisbidir Bu nedenle 1 Sadece ceza takibatına karşı koruma sağlar

Ceza takibatının da istisnaları vardır Yasama dokunulmazlığı hukuki sorumlulukla ilgili tazminat davalarının accedilılmasını ve suumlrmesini ise engellemez

2 Kaldırılabilir3 Geccedilicidir

Milletvekilliğinin Sona Ermesi

Uumlyeliğin DuumlşmesiAnayasarsquonın 84rsquouumlncuuml maddesinde milletvekilli-

ğinin duumlşmesini gerektiren hacircller şu şekilde duumlzen-lenmiştir

1 İstifa Anayasarsquoya goumlre (m841)ldquoistifa eden milletvekilinin milletvekilliğinin duumlşmesi is-tifanın geccedilerli olduğu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanlık Divanınca tespit edildikten sonra Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlaştırılırrdquo İstifa yenilik doğu-rucu tek taraflı bir irade beyanı olduğundan hukuken bunun kabuluumlne gerek olmadığı hacirclde Anayasa istifayı kabul şartına bağlamış-tır İstifanın kabuluumlne ilişkin karar toplananla-rın salt ccediloğunluğuyla alınır ve Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı tarihte yuumlruumlrluumlğe girer Kararın alındığı tarih ile yayım tarihi arasındaki suumlrede milletvekilliği sıfatı devam eder (Onar 1997 412)

2 Kesin huumlkuumlm giyme veya kısıtlanma Anayasarsquoya goumlre (m842) ldquomilletvekilliğinin kesin huumlkuumlm giyme veya kısıtlanma hacirclinde duumlşmesi bu hu-sustaki kesin mahkeme kararının Genel Kurula

bildirilmesiyle olurrdquo Buradaki ldquokesin huumlkuumlm giymerdquo milletvekilli seccedililme yeterliliğini orta-dan kaldıran bir succediltan kesin huumlkuumlm giyme olarak anlaşılmalıdır Bu durumlarda Mecliste oylama yapılmaz uumlyelik bildirmeyle duumlşer

3 Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir goumlrev veya hizmeti suumlrduumlrmekte ısrar etme Anayasarsquoya goumlre (m843) ldquomilletvekilliğiyle bağdaşmayan bir goumlrev veya hizmeti suumlrduumlrmekte ısrar eden mil-letvekilinin milletvekilliğinin duumlşmesine yet-kili komisyonun bu durumu tespit eden rapo-ru uumlzerine Genel Kurul gizli oyla karar verirrdquo Milletvekilliği ile bağdaşmayan işlerin neler ol-duğu yukarıda incelenmiştir Karar toplantıya katılanların salt ccediloğunluğuyla alınır

4 Devamsızlık Anayasarsquoya goumlre (m844) ldquoMec-lis ccedilalışmalarına oumlzuumlrsuumlz veya izinsiz olarak bir ay iccedilerisinde toplam beş birleşim guumlnuuml katıl-mayan milletvekilinin milletvekilliğinin duumlş-mesine durumun Meclis Başkanlık Divanın-ca tespit edilmesi uumlzerine Genel Kurulca uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğunun oyuyla karar verilebilirrdquo Devamsızlık nedeniyle uumlyeliğin duuml-şuumlruumllebilmesi iccedilin uumlye tamsayısının salt ccediloğun-luğu yani en az 301 oy gereklidir

2010 Anayasa değişikliği ile partisinin temel-li kapatılmasına beyan ve eylemleriyle sebep olan milletvekillerinin milletvekilliğinin duumlşmesini oumln-goumlren huumlkuumlm (m84f5) yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Diğer Sona Erme Hacirclleri1 TBMM seccedilimlerinin yapılması Beş yıllık nor-

mal yasama doumlneminin bitmesi Meclisin ya da Cumhurbaşkanının seccedilimlerin yenilenme-sine karar vermesi hacircllerinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimleri yapılır Anayasaya goumlre (m1164) ldquoSeccedilimlerinin birlikte yeni-lenmesine karar verilen Meclisin ve Cumhur-başkanının yetki ve goumlrevleri yeni Meclisin ve Cumhurbaşkanının goumlreve başlamasına kadar

Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili sadece doku-nulmazlığın kaldırıldığı succedil bakımından yargılanabilir

dikkat

Devamsızlık nedeniyle uumlye-liğin duumlşuumlruumllebilmesi iccedilin uumlye tamsayısının salt ccedilo-ğunluğunun oyu gereklidir

dikkat

devam ederrdquo Bu durumda seccedilimde yeniden aday olmayan veya aday olup da seccedililemeyen milletvekillerinin uumlyeliği seccedilimlerin yapıldı-ğı tarihte sona erer Milletvekilliği sona eren uumlyelerin goumlrevi yeni seccedililen milletvekillerinin yemin ederek goumlreve başladığı tarihe kadar devam eder

2 Cumhurbaşkanı seccedililme Anayasarsquoya goumlre (m1014) ldquoCumhurbaşkanı seccedililen milletve-kilinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeliği sona ererrdquo Meclisin bu konuda bir karar al-masına gerek yoktur

3 Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakan olarak atanma Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye-leri Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakan olarak atanırlarsa uumlyelikleri sona erer (AY m1064)

4 Oumlluumlm ve gaiplik Milletvekilinin oumllmesi veya Medeni Kanunrsquodaki (m32-35) şartlar altında mahkemece gaipliğine karar verilmesi (Bi-lir 2001 133-136) hacircllerinde milletvekilliği sona erer

Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması ve Uumlyeliğin Duumlşuumlruumllmesi Kararlarının Yargısal Denetimi

Parlamento kararları kural olarak yargı deneti-mine tacircbi olmamakla birlikte Anayasa istisnai ola-rak milletvekillerinin haklarını etkilediği iccedilin yasa-ma dokunulmazlığının kaldırılmasına ve uumlyeliğin duumlşuumlruumllmesine ilişkin Meclis kararlarını Anayasa Mahkemesi denetiminin kapsamına almıştır

Anayasarsquonın 85rsquoinci maddesine goumlre yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletve-killiğinin duumlşmesine 84rsquouumlncuuml maddenin birinci uumlccediluumlncuuml veya doumlrduumlncuuml fıkralarına goumlre karar veril-miş olması hacircllerinde Meclis Genel Kurulu kararı-nın alındığı tarihten başlayarak yedi guumln iccedilerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili kararın Anayasaya kanuna veya İccediltuumlzuumlğe aykırılığı iddia-sıyla iptali iccedilin Anayasa Mahkemesine başvurabilir Anayasa Mahkemesi iptal istemini onbeş guumln iccedile-risinde kesin karara bağlar

Bu duumlzenlemeye goumlre Meclis tarafından do-kunulmazlığı kaldırılan (m832) istifa etmesi (851) milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir goumlrev veya hizmeti suumlrduumlrmesi (853) veya devamsızlığı (854) nedeniyle Meclis tarafından uumlyeliği duumlşuumlruuml-

len milletvekilleri bu kararlara karşı Anayasa Mah-kemesinde iptal davası accedilabilirler

Bu iptal davasının suumlresi yedi guumlnduumlr Bu suumlre Meclisin kararı aldığı tarihte başlar Anayasa Mah-kemesi davanın accedilıldığı andan itibaren onbeş guumln iccedilinde kararını verir

Milletvekilliği Meclisin uumlyeliğin duumlşmesine ka-rar verdiği anda duumlştuumlğuumlnden milletvekilliği sıfatı da o anda sona erer Aynı şekilde milletvekili do-kunulmazlığı da Meclisin dokunulmazlığın kaldı-rılmasına ilişkin kararı ile kaldırılmış olur Anayasa Mahkemesi bu kararları iptal ederse milletvekilliği ya da dokunulmazlık tekrar kazanılmış olur

Milletvekilliği dokunulmazlığının kaldırılması veya uumlyeliğin duumlşuumlruumllmesi istemleri Meclis tara-fından reddedilmiş ise bu kararlara karşı Anayasa Mahkemesine başvurulamaz

Milletvekillerinin Mali StatuumlsuumlAnayasarsquonın 86rsquoncı maddesine goumlre Tuumlrkiye

Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyelerinin oumldenek yolluk ve emeklilik işlemleri kanunla duumlzenlenir Oumldeneğin aylık tutarı en yuumlksek Devlet memurunun almakta olduğu miktarı yolluk da oumldenek miktarının yarı-sını aşamaz Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyele-ri ile bunların emeklileri TC Emekli Sandığı ile ilgilendirilirler ve uumlyeliği sona erenlerin istekleri hacirclinde ilgileri devam eder Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyelerine oumldenecek oumldenek ve yolluklar kendilerine TC Emekli Sandığı tarafından bağla-nan emekli aylığı ve benzeri oumldemelerin kesilmesini gerektirmez Oumldenek ve yollukların en ccedilok uumlccedil aylı-ğı oumlnceden oumldenebilir

Anayasanın bu duumlzenlemesiyle kanun koyucu yetkisine sahip milletvekillerinin kendi maaş ve oumldeneklerini ccedilok yuumlksek oranlarda belirlemesi oumln-lenerek buna bir sınır getirilmiş ayrıca emeklilik işlemlerinin kanunla duumlzenlenebilmesine de Ana-yasal dayanak sağlanmıştır

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin İccedil Oumlrguumltlenmesi ve Ccedilalışma Duumlzeni

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuumlAnayasarsquoya goumlre (m951) ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi ccedilalışmalarını kendi yaptığı iccediltuumlzuumlk huumlkuumlmlerine goumlre yuumlruumltuumlrrdquo 1982 Anayasası doumlne-

Yasama

minde Anayasarsquonın geccedilici 6rsquoncı maddesi uyarınca uzun bir suumlre Millet Meclisinin 12 Eyluumll 1980 tari-hinden oumlnce yuumlruumlrluumlkte olan iccediltuumlzuumlğuumlnuumln Anaya-saya aykırı olmayan huumlkuumlmleri uygulanmıştır An-cak 1651996 tarih ve 424 sayılı TBMM Kararı ile bu iccediltuumlzuumlk değiştirilmiş ve Anayasanın oumlngoumlrduumlğuuml şekilde yeniden duumlzenlenmiştir O tarihten bu yana TBMM ccedilalışmalarını yeni iccediltuumlzuumlk huumlkuumlmlerine goumlre yuumlruumltmektedir

Başkanlık DivanıAnayasarsquonın 94rsquouumlncuuml maddesine goumlre Tuumlrkiye

Buumlyuumlk Millet Meclisinin Başkanlık Divanı Meclis uumlyeleri arasından seccedililen Meclis Başkanı Başkan-vekilleri Katip uumlyeler ve İdare Amirlerinden oluşur Başkanlık Divanı Meclisteki siyasi parti grupları-nın uumlye sayısı oranında Divana katılmalarını sağla-yacak şekilde kurulur Siyasi parti grupları Başkan-lık iccedilin aday goumlsteremezler Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanlık Divanı iccedilin bir yasama doumlne-minde iki seccedilim yapılır İlk seccedililenlerin goumlrev suumlresi iki yıldır ikinci devre iccedilin seccedililenlerin goumlrev suumlresi ise o yasama doumlneminin sonuna kadar devam eder

Meclis BaşkanıSeccedilimi Anayasa Meclis Başkanının kolaylıkla

seccedililebilmesini sağlayacak nitelikte bir usul oumln-goumlrmuumlştuumlr (m944) Buna goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkan adayları Meclis uumlyeleri iccedilin-den Meclisin toplandığı guumlnden itibaren beş guumln iccedilinde Başkanlık Divanına bildirilir Başkan seccedilimi gizli oyla yapılır İlk iki oylamada uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ve uumlccediluumlncuuml oylamada uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu aranır Uumlccediluumlncuuml oylamada salt ccediloğunluk sağlanamazsa bu oylamada en ccedilok oy alan iki aday iccedilin doumlrduumlncuuml oylama yapılır doumlrduumlncuuml oylamada en fazla oy alan uumlye Başkan seccedililmiş olur Başkan se-ccedilimi aday goumlsterme suumlresinin bitiminden İtibaren beş guumln iccedilinde tamamlanır

Tarafsızlığı Anayasarsquoya goumlre (m946) Tuumlrki-ye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanı Başkanvekilleri uumlyesi bulundukları siyasi partinin veya parti grubu-nun Meclis iccedilinde veya dışındaki faaliyetlerine gouml-revlerinin gereği olan hacircller dışında Meclis tartış-malarına katılamazlar Başkan ve oturumu youmlneten Başkanvekili oy kullanamazlar Ancak İccediltuumlzuumlğuumln 57rsquonci maddesine goumlre oturumu youmlneten Başkan ve diğer Başkanlık Divanı uumlyeleri toplantı yeter sa-yısına dacirchil edilir

Siyasi Parti GruplarıSiyasi partiler Meclis ccedilalışmalarına Meclisteki

grupları aracılığıyla katılırlar Siyasi partilere men-sup milletvekillerinin Meclis komisyonları ve Genel Kuruldaki tavır ve oyları Anayasa ve Siyasi Partiler Kanunursquonun izin vermediği durumlar hariccedil olmak uumlzere bu grup toplantılarında belirlenir Grupların bağlayıcı kararlarına uymayan milletvekilleri parti tuumlzuumlğuuml gereğince disiplin muumleyyideleriyle karşıla-şabilirler (Oumlzbudun 1998 260-261)

Anayasarsquoya goumlre (m952) siyasi parti grupları en az yirmi uumlyeden meydana gelir O hacirclde yirmi-den az milletvekiline sahip siyasi partiler Mecliste grup oluşturamazlar

Siyasi Partiler Kanunursquona goumlre (m26) bir siyasi partinin genel başkanı milletvekili ise parti Meclis grubunun da başkanıdır değilse grup başkanı grup uumlyeleri arasından seccedililir

Anayasa TBMM İccediltuumlzuumlğuuml ve Siyasi Partiler Ka-nunu parti gruplarına bir takım yetki ve ayrıcalıklar tanımıştır (Oumlzbudun 1998 261) Buna goumlre

İccediltuumlzuumlk huumlkuumlmleri siyasi parti gruplarının Meclisin buumltuumln faaliyetlerine uumlye sayısı oranın-da katılmalarını sağlayacak yolda duumlzenlenir (AY952)

Siyasi parti grupları uumlye sayıları oranında Mec-lis Başkanlık Divanına katılırlar (AYm942)

Siyasi parti grupları genel goumlruumlşme ve mec-lis araştırması accedilılmasını isteyebilirler (İccediltuumlzuumlk m101-105)

Siyasi parti grupları kapalı oturum yapılmasını isteyebilirler (İccediltuumlzuumlk m70)

Meclis Başkanlığı iccedilin bir yasama doumlnemin-de iki seccedilim yapılır ilk seccedililenin goumlrev suumlresi iki yıl ikinci devre iccedilin seccedililenlerin goumlrev suumlresi ise o yasama doumlneminin sonuna ka-dar devam eder

Anayasa Meclis Başkanının seccedilimi ve gouml-revlerine ilişkin olarak koyduğu bu kurallar-la farklı siyasi parti gruplarının bulunduğu Mecliste yasama faaliyetlerinin sağlıklı yuuml-ruumltuumllebilmesi iccedilin Başkanın tarafsız olması-nı sağlamayı amaccedillamıştır

Siyasi parti grupları Meclis goumlruumlşmelerinde di-ğer milletvekillerinden farklı ve oumlncelikli soumlz hakkı-na sahiptirler (İccediltuumlzuumlk m608-614)

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde en fazla uumlyeye sahip iki siyasi parti grubunun Anayasa Mahkeme-sinde iptal davası accedilma yetkileri vardır (AYm150)

Siyasi parti grupları Meclis komisyonlarında uumlye sayıları oranında temsil edilirler (İccediltuumlzuumlk m21)

Siyasi parti gruplarının yapamayacağı bazı işler ise şunlardır

(1) Siyasi parti gruplarında yasama dokunul-mazlığı ile (AYm835) ilgili goumlruumlşme yapılamaz ve karar alınamaz

(2) Siyasi parti grupları Meclis Başkanlığı (AYm942) aday goumlsteremezler

Danışma KuruluMeclis ccedilalışmalarının verimli yuumlruumltuumllebilmesi

iccedilin siyasi parti grupları arasında iş birliği ve uyum sağlamak amacıyla İccediltuumlzuumlkle Danışma Kurulu oluşturulmuştur

İccediltuumlzuumlğuumln 19rsquouncu maddesine goumlre Danışma Kurulu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanı veya goumlrevlendireceği başkanvekili başkanlığında siyasi parti grup başkanları veya başkanvekillerin-den kurulurBu Kurul İccediltuumlzuumlkte kendisine verilen goumlrevleri yerine getirir ve Başkanın istemi uumlzerine danışma niteliğinde goumlruumlş bildirir

Meclis KomisyonlarıCcedilok sayıda uumlyesi bulunan yasama meclislerinin

ccedilalışmalarını verimli ve duumlzguumln yuumlruumltebilmek iccedilin oumln hazırlık ve goumlruumlşmeleri yapacak komisyonla-ra ihtiyacı vardır Meclis komisyonları konuların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kuruluna gel-meden oumlnce goumlruumlşuumllerek olgunlaştırıldığı kurullar-dır (Oumlzbudun 1998 262)

TBMM İccediltuumlzuumlğuumlne goumlre (m20) Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisi komisyonları şunlardır

1 Anayasa Komisyonu2 Adalet Komisyonu3 Millicirc Savunma Komisyonu4 İccedilişleri Komisyonu5 Dışişleri Komisyonu6 Millicirc Eğitim Kuumlltuumlr Genccedillik ve Spor Komis-

yonu7 Bayındırlık İmar Ulaştırma ve Turizm Ko-

misyonu

8 Ccedilevre Komisyonu9 Sağlık Aile Ccedilalışma ve Sosyal İşler Komisyonu10 Tarım Orman ve Koumlyişleri Komisyonu11 Sanayi Ticaret Enerji Tabiicirc Kaynaklar

Bilgi ve Teknoloji Komisyonu12 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Hesaplarını

İnceleme Komisyonu13 Dilekccedile Komisyonu14 Plan ve Buumltccedile Komisyonu15 Kamu İktisadi Teşebbuumlsleri Komisyonu16 İnsan Haklarını İnceleme Komisyonuİccediltuumlzuumlkte yer alan bu komisyonlara ek olarak

4847 sayılı Kanunrsquola Avrupa Birliği Uyum Komis-yonu 6532 sayılı Kanunla Guumlvenlik ve İstihbarat Komisyonu ve 5840 sayılı Kanunrsquola da Kadın Er-kek Fırsat Eşitliği Komisyonu kurulmuştur

İccediltuumlzuumlğe goumlre komisyonların uumlye sayıları Da-nışma Kurulunun teklifi uumlzerine Genel Kurulca be-lirlenir (m202) Komisyonlarda siyasi parti grup-ları uumlye sayıları oranında temsil edilir

Komisyon toplantıları Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyelerine Cumhurbaşkanı yardımcıları-na bakanlara bakan yardımcılarına ve uumlst kademe kamu youmlneticilerine accedilıktır Komisyonlarda Tuumlr-kiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri Yuumlruumltme adına Cumhurbaşkanı yardımcıları bakanlar ve bakan yardımcıları soumlz alabilirler Ancak komisyon uumlyele-ri dışında kimse değişiklik oumlnergeleri veremez ve oy kullanamaz (İccediltuumlzuumlk m31)

Meclisin Toplanması ve TatiliAnayasarsquoya goumlre (m93) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet

Meclisi her yıl Ekim ayının ilk guumlnuuml kendiliğinden toplanır Meclis bir yasama yılında en ccedilok uumlccedil ay tatil yapabilir

İccediltuumlzuumlğe goumlre (m5) tatil Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ccedilalışmalarının belli bir suumlre ertelenmesidir Danışma Kurulunun oumlnerisi uumlzerine Genel Kurulca başka bir karar alınmadıkccedila Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi 1 Temmuz guumlnuuml tatile girer Meclis bu uumlccedil aylık tatilin dışında da daha kısa suumlrelerle ccedilalışma-larına ara verebilir İccediltuumlzuumlğe goumlre (m6) ara verme Meclisin onbeş guumlnuuml geccedilmemek uumlzere ccedilalışmalarını ertelemesidir Meclisin ara verme kararı alması Da-nışma Kurulunun bu konudaki goumlruumlşuuml alındıktan sonra teklifin Genel Kurulca oylanması suretiyle olur

Meclis ara verme veya tatil sırasında Cumhur-başkanınca toplantıya ccedilağrılır Meclis Başkanı da doğrudan doğruya veya uumlyelerin beşte birinin yazılı

Yasama

istemi uumlzerine Meclisi toplantıya ccedilağırır (AYm93) Meclis uumlyelerinin beşte birinin istemi uumlzerine Mec-lis Başkanı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisini top-lantıya ccedilağırmak mecburiyetindedir bu konuda takdir yetkisi yoktur

Ara verme veya tatil sırasında toplanan Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde oumlncelikle bu toplantıyı gerektiren konu goumlruumlşuumllmeden ara verme veya tati-le devam edilemez (AYm93) Ancak İccediltuumlzuumlğe goumlre (m7) toplanan Mecliste yeterli ccediloğunluk sağlana-madığı takdirde toplantı ccedilağrısı duumlşer

Toplantı ve Karar Yeter SayısıAnayasarsquonın 96rsquoncı maddesine goumlre Tuumlrki-

ye Buumlyuumlk Millet Meclisi yapacağı seccedilimler dahil buumltuumln işlerinde uumlye tamsayısının en az uumlccedilte biri ile toplanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasada başkaca bir huumlkuumlm (Anayasanın ilgili maddelerin-de yer alan oumlzel karar yeter sayıları) yoksa toplantıya katılanların salt ccediloğunluğu ile karar verir ancak ka-rar yeter sayısı hiccedilbir şekilde uumlye tamsayısının doumlrt-te birinin bir fazlasından az olamaz

Bu duumlzenlemeye goumlre uumlye tamsayı 600 olan Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin toplantı yeter sayısı 200 olmaktadır Meclis Genel Kurul top-lantısına 200rsquoden az milletvekili katılırsa toplantı yeter sayısı sağlanamadığı iccedilin toplantı yapılamaz

Meclis Genel Kurulu toplantısında bulu-nup da ldquoccedilekimser oyrdquo kullananlar da ldquotoplantıya katılanlarrdquoın sayısına dahil edilir Aynı şekilde İccedil-tuumlzuumlğe goumlre (m1462) ldquoGenel Kurulda bulunup da oylamaya katılmayanlar yeter sayıya dahil edi-lirlerrdquo O hacirclde toplantıya katılan fakat oy kullan-mayanların sayısı ldquotoplantı yeter sayısırdquona dahildir Oumlrneğin Genel Kurul salonunda 400 uumlye vardır Yapılan bir oylamada 200 milletvekili ldquokabulrdquo 50 milletvekili ldquoccedilekimserrdquo 100 milletvekili ldquoredrdquo oyu kullanırken 50 milletvekili oy kullanmamıştır Bu durumda toplantıya katılanların sayısı 400 olarak kabul edilecektir Hacircliyle bu toplantıdaki karar ye-ter sayısı da 201 olacaktır

İccediltuumlzuumlğuumln 57rsquonci maddesine goumlre Başkan bir-leşimi accedilarken teredduumlde duumlşerse yoklama yapar Goumlruumlşmeye tabi tezkerelerin oylanması ile kanun-ların maddelerine geccedililmesi ve tuumlmuumlnuumln oylanması esnasında işaretle oylamaya geccedililirken en az yirmi milletvekili ayağa kalkmak veya oumlnerge vermek su-retiyle yoklama yapılmasını isteyebilir Yoklama elektronik oy duumlğmelerine basmak veya imzalı pusula vermek suretiyle yapılır Oturumu youmlneten Başkan ve diğer Başkanlık Divanı uumlyeleri toplantı yeter sayısına dacirchil edilir Yoklama sonucunda uumlye tamsayısının en az uumlccedilte birinin mevcut olmadığı anlaşılırsa oturum en geccedil bir saat sonrasına ertele-nebilir Bu oturumda da toplantı yeter sayısı yoksa birleşim kapatılır

Anayasa karar yeter sayısı iccedilin birlikte gerccedilek-leşmesi gereken iki kural oumlngoumlrmuumlştuumlr 1 Karar yeter sayısı toplantıya katılanların salt

ccediloğunluğudur İccediltuumlzuumlğe goumlre (m1461) salt ccediloğunluk belli bir sayının yarısından az olma-yan ccediloğunluktur Oumlrneğin toplantıya katılan milletvekili sayısı 600 ise karar yeter sayısı 301 400 ise 201 300 ise 151rsquodir

2 Karar yeter sayısı hiccedilbir şekilde uumlye tamsayı-sının doumlrtte birinin bir fazlasından (151) az olamaz Oumlrneğin toplantıya katılan milletve-kili sayısı 200 ise karar yeter sayısı 101 değil 151rsquodir Toplantıya katılanların sayısı 200 ila 301arasında ise karar yeter sayısı her zaman 151rsquodir

Meclis GoumlruumlşmeleriAnayasanın ldquogoumlruumlşmelerin accedilıklığı ve yayım-

lanmasırdquo başlığını taşıyan 97rsquonci maddesine goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulundaki goumlruumlşmeler accedilıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımlanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlk huumlkuumlmlerine goumlre kapalı oturumlar yapabilir bu oturumlardaki goumlruumlşmelerin yayımı Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisi kararına bağlıdır Meclisteki

Oumlrneğin Anayasa değişikliği seccedilimlerin yeni-lenmesi af kanunları Yuumlce Divana sevk ka-rarları ve bazı durumlarda milletvekilliğinin duumlşuumlruumllmesi kararları bakımından farklı karar yeter sayıları oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Karar yeter sayısı hiccedilbir şekilde uumlye tamsayısının doumlrtte birinin bir fazlasın-dan (151) az olamaz

dikkat

accedilık goumlruumlşmelerin o oturumdaki Başkanlık Di-vanının teklifi uumlzerine Meclisce başkaca bir karar alınmadıkccedila her tuumlrluuml vasıta ile yayımı serbesttir

Oylama UsulleriTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuuml

(m139) işaretle oylama accedilık oylama ve gizli oyla-ma olmak uumlzere uumlccedil tuumlr oylama usuluuml oumlngoumlrmuumlştuumlr

İşaretle oylama uumlyelerin el kaldırması teredduumlt hacirclinde ayağa kalkmaları beş uumlyenin ayağa kal-karak teklif etmesi hacirclinde de salonda olumlu ve olumsuz oy verenlerin ikiyi boumlluumlnerek sayılmaları suretiyle yapılır

Accedilık oylama uumlzerinde milletvekillerinin ad ve soyadlarıyla seccedilim ccedilevrelerinin yazılı olduğu oy pu-sulalarının kutuya atılması veya elektronik oylama mekanizmasının ccedilalıştırılması yahut ad cetvelinin okunması uumlzerine adı okunan milletvekilinin aya-ğa kalkarak ldquokabulrdquo ldquoccedilekimserrdquo veya ldquoretrdquo kelime-lerinden birini yuumlksek sesle soumlylemesi ve boumlylece accedilıkladığı oyunun Katip Uumlyelerce kaydedilmesi suretiyle olur

Gizli oylama uumlzerinde hiccedilbir işaret bulunmayan yuvarlakların kuumlrsuumlden kutuya atılması suretiyle ya-pılır Beyaz yuvarlak olumlu yeşil yuvarlak ccedilekim-ser ve kırmızı yuvarlak olumsuz oy anlamına gelir

Anayasada kanunlarda ve İccediltuumlzuumlkte accedilık veya gizli oyla yapılmasının zorunlu olduğu belirtilme-yen buumltuumln hususlarda kural olarak işaretle oylama yapılır İccediltuumlzuumlkte işaret oyuyla hacirclledileceği belir-tilen hususlarda oylamaların işaretle yapılması zo-runludur (İccediltuumlzuumlk m140)

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Goumlrev ve Yetkileri

Anayasanın yasama organı olarak oumlngoumlrduumlğuuml Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrevleri şun-lardır Kanun koymak değiştirmek ve kaldırmak buumltccedile ve kesin hesap kanun tekliflerini goumlruumlşmek ve kabul etmek para basılmasına ve savaş ilanına

karar vermek milletlerarası andlaşmaların onaylan-masını uygun bulmak Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisi uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğunun kararı ile genel ve oumlzel af ilanına karar vermek (m87) ve Anayasanın diğer maddelerinde oumlngoumlruumllen yetkile-ri kullanmak ve goumlrevleri yerine getirmek

Kanun KoymakAnayasarsquonın 87rsquonci maddesi Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisinin goumlrev ve yetkilerini duumlzenler-ken ldquokanun koymak değiştirmek ve kaldırmakrdquo şeklicircndeki huumlkmuumlyle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mecli-sinin asıl goumlrevini belirlemiştir Kanun kavramı ve kanunların yapılışı yukarıda yasama işlemleri boumlluuml-muumlnde incelenmiştir

Denge ve Denetleme Yetkilerini Kullanmak

Anayasaya goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi-nin bilgi edinme ve denetim araccedilları Meclis araştır-ması genel goumlruumlşme Meclis soruşturması ve yazılı sorudur (AYm98f1) Anayasada Meclise verilen bu yetkiler aynı zamanda başkanlık sisteminin bir gereği olarak Meclisin yuumlruumltme organı karşısında kullanabileceği denge ve denetleme araccedilları niteli-ğine sahiptir Meclisin yuumlruumltme organı karşısında sahip olduğu diğer denge ve denetleme araccedilları arasında huumlkuumlmet sistemi boumlluumlmuumlnde değinilen ldquoseccedilimlerin yenilenmesine karar vermekrdquo ve aşağıda incelenecek olan ldquobuumltccedile ve kesin hesap kanunlarını kabul etmekrdquo gibi yetkiler de sayılabilir Parlamen-ter sistemin yuumlruumlrluumlkte olduğu doumlnemde Anayasada yer alan ve huumlkuumlmetin siyasi sorumluluğunu ortaya ccedilıkarmak amacıyla kullanılabilen ldquogensorurdquo baş-kanlık sistemine geccedililmesi nedeniyle 2017 değişik-liğiyle Anayasadan ccedilıkartılmıştır Ccediluumlnkuuml başkanlık sisteminde Cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafın-dan seccedililir ve siyasi sorumluluğu da halka karşıdır

SoruHuumlkucircmetin denetlenmesi araccedillarından birisi

olan yazılı soru Anayasada ldquoyazılı olarak en geccedil onbeş guumln iccedilinde cevaplanmak uumlzere milletvekil-lerinin Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormalarından ibarettirrdquo şeklicircnde tanımlanmıştır (m985) Soru oumlnergesi sadece bir milletvekili tarafından imzalanır ve Meclis Başkan-lığa verilir

TBMMrsquonin ccedilalışmalarını aşağıdaki adresten canlı olarak seyredebilirsiniz httpswwwtbmmgovtrtbmm_tvhtm

internet

Yasama

İccediltuumlzuumlk şu konularda soru sorulmasını yasak-lamış ve bunların Meclis Başkanlığınca kabul edil-meyeceğini huumlkme bağlamıştır (m97) a) Başka bir kaynaktan kolayca oumlğrenilmesi muumlmkuumln olan konu-lar b) Tek amacı istişare sağlamaktan ibaret konular

İccediltuumlzuumlğuumln 99rsquouncu maddesine goumlre yazılı soru-ların cevabı bir Cumhurbaşkanı yardımcısı veya ait olduğu bakanlık eliyle Başkanlığa sunulur Başkan bu cevabı derhal soru sahibine iletir Cevap ayrıca soru metniyle birlikte Başkanlıkccedila alındığı guumlnkuuml veya bir sonraki birleşim tutanağının arkasına ek-lenirYazılı sorular Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakan tarafından goumlnderildiği tarihten itiba-ren en geccedil on beş guumln iccedilinde cevaplandırılır Yazılı sorular suumlresi iccedilinde cevaplandırılmazsa yazılı soru oumlnergesinin suumlresi iccedilinde cevaplandırılmadığı gelen kacircğıtlar listesinde ilan edilir ve bu durum Cumhur-başkanı yardımcısına veya bakanlara goumlnderilir

Yuumlruumltme organının denetlenmesi araccedillarından birisi olmakla beraber sorunun cevaplanmasından sonra Mecliste herhangi bir oylama yapılması soumlz konusu değildir Başka bir ifadeyle sorunun siyasi veya cezai bir sonucu yoktur

Genel GoumlruumlşmeGenel goumlruumlşme toplumu ve Devlet faaliyetle-

rini ilgilendiren belli bir konunun Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulunda goumlruumlşuumllmesidir (AYm983 İccediltuumlzuumlk m101) Genel goumlruumlşme accedilıl-ması siyasi parti grupları veya en az yirmi milletveki-li tarafından Başkanlıktan bir oumlnergeyle istenebilir

Sorudan farklı olarak genel goumlruumlşmede tartış-malara oumlnerge sahibi dışındaki milletvekilleri de katılabilmektedir Bu da genel goumlruumlşmenin soruya goumlre daha etkili bir denetim sağlamasına katkıda bulunmaktadır

Meclis AraştırmasıMeclis araştırması belli bir konuda bilgi edinmek

iccedilin yapılan incelemeden ibarettir (AYm982)TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquone goumlre (m1043) Meclis

araştırmasının accedilılmasında genel goumlruumlşme accedilılma-sındaki huumlkuumlmler uygulanır Buna goumlre Meclis araştırması accedilılması siyasi parti grupları veya en az yirmi milletvekili tarafından Başkanlıktan bir oumlner-geyle istenebilir Meclis araştırması accedilılıp accedilılma-masına Genel Kurul karar verir

Meclis araştırması accedilılmasına karar verildiği takdirde bu araştırmanın yuumlruumltuumllmesi goumlrevi genel huumlkuumlmlere goumlre seccedililecek bir oumlzel komisyona verilir

Meclis araştırma komisyonu bakanlıklarla genel ve katma buumltccedileli dairelerden mahalli idarelerden muhtarlıklardan uumlniversitelerden Tuumlrkiye Radyo-Televizyon Kurumundan kamu iktisadi teşebbuumlsle-rinden oumlzel kanun ile veya oumlzel kanunun verdiği yet-kiye dayanılarak kurulmuş banka ve kuruluşlardan kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından ve kamu yararına ccedilalışan derneklerden bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak ilgililerini ccedilağırıp bilgi almak yetkisine sahiptir Komisyon gerekli goumlrduumlğuumlnde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilir Devlet sırları ile ticari sırlar Meclis araş-tırması kapsamının dışında kalır (İccediltuumlzuumlk m105)

Devlet sırları ile ticari sırların Meclis araştırması kapsamının dışında tutulmuş olması ve bu kavram-ların kapsamında nelerin bulunması gerektiği ko-nusunda da tam bir accedilıklık olmaması uygulamada araştırma komisyonlarının ccediloğu defa ilgili kişi ya da kuruluşlardan yeterli bilgi almasını engellemektedir

Meclis araştırması komisyonu araştırmasını ta-mamladığında bir rapor hazırlar ve bunu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine sunar Meclis araştırma komisyonunun raporu hakkında Meclis Genel Ku-rulunda genel goumlruumlşme accedilılır (İccediltuumlzuumlk m1044) Meclis araştırma komisyonu hakkında accedilılan genel goumlruumlşme sonunda yuumlruumltme organının siyasi veya cezai sorumluluğunu ortaya ccedilıkaran bir oylama yapılmaz Bununla birlikte bir Meclis araştırması sonucunda Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yar-dımcısı ya da bir bakanın sorumlu tutulabileceği birtakım bilgilere ulaşılması hacirclinde Meclisin bu bilgilere dayanarak bunlar hakkında meclis soruş-turmasını devreye sokması muumlmkuumlnduumlr Ayrıca Meclis araştırması sonucunda elde edilen bilgiler ccedilerccedilevesinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi gerekli goumlrduumlğuuml kanuni duumlzenlemeleri de yapabilir (Oumlzbu-dun 1998 274)

Meclis SoruşturmasıTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrev ve yet-

kilerinden biri de Cumhurbaşkanı Cumhurbaş-kanı yardımcıları ve bakanların goumlrevleriyle ilgili cezai sorumluluklarını araştırmaktır Meclis bu araştırmayı yaptıktan sonra eğer gerekli goumlruumlr-se ilgili kişileri Yuumlce Divanrsquoa sevk edebilir Meclis soruşturması olarak adlandırılan bu usuluumln amacı Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcısı ve bakanların Meclis karşısında siyasi sorumluklarını gerccedilekleştirmek değildir Meclis soruşturmasının konusunu Cumhurbaşkanı cumhurbaşkanı yar-dımcıları ve bakanların goumlrevleri ile ilgili olarak

işledikleri iddia edilen succedillar oluşturmaktadır An-cak Cumhurbaşkanlığı huumlkuumlmet sisteminin nite-liği gereği Meclisin bu yetkisi istisnai bir yetkidir ve yasama organının bu şekilde Cumhurbaşkanı cumhurbaşkanı yardımcısı ve bakanları goumlrevden alabilmesi muumlmkuumln değildir Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanlar Yuumlce Divanda yargılandıktan sonra seccedililmeye engel bir succediltan mahkucircm edilmeleri halinde goumlrevleri sona erer (AY m105106)

Meclis soruşturması Cumhurbaşkanı Cumhur-başkanı yardımcıları ve bakanların goumlrevleriyle ilgili cezai sorumluluklarının araştırılmasını sağlayan bir denetim aracıdır Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların goumlrevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen succedillar bakımından yargılanması Anaya-sanın 105 ve 106 maddelerinde duumlzenlenen meclis soruşturması usuluumlne goumlre olur Cumhurbaşkanının kişisel succedilları da meclis soruşturması usuluumlne tabi-dir Buna karşılık Cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanların goumlrevleriyle ilgili olmayan succedilları meclis soruşturmasının kapsamı dışındadır Ancak bu kişiler kişisel succedilları bakımından yasama dokunulmazlığına ilişkin huumlkuumlmlerden yararlanır (AY m106)

Meclis soruşturması accedilılması oumlnergesi Cumhur-başkanı Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında goumlrevleriyle ilgili (Cumhurbaşkanı ba-kımından kişisel succedillar dahil) succedil işledikleri iddi-asıyla Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsayı-sının salt ccediloğunluğunun (301) vereceği oumlnergeyle soruşturma accedilılması istenebilir Meclis oumlnergeyi en geccedil bir ay iccedilinde goumlruumlşuumlr ve uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlnuumln (360) gizli oyuyla soruşturma accedilılmasına karar verebilir Soruşturma accedilılmasına karar veril-mesi hacirclinde soruşturmanın yuumlruumltuumllmesi goumlrevi kurulacak on beş kişilik bir komisyona verilir (AY M105-106) Cumhurbaşkanı hakkında soruştur-ma accedilılmasına karar verilmesi halinde Cumhur-başkanı seccedilimlerin yenilenmesi kararı alamaz (AY M1054)

Soruşturma komisyonu raporunun Meclis Genel Kurulunda goumlruumlşuumllmesi Komisyon soruşturma so-nucunu belirten raporunu hazırlar ve Meclis Baş-kanlığına sunar Soruşturma komisyonu raporu

Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on guumln iccedilinde dağıtılır dağıtımından itibaren on guumln iccedilinde gouml-ruumlşuumlluumlr ve gerek goumlruumllduumlğuuml takdirde ilgilinin Yuumlce Divana sevkine karar verilir (AYm105106)

Yuumlce Divana sevk veya sevk etme kararı ve sonuccedil-ları Goumlruumlşmeler tamamlandıktan sonra komisyon raporu Genel Kurulca karara bağlanır Yuumlce Diva-na sevk kararı ancak uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisinin gizli oyu ile alınır (AYm105106) TBMM Ge-nel Kurulu hakkında meclis soruşturması accedilılan Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanı Yuumlce Divana sevk edip etmeme kararını ve-rirken soruşturma komisyonunun raporu ile bağlı değildir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisince Yuumlce Di-vana sevk kararı alınırsa dosya Anayasa Mahkemesi Başkanlığına goumlnderilir (İccediltuumlzuumlk m112) Cum-hurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanların Yuumlce Divana sevk edilmesi goumlrevlerini sona erdirmez Yuumlce Divanda yargılanan Cumhur-başkanı Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanlar seccedililmeye engel bir succediltan mahkucircm olurlarsa gouml-revleri sona erer Bu goumlrevlerde bulunan kişilerin uzun suumlre succedil şuumlphesi altında kalmasını oumlnlemek iccedilin Anayasa Yuumlce Divan yargılamasının uumlccedil ay iccedilinde tamamlanması gerektiğini huumlkuumlm altına al-mıştır Yargılama bu suumlrede tamamlanamazsa bir defaya mahsus olmak uumlzere uumlccedil aylık ek suumlre verilir yargılama bu suumlrede kesin olarak tamamlanır (AY m105106)

Meclis soruşturması usuluuml eski Cumhurbaş-kanı Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanlar hakkında da uygulanır Buna goumlre Cumhurbaşka-nı (kişisel succedilları dahil) Cumhurbaşkanı yardımcı-ları veya bakanlar goumlrevleri sona erse bile goumlrevde

Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardım-cısı veya bakan hakkında Meclis soruştur-ması accedilılmasına karar verilebilmesi iccedilin Meclis uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlnuumln oyu aranır ve gizli oylama yapılması zorunludur

Meclis soruşturması oumlnerge-si verilebilmesi iccedilin uumlye tam sayısının salt ccediloğunluğunun (301) imzası soruşturma accedilılması kararı iccedilin uumlye tam-sayısının en az beşte uumlccediluumlnuumln (360) oyu Yuumlce Divana sevk kararı iccedilin ise uumlye tamsayısı-nın en az uumlccedilte ikisinin (400) oyu aranır

dikkat

Yasama

bulundukları suumlrede goumlrevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen succedillar bakımından meclis soruştur-ması huumlkuumlmlerine tabi olarak yargılanırlar (AY m105106)

Buumltccedile ve Kesin Hesap Kanun Tekliflerini Goumlruumlşmek ve Kabul Etmek

Buumltccedile KanunuParlamentonun en oumlnemli yetki ve goumlrevlerin-

den birisi de buumltccedile kanununu kabul etmektir Buumltccedile kanunu devlete ve diğer kamu tuumlzel kişilerine bel-li bir suumlre iccedilin (genellikle bir yıl) kamu gelirlerini toplama ve kamu harcamalarında bulunma izni ve-ren şart-işlem niteliğinde (Oumlzbudun 1998 178) oumlzel bir kanundur

Başkanlık sistemine geccedililmesi nedeniyle yuumlruumlt-me organının Meclise kanun tasarısı verme yetkisi kaldırılmış istisnai olarak sadece buumltccedile ve kesin hesap kanun tekliflerinin yuumlruumltme organınca veril-mesi kabul edilmiştir

Anayasarsquoya goumlre (m161) kamu idarelerinin ve kamu iktisadicirc teşebbuumlsleri dışındaki kamu tuumlzel ki-şilerinin harcamaları yıllık buumltccedilelerle yapılır Malicirc yıl başlangıcı ile merkezi youmlnetim buumltccedilesinin ha-zırlanması uygulanması ve kontroluuml ile yatırımlar veya bir yıldan fazla suumlrecek iş ve hizmetler iccedilin oumlzel suumlre ve usuller kanunla duumlzenlenir Buumltccedile kanunu-na buumltccedile ile ilgili huumlkuumlmler dışında hiccedilbir huumlkuumlm konulamaz

Buumltccedile kanunu ile yuumlruumlrluumlkteki diğer kanunlarda değişiklik yapılaması da muumlmkuumln değildir

Anayasa oumlnemi ve farklı niteliğinden dolayı buumltccedilenin Mecliste goumlruumlşuumllmesi konusunda oumlzel bazı kurallar oumlngoumlrmuumlştuumlr Anayasarsquonın 161rsquonci madde-sine goumlre

Cumhurbaşkanı buumltccedile kanun teklifini malicirc yıl-başından en az yetmişbeş guumln oumlnce Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine sunar Buumltccedile teklifi Buumltccedile Komis-yonunda goumlruumlşuumlluumlr Komisyonun ellibeş guumln iccedilin-

de kabul edeceği metin Genel Kurulda goumlruumlşuumlluumlr ve malicirc yılbaşına kadar karara bağlanır Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisi uumlyeleri buumltccedile kanunu teklifinin Genel Kurulda goumlruumlşuumllmesi sırasında gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı oumlnerilerde bulunamazlar

Buumltccedile kanunun suumlresi iccedilinde yuumlruumlrluumlğe konu-lamaması halinde geccedilici buumltccedile kanunu ccedilıkarılır Geccedilici buumltccedile kanununun da ccedilıkarılamaması duru-munda yeni buumltccedile kanunu kabul edilinceye kadar bir oumlnceki yılın buumltccedilesi yeniden değerleme oranına goumlre artırılarak uygulanır (AY m1614) 2017 de-ğişikliklerinden oumlnce buumltccedile kanununun suumlresinde yuumlruumlrluumlğe konulamaması durumunda meselenin nasıl ccediloumlzuumlmleneceğine ilişkin bir huumlkuumlm yoktu 2017 yılında yapılan değişiklikler ile geccedilici buumltccedile kanunu ccedilıkarılması bunun da muumlmkuumln olmaması halinde bir oumlnceki yılın buumltccedilesinin belli bir artışla uygulanması muumlmkuumln hale getirilmiştir Anayasa-da yapılan bu oumlzel duumlzenleme ile yasama ve yuumlruumlt-me arasında buumltccedileden kaynaklanan bir kriz yaşan-ması halinde sistemin kitlenmesi oumlnlenebilecektir

Anayasa buumltccedilelerde değişiklik yapılabilmesine ilişkin olarak da bazı esaslar koymuştur

Genel Kurulda kamu idare buumltccedileleri ile değişik-lik oumlnergeleri ayrıca goumlruumlşme yapılmadan okunur ve oylanır Merkezicirc youmlnetim buumltccedilesiyle verilen oumlde-nek harcanabilecek tutarın sınırını goumlsterir Har-canabilecek tutarın Cumhurbaşkanlığı kararname-siyle aşılabileceğine dair buumltccedile kanununa huumlkuumlm konulamaz Caricirc yıl buumltccedilesindeki oumldenek artışını oumlngoumlren değişiklik teklifleri ile caricirc ve izleyen yılla-rın buumltccedilelerine malicirc yuumlk getiren tekliflerde oumlngouml-ruumllen giderleri karşılayabilecek malicirc kaynak goumlste-rilmesi zorunludur

Anayasaya goumlre (m892) Cumhurbaşkanı buumltccedile kanunlarını bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Mec-lise geri goumlnderemez

Buumltccedile kanunları hakkında esas ve şekil bakı-mından Anayasaya aykırılık iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurulabilir

Kesin Hesap KanunuKesin hesap kanunu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-

lisinin buumltccedilenin uygulanmasını denetlemesini sağ-

Buumltccedile kanununa buumltccedile ile ilgili huumlkuumlmler dışında hiccedilbir huumlkuumlm konulamaz buumltccedile kanunu ile yuumlruumlrluumlkteki diğer kanunlarda değişiklik yapılamaz

Cumhurbaşkanı buumltccedile kanunlarını bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderemez

layan oumlzel bir kanundur TBMM gelirlerin toplan-ması ve harcamaların buumltccedileye uygunluğunu Meclis adına denetleyen Sayıştayrsquoın genel uygunluk bildi-rimine dayalı olarak hazırlanan kesin hesap kanun-ları ile huumlkucircmet ibra edilmiş yani sorumluluktan kurtulmuş olmaktadır (Oumlzbudun 1998 180)

Anayasa kesin hesap kanunların goumlruumlşuumllmesi ve kabuluumlne ilişkin olarak şu kuralları oumlngoumlrmuumlştuumlr (m1619 10 ve 11) Merkezicirc youmlnetim kesinhesap kanunu teklifi ilgili olduğu malicirc yılın sonundan başlayarak en geccedil altı ay sonra Cumhurbaşkanı ta-rafından Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine sunulur Sayıştay genel uygunluk bildirimini ilişkin olduğu kesinhesap kanun teklifinin verilmesinden başla-yarak en geccedil yetmişbeş guumln iccedilinde Meclise sunar Kesinhesap kanunu teklifi ve genel uygunluk bil-diriminin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine veril-miş olması ilgili yıla ait Sayıştayca sonuccedillandırı-lamamış denetim ve hesap yargılamasını oumlnlemez ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez Kesinhesap kanunu teklifi yeni yıl buumltccedile kanunu teklifiyle birlikte goumlruumlşuumlluumlr ve karara bağlanır

Para Basılmasına Karar VermekDevletin egemenlik yetkisinin en oumlnemli goumls-

tergelerinden birisi kendi adına para basmaktır Anayasa (m87) para basılmasına karar verme yet-ki ve goumlrevini Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine ver-miştir Meclis bu yetkisini ldquopara basılmasına dair kanunrdquo ccedilıkararak kullanır

Savaş Hacircli İlacircnı ve Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Vermek

Savaş hacircli ilanına ve silahlı kuvvet kullanılma-sına izin verme yetkisi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisine aittir

Anayasa (m921) ve TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln (m129) bu konudaki duumlzenlemesine goumlre Mil-letlerarası hukukun meşru saydığı hacircllerde yaban-cı bir devlete karşı veyahut belli bir devleti hedef tutmayıp Tuumlrkiye iccedilin savaş hukukunun yuumlruumlrluuml-ğe girmesini gerektiren hacircllerde savaş hacircli ilanına Cumhurbaşkanının istemi uumlzerine izin verme yetkisi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinindir Meclisin bu kararını Cumhurbaşkanı uygular

Anayasarsquoya goumlre Tuumlrkiyersquonin taraf olduğu mil-letlerarası antlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği hacircller dışında Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı uumllkelere goumlnderilmesine veya

yabancı silahlı kuvvetlerin Tuumlrkiyersquode bulunmasına izin verme yetkisi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi-nindir (m921) Meclisin belli bir suumlre iccedilin verdiği bu izinden sonra Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin kulla-nılmasına karar verme yetkisi ise Cumhurbaşkanı-na aittir (m10415)

Ancak Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken uumllkenin ani bir silahlı saldı-rıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanıl-masına derhal karar verilmesinin kaccedilınılmaz olması hacirclinde Cumhurbaşkanı da Tuumlrk Silahlı Kuvvetle-rinin kullanılmasına karar verebilir (922) Bu du-rumda Cumhurbaşkanı derhacircl Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisini toplantıya ccedilağırır (İccediltuumlzuumlk m1292)

Milletlerarası Antlaşmaların Onaylanmasını Uygun Bulmak

Antlaşma milletlerarası hukukun bu alanda yetki verdiği kişiler arasında yapılan ve milletlerara-sı hukuka uygun bir şekilde hak ve yuumlkuumlmluumlluumlkler doğurmak daha oumlnce kurulmuş bir hukuk ilişki-sini değiştirmek ya da ortadan kaldırmak amacına youmlnelik hukuki işlem olarak tanımlanmaktadır

Milletlerarası antlaşmalar genellikle iki-taraflı ve ccedilok-taraflı olmak uumlzere ikili bir ayrımla ele alın-maktadır Ancak bir antlaşma milletlerarası veya milletleruumlstuuml bir oumlrguumlt ya da kuruluş ile uumlccediluumlncuuml bir devlet arasında yapılmış ise bunların iki-taraflı ol-duğu kabul edilmektedir Ccediluumlnkuuml her ne kadar bir tarafta birden fazla devlet bulunmaktaysa da bunlar bir oumlrguumlt iccedilinde birleşmiş ve antlaşma bakımından tek bir taraf durumuna gelmişlerdir

Milletlerarası antlaşmaların katılan uumllkeler ba-kımından bağlayıcılık kazanması huumlkuumlm doğur-ması ve yuumlruumlrluumlğe girmesi konusunda ccedilok farklı usul ve kurallar bulunmaktadır Biz bu konuda fazla ayrıntıya girmeden konuyu doğrudan Tuumlrk Hukuku bakımından ele alacağız

Tuumlrk Hukukunda milletlerarası andlaşmaların imzalanması iccedilin atanacak temsilciler ve bu tem-silcilerin yetkileri Cumhurbaşkanı kararıyla belir-lenir (Milletlerarası Andlaşmaların Onaylanmasına İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında 9 Sayılı Cumhur-başkanlığı Kararnamesi m1)

1982 Anayasasırsquona goumlre antlaşmalar Cumhur-başkanı tarafından onaylanmak suretiyle bağlayıcı-lık kazanır (m104) Yine Anayasarsquoya goumlre ldquoTuumlrkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletler ve milletlera-

Yasama

rası kuruluşlarla yapılacak antlaşmaların onaylan-ması Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdırrdquo (m901) Anayasanın bu duumlzenlemesi ile ldquoonaylamardquo safhası ile ldquoonaylamayı uygun bulmardquo safhası birbirinden ayrılmıştır Buna goumlre bir antlaşma kural olarak ancak bir uygun bulma kanunu ile TBMM tara-fından kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanınca onaylanmak suretiyle geccedilerli olur Bu andlaşmala-rın onaylanması Cumhurbaşkanı kararı ile olur (9 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m2) Ana-yasaya goumlre ldquoTuumlrkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletler ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak antlaşmaların onaylanması Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulması-na bağlıdırrdquo (m901) Anayasanın bu duumlzenlemesi ile ldquoonaylamardquo safhası ile ldquoonaylamayı uygun bul-mardquo safhası birbirinden ayrılmıştır

Antlaşmaların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Tarafından Uygun Bulunması

Antlaşmalar kural olarak TBMM tarafından uygun bulma kanunu ile kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanı tarafından onaylanmak suretiyle geccedilerli olur Ancak antlaşmaların TBMM tarafın-dan uygun bulunması kuralına birtakım istisnalar getirilmiştir Bu istisnai huumlkuumlmlere goumlre bazı şartla-rı taşıyan antlaşmaların Cumhurbaşkanı tarafından doğrudan onaylanmak suretiyle geccedilerlilik kazan-ması muumlmkuumlnduumlr (AYm902-4 9 Sayılı Cum-hurbaşkanlığı Kararnamesi m22-3) Bu antlaş-malar da iki kategoriden oluşmaktadır

1 Ekonomik ticari veya teknik ilişkileri duumlzen-leyen ve suumlresi bir yılı aşmayan antlaşmalar devlet maliyesi bakımından bir yuumlklenme getirmemek kişi hacircllerine ve Tuumlrklerin ya-bancı memleketlerdeki muumllkiyet haklarına dokunmamak ve Tuumlrk kanunlarında değişik-lik yapmamak şartıyla yayımlanma ile yuumlruumlr-luumlğe konabilir Bu takdirde bu antlaşmalar yayımlarından başlayarak iki ay iccedilinde Tuumlrki-ye Buumlyuumlk Millet Meclisinin bilgisine sunulur (AYm902)

2 Daha oumlnce yapılmış milletlerarası bir antlaş-maya dayanan uygulama antlaşmaları ile ka-nunların oumlnceden verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik ticari teknik veya idari antlaşmaların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mecli-since uygun bulunması zorunluluğu yoktur Ancak ekonomik ticari veya oumlzel kişilerin haklarını ilgilendiren antlaşmaların yuumlruumlrluuml-ğe girebilmesi iccedilin yayımlanması zorunludur Bunlar yayımlanmadan yuumlruumlrluumlğe konulamaz (AYm903)

Antlaşmanın niteliği ne olursa olsun başka bir ifadeyle bir antlaşma yukarıdaki iki istisnai gruba girse bile eğer Tuumlrk kanunlarına değişiklik getiri-yorsa bunun Meclis tarafından bir kanunla uygun bulunması zorunludur Yani Tuumlrk kanunlarına de-ğişiklik getiren buumltuumln antlaşmalar Meclisin uygun bulması kuralına tacircbidir (AYm904) Anayasanın bu huumlkmuuml ile Meclisin bilgisi ve yetkisi dışında bir antlaşma ile kanunlarda değişiklik yapılmasına izin verilmemiştir

Milletlerarası Antlaşmaların Tuumlrk Hukuk Duumlzeni İccedilindeki Yeri

Anayasarsquoya goumlre (m905) ldquoUsuluumlne goumlre yuuml-ruumlrluumlğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun huumlkmuumlndedir Bunlar hakkında Anayasaya aykı-rılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurula-mazrdquo Anayasanın bu huumlkmuumlnden accedilıkccedila anlaşıl-maktadır ki antlaşmalar Tuumlrk hukuk duumlzeninde kanun niteliğindedir ve kanunlar gibi uygulana-caktır Antlaşmaların Anayasaya uygunluğu konu-sunda iptal davası veya itiraz yoluyla bir yargısal denetimin yapılması muumlmkuumln değildir

Milletlerarası antlaşmaların iccedil hukuktaki yeri konusunda doktrinde karşıt iki temel goumlruumlş bu-lunmaktadır Birinci goumlruumlşe goumlre milletlerarası antlaşmalar Tuumlrk Hukuku bakımından kanunların uumlzerinde bir yere sahiptir (Goumlzuumlbuumlyuumlk 2000 215 Soysal 1986 16 Batum 1993 32-33) İkinci goumlruuml-şe goumlre ise milletlerarası antlaşmalar ile kanunlar eşit değerde olup biri diğerinden uumlstuumln değildir (Oumlzbu-dun 1998 185-186 Pazarcı 1985 30-32 Meray 1968 132 Goumlzler 2000 320-321) Kanaatimizce de Anayasanın (m905) ldquoUsuluumlne goumlre yuumlruumlrluumlğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun huumlk-muumlndedirrdquo şeklicircndeki accedilık huumlkmuuml karşısında millet-lerarası antlaşmaların kanunlardan uumlstuumln olduğunu kabul etmek muumlmkuumln değildir Milletlerarası ant-laşmalar kanunlarla eş değerdedir Antlaşmalarla ka-nunların ccedilatışması hacirclinde de ikisini bağdaştıracak bir yorumun yapılması imkacircnı yoksa iccedil hukukta iki kanun arasındaki ccedilatışmanın ccediloumlzuumlmuumlnde uygu-lanan kuralların uygulanması gerekir Yani oumlnceki duumlzenleme - sonraki duumlzenleme veya genel duumlzenleme - oumlzel duumlzenleme kriterleri uygulanmalıdır

Anayasa milletlerarası antlaşmaların Anayasa-ya aykırı olduğu iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurulmasını kabul etmemiştir (m905) Ana-yasanın milletlerarası antlaşmaları yargı denetimi dışında tutmuş olması antlaşmaların kanunlardan uumlstuumln tutulduğu şeklicircnde yorumlanamayacağın-dan pozitif hukuk bakımından TBMMrsquonin ant-laşmalara aykırı kanuni duumlzenlemeler yapması ya da bunların iccedil hukuktaki etkilerini değiştirmesi ve

kaldırması muumlmkuumlnduumlr Şuumlphesiz boumlyle bir davra-nış Devletin antlaşmayla uumlstlendiği milletlerarası yuumlkuumlmluumlluumlklere uymadığı anlamına gelir ve onun milletlerarası sorumluluğuna yol accedilar (Oumlzbudun 1998 186 Pazarcı 1985 31) Fakat Anayasada oumlngoumlruumllen bazı istisnalar (m15164292) dışında iccedil hukuk bakımından bunu engelleyen bir duumlzen-leme bulunmamaktadır

Anayasa ile milletlerarası antlaşmanın ccedilatışması hacirclinde Anayasa uumlstuumln tutulmalıdır

İnsan haklarına ilişkin milletlerarası soumlzleşmele-rin iccedil hukuktaki yerinin belirlenmesi konusunda ise 2004 yılında yapılan Anayasa değişikliği oumlnem taşı-maktadır Anayasanın 90rsquoıncı maddesine eklenen bu huumlkme goumlre ldquoUsuluumlne goumlre yuumlruumlrluumlğe konulmuş temel hak ve oumlzguumlrluumlklere ilişkin milletlerarası ant-laşmalarla kanunların aynı konuda farklı huumlkuumlmler iccedilermesi nedeniyle ccedilıkabilecek uyuşmazlıklarda mil-letlerarası antlaşma huumlkuumlmleri esas alınırrdquo

Bu duumlzenleme insan hakları soumlzleşmelerine ka-nunlar karşısında genel bir uumlstuumlnluumlk tanımamakta sadece huumlkuumlm ccedilatışması olması durumunda soumlzleş-me huumlkuumlmlerinin uygulanmasını oumlngoumlrmektedir

Genel ve Oumlzel Af İlacircnına Karar Vermek

Anayasarsquoya goumlre (m87) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin bir yetkisi de ldquouumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğunun kararı ile genel ve oumlzel af ilanına karar vermekrdquotir Anayasarsquonın 87rsquonci maddesinin ilk duuml-zenlemesinde Meclisin af ilanına karar verebilmesi iccedilin oumlzel bir ccediloğunluk aranmazken 2001 yılında ya-pılan değişiklikle ldquouumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlrdquo bu konuda karar yeter sayısı olarak belirlenmiştir

Meclis af ccedilıkarma yetkisini kanunla kullanırAnayasa (m1693) ldquoormanları yakmak or-

manı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen

succedillarrdquoı genel ve oumlzel af kapsamının dışında tutmuş ve ldquomuumlnhasıran orman succedilları iccedilinrdquo genel ve oumlzel af ccedilıkarılmayacağını huumlkuumlm altına almıştır

Genel af cezayla birlikte succedilu da ortadan kaldı-rırken oumlzel af sadece cezayı ortadan kaldırmaktadır

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Diğer Goumlrev ve Yetkileri

Anayasanın ccedileşitli huumlkuumlmleriyle Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisine verdiği ve ayrıntılarını ilgili boumlluumlmlerde incelediğimiz diğer goumlrev ve yetkiler şunlardır

1 Anayasayı değiştirmek (m175)2 İccediltuumlzuumlk yapmak (m95)3 Anayasarsquonın 119rsquouncu maddesindeki şartlar

ccedilerccedilevesinde verilen olağanuumlstuuml hacircl ilan edil-mesi kararını onaylamak ve gerektikccedile doumlrt ayı geccedilmemek uumlzere uzatmak (m119)

4 Olağanuumlstuuml hacircl sırasında ccedilıkarılan Cumhur-başkanlığı kararnamelerini uumlccedil ay iccedilinde goumlruuml-şuumlp karara bağlamak (m119son)

5 Kamu Başdenetccedilisini seccedilmek (m74)6 Anayasa Mahkemesine uumlye seccedilmek (m146)7 Radyo ve Televizyon Uumlst Kurulu uumlyelerini

seccedilmek (m133)8 Hacirckimler ve Savcılar Kuruluna uumlye seccedilmek

(m159)

TBMMrsquoye ait aşağıdaki bağlantıdan yasama suumlre-cine ilişkin test sorularını cevaplandırmak muumlm-kuumln httpswwwtbmmgovtryasamatestihtm

internet

Taksirli bir succedil sebebiy-le 1 yıl 5 ay hapis cezasına mahkucircm olmak milletvekili seccedililmeye engel midir

Anayasarsquonın 83 maddesi-nin uumlccediluumlncuuml fıkrası ile 84 maddesinin ikinci fıkrasını karşılaştırın

Seccedilim sisteminin anayasa ile duumlzenlenip duumlzenlenemeye-ceği meselesini arkadaşları-nızla tartışın

3 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin goumlrev ve yetkilerini sıralayabilme

Yasama

Yasama dokunulmazlığının kaldırılma-sı 2052016 tarihinde 6718 sayılı Kanunun 1 maddesi ile Anayasarsquoya eklenen geccedilici 20 maddenin Genel Gerekccedilesinden

ldquoAnayasaya goumlre yasama dokunulmazlığının amacı milletvekillerini keyfi ve asılsız ceza ko-vuşturmalarından ve tutuklamalardan korumak suretiyle parlamento ccedilalışmalarının guumlvenliğini sağlamaktır Yasama dokunulmazlığı gerccedilekte bundan yararlanan milletvekilinin kişisel yararı iccedilin değil ldquokamu yararırdquo iccedilin benimsenmiş bir kurumdur Bu sebeple milletvekiline mutlak manada koruma değil sadece milletvekilliği suuml-resince bir koruma sağlanmakta bu suumlre iccedilerisin-de zamanaşımı işletilmemekte delillerin toplan-ması gibi bazı soruşturma işlemlerinin yapılması muumlmkuumln olmaktadır ldquoYasama dokunulmazlığırdquo bir hukuki muumlessese olarak benimsenirken bera-berinde ldquodokunulmazlığın kaldırılmasırdquo usuluumlne de yer verilmiştir Tuumlrkiye uygulamasında oumlzel-likle ldquokamuoyunda uyandıracağı etkirdquo dikkate alınarak milletvekili dokunulmazlığının kaldırıl-ması daha doğru bir ifade ile milletvekilinin so-ruşturulmasına ve yargılanmasına izin verilmesi muumlmkuumln kabul edilmektedirhellip

hellipBuna goumlre kısaca Karma Komisyonun toplanması Hazırlık Komisyonu oluşturulması hazırlanan raporun Karma Komisyonda değer-lendirilip karara bağlanması ve Genel Kurulda her bir fezlekenin ayrı ayrı ve birden fazla kişi ihtiva eden fezlekelerde de her bir kişinin duru-munun ayrı ayrı goumlruumlşuumlluumlp konuşulması ve oy-lanması gerekmektedir Buguumln itibarıyla Karma Komisyonda beş yuumlz altmış iki (562) fezleke bu-lunmaktadır Karma Komisyon aşamasında ccedila-lışma suumlresi hariccedil tutularak sadece Genel Kurul bakımından bir hesaplama yapıldığında Tuumlrkiye

Buumlyuumlk Millet Meclisi her bir fezleke iccedilin asgari bir saat suumlreden hesaplama yapıldığında toplam beş yuumlz altmış iki (562) Genel Kurul saatinin fez-leke goumlruumlşmelerine ayrılması gerekecektir Genel Kurul ccedilalışmalarındaki uygulamalardan hareket-le Guumlndemrsquoin tamamı fezleke goumlruumlşmelerine ay-rılmış olsa guumlnde altı civarında fezleke goumlruumlşuuml-lebileceği bunun ise yaklaşık doksan doumlrt guumlnuuml bulacağı anlaşılmaktadır Bu ise Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisirsquonin haftada uumlccedil guumln ccedilalıştığı dik-kate alındığında otuz haftadan fazla bir suumlrenin fezlekelere ayrılması ve bu suumlre iccedilinde başka bir ccedilalışma yuumlruumltuumllememesi anlamına gelecektir So-nuccedil olarak dokunulmazlık dosyalarının tamamı-nın Anayasa ve İccediltuumlzuumlkrsquoteki olağan usulle kaldırıl-ması Meclis ccedilalışmalarını sekiz aya yakın bir suumlre engelleyecektir Dokunulmazlık dosyalarının başta teroumlrle ilişkili olanlar olmak uumlzere tamamı-nın kaldırılması ve aynı zamanda Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ccedilalışmalarının tıkanmasına da fırsat verilmemesi bir arada dikkate alındığında Anayasaya geccedilici bir madde eklemek suretiyle bir ccediloumlzuumlm duumlşuumlnuumllmektedir Anayasaya eklenecek bir geccedilici madde ile hem buumltuumln dokunulmazlık dosyalarında dokunulmazlık kaldırılmış olacak hem de uzun bir suumlreccedil sebebiyle Meclis ccedilalış-maları tıkanmış olmayacaktır Anayasa değişik-lik teklifi teroumlrle muumlcadele konusundaki yoğun bir kamuoyu beklentisini karşılamak bu amacın gerccedilekleştirilmesini goumllgeleyecek spekuumllasyon ve istismarların oumlnuumlne geccedililmek dokunulmazlık konusunda bir adım atılırken Meclis ccedilalışmala-rının tıkanmasının oumlnuumlne geccedilmek duumlşuumlncesiyle hazırlanmış ve sunulmuşturrdquo

Kaynak httpswwwtbmmgovtrsirasayido-nem26yil01ss313pdf

oumlzeti

Yasama Fonksiyonu

Yasama yetkisi genellik aslilik ve devredilmezlik oumlzelliklerine sahiptir Yasama yetkisinin genelliği ilkesi yasama organının kanun yapma yetkisinin konu bakımından sınırlı olmamasını ifade eder Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasarsquoya aykırı olmamak kaydıyla dilediği konuda ana hatlarıyla ya da ayrıntılı olarak kanun yapma yetkisine sahiptir Ancak yasama organının bazı işlemleri yapabilmesi muumlmkuumln değildir Tuumlr-kiye Buumlyuumlk Millet Meclisi mahkemelerin yerine geccedilerek yargı işlemi yapamaz mahkeme kararlarını hiccedilbir surette değiştiremez Yasama organı yuumlruumlrluumlkte olan kanunların uygulanmasından ibaret olan işlemleri yani yuumlruumltme organının işlemlerini kanun yoluyla yapamaz Yasama organı Anayasarsquoya aykırı şekilde kanun yapamaz Yasama organı Anayasada oumlzel olarak Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenleneceği belirtilen hususlarda kanun yapamaz Yasama yetkisinin asliliği ilkesi ise yasama organının bir kanun yaparken daha oumlnce mevcut bir hukuk kuralına dayanmak zorunda olmamasını ifade eder Oumlrneğin yuumlruumltme organı kural olarak belli bir alanda kendisini yetkilendiren bir kanun olmadıkccedila hiccedilbir işlem yapamaz Yasama organı ise bir uumllkenin anayasası olmasa veya anayasada belli bir konuda kanun ccedilıkarılabileceğine dair huumlkuumlm bulunmasa dahi kanun yapabilir Yasama yetkisinin devredilmezliği ise yasama yetkisinin başka bir organa devredilmesinin yasaklanmış olmasını ifade eder Yasama yetkisinin devredilmezliği ilkesiyle devredilmesi yasaklanan yasama yetkisi sadece kanun yapma yetkisi değil Anayasarsquonın 87rsquonci maddesi ve diğer huumlkuumlm-leriyle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine verdiği goumlrev ve yetkilerin tamamıdır

Yasama

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Yasama İşlemleri

Kanunların yapılması usuluuml teklif goumlruumlşme kabul ve yayım safhalarından oluşmaktadır Anayasarsquoya goumlre (m88) kanun teklif etmeye Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri yetkilidir Milletvekillerince verilecek kanun tekliflerinde bir veya birden fazla imza bulunabilir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından redde-dilmiş olan teklifleri ret tarihinden itibaren bir tam yıl geccedilmedikccedile Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin aynı yasama doumlnemi iccedilinde yeniden verilemez Bir yasama doumlneminde sonuccedillandırılamamış olan kanun teklifleri huumlkuumlmsuumlz sayılır buna kaduumlk olma denir Kanun tekliflerinin Genel Kurulda goumlruumlşuumllmesi aşamasında ise oumlncelikle kanun teklifinin tuumlmuuml uumlzerinde goumlruumlşme accedilılır ve goumlruumlşmeden sonra soru-cevap işlemi yapılır Daha sonra teklifin maddelerine geccedililmesi oylanır maddelere geccedililmesi kabul edilirse maddelerin tek tek goumlruumlşuumllmesine geccedililir Son olarak ise teklifin tuumlmuuml oylanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulunda yapılan goumlruumlşmelerde kanun teklifinin kabul edilebilmesi yani kanunlaşabilmesi iccedilin Anayasarsquonın 96rsquoncı maddesi uyarınca uumlye tamsayısının en az uumlccedilte biriyle toplanan Meclis Genel Kurulunun toplananların salt ccediloğunluğu ile kabul oyu kullanması gerekir Toplantı yeter sayısı uumlye tamsayısının en az uumlccedilte biri olan 200rsquoduumlr Karar yeter sayısı ise kural olarak toplantıya katılanların salt ccediloğunluğudur Ancak bu sayı hiccedilbir şekilde uumlye tamsayısının doumlrtte birinin bir fazlasından (151) az olamaz Kanunların yayımlanması goumlrevi Cumhurbaşkanına aittir Cumhurbaşkanı Meclis tarafından kabul edilen kanunları on beş guumln iccedilinde ya-yımlar Yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere bu hususta goumlsterdiği gerekccedile ile birlikte aynı suumlre iccedilinde Meclise geri goumlnderir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi geri goumlnderilen kanunu uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğuyla (301) aynen kabul ederse kanunun Cumhur-başkanınca yayımlanması zorunludur Meclis geri goumlnderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa Cum-hurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar geri goumlnderebilir Anayasa değişikliklerine ilişkin huumlkuumlmler saklıdır Cumhurbaşkanının buumltccedile kanunlarını geri goumlnderme yetkisi yoktur Kanunlar Cumhurbaşkanlığı tarafın-dan ccedilıkarılan Resmicirc Gazetersquode yayımlanır Kanunlar yuumlruumlrluumlk tarihicircni belirtilmişse bu tarihte belirtilmemiş ise Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe girer

Yasama Organı

TBMMrsquonin goumlrev ve yetkileri şunlardır Kanun koymak denge ve denetleme yetkisini kullanmak buumltccedile ve kesin hesap kanun tekliflerini goumlruumlşmek ve kabul etmek para basılmasına karar vermek savaş hacircli ilanı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin vermek milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak genel ve oumlzel af ilanına karar vermek Anayasayı değiştirmek iccediltuumlzuumlk yapmak olağanuumlstuuml hacircl ilan edilmesi kararını onaylamak ve gerektikccedile doumlrt ayı geccedilmemek uumlzere uzatmak olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamele-rini onaylamak Kamu Başdenetccedilisini seccedilmek Anayasa Mahkemesine uumlye seccedilmek Radyo ve Televizyon Uumlst Kurulu uumlyelerini seccedilmek Hacirckimler ve Savcılar Kuruluna uumlye seccedilmek

neler oumlğrendik

1 TBMM aşağıdakilerden hangisini karar biccedili-minde onaylamaz

A Savaş ilanına karar vermekB İccediltuumlzuumlk yapmakC Milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uy-

gun bulmakD TBMM Başkanını seccedilmekE Olağanuumlstuuml hal ilacircn edilmesi kararını onaylanmak

2 Meclis Başkanı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Gerektiğinde Meclisi toplantıya ccedilağırabilirB Uumlyesi olduğu siyasi partinin faaliyetlerine katı-

lamazC Milletvekilleri arasından seccedililmesi zorunludurD Meclisteki oylamalarda oy kullanamazE Meclis İccediltuumlzuumlğuumlnuuml değiştirme yetkisi vardır

3 Yasama dokunulmazlığı ile ilgili aşağıdaki ifa-delerden hangisi yanlıştır

A Sadece ceza takibatına karşı koruma sağlarB Meclis tarafından kaldırılabilirC Milletvekilliği sona erdikten sonra da devam

ederD Bakanlar goumlrevleriyle ilgili olmayan succedillarda

dokunulmazlıktan yararlanırE Siyasi parti gruplarınca yasama dokunulmazlı-

ğı ile ilgili goumlruumlşme yapılamaz

4 500 milletvekilinin hazır bulunduğu bir otu-rumda devamsızlık nedeniyle bir milletvekilinin milletvekilliğinin duumlşuumlruumllebilmesi iccedilin en az kaccedil oy gereklidir

A 151 B 251C 301 D 360E 400

5 400 milletvekilinin hazır bulunduğu bir otu-rumda TBMMrsquonin af ilanına karar verebilmesi iccedilin en az kaccedil oy gereklidir

A 151 B 201C 301 D 360E 400

6 Buumltccedile kanunu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Buumltccedile kanunu ile yuumlruumlrluumlkteki diğer kanunlar-da değişiklik yapılamaz

B Buumltccedile teklifleri Buumltccedile Komisyonunda incelenirC Buumltccedile kanununa buumltccedile ile ilgili huumlkuumlmler dı-

şında hiccedilbir huumlkuumlm konulamazD Cumhurbaşkanı buumltccedile kanunlarını Meclise

geri goumlnderemezE Buumltccedile kanunlarının esas bakımından Anayasa-

ya aykırılıkları iddia edilemez

7 Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir goumlrev veya hizmeti suumlrduumlrme sebebiyle milletvekilliği-nin duumlşmesi kararına karşı kaccedil guumln iccedilinde Anayasa Mahkemesirsquone başvurulmalıdır

A 7 B 10C 15 D 30E 90

8 Anayasaya goumlre aşağıdakilerden hangisinin gizli oy ile oylanması zorunludur

A Silahlı kuvvet kullanılmasına izin vermeB Devamsızlık nedeniyle milletvekilliğinin duumlşuuml-

ruumllmesiC Milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uy-

gun bulmaD TBMM Başkanının seccedilimiE Genel ve oumlzel af ilanına karar vermek

9 Aşağıdakilerden hangisi TBMMrsquonin goumlrev ve yetkilerinden biri değildir

A Youmlnetmelik ccedilıkarmakB Para basılmasına karar vermekC Silahlı kuvvet kullanılmasına izin vermekD Olağanuumlstuuml hal Cumhurbaşkanlığı kararname-

leri onaylamakE Milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uy-

gun bulmak

10 Meclis Genel Kurulursquonda toplantı yapılabilme-si iccedilin en az kaccedil milletvekilinin bulunması gerekir

A 120 B 151C 200 D 251E 301

Yasama

r oumlğ

Yanıtınız yanlış ise ldquoParlamento Kararlarırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 C Yanıtınız yanlış ise ldquoBuumltccedile Kanunurdquo konusu-nu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoYasama Dokunulmazlı-ğırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 C Yanıtınız yanlış ise ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Goumlrev ve Yetkilerirdquo konusunu ye-niden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoMeclis Başkanırdquo ile ldquoMeclisin Toplanması ve Tatilirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 EYanıtınız yanlış ise ldquoYasama Dokunulmazlı-ğının Kaldırılması ve Uumlyeliğin Duumlşuumlruumllmesi Kararlarının Yargısal Denetimirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoMilletvekilliğinin Sona Ermesirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoGenel ve Oumlzel Af İlacircnına Karar Vermekrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin Goumlrev ve Yetkilerirdquo konusunu ye-niden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoToplantı ve Karar Yeter Sayısırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Araştır 1

Yasama yetkisinin genelliği yasama organının kanun yapma yetkisinin konu bakımından sınırlı olmamasıdır Bu ilke Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisirsquonin Anayasaya aykırı olmamak şartıyla dilediği konuda ana hatlarıyla ya da ayrın-tılı olarak kanun yapabilmesini ifade eder Ancak TBMM yuumlruumltme ve yargı işlemi yapamayacağı gibi anayasaya aykırı şekilde kanun da yapamaz

Araştır 2

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin kendi iccediltuumlzuumlğuumlnuuml yapması ve değiştirmesi TBMM Başkanı ve Başkanlık Divanının seccedililmesi kararı yasama dokunul-mazlığının kaldırılması ve milletvekilliğinin duumlşmesine ilişkin kararlar seccedilim-lerin yenilenmesi kararı Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanlar hakkında meclis soruşturması accedilılması ve Yuumlce Divana sevk kararı olağanuumlstuuml hacircl ilan edilmesi kararının onaylanması kararı savaş ilanı kararı Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı uumllkelere goumlnderilmesi veya yabancı silahlı kuvvetlerin Tuumlrkiyersquode bulunmasına izin verilmesi kararları parlamento karar-larına oumlrnek verilebilir

Araştır 3Anayasarsquonın 76rsquoncı maddesine goumlre taksirli succedillar hariccedil toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına huumlkuumlm giymiş olmak milletvekili seccedilil-meye engeldir Taksirli bir succedil sebebiyle mahkucircm olunan hapis cezasının suumlre-si bir yılı geccedilse bile bu durum milletvekili seccedililmeye engel teşkil etmeyecektir

httpwwwmeclishabergovtrdevelopowadosyagetirpDosyaAdi=F1354379853_aaaajpg

Armağan Servet (1972) Memleketimizde İccediltuumlzuumlkler İstanbul

Atar Yavuz (1990) Tuumlrkiyersquode Seccedilim Sistemlerinin Gelişimi ve Siyasi Hayat Uumlzerindeki Etkileri (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Konya

Aybay Rona (1978) ldquoYasama Meclislerinin İccediltuumlzuumlklerirdquo Tuumlrk Parlamentoculuğunun İlk Yuumlzyılı1876-1976 Ankara s283-314

Batum Suumlheyl (1993) Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi ve Tuumlrk Anayasal Sistemine Etkileri İstanbul

Goumlzuumlbuumlyuumlk A Şeref (2000) Anayasa Hukuku Ankara

Meray Seha L (1968) Devletler Hukukuna Giriş Cilt 1 Ankara

Onar Erdal (1997) ldquo1982 Anayasasında Milletvekilliğinin Duumlşmesirdquo Anayasa Yargısı Cilt 14 Ankara s387-465

Onar Sıddık Sami(1966) İdare Hukukunun Umumi Esasları Cilt 1 İstanbul

Oumlzbudun Ergun (1979) ldquoParlamento Kararları ve Yasama Meclislerinin İccediltuumlzuumlklerirdquo AUumlHFD Cilt XXXVI Sayı 1-4 s3-26

Pazarcı Huumlseyin (1985) Uluslararası Hukuk Dersleri 1Kitap Ankara

Soysal Muumlmtaz (1986) ldquoAnayasaya Uygunluk Denetimi ve Milletlerarası Soumlzleşmelerrdquo Anayasa Yargısı Cilt 2 Ankara

Teziccedil Erdoğan (1980) Tuumlrk Parlamento Hukukunun Kaynakları ve İlgili Anayasa Mahkemesi Kararları İstanbul

Teziccedil Erdoğan (1972) Tuumlrkiyersquode 1961 Anayasasına Goumlre Kanun Kavramı İstanbul

Kaynakccedila

Boumlluumlm 6

Yuumlruumltme ve Olağanuumlstuuml Youmlnetim

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Cumhurbaşkanı bull Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi bull Bakan bull Youmlnetmelik bull Olağanuumlstuuml Hacircl

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

Yuumlruumltme Fonksiyonu1 Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından

yuumlruumltme fonksiyonunu tanımlayabilme 2Yuumlruumltme İşlemleri2 Yuumlruumltme organının duumlzenleyici işlemlerinin

neler olduğunu accedilıklayabilme

4 Olağanuumlstuuml Youmlnetim4 Olağanuumlstuuml hacircl usuluumlnuuml kavrayabilme

Yuumlruumltme Organı3 Cumhurbaşkanının goumlrev ve yetkilerini

sıralayabilme3

GİRİŞBu boumlluumlmuumln amacı devletin hukuki fonksiyon-

larından biri olan yuumlruumltme fonksiyonunu yuumlruumlt-menin duumlzenleyici işlemlerini ve yuumlruumltme organı-nı accedilıklamaktır Yuumlruumltmenin duumlzenleyici işlemleri Cumhurbaşkanlığı kararnamesi youmlnetmelikler ve diğer duumlzenleyici işlemlerdir Anayasa yuumlruumltme yet-kisi ve goumlrevini ise Cumhurbaşkanına vermiştir Bu boumlluumlmde yuumlruumltme organı ve işlemlerinin yanı sıra olağanuumlstuuml hacircl rejimi de incelenecektir

YUumlRUumlTME FONKSİYONUMaddi kritere goumlre yuumlruumltme fonksiyonu kişisel

somut ve subjektif işlemler yapılmasını ifade eder Şeklicirc-organik kritere goumlre ise yuumlruumltme fonksiyonu yuumlruumltme organı tarafından yapılan işlemlerdir

Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yuumlruumltme fonksiyonunun da şeklicirc ve organik kritere goumlre ta-nımlanması gerekir Ccediluumlnkuuml Anayasa yuumlruumltme yetkisi ve goumlrevini Anayasarsquoya ve kanunlara uygun olarak yerine getirecek olan yuumlruumltme organına bireysel ve somut işlemlerin yanı sıra Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ve youmlnetmelik gibi kural-iş-lem mahiyetinde olan duumlzenleyici işlemleri yapma yetkisini de tanımıştır Buna goumlre Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yuumlruumltme fonksiyonu yuuml-ruumltme organı tarafından yapılan işlemleri ifade eder

Yuumlruumltmenin temel goumlrevi kanunların uygulan-masıdır Yuumlruumltme organı kanunların uygulanması goumlrevini duumlzenleyici ve bireysel işlemler yapmak suretiyle yerine getirir

Yuumlruumltme organının duumlzenleyici işlemleri Ana-yasada Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve youml-netmelikler şeklinde duumlzenlenmiş olmakla birlik-te yuumlruumltme organının başka duumlzenleyici işlemler yapması muumlmkuumlnduumlr Oumlrneğin yuumlruumltme organı Cumhurbaşkanı kararı genelge tebliğ gibi adlar altında da genel soyut ve objektif kurallar iccedileren duumlzenlemeler yapabilir

Yuumlruumltme organı duumlzenleyici işlem yapma yetki-sini daha oumlnce ccedilıkarılmış bulunan kanunlara veya Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine dayanarak kul-lanacaktır Ancak doğrudan Anayasanın verdiği yet-kiyle ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin oumlnceden var olan bir kanuna dayanma zorunluluğu yoktur Anayasada muumlnhasıran Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile duumlzenleneceği oumlngoumlruumllen konular-da ise yuumlruumltme organının mahfuz (sadece yuumlruumltmeye ait) bir duumlzenleme yetkisi olduğundan bu hususla-rın kanun ile duumlzenlenebilmesi muumlmkuumln değildir

Oumlte yandan yuumlruumltme organının yaptığı bireysel işlemlerin ise Anayasaya kanunlara ve Cumhurbaş-kanlığı kararnamelerine uygun olması şarttır Ancak idare işlem yaparken aynı konuda hem kanunda hem de Cumhurbaşkanlığı kararnamesinde huuml-kuumlm bulunması durumunda kanundaki huumlkuumlmleri uygulayacaktır

Maddi kritere goumlre yuumlruumltme fonksiyonunu tanımlayın

Beşinci boumlluumlmde anlatılan yasama fonksiyonunun maddi kritere goumlre tanımı ile yuumlruumltme organınca ccedilıka-rılan cumhurbaşkanlığı ka-rarnamesi youmlnetmelik gibi işlemlerin niteliğini karşı-laştırın

Yuumlruumltmenin temel goumlrevleri-nin neler olduğunu anlatın

1 Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yuumlruumltme fonksiyonunu tanımlayabilme

YUumlRUumlTME İŞLEMLERİBurada yuumlruumltmenin duumlzenleyici işlemleri in-

celenecektir Yuumlruumltmenin bireysel işlemlerinin incelenmesi ise idare hukukunun konusuna gir-mektedir

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri1982 Anayasası Cumhurbaşkanlığı kararna-

melerini olağan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri (m10417) ve olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri (m1196) olmak uumlzere iki kategori hacirclinde duumlzenlemiştir

Olağan Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri

Tanımı Niteliği ve Tuumlrk Hukuku Bakımından Normlar Hiyerarşisindeki Yeri

2017 yılında Anayasada yapılan değişiklikle Tuumlrk hukukuna giren Cumhurbaşkanlığı kararna-meleri yuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda Cum-hurbaşkanı tarafından doğrudan doğruya Anayasa-dan aldığı yetkiye dayanarak ccedilıkarılan duumlzenleyici işlemlerdir 2017 değişikliğiyle parlamenter sistem-deki Bakanlar Kurulunun Meclisin kabul ettiği yet-ki kanununa dayanarak ccedilıkardığı ldquokanun huumlkmuumln-de kararnamerdquo uygulaması ise sonlandırılmıştır Ancak oumlnceki doumlnemde ccedilıkarılan kanun huumlkmuumln-de kararnameler Meclis tarafından ilga edilmedik-leri suumlrece yuumlruumlrluumlkte kalmaya devam edecektir

Anayasaya goumlre (m10417) ldquoCumhurbaşkanı yuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ccedilıkarabilir Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci boumlluumlmlerinde yer alan temel haklar kişi hakları ve oumldevleriyle doumlrduumlncuuml boumlluumlmde yer alan siyasi haklar ve oumldevler Cumhur-başkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenemez Anayasa-da muumlnhasıran kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıka-

rılamaz Kanunda accedilıkccedila duumlzenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda farklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin aynı konuda kanun ccedilıkarması durumunda Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi huumlkuumlmsuumlz hale gelirrdquo

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin yuumlruumltme-nin diğer duumlzenleyici işlemlerinden farkı kanuna dayanmak zorunda olmamasıdır Cumhurbaşkan-lığı kararnameleri kural olarak kanunlara eşdeğer normlar olup yuumlruumltme ve yargı bakımından uyul-ması zorunlu duumlzenlemelerdir İdare işlem yapar-ken mahkemeler de karar verirken ilgili kanunlara ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine dayanmak zorundadır Ancak idare işlem yaparken mahke-meler de karar verirken aynı konuda hem kanun-da hem de Cumhurbaşkanlığı kararnamesinde huuml-kuumlm bulunması durumunda kanundaki huumlkuumlmleri uygulayacaklardır

Cumhurbaşkanlığı kararnameleri kanunda accedilıkccedila duumlzenlenen konularda ccedilıkarılamaz başka bir ifade ile Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle kanunlarda değişiklik yapılamaz Anayasarsquoya goumlre Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunların ccedilatışması yani aynı konuda farklı huumlkuumlmler iccediler-mesi durumunda kanun huumlkuumlmleri uygulanacak-tır Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenen bir konuda Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin bir kanun ccedilıkarması durumunda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi huumlkuumlmsuumlz hale gelecektir Anayasada muumlnhasıran (yalnızca) kanunla duumlzenlenmesi oumln-goumlruumllen konularda ise Cumhurbaşkanlığı kararna-mesi ccedilıkarılamaz

Anayasanın bu huumlkuumlmlerinden anlaşılacağı uumlze-re kanunlar ile Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Tuumlrk pozitif hukukundaki ldquonormlar hiyerarşisirdquo bakımından kural olarak aynı duumlzeydedirler Cum-hurbaşkanlığı kararnameleri kanunların altında yer alıyor olsaydı Anayasa koyucu ldquoCumhurbaşkan-lığı kararnamesi ile kanunlarda farklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanırrdquo şeklinde bir duumlzenleme yapmaya gerek duymaz-dı Buna karşılık kanunlar ile Cumhurbaşkanlığı kararnameleri arasında bir ldquonorm ccedilatışmasırdquo yani ldquokanunlar ihtilafırdquo sorunu ortaya ccedilıktığında ise bu norm ccedilatışmasının nasıl halledileceği ldquokanun huuml-kuumlmleri uygulanırrdquo denilerek doğrudan Anayasa ile belirlenmiş bulunmaktadır Anayasamızda benzer bir duumlzenleme insan haklarına ilişkin anlaşma-

Yuumlruumlrluumlkteki Cumhurbaşkanlığı Kararname-lerine aşağıdaki adresten ulaşabilmeniz muumlm-kuumln httpwwwmevzuatgovtrCKHKaspx

internet

lar bakımından 90rsquoıncı maddede yer almaktadır Anayasanın bu duumlzenlemesine goumlre ldquotemel hak ve oumlzguumlrluumlklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı huumlkuumlmler iccedilermesi nedeniyle ccedilıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlera-rası andlaşma huumlkuumlmleri esas alınırrdquo Bu nedenle kanunlar ihtilafında uygulanan genel huumlkuumlm-oumlzel huumlkuumlm ccedilatışmasında oumlzel huumlkmuumln eski huumlkuumlm-yeni huumlkuumlm ccedilatışmasında ise yeni huumlkmuumln uygulanacağı-na ilişkin prensipler burada geccedilerli olmayacaktır

Anayasadaki ldquoKanunda accedilıkccedila duumlzenlenen ko-nularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarıla-maz Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanun-larda farklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanırrdquo cuumlmlesinde yer alan ldquofarklı huumlkuumlmlerrdquo deyiminin ne anlama geldiği ve ldquonorm-lar ihtilafırdquo sorununu gidermeye hangi mercilerin yetkili olduğu hususunun accedilıklığa kavuşturulması gerekmektedir

Anayasa m104 ile getirilen huumlkmuumln uygulanma şartları olarak şu hususlar belirlenebilir

(1) Yuumlruumlrluumlkte bulunan bir kanun ile bir Cum-hurbaşkanlığı kararnamesinde aynı konuyu duumlzenleyen farklı huumlkuumlmlerin bulunması gerekir ldquoFarklı huumlkuumlmrdquo deyimi kararname huumlkmuumlnuumln kanuna aykırılığı şeklinde de-ğil kanun huumlkuumlmleriyle ccedilatışması biccedilimin-de anlaşılmalıdır Ccediluumlnkuuml Anayasa huumlkmuuml kararnamenin kanuna aykırılığı değil duuml-zenlemelerin aynı konuda farklı huumlkuumlmler iccedilermesi sorununun ccediloumlzuumlmuumlne youmlneliktir Başka bir ifadeyle bu duumlzenleme hukuk kurallarının uygulanmasında ortaya ccedilıkan ldquoaykırılık sorunurdquo ile değil ldquoccedilatışma (ccedileliş-me) sorunurdquo ile ilgilidir Oumlrneğin kanunda belli bir kurula uumlye seccedilme işleminin Meclis tarafından kararnamede ise Cumhurbaş-kanı tarafından yapılacağı yazılı ise işlem Meclis tarafından yapılacaktır Kanun huumlk-muumlnuumln ccedilok genel kararname huumlkmuumlnuumln ise ayrıntılı ve somut olması durumunda kuralların ccedilatışması soumlz konusu olmayabilir Bu durumda muumlmkuumlnse kanun ve kararna-me huumlkmuuml birbirini tamamlayan huumlkuumlmler olarak birlikte uygulanmalıdır Oumlrneğin kanunda bir işlemin ldquoilgili bakanlıkrdquo karar-namede ise ldquoiccedilişleri bakanlığırdquo tarafından yapılacağı yazılıysa bir ccedilelişkinin olmadığı ve huumlkuumlmlerin birbirini tamamladığı dola-yısıyla soumlz konusu işlemin iccedilişleri bakanlı-

ğınca yapılacağı duumlşuumlnuumllebilir Oumlte yandan kanun bir konuda genel bir prensip koy-makta kararname huumlkmuuml de bu prensiple ccedilelişen daha ayrıntılı bir duumlzenleme yap-maktaysa bu durumda da kararname huumlk-muuml uygulanamaz

(2) Kanun ve kararname huumlkuumlmlerinin somut bir olayda uygulanması gerekir Somut bir uygulama sorunu ortada yokken herhangi bir merciin bu konuda tespit edici bir karar alması soumlz konusu olamaz

(3) Norm ccedilatışmasının varlığı halinde kanun huumlkmuumlnuuml uygulayacak olan merci somut işlemi yapmaya yetkili idare organı ya da olayın yargıya intikal etmiş olması duru-munda goumlrevli yargı organıdır

Anayasada yer alan ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin aynı konuda kanun ccedilıkarması duru-munda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi huumlkuumlmsuumlz hale gelirrdquo şeklindeki duumlzenleme her zaman bir ka-rarnamenin tuumlmuumlnuumln geccedilersiz hale gelmesi olarak anlaşılmamalıdır Meclisin bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesini yuumlruumlrluumlkten kaldırması veya karar-namede değişiklik yapması soumlz konusu olamaz Ccediluumlnkuuml Cumhurbaşkanlığı kararnameleri oumlnceki doumlnemdeki kanun huumlkmuumlnde kararnameler gibi Meclisin iznine ve onayına tabi olmayıp doğrudan Anayasaya dayanılarak ccedilıkarılan duumlzenlemelerdir Eğer kanun bir kararnameyle daha oumlnce duumlzen-lenmiş bulunan buumltuumln konularla ilgili olarak uy-gulanabilir yeni huumlkuumlmler getirmişse kararname-nin tuumlmuuml bir kısım konularla ilgili yeni huumlkuumlmler getirmişse bu hususlar bakımından kararname huuml-kuumlmleri geccedilersiz yani uygulanamaz hale gelir Bu geccedilersizliği tespit ederek uygulayacak olan merciler duruma goumlre ilgili konularda işlem yapacak ya da karar verecek olan idare ve yargı organlarıdır

Anayasada muumlnhasıran Cumhurbaşkanlığı ka-rarnameleriyle duumlzenleneceği belirtilen konular-da Meclisin kanun ccedilıkarması muumlmkuumln değildir Oumlrneğin Anayasaya goumlre bakanlıkların kurulu-şu teşkilatı goumlrev ve yetkileri Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenleneceğinden bu konuda kanun ccedilıkarılamaz ccedilıkarılırsa accedilıkccedila Anayasaya aykırı olur Bu huumlkme rağmen Meclisin bu konu-da kanunla duumlzenleme yapması halinde hangi huuml-kuumlmlerin uygulanacağı tartışması ortaya ccedilıkacaktır Anayasada kanunlarla kararnameler arasında farklı huumlkuumlm bulunması halinde kanun huumlkmuumlnuumln uy-

gulanacağı şeklindeki kurala bir istisna getirilme-miştir Esasen bu duumlzenleme yapılırken muumlnhasır Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle ilgili bir is-tisnaya yer verilmesi yerinde olurdu Bu nedenle Meclisin muumlnhasıran kararnamelerle duumlzenlenen bir konuda yapacağı kanuni duumlzenlemeler Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilinceye kadar uygu-lanacaktır

Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Konusu

Genel olarak Cumhurbaşkanlığı kararnameleri yuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda ccedilıkarılabilir Dolayısıyla yuumlruumltme yetkisi ile ilgili olmayan ko-nularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarıla-maz Anayasayla yuumlruumltme organına bireysel işlem-lerin yanısıra duumlzenleyici işlem yapma yetkisinin de verilmiş olması nedeniyle yuumlruumltmenin yetkisi-nin sadece kanunları uygulamaktan ibaret olduğu soumlylenemez Dolayısıyla ldquoyuumlruumltme yetkisine ilişkin konularınrdquo kapsayıcı bir tanımını yapmak veya sı-nırlarını net bir şekilde belirlemek hemen hemen imkansızdır Bu nedenle kural olarak yasama ve yargı organlarının yapısı oluşumu goumlrev ve yetki-leri gibi hususlar dışındaki konuların yuumlruumltmeyle ilgili olduğu kabul edilebilir

Anayasada yer alan bu genel kararname yetki-sinin dışında belli konuların muumlnhasıran Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenleneceği oumlngouml-ruumllmuumlştuumlr Bu konular yalnızca Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile duumlzenlenebilir ve ldquomahfuz yetkirdquo olarak adlandırılabilecek bu hususlarda Meclis ka-nun ccedilıkaramaz Bu konular şunlardır

1 Bakanlıkların kurulması kaldırılması goumlrev-leri ve yetkileri teşkilat yapısı ile merkez ve taşra teşkilatlarının kurulması (m 10611)

2 Devlet Denetleme Kurulu (m108)3 Milli Guumlvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin

teşkilatı ve goumlrevleri (m1186) 4 Uumlst kademe kamu youmlneticilerinin atanmala-

rına ilişkin usul ve esaslar (m1049)Anayasanın 123rsquouumlncuuml maddesine goumlre (f3)

ldquokamu tuumlzel kişiliği kanunla veya Cumhurbaşkan-lığı kararnamesi ile kurulurrdquo Bu huumlkuumlmle kamu tuumlzel kişiliği kurma yetkisi hem Meclise hem de Cumhurbaşkanına tanımıştır Meclisin kanunla Cumhurbaşkanının da kararnameyle kuracağı ik-tisadi kamu teşebbuumlsleri gibi bazı kuruluşlar kamu tuumlzel kişisi olarak varlık kazanacaktır

Anayasa Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine konu bakımından bazı sınırlamalar getirmiştir Şu hususlarda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarı-lamaz (m10417)

(1) Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikin-ci boumlluumlmlerinde yer alan temel haklar kişi hakları ve oumldevleriyle doumlrduumlncuuml boumlluumlmde yer alan siyasi haklar ve oumldevler

Goumlruumllduumlğuuml uumlzere sosyal haklarla ilgili olarak bir kısıtlama oumlngoumlruumllmemiştir Bu nedenle Anayasanın ikinci kısmının uumlccediluumlncuuml bouml-luumlmuumlnde duumlzenlenen sosyal ve ekonomik haklar oumlnceden bir kanunla duumlzenlenme-miş olmak kaydıyla Cumhurbaşkanlığı ka-rarnamesi ile duumlzenlenebilir Buna karşılık bu haklar Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile sınırlanamaz Zira Anayasaya goumlre temel hak ve huumlrriyetler ancak kanunla sınırlana-bilir (m13)

(2) Anayasada muumlnhasıran kanunla duumlzenlene-ceği belirtilmiş olan konular

Meclis Anayasada kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konularda buguumlne kadar yuumlzler-ce kanun ccedilıkarmış bulunmaktadır ve bun-lar yuumlruumlrluumlktedir Anayasanın herhangi bir maddesinde kanunla duumlzenleneceği oumlngouml-ruumllmuumlş konularda Meclis henuumlz bir kanuni duumlzenleme yapmamış olsa bile bu konular-da Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarıla-maz Anayasa yer alan maddelerin yarısından fazlasında ccedilok sayıda konunun kanunla duuml-zenleneceği yazılıdır Cumhurbaşkanlığı ka-rarnamesi ccedilıkarılırken bakılacak hususların başında ldquokanunla duumlzenlemerdquo şartının olup olmadığının tespit edilmesi gelmektedir

(3) Anayasada kanunla duumlzenlenmesi şart ko-şulmamış olmakla birlikte Meclisin kanun ccedilıkararak accedilıkccedila duumlzenlemiş olduğu konular

Yasama yetkisinin genelliği ilkesi uyarınca yasama organı (muumlnhasıran Cumhurbaş-kanı kararnamesi ile duumlzenlenecek mahfuz alan hariccedil) herhangi bir konuda kanun ccedilı-karabilir Nitekim mevzuatımızda bu şekil-de ccedilıkarılmış ccedilok sayıda kanun mevcuttur Oumlrneğin bazı duumlzenleyici ve denetleyici kurullar (Bankacılık Duumlzenleme ve Denet-leme Kurulu Sermaye Piyasası Kurulu gibi) hakkında Anayasada kanunla duumlzenleme şartı bulunmadığı halde kanunlarla duumlzen-

lenmişlerdir Bu kurullar yuumlruumltme yetkisiyle ilgili olmakla birlikte Meclis bu kanunları yuumlruumlrluumlkten kaldırmadığı suumlrece kararna-meyle duumlzenleme yapılamaz

Buna karşılık Anayasada kanunla duumlzen-leme şartı bulunmayan ve daha oumlnce hak-kında bir kanun ccedilıkarılmamış olan yuumlruumltme yetkisine ilişkin hususlarda Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ccedilıkarılabilir Oumlrneğin Cumhurbaşkanlığı sistemine geccedililmesinin ardından Resmi Gazete Yuumlksek Askeri Şu-ranın Kuruluş ve Goumlrevleri Milletlerarası Andlaşmaların Onaylanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Genel Kadro ve Usuluuml hakkında Cumhurbaşkanlığı kararnameleri bu kap-samda ccedilıkarılmış bulunmaktadır

Usuluuml ve ŞeklicircCumhurbaşkanlığı kararnamelerini ccedilıkarmaya

yetkili organ Cumhurbaşkanırsquodır Kararnameler kanunlara eşit normlar iccedilermekle birlikte yuumlruumltme işlemi olduğundan idari usullere goumlre hazırlanır ve Cumhurbaşkanı tarafından imzalanmakla ka-bul edilmiş olur Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Resmicirc Gazetersquode yayımlanır ve yayımlandıkları guumln yuumlruumlrluumlğe girerler Ancak kararnamede yuumlruumlrluumlk tarihicirc olarak daha sonraki bir tarih de goumlsterilebilir (AYm10419) Kararnameler Meclisin ccedilıkaraca-ğı bir yetki kanununa gerek olmaksızın doğrudan Anayasaya dayanılarak ccedilıkarılır ve TBMMrsquonin onayına da sunulmazlar

Yargısal DenetimiAnayasaya goumlre Anayasa Mahkemesi Cum-

hurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasarsquoya şe-kil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler (m148150151152) Bir yuumlruumltme işlemi olmakla birlikte Anayasada accedilıkccedila belirtildiği iccedilin Cum-hurbaşkanlığı kararnameleri anayasa yargısı alanı-na dahildir ve bunlar hakkında hiccedilbir şekilde idari yargı denetimi yapılamaz

Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanlığı karar-namelerinin Anayasarsquoya uygunluğunu denetleye-bilmekle birlikte kararnamelerin kanunlara uygun olup olmadığını denetleyemez Ccediluumlnkuuml kanunlarla kararnameler normlar hiyerarşisi bakımından eşit duumlzeydedir Kanunlarla kararnameler arasında norm ccedilatışması olması durumunda ise yukarıda accedilıkladığımız şekilde kanun huumlkuumlmleri uygulanır

Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesine dayanılarak daha oumlnce yapılan işlemler geccedilerliliğini suumlrduumlruumlr Ccediluumlnkuuml Anayasa Mahkemesi kararları geriye yuuml-ruumlmez

Olağanuumlstuuml Hacircl Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri

Ccedilıkarma Yetkisi Usuluuml ve Şeklicirc Anayasarsquoya goumlre (m119) olağanuumlstuuml hacircl Cum-

hurbaşkanlığı kararnamelerini ccedilıkarma yetkisi Cumhurbaşkanına aittir Olağanuumlstuuml hacircl Cumhur-başkanlığı kararnamelerinin ccedilıkarılmasına ilişkin usul ve şekil kuralları esas itibarıyla olağan Cum-hurbaşkanlığı kararnameleri ile aynıdır Ancak ola-ğan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Cumhur-başkanınca ccedilıkarıldıktan sonra TBMM onayına sunulmazken olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Resmicirc Gazetede yayımlandık-ları guumln Meclis onayına sunulmaları zorunludur (m1196) Bu kararnameler de Resmicirc Gazetersquode yayımlandıkları guumln yuumlruumlrluumlğe girerler

Sebepleri Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamesi

ccedilıkarılabilmesi iccedilin Anayasada oumlngoumlruumllen sebeple-rin gerccedilekleşmesi gerekir Buna goumlre bir olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılabilme-sinin oumln şartı daha oumlnce Cumhurbaşkanı tarafın-dan Anayasada belirtilen usule goumlre ilan edilmiş bir olağanuumlstuuml hacirclin bulunmasıdır

Cumhurbaşkanlığı kararnameleri yayım-dan sonraki bir tarih belirlenmemişse Resmicirc Gazetersquode yayımlandıkları guumln yuuml-ruumlrluumlğe girer

Cumhurbaşkanı Anayasada belirtilen usule goumlre ilan edilmiş bir olağanuumlstuuml hacirclin bulunması durumunda Cumhur-başkanlığı kararnamesi ccedilıkarabilir

KonusuOlağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararname-

leriyle ancak ldquoolağanuumlstuuml halin gerekli kıldığı ko-nulardardquo duumlzenleme yapılabilir Kanun huumlkmuumlnde olan bu kararnamelerle temel haklar kişi hakları ve oumldevleri ile siyasi haklar ve oumldevler de duumlzenlenebi-lir (AYm1196) Olağanuumlstuuml halin gerektirmediği konularda bu kararnamelerle duumlzenleme yapılamaz ve olağanuumlstuuml hacircl ile ilgisi bulunmayan kanun huuml-kuumlmlerinde değişiklik yapılamaz

Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararname-leriyle milletlerarası hukuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlk-ler ihlal edilmemek ve durumun gerektirdiği oumllccediluuml-yuuml aşmamak kaydıyla temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iccedilin Anayasarsquoda oumlngoumlruumllen guumlvence-lere aykırı tedbirler alınabilir (AYm151) Ancak bu hacircllerde dahi kişinin yaşama hakkına maddi ve manevi varlığının buumltuumlnluumlğuumlne dokunulamaz kimse din vicdan duumlşuumlnce ve kanaatlerini accedilıkla-maya zorlanamaz ve bunlardan dolayı succedillanamaz succedil ve cezalar geccedilmişe yuumlruumltuumllemez succedilluluğu mahkeme kararıyla saptanıncaya kadar kimse succedillu sayılamaz (AY152)

Anayasada olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin kanun huumlkmuumlnde olduğu be-lirtilmiştir Olağan Cumhurbaşkanlığı kararna-melerinin kanun huumlkmuumlnde olduğu Anayasada belirtilmemiş olmakla birlikte ldquofarklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanırrdquo huumlkmuumlnden hareketle bunların da kanuna eşit de-ğerde olduğunu yukarıda accedilıklamıştık Olağanuumlstuuml hacircl kararnameleri bakımından ise ldquofarklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanırrdquo kuralına yer verilmediğinden Anayasada bu karar-namelerin kanun huumlkmuumlnde olduklarının belirtil-mesi yerindedir Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri olağan kararnamelerle ilgili kısıtla-malara tabi olmadığından bunlarla kanunlarda de-ğişiklik yapılabilir kanun huumlkuumlmleri yuumlruumlrluumlkten kaldırılabilir Bu kararnameler Anayasada muumlnha-sıran kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konuları da duumlzenleyebilir Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile kanunların ccedilatışması halinde iki-sini bağdaştıracak bir yorumun yapılması imkacircnı yoksa iccedil hukukta iki kanun arasındaki ccedilatışmanın ccediloumlzuumlmuumlnde uygulanan kuralların uygulanması ge-rekir Yani oumlnceki duumlzenleme- sonraki duumlzenleme veya genel duumlzenleme- oumlzel duumlzenleme kriterleri uygulanmalıdır Olağanuumlstuuml hacircl kararnameleri

olağanuumlstuuml hacirclin gerektirdiği konuları duumlzenleye-ceğinden kural olarak ldquooumlzel huumlkuumlmrdquo niteliğine sa-hip olacaktır ve ccedilatışma halinde kanunlara nazaran oumlncelikle uygulanacaktır

Yargısal DenetimiOlağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararname-

lerinin şekil ve esas bakımlarından anayasaya aykı-rılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde dava accedilıla-maz (AYm1481)

Ancak olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı ka-rarnameleri Meclisin onayından sonra kanuna doumlnuumlşeceğinden bu safhada birer kanun olarak Anayasa Mahkemesinin yargısal denetimine tacircbi olacaklardır Ccediluumlnkuuml yargısal denetim yasağı Meclis onayından oumlnceki safha iccedilin geccedilerlidir

Olağanuumlstuuml Hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Tarafından Goumlruumlşuumllmesi ve Sonuccedilları

Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararna-meleri de Resmicirc Gazetersquode yayımlanır ve aynı guumln Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onayına sunulur (AYm1196) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ola-ğanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamelerini kabul edebilir değiştirebilir ya da reddedebilir

Savaş ve muumlcbir sebeplerle Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin toplanamaması hacircli hariccedil olmak uumlzere olağanuumlstuuml hacircl sırasında ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlı-ğı kararnameleri uumlccedil ay iccedilinde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde goumlruumlşuumlluumlr ve karara bağlanır Aksi hal-de olağanuumlstuuml hallerde ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlı-ğı kararnamesi kendiliğinden yuumlruumlrluumlkten kalkar (m1197) Anayasanın bu huumlkmuumlnuumln amacı ola-ğanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin sadece Meclis tarafından denetlenebilmesi sebebiyle bunların suumlratli bir usulle goumlruumlşuumlluumlp karara bağlan-masını sağlamaktır Boumlylece TBMM bunları siyasi accedilıdan kısa bir suumlrede denetlemiş olacak ve onaylan-dığında kanuna doumlnuumlşuumlnce de Anayasa Mahkemesi-nin yargısal denetimi muumlmkuumln olacaktır

Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı karar-nameleri ile kanunlarda olağanuumlstuuml halin gerektirdiği konularda değişiklik yapılabilir

YoumlnetmeliklerYoumlnetmelikler (talimatnameler) Cumhurbaş-

kanı bakanlıklar ve kamu tuumlzelkişilerinin kendi goumlrev alanlarını ilgilendiren konularda kanunların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin uygulan-masını sağlamak uumlzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla ccedilıkardıkları yazılı hukuk kurallarıdır Buuml-tuumln youmlnetmeliklerin yayımlanması zorunlu değil-dir Hangi youmlnetmeliklerin Resmicirc Gazetersquode ya-yımlanacağı kanunla belirtilir (AYm124) Resmicirc Gazetersquode yayımlanmayan youmlnetmeliklerin ise ilgi-lilere duyurulması zorunludur Zira hukuk devle-tinde hukuk kurallarının belirli olması gerekir Youml-netmelikler ayrıca bir yuumlruumlrluumlk tarihi belirtilmemiş ise Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe girer (Resmicirc Gazete Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m7)

Youmlnetmelik yuumlruumltmenin en geniş uygulama alanına sahip işlem tuumlruumlduumlr Youmlnetmelik yuumlruumltme alanına ait bir işlemdir ve Anayasada belirtilen yuuml-ruumltme mercileri ccedilıkarabilir Bu sebeple yasama ve yargı organları tarafından youmlnetmelik ccedilıkarılma-sı muumlmkuumln değildir Youmlnetmelikler kanunlara ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine uygun olmak zorundadır Anayasa kanun ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine aykırı youmlnetmeliklerin yargısal de-netimi idari yargı tarafından gerccedilekleştirilir

Cumhurbaşkanınca ccedilıkarılan Cumhurbaşkan-lığı kararnameleri dışındaki duumlzenleyici işlemler bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kuru-mu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca ccedilıkarılan ve uumllke ccedilapında uygulanacak duumlzenleyici işlemle-rin yargısal denetimi ilk derece mahkemesi olarak Danıştay tarafından yapılır (Danıştay Kanunu m241-bc) Kamu kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının belli bir yerde uygulanacak olan youmlnetmeliklerin yargısal deneti-mi ise o yerde bulunan idare mahkemeleri tarafın-dan yapılır (Guumlnday 1997 108) Adli mahkemeler ise youmlnetmelikleri denetleyememekle birlikte ka-nun ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine aykırı olmaları hacirclinde bunları uygulamamakla yuumlkuumlm-luumlduumlrler

Tuumlrk Hukukunda yuumlruumlrluumlkte bulunan youmlnet-meliklere oumlrnek olarak uumlniversite ve fakuumlltelerin ka-yıt oumlğretim ve imtihan youmlnetmelikleri Evlendirme Talimatnamesi Dernekler Youmlnetmeliği ve askerlik-le ilgili youmlnetmelikler goumlsterilebilir

Cumhurbaşkanı Kararları ve Yuumlruumltme Organının Diğer Duumlzenleyici İşlemleri

Anayasada yer alan Cumhurbaşkanlığı karar-nameleri ve youmlnetmelikler dışında Cumhurbaş-kanının başka duumlzenleyici işlemler yapması muumlm-kuumlnduumlr Zira kanun altı duumlzenleyici işlem yapma yetkisi yuumlruumltme organının takdir yetkisinden kay-naklanmaktadır Anayasada belirtilenlerle sınırlı değildir Nitekim uygulamada Cumhurbaşkanı kararı ve genelge gibi adlar altında da genel soyut ve objektif kurallar iccedileren duumlzenlemeler yapılmak-tadır Cumhurbaşkanı kararları genellikle bireysel işlemler niteliğinde olmakla birlikte duumlzenleyici iş-lem şeklinde de ccedilıkarılabilmektedir Oumlrneğin ldquoSa-nayi İşbirliği Projelerinin Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslarrdquo hakkındaki Cumhurbaşkanı kararı duumlzenleyici işlem niteliğindeyken Cumhurbaşka-nınca alınan atama kararları bireysel işlem niteli-ğindedir

Cumhurbaşkanının yuumlruumltme yetkisini kul-lanırken pek ccedilok konuda karar ccedilıkarması muumlm-kuumlnduumlr Cumhurbaşkanlığınca Resmicirc Gazetersquode yayımlanması uygun goumlruumllen karar ve genelgeler Resmi Gazetede yayımlanır (Resmicirc Gazete Hak-kında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m41-ccedil) Bunun dışında oumlrneğin Cumhurbaşkanı yardım-cısı ile bakan atanması goumlrevine son verilmesi veya istifasına dair işlemler Cumhurbaşkanına vekacirclet etme işlemleri yuumlksek yargı organlarının uumlyeliği-ne seccedililme kararları Cumhurbaşkanınca yapılan seccedilme ve atamalar ile goumlreve son vermeler Resmicirc Gazetersquode yayımlanır (Resmicirc Gazete Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m41)

Cumhurbaşkanı kararlarına ve Cumhurbaşka-nınca ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamele-ri dışındaki duumlzenleyici işlemlere karşı ilk derece mahkemesi olarak Danıştayrsquoda dava accedilılabilir (Da-nıştay Kanunu m241-ab)

Bakanlıklar ve kamu tuumlzelkişilerinin de kendi goumlrev alanlarını ilgilendiren konularda youmlnetme-likler dışında başka duumlzenleyici işlemler yapması muumlmkuumlnduumlr Nitekim uygulamada yuumlruumltme orga-nı kararname genelge tebliğ youmlnerge karar sir-kuumller plan tarife ilke kararı genel emir gibi adlar altında da genel soyut ve objektif kurallar iccedileren duumlzenlemeler yapmaktadır Adı ne olursa olsun buumltuumln bu duumlzenlemelerin kanunlarda veya Cum-hurbaşkanlığı kararnamelerinde bir dayanağının olması zorunludur Oumlte yandan bu duumlzenlemelerin

vatandaşları bağlayan huumlkuumlmler iccedilermeleri hacirclinde idari yargı denetimine tacircbi olacakları kuşkusuzdur Bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca ccedilıkarılan ve uumllke ccedilapında uygulanacak buumltuumln duumlzenleyici işlemlere karşı ilk derece mahkemesi olarak Danıştayrsquoda dava accedilı-labilir (Danıştay Kanunu m241-c)

Hangi konularda Cumhur-başkanlığı kararnamesi ccedilı-karılamaz

Olağanuumlstuuml hacircl Cumhur-başkanlığı kararnameleri ile olağan doumlnem Cumhurbaş-kanlığı kararnamelerini kar-şılaştırın

Cumhurbaşkanlığı kararna-melerin nasıl ccedilıkarıldığını arkadaşlarınıza anlatın

2 Yuumlruumltme organının duumlzenleyici işlemlerinin neler olduğunu accedilıklayabilme

YUumlRUumlTME ORGANIYuumlruumltme yetkisi ve goumlrevini Cumhurbaşkanına

veren Anayasa yuumlruumltme boumlluumlmuumlnde bu organların yanı sıra ayrıca ldquoİdarerdquo başlığı altında (m123-137) diğer bazı organlara da yer vermiştir

İdare ldquomerkezicirc idarerdquo ve ldquoyerinden youmlnetim kuru-luşlarırdquo olarak ikiye ayrılmaktadır Merkezicirc idare de kendi iccedilinde ldquobaşkent teşkilatırdquo ve ldquotaşra teşkilatırdquo (iller ilccedileler) olarak ikiye ayrılır Yerinden youmlnetim kuruluşları ise ldquomahalli idarelerrdquo (belediye idaresi il oumlzel idaresi koumly idaresi) ile ldquohizmet youmlnuumlnden ye-rinden youmlnetim kuruluşlarırdquondan (oumlrneğin yuumlkse-koumlğretim kurumları) oluşmaktadır

Yuumlruumltme organı denildiğinde Anayasanın yuumlruumlt-me yetkisi ve goumlrevini verdiği Cumhurbaşkanı an-laşılır Diğer idari kuruluşlar ise kural olarak Cum-hurbaşkanına bağlı olarak idari hizmetleri yerine getirirler Bu idari kuruluşların incelenmesi idare hukukunun konusuna girer Buna karşılık seccedililme-si goumlreve başlaması goumlrevlerinin sona ermesi yetki ve sorumlulukları ve statuumlsuuml kural olarak siyasi nite-lik taşıyan (Goumlzler 2000 336) Cumhurbaşkanının incelenmesi ise anayasa hukukunun alanına girer

Yuumlruumltme Organının Yapısı Yuumlruumltme organı yapısı bakımından monist (tek-

ccedili) yuumlruumltme ve duumlalist (ikici) yuumlruumltme olarak iki ana tipe ayrılmaktadır (Oumlzbudun 1998 279 Teziccedil 1996 350-351)

Monist yuumlruumltme tipinde yuumlruumltme yetkisi buuml-tuumlnuumlyle tek bir organa aittir Bu organ Amerikan Başkanlık sisteminde olduğu gibi tek bir kişi ya da İsviccedilre modeli meclis huumlkucircmeti sisteminde olduğu gibi bir kurul olabilir Başkanlık sisteminde yuumlruumlt-me yetkisinin kaynağı tek kişi olmakla birlikte baş-kanın ldquosekreterrdquo adı verilen bakanları danışmanları ve diğer goumlrevliler yuumlruumltme yetkisinin kullanılma-sına katılırlar Meclis huumlkucircmeti sisteminde ise yuuml-ruumltme yetkisi yasama organının emri altındaki ko-lektif bir kurul tarafından kullanılır İsviccedilrersquode bu kurul Federal Konsey olarak adlandırılmaktadır Bu sistemde devlet başkanlığı makamı bulunmayıp Konsey uumlyeleri eşit yetkiye sahiptirler

Duumlalist yuumlruumltme tipinde ise yuumlruumltme yetkisi bir kişi (devlet başkanı) ile bir kurul (Bakanlar Kurulu) arasında paylaştırılmış durumdadır Devlet başka-nı cumhuriyetlerde bir cumhurbaşkanı monar-şilerde ise bir kraldır Duumlalist yuumlruumltme parlamen-ter huumlkucircmet sistemlerinde goumlruumlluumlr Parlamenter huumlkucircmet sistemlerinde devlet başkanı siyasi accedilıdan sorumsuz iken Bakanlar Kurulu yasama organına karşı siyasi sorumluluğa sahiptir Duumlalist yuumlruumltme-ye sahip sistemlerde genellikle Bakanlar Kurulu uumlstuumlnluumlğe sahiptir Bununla birlikte tipik oumlrneğini Fransız modeli parlamenter huumlkucircmet sisteminin (yarı-başkanlık sistemi) oluşturduğu sistemlerde ise Cumhurbaşkanı uumlstuumln durumdadır

1982 Anayasasının ilk duumlzenlemesinde parla-menter sistem benimsenmiş olduğundan 2017

yılında yapılan Anayasa değişikliği uyarınca 2018 yılında uumllkemizin başkanlık sistemine geccediltiği tarihe kadar yuumlruumltme organı Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulundan oluşmaktaydı

Başkanlık sistemine geccedilildikten sonra Anaya-sarsquomıza goumlre ldquoYuumlruumltme yetkisi ve goumlrevi Cumhur-başkanı tarafından Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilirrdquo (m8) Buna goumlre Anayasanın kabul ettiği başkanlık (Cumhur-başkanlığı) sistemi iccedilinde yuumlruumltme organı yalnızca Cumhurbaşkanından oluşan monist (tekccedili) bir ya-pıya sahiptir Cumhurbaşkanı yardımcıları ve ba-kanlar ise kendi başlarına politika belirleyemezler Cumhurbaşkanının politikalarını ve programını uygulamakla yuumlkuumlmluuml kamu goumlrevlileridirler

Cumhurbaşkanı

Cumhurbaşkanının Seccedilimi ve Goumlreve Başlaması

Seccedililme Yeterliliği ve AdaylıkAnayasa Cumhurbaşkanı seccedililebilme yeterliliği

iccedilin şu şartları aramaktadır (m101f1)1 Tuumlrk vatandaşı olmak2 Kırk yaşını doldurmuş olmak3 Yuumlksek oumlğrenim yapmış olmak4 Milletvekili seccedililme yeterliliğine sahip olmakCumhurbaşkanlığına a) siyasi parti grupları b)

en son yapılan genel seccedilimlerde toplam geccedilerli oy-ların tek başına veya birlikte en az yuumlzde beşini al-mış olan siyasi partiler c) en az yuumlz bin seccedilmen aday goumlsterebilir (m101f3) Aday goumlsterilmek kişinin yazılı muvafakatine bağlıdır Bir kişiyi birden fazla siyasi parti grubu veya siyasi parti aday goumlsterebilir (Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunu m72 m82) Seccedilmenlerce aday goumlsterilmek isteyen kişi Ka-nunda belirtilen belgelerle birlikte Yuumlksek Seccedilim Kuruluna bizzat başvurur Yuumlksek Seccedilim Kurulu başvurusu kabul edilen kişileri ilacircn eder Seccedilmen-ler ancak bu ilacircnda belirtilen kişilerden sadece biri iccedilin bir kez teklifte bulunabilirler Bu kişiler Ka-nunda belirlenen suumlre iccedilinde yuumlz bin seccedilmen tara-fından teklif edildikleri takdirde Cumhurbaşkanı adayı olabilirler (Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunu m8A)

Seccedilimi1982 Anayasası ilk duumlzenlemesi ile Cumhur-

başkanının TBMM tarafından seccedililmesini oumlngoumlr-muumlş ve 2007 yılına kadar Cumhurbaşkanları Mec-lis tarafından seccedililmiştir Ancak 2007 yılı Nisan ayı iccedilinde seccedililmesi gereken 11 Cumhurbaşkanı Anayasa Mahkemesinin toplantı yeter sayısının en az 367 olması gerektiği youmlnuumlndeki kararı ve Meclis toplantılarına bazı muhalefet partilerinin katılmaması nedeniyle bu sayı sağlanamadığı iccedilin seccedililememiştir Ortaya ccedilıkan bu anayasal krizin ar-dından bir Anayasa değişikliği yapılarak Cumhur-başkanının bundan sonra halk tarafından seccedililmesi oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Anayasa değişikliği Mayıs 2007 tarihinde Mecliste kabul edilmiş ancak o tarihte goumlrevde bulunan Cumhurbaşkanı tarafından halk oylamasına sunulmuştur Ekim 2007rsquode yapılan halk oylamasında Anayasa değişikliği halk tarafın-dan onaylanmıştır Bu arada Temmuz ayında yapı-lan milletvekili genel seccedilimlerinin ardından oluşan yeni Mecliste bazı muhalefet partileri toplantılara katıldığından 367 toplantı yeter sayısına ulaşılmış ve Ağustos ayında (Cumhurbaşkanının Meclis ta-rafından seccedililmesine ilişkin Anayasa huumlkmuuml bu tarihte hacirclacirc yuumlruumlrluumlkte olduğundan) 11 Cum-hurbaşkanı Meclis tarafından seccedililmiştir Boumlylece Tuumlrk Anayasal sisteminde oldukccedila ilginccedil bir suuml-reccedil yaşanmıştır Ekim 2007rsquode Anayasa değişikliği gerccedilekleştiğinden bundan sonra cumhurbaşkanla-rı halk tarafından seccedililecektir İlk halk tarafından Cumhurbaşkanı seccedilimi 10 Ağustos 2014 tarihinde yapılmıştır 2017 yılında yapılan Anayasa değişik-liğinin 2018 yılında yuumlruumlrluumlğe girmesi ile birlikte Cumhurbaşkanlığı (başkanlık) huumlkuumlmet sistemine geccedililmiştir Bu değişiklikler ile Anayasanın Cum-hurbaşkanının seccedilimini duumlzenleyen maddelerinde yeni sistemin gereği olan bazı duumlzenlemeler yapıl-mıştır

2017 yılında yapılan duumlzenleme ile Cumhur-başkanı ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimle-rinin aynı guumlnde yapılması esası kabul edilmiştir İstifa oumlluumlm gibi nedenlerle Cumhurbaşkanlığı ma-kamında boşalma olması seccedilimlerin yenilenmesi kararı alınması ve 5 yıllık goumlrev suumlresinin dolması gibi durumlarda seccedilimlerin nasıl yapılacağı Anaya-sa ve Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunursquonda duumlzen-lenmiştir

Buna goumlre Cumhurbaşkanı ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin 5 yıllık goumlrev suumlrelerinin dolma-sından oumlnceki son Pazar guumlnuuml oy verme guumlnuumlduumlr

Goumlrev suumlresi birlikte yapılan bir oumlnceki seccedilim tari-hi esas alınarak belirlenir (Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunu m33)

TBMM veya Cumhurbaşkanı tarafından se-ccedilimlerin yenilenmesine karar verilmesi hacirclinde bu karar kırksekiz saat iccedilinde Resmicirc Gazetersquode yayım-lanarak ilacircn olunur Bu kararın verildiği guumlnden sonra gelen altmışıncı guumlnuuml takip eden ilk Pazar guumlnuuml Cumhurbaşkanı ile Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimi birlikte yapılır (Cumhurbaş-kanı Seccedilimi Kanunu m34)

Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir ne-denle boşalması halinde ise TBMM seccedilimlerinin de yapılıp yapılmayacağı konusunda Anayasada ikili bir ayrım yapılmıştır (m1062) Buna goumlre

a) Genel seccedilime bir yıl veya daha az kalmışsa Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimi de Cumhur-başkanı seccedilimi ile birlikte yenilenir (AYm1062) Bu durumda seccedilimin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisi ile birlikte kırkbeş guumln iccedilinde yapılması gere-kir (AYm1062) Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanu-nunda (m35) yer alan ldquoCumhurbaşkanı seccedilimi makamın boşaldığı guumlnden sonra gelen altmışıncı guumlnuuml takip eden ilk Pazar guumlnuuml Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimiyle birlikte yapılırrdquo huumlkmuumlndeki ldquoaltmışıncı guumlnuuml takip edenrdquo ibaresi accedilıkccedila Anayasanın 106rsquoncı maddesinin ikinci fıkra-sına aykırıdır Ccediluumlnkuuml Anayasa makamın boşalması hallerinde her durumda seccedilimin kırkbeş guumln iccedilinde yapılacağını emretmektedir

b) Genel seccedilime bir yıldan fazla kalmışsa kırk beş guumln iccedilinde yalnızca Cumhurbaşkanı seccedilimi ya-pılır Bu doumlnemde yenisi seccedililene kadar Cumhur-başkanı yardımcısı Cumhurbaşkanlığına vekacirclet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır Bu şekilde seccedililen Cumhurbaşkanı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilim tarihine kadar goumlrevine devam eder Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccedilimleri-nin yapılacağı tarihte her iki seccedilim birlikte yapılır Bir kimsenin en fazla iki defa Cumhurbaşkanı se-ccedililebileceğine ilişkin kural accedilısından bakıldığında kalan suumlreyi tamamlayan Cumhurbaşkanı iccedilin bu suumlre doumlnemden sayılmaz

Anayasaya goumlre (AY m101) Cumhurbaşkanı iki turlu seccedilim sistemine goumlre halk tarafından se-ccedililmektedir

Genel oyla yapılacak seccedilimde geccedilerli oyların salt ccediloğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı se-

ccedililir İlk oylamada bu ccediloğunluk sağlanamazsa bu oylamayı izleyen ikinci pazar guumlnuuml ikinci oylama yapılır Bu oylamaya ilk oylamada en ccedilok oy almış iki aday katılır ve geccedilerli oyların ccediloğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seccedililir İkinci oylamaya ka-tılmaya hak kazanan adaylardan birinin herhangi bir nedenle seccedilime katılmaması halinde ikinci oy-lama boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya goumlre ikame edilmesi suretiyle yapılır İkinci oyla-maya tek adayın kalması halinde bu oylama refe-randum şeklinde yapılır Aday geccedilerli oyların salt ccediloğunluğunu aldığı takdirde Cumhurbaşkanı seccedili-lir Oylamada adayın geccedilerli oyların ccediloğunluğunu alamaması halinde sadece Cumhurbaşkanı seccedilimi yenilenir Seccedilimlerin tamamlanamaması halinde yenisi goumlreve başlayıncaya kadar mevcut Cumhur-başkanının goumlrevi devam eder Cumhurbaşkanı se-ccedililenin varsa Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeliği sona erer

Goumlrev SuumlresiAnayasarsquoya goumlre (m1012) Cumhurbaşkanı-

nın goumlrev suumlresi beş yıldır Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seccedililebilir Ancak Cumhur-başkanının ikinci doumlneminde Meclis tarafından seccedilimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde Cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilir (AY m1163) Bu durum yalnızca Cumhurbaşkanı-nın ikinci doumlnemi iccedilin soumlz konusudur Dolayısıyla Cumhurbaşkanının birinci doumlneminde Meclis ta-rafından seccedilimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde Cumhurbaşkanının uumlccediluumlncuuml bir defa daha aday olabilmesi muumlmkuumln değildir

Yukarıda belirtildiği gibi genel seccedilime bir yıl-dan fazla bir zaman varken Cumhurbaşkanlığı makamı boşalırsa yeni seccedililen Cumhurbaşkanı ka-lan suumlreyi tamamlar Oumlrneğin genel seccedilime iki yıl varken Cumhurbaşkanlığı makamı boşalırsa yeni seccedililen Cumhurbaşkanı iki yıl goumlrev yapar ve bu suumlrenin sonunda TBMM seccedilimi ile Cumhurbaşka-nı seccedilimi birlikte yapılır Kalan suumlreyi tamamlayan Cumhurbaşkanı iccedilin bu suumlre doumlnemden sayılmaz

Cumhurbaşkanının goumlrev suumlresinin dolması veya seccedilimlerin yenilenmesine karar verilmesi ya da seccedilimlerin tamamlanamaması hacircllerinde yenisi goumlreve başlayıncaya kadar mevcut Cumhurbaşka-nının goumlrevi devam eder (Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunu m44 AY m1164 m1017)

Goumlreve BaşlamasıCumhurbaşkanı goumlrevine başlarken Anayasarsquonın

103rsquouumlncuuml maddesinde yazılı şekilde andiccediler Cum-hurbaşkanının goumlreve başlama anı Mecliste yapılan bu andiccedilme anıdır Andiccedilme toumlreni birlikte yapılan Cumhurbaşkanı ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi genel seccediliminin ardından Meclisin toplandığı ilk guumlnuuml takip eden uumlccedil guumln iccedilinde gerccedilekleştirilir Cum-hurbaşkanının ikinci oylamada seccedililmesi veya sadece Cumhurbaşkanı seccediliminin yapılması halinde andiccedil-me toumlreni seccedilim sonucunun kesinleşmesini takip eden uumlccedil guumln iccedilinde yapılır (Cumhurbaşkanı Seccedilimi Kanunu m211-2)

Cumhurbaşkanının Parti İlişkisi1982 Anayasası ilk duumlzenlemesinde diğer bir-

ccedilok uumllkenin anayasalarından farklı olarak ccedilok oumlnemli yetkilerle donattığı Cumhurbaşkanının herhangi bir siyasi partiye mensup olmasını yasak-lamıştı Halkoylaması ile seccedililecek bir cumhurbaş-kanının partili olmaması demokratik seccedilimin man-tığıyla bağdaşmamaktaydı Bu nedenle 1642017 Anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanının partili olamayacağına ilişkin huumlkuumlm (AYm101eski son fıkra) kaldırılmıştır 2017 Anayasa değişikliğinden sonra 2018 yılında başkanlık (Cumhurbaşkanlı-ğı) sistemine geccedililmesiyle partili olma yasağının kaldırılmış olması daha anlamlı bir hale gelmiştir Başkanlık sistemlerinde başkanlar genel oyla seccedilil-diğinden halka siyasi bir program sunmadan seccedilim kampanyası yuumlruumltmesi ve halktan onay alması son derece zordur

2017 değişikliğinden oumlnceki doumlnemde Anaya-sanın 101rsquonci maddesinin başlığının ldquoCumhur-başkanının tarafsızlığı ve seccedilimirdquo şeklinde olması nedeniyle Cumhurbaşkanının partili olmasının ya-saklanması genellikle tarafsızlığını sağlamaya youmlne-lik bir huumlkuumlm olarak kabul edilmekteydi Demok-rasilerde siyasi makamlara seccedililen organların partili olması onların goumlrevlerini yerine getirirken taraflı davranabilecekleri anlamına gelmez Parlamen-ter bir sistemde başbakan ve bakanlar nasıl partili olarak tarafsız kamu hizmeti yapmak zorundaysa aynı durum partili cumhurbaşkanı iccedilin de geccedilerli olacaktır

Cumhurbaşkanının Goumlrev ve YetkileriCumhurbaşkanı Devletin başıdır Yuumlruumltme

yetkisi ve goumlrevi tuumlmuumlyle Cumhurbaşkanına ait-tir (AYm8) Ayrıca Anayasarsquoya goumlre (m1041-2) Cumhurbaşkanı Devlet başkanı sıfatıyla Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquoni ve Tuumlrk Milletinin birliğini temsil eder Anayasanın uygulanmasını Devlet organları-nın duumlzenli ve uyumlu ccedilalışmasını temin eder

Cumhurbaşkanı yuumlruumltme organı olarak yuumlruumlt-me yetkisini kullanır ldquoDevletin başırdquo sıfatıyla da Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquoni ve Tuumlrk Milletinin birliği-ni iccedileride ve dışarıda temsil eder ve Anayasanın uy-gulanmasını Devlet organlarının duumlzenli ve uyum-lu ccedilalışmasını sağlar Cumhurbaşkanının Anayasa ve diğer mevzuatta yer alan yetki ve goumlrevlerinden yuumlruumltme alanında ldquoicrai etkisi olmayanlarınrdquo devlet başkanı olmasından kaynaklandığı kabul edilebilir

Anayasa Cumhurbaşkanının bazı goumlrev ve yetkilerini 104rsquouumlncuuml maddede duumlzenlemiştir Bu maddede sayılan goumlrevlerden bir kısmı yuumlruumltme yetkisiyle bir kısmı ise devlet başkanı olarak temsil yetkisiyle ilgilidir Cumhurbaşkanının Anayasanın diğer bazı maddelerinde de ccedileşitli yetki ve goumlrevle-rine yer verilmiştir Bu yetki ve goumlrevler ilgili bouml-luumlmlerde incelenmektedir

1 Gerekli goumlrduumlğuuml takdirde yasama yılının ilk guumlnuuml Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde accedilılış konuşmasını yapar

2 Uumllkenin iccedil ve dış siyaseti hakkında Meclise mesaj verir

3 Kanunları yayımlar4 Kanunları tekrar goumlruumlşuumllmek uumlzere Tuumlrkiye

Buumlyuumlk Millet Meclisine geri goumlnderir5 Kanunların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi

İccediltuumlzuumlğuumlnuumln tuumlmuumlnuumln veya belirli huumlkuumlm-lerinin Anayasaya şekil veya esas bakımın-dan aykırı oldukları gerekccedilesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davası accedilar

6 Cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atar ve goumlrevlerine son verir

7 Uumlst kademe kamu youmlneticilerini atar gouml-revlerine son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve esasları Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle duumlzenler Valiler buumlyuumlkel-ccedililer rektoumlrler Yuumlksekoumlğretim Kurulu uumlye-leri uumlst kademe kamu youmlneticilerine oumlrnek verilebilir (Uumlst Kademe Kamu Youmlneticileri ile Kamu Kurum ve Kuruluşlarında Atama

Usucircllerine Dair Cumhurbaşkanlığı Ka-rarnamesi RG Tarih-Sayı 10072018 ndash 30474)

8 Yabancı devletlere Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonin temsilcilerini goumlnderir Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquone goumlnderilecek yabancı dev-let temsilcilerini kabul eder

9 Milletlerarası andlaşmaları onaylar ve ya-yımlar

10 Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları gerekli goumlrduumlğuuml takdirde halkoyuna sunar

11 Milli guumlvenlik politikalarını belirler ve ge-rekli tedbirleri alır

12 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi adına Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin Başkomutanlığını temsil eder

13 Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verir

14 Suumlrekli hastalık sakatlık ve kocama sebe-biyle kişilerin cezalarını hafifletir veya kal-dırır

15 Yuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarır

16 Cumhurbaşkanı ayrıca Anayasada ve ka-nunlarda verilen seccedilme ve atama goumlrevleri ile diğer goumlrevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır Bu yetkilerden bazıları ise şunlar-dır 1 Anayasa Mahkemesine uumlye seccedilmek

(m146)2 Danıştay uumlyelerinin doumlrtte birini seccedil-

mek (m155)3 Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Yar-

gıtay Cumhuriyet Başsavcıvekilini seccedil-mek (m154)

4 Hacirckimler ve Savcılar Kuruluna uumlye seccedil-mek (m 159)

5 Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisini gerekti-ğinde toplantıya ccedilağırmak (m 932)

6 Seccedilimlerin yenilenmesine karar vermek (m 116)

7 Genelkurmay Başkanını atamak (m1173)

8 Millicirc Guumlvenlik Kuruluna Başkanlık et-mek (m118)

9 Olağanuumlstuuml hacircl ilan etmek (m119)10 Devlet Denetleme Kurulunun uumlyelerini

ve Başkanını atamak (m108)11 Devlet Denetleme Kuruluna idari so-

ruşturma inceleme araştırma ve denet-leme yaptırtmak (m108)

Cumhurbaşkanının Sorumluluğu

Siyasi Sorumluluk Youmlnetenlerin siyasi sorumluluğu ekonomik

sosyal kuumlltuumlrel askericirc idari mali konulardan dış politikadan kasaca youmlnetenlerin her tuumlrluuml işlem ve eyleminden kaynaklanabilir Siyasi sorumluluğun muumleyyidesi sorumluluk sahibi kişinin goumlrevden uzaklaştırılmasıdır

Başkanlık sisteminde başkan (Cumhurbaşka-nı) doğrudan halk tarafından seccedilildiğinden siyasi sorumluluğu da halka karşıdır ve ancak seccedilimler yoluyla ortaya ccedilıkarılır Anayasaya goumlre duumlzenli aralıklarla veya bazı durumlarda erken yapılan se-ccedilimlerde halk politikalarından memnun olmadığı Cumhurbaşkanını tekrar seccedilmemek suretiyle goumlre-vinden uzaklaştırabilir

Başkanlık sistemin gereği olarak Cumhurbaş-kanının TBMM karşısında bir siyasi sorumluluğu yoktur Bu nedenle Cumhurbaşkanının Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi veya başka bir organ tarafın-dan goumlrevinden uzaklaştırılması muumlmkuumln değildir Parlamenter sistemlerde yasama organından guuml-venoyu alarak goumlrev yapan başbakan ve bakanlar hakkında gensoru denetimi işletilerek bu kişilerin goumlrevlerinden alınmaları muumlmkuumlnken başkanlık sisteminde başkanının siyasi sorumluluğu halka karşıdır Ancak Anayasamızda duumlzenlenen huuml-kuumlmet sisteminde yasama ve yuumlruumltme organları arasındaki ccedilatışmadan kaynaklanacak gerilimleri ccediloumlzmek iccedilin her iki organdan birinin kararı ile se-ccedilimlerin yenilenebilmesi muumlmkuumlnduumlr İşte TBMM her ne kadar Cumhurbaşkanının siyasi sorumlulu-ğunu ortaya ccedilıkararak goumlrevine son veremiyorsa da Anayasadaki seccedilimleri yenileme yetkisini kul-lanarak başarısız olduğunu duumlşuumlnduumlğuuml Cumhur-başkanının halk tarafından tekrar seccedililmemesinin yolunu accedilabilir Halk Cumhurbaşkanını başarısız bulduğu takdirde tekrar seccedilmeyebilir

Cezai SorumlulukCezai sorumluluk succedil işlenmesinden kaynak-

lanan sorumluluk olup muumleyyidesi kural olarak idam hapis cezası veya para cezasıdır Ancak ba-zen cezai sorumluluk ldquogoumlrevden uzaklaşmardquo gibi sonuccedillar da doğurabilmektedir

Parlamenter sistemlerde devlet başkanlarının yetkileri sembolik nitelikte olduğu iccedilin goumlrevleri ile ilgili cezai sorumlulukları da oldukccedila sınırlı-dır Parlamenter monarşilerde devlet başkanının cezai sorumsuzluğu tam ve mutlaktır Oumlrneğin İngilterersquode ldquoKral bir bakanı oumllduumlruumlrse bundan Başbakan sorumludur Eğer Başbakanı oumllduumlruumlrse kimse sorumlu değildirrdquo şeklicircndeki soumlz şaka da olsa Kralın cezai bakımdan mutlak sorumsuzluğu-nu vurgulamaktadır (Oumlzbudun 1998 290) Par-lamenter Cumhuriyetlerde ise Cumhurbaşkanının cezai sorumsuzluğu mutlak olmayıp goumlrevle ilgili succedillar ile kişisel succedillar arasında ayrım yapılmakta-dır Goumlrevle ilgili succedillardan dolayı Cumhurbaşka-nı kural olarak sorumsuz kabul edilirken istisnai olarak ldquovatana ihanetrdquo succedilundan sorumlu tutul-maktadır Kişisel succedillardan ise Cumhurbaşkanının sorumluluğu kabul edilmektedir (Oumlzbudun 1998 291 Goumlzler 2000355)

Başkanlık sisteminde ise devlet başkanının hem goumlrevle ilgili hem de kişisel succedillarından kaynakla-nan cezai sorumluluğu vardır Bazı durumlarda ce-zai sorumluluk ldquogoumlrevden uzaklaşmardquo sonucunu da doğurabilmektedir

Goumlrevle İlgili Cezai Sorumluluk Goumlrevle ilgili cezai sorumluluk Cumhurbaşkanının goumlrevleriyle ilgili olarak işlediği succedillardan kaynaklanan sorum-luluğunu ifade eder Oumlrneğin Cumhurbaşkanı gouml-revini yaparken Tuumlrk Ceza Kanunursquonda yer alan zimmet irtikap goumlrevi koumltuumlye kullanma gibi succedilla-rı işleyecek olursa Cumhurbaşkanı hakkında Mec-lis soruşturması accedilılması muumlmkuumlnduumlr

Anayasamıza goumlre (m106) Cumhurbaşkanının hem kişisel succedilları hem de goumlreviyle ilgili işlediği iddia edilen succedillar bakımından yargılanması mec-lis soruşturması usuluumlne goumlre olur Cumhurbaşka-

nı hakkında bir succedil işlediği iddiasıyla soruşturma oumlnergesi TBMM uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu (301) tarafından verilebilir Meclis oumlnergeyi en geccedil bir ay iccedilinde goumlruumlşuumlr ve uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlnuumln (360) gizli oyuyla soruşturma accedilılmasına karar verebilir

Soruşturma accedilılmasına karar verilmesi halinde soruşturmayı yapmak uumlzere on beş kişilik bir ko-misyon oluşturulur Komisyon soruşturma sonu-cunu belirten raporunu Meclis Başkanlığa verir ve bu rapor Genel Kurulda goumlruumlşuumlluumlr TBMM uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisinin gizli oyuyla Yuumlce Divana sevk kararı alabilir Yuumlce Divan yargılaması uumlccedil ay iccedilinde tamamlanır bu suumlrede tamamlanamazsa bir defaya mahsus olmak uumlzere uumlccedil aylık ek suumlre verilir yargılama bu suumlrede kesin olarak tamamlanır

Hakkında soruşturma accedilılmasına karar verilen Cumhurbaşkanı seccedilimlerin yenilenmesi kararı ala-maz Cumhurbaşkanının Yuumlce Divana sevk edil-mesi goumlrevini sona erdirmez Cumhurbaşkanının goumlrevi Yuumlce Divanda seccedililmeye engel bir succediltan mahkucircm edilmesi halinde sona erer Cumhurbaş-kanları goumlrevleri sona erse bile goumlrevde bulun-dukları suumlrede işledikleri iddia edilen hem kişisel hem de goumlrevleriyle ilgili succedillar bakımından meclis soruşturması huumlkuumlmlerine tabi olarak yargılanırlar (AY m105)

Kişisel Succedillardan Dolayı Cezai Sorumluluk Cumhurbaşkanı goumlreviyle ilgili olmayan succedillar-dan dolayı da cezai sorumluluğa sahiptir Oumlrneğin adam oumllduumlrme muumlessir fiil veya hakaret gibi Tuumlrk Ceza Kanunursquonda yer alan succedilları işlediği takdirde yargılanabilecektir Cumhurbaşkanının kişisel succedil-larından dolayı yargılanması da Anayasa ile goumlrev-le ilgili succedillar iccedilin oumlngoumlruumllen Meclis soruşturması usuluumlne tabi tutulmuştur Bu succedillar bakımından soruşturma usuluuml yargılanma ve sonuccedilları tuumlmuumlyle cezai sorumluluktaki gibidir (m105) Bu duumlzenle-menin amacı Anayasa ile yuumlruumltme yetkisini yerine getirmekle goumlrevlendirilen Cumhurbaşkanının gouml-revini yaparken haksız soruşturmalara maruz kal-masını oumlnlemek ve hakkında ciddi bir succedil isnadı varsa daha guumlvenceli bir soruşturma ve yargılama yapılmasını sağlamaktır

Cumhurbaşkanı doğrudan halka karşı sorumludur bu da sadece yeni seccedilimler-de aday olabilmesinin muumlmkuumln olduğu hacircllerinde pratik bir anlam taşımaktadır

TBMM uumlye tamsayısının en az beşte uumlccediluuml-nuumln (360) gizli oyuyla hakkında soruştur-ma accedilılmasına karar verilen Cumhurbaş-kanı seccedilim kararı alamaz

Hukuki SorumlulukGoumlreviyle İlgili Hukuki Sorumluluğu Goumlrevle

ilgili hukuki sorumluluk Cumhurbaşkanının goumlre-vini yerine getirirken yaptığı işlemlerden ve eylem-lerden dolayı zarar goumlrenlerin tazminat talep edip edemeyecekleriyle ilgilidir Cumhurbaşkanırsquonın goumlrevle ilgili işlem ve eylemlerden dolayı Devlete ve kişilere zarar vermesi durumunda bu zararın taz-min edilmesi muumlmkuumlnduumlr

Cumhurbaşkanının goumlreviyle ilgili olarak işle-diği succedillar (oumlrneğin goumlrevi koumltuumlye kullanma) veya yaptığı işlemler nedeniyle Devlet hazinesi bir zarar goumlrmuumlşse bu zararların tazmin edilmesi gerekir Devletin uğradığı zararların tazmini Cumhurbaş-kanı aleyhine genel hukuk mahkemelerinde accedilı-lacak tazminat dacircvaları yoluyla gerccedilekleştirilir Bu tazminat dacircvalarına Yuumlce Divanda bakılması muumlm-kuumln değildir Ccediluumlnkuuml Yuumlce Divan Anayasa gereğin-ce sadece goumlrevle ilgili succedillara bakmaya yetkilidir

Cumhurbaşkanının goumlreviyle ilgili işlem ve ey-lemleri nedeniyle kişilere verdiği zararların da tazmin edilmesi gerekir Bu sorumluluk İdare Hukukunda-ki ldquoidarenin sorumluluğurdquoyla ilgili kurallara tabidir Buna goumlre Cumhurbaşkanının hizmet kusuru ve kişisel kusur oluşturan işlem ve eylemleri nedeniyle kişilerin uğradığı zararlar idare aleyhine idaricirc yar-gıda accedilılacak tam yargı dacircvasıyla tazmin ettirilebilir (AYm125) Cumhurbaşkanı kararlarına ve Cum-hurbaşkanınca ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararna-meleri dışındaki duumlzenleyici işlemlere karşı accedilılacak tam yargı davaları ilk derece mahkemesi olarak Da-nıştayca karara bağlanır (Danıştay Kanunu m231)

Kişisel İşlem ve Eylemleriyle İlgili Hukuki Sorum-luluğu Cumhurbaşkanının kişisel hukuki muame-le ve soumlzleşmelerinden dolayı hukuki sorumlulu-ğu vardır Cumhurbaşkanı tıpkı diğer kişiler gibi Medeni Kanun Borccedillar Kanunu Tuumlrk Ticaret Kanunu ve oumlzel hukuka ilişkin diğer mevzuat ile duumlzenlenmiş bulunan hukuki muamele eylem ve soumlzleşmeleri yaptığı takdirde bunlarla oumlngoumlruumllen sorumluluğu da uumlstlenmiş olur Oumlrneğin Cumhur-başkanı yapmış olduğu bir satış veya kira soumlzleşme-sinden dolayı edimini ifa etmezse soumlzleşmenin di-ğer tarafı hukuk mahkemesine başvurarak edimin ifasını talep edebilir

Devlet Denetleme KuruluDevlet Denetleme Kurulu idarenin hukuka

uygunluğunun duumlzenli ve verimli şekilde yuumlruumltuumll-mesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla

Anayasa ile oumlngoumlruumllmuumlş bir kurul olup Cumhur-başkanına bağlı olarak ccedilalışır

Anayasaya goumlre Devlet Denetleme Kurulu Cumhurbaşkanının isteği uumlzerine tuumlm kamu kurum ve kuruluşlarında ve sermayesinin yarısından faz-lasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her tuumlrluuml kuruluşta kamu kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında her duumlzeydeki işccedili ve işveren meslek kuruluşlarında kamuya yararlı derneklerle vakıflar-da her tuumlrluuml idari soruşturma inceleme araştırma ve denetlemeleri yapar (m1081) 2017 değişiklik-leri ile Devlet Denetleme Kurulursquona verilen oumlnemli yetkilerden biri de idari soruşturma yapma yetkisidir

Yargı organları Devlet Denetleme Kurulunun goumlrev alanı dışındadır (m1082) Silahlı kuvvetler de daha oumlnce Devlet Denetleme Kurulursquonun goumlrev alanı dışındayken 2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklik ile denetim kapsamına alınmıştır

Devlet Denetleme Kurulunun Başkan ve uumlye-leri Cumhurbaşkanınca atanır Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi uumlyelerinin goumlrev suumlresi ve diğer oumlzluumlk işleri Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle duuml-zenlenir (m1083-4) Anayasa bu huumlkmuuml uyarın-ca Devlet Denetleme Kurulu Hakkında Cumhur-başkanlığı Kararnamesi ccedilıkarılmıştır

Cumhurbaşkanına Vekacirclet EtmeAnayasa Cumhurbaşkanına vekalet etme goumlre-

vini Cumhurbaşkanı yardımcısına vermiştir Cum-hurbaşkanı seccedilildikten sonra bir veya daha fazla Cumhurbaşkanı yardımcısı atayabilir (m106)

Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir ne-denle boşalması halinde kırk beş guumln iccedilinde Cum-hurbaşkanı seccedilimi yapılır Yenisi seccedililene kadar en yaşlı Cumhurbaşkanı yardımcısı Cumhurbaşkanlı-ğına vekacirclet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır (AY m106 Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m17) Cumhurbaşkanlığı makamının boşalması hacirclleri Anayasada belirtilmemiş olmakla birlikte oumlluumlm ccedilekilme veya başka bir sebeple makamın boşaldığı kabul edilebilir Sağlık nedeniyle Cumhurbaşkanı-nın goumlrevini suumlrekli olarak yapamayacak durumda bulunması hakkında gaiplik kararı verilmesi gibi hacircllerde de makamın boşaldığı kabul edilmelidir

Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına ccedilıkma gibi sebeplerle geccedilici olarak goumlrevinden ay-rılması hallerinde Cumhurbaşkanının goumlrevlen-dirdiği Cumhurbaşkanı yardımcısı Cumhurbaşka-

nına vekacirclet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır (AY m106 Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m17) Cumhurbaşkanının geccedilici olarak goumlrevinden ay-rılması hacirclleri olarak Anayasada ldquohastalık ve yurt dışına ccedilıkmardquo olarak belirtilmiş ancak ldquogibi sebep-lerlerdquo denilmek suretiyle başka nedenlerden kay-naklanabilecek geccedilici goumlrevden ayrılma hacircllerinde de vekalet edilmesini kabul etmiştir Oumlrneğin Cumhurbaşkanının kaccedilırılması veya esir alınması hacirclleri (Goumlzler 2000 342) başka nedenler olarak kabul edilebilir Bu durumlarda vekalet Cumhur-başkanının goumlreve doumlnmesi anına kadar suumlrecektir

Cumhurbaşkanının Goumlrevinin Sona Ermesi

Aşağıdaki hacircllerde Cumhurbaşkanının goumlrevi sona ermiş olur

(1) Cumhurbaşkanlığı suumlresi olan beş yılın dol-ması halinde yeni seccedililen Cumhurbaşkanı-nın goumlreve başlaması

(2) Cumhurbaşkanının ccedilekilmesi (istifa etmesi)(3) Cumhurbaşkanının oumllmesi(4) Cumhurbaşkanının sağlık nedeniyle goumlre-

vini suumlrekli olarak yapamayacak durumda bulunması

(5) Cumhurbaşkanının Meclis tarafından Yuumlce Divana sevk edildikten sonra seccedililmeye en-gel bir succediltan mahkucircm edilmesi

(6) Seccedilimlerin yenilenmesi kararının alınma-sı halinde yeni seccedililen Cumhurbaşkanının goumlreve başlaması

Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlar

Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Konumu

Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar mil-letvekili seccedililme yeterliliğine sahip olanlar arasın-dan Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve goumlrevden alınır Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar 81rsquoinci maddede yazılı şekilde Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisi oumlnuumlnde andiccedilerler Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri Cumhurbaşkanı yardımcısı veya ba-kan olarak atanırlarsa uumlyelikleri sona erer (m1064)

Anayasaya goumlre yuumlruumltme yetkisi yalnızca Cum-hurbaşkanı tarafından kullanılmakla birlikte bakanlar Cumhurbaşkanı yardımcıları ve diğer goumlrevliler yuumlruumltme yetkisinin kullanılmasına katı-lırlar Ancak yuumlruumltme organı parlamenter sistem-lerdeki gibi kolektif bir karar organı değildir Bu nedenle başkanlık sisteminde bakanların topla-narak ldquobakanlar kurulu kararırdquo almaları muumlmkuumln değildir Cumhurbaşkanı her zaman yardımcıları ve bakanları ile veya bazı buumlrokratlarını da dahil ederek dilediği genişlikte istişari mahiyette toplan-tılar yapabilir Bu toplantılarda Cumhurbaşkanını bağlayan ldquomuumlşterek kararlarrdquo alınamaz Cumhur-başkanının yardımcıları bakanları ve yuumlruumltmeye bağlı buumltuumln kamu goumlrevlileri Cumhurbaşkanının belirlediği politikaları izlemek programını ve al-dığı kararları uygulamakla yuumlkuumlmluumlduumlrler Cum-hurbaşkanlığı sisteminde kural olarak parlamen-ter sistemlerdeki bakanlar kurulunun siyaseten ve hukuken karşılığı Cumhurbaşkanıdır Cumhur-başkanı kararları ve işlemlerine herhangi bir kişinin katılması başka bir ifadeyle imza atması soumlz konu-su olamaz Cumhurbaşkanı Anayasa kanunlar ve Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ccedilerccedilevesinde yuuml-ruumltme yetkisine giren kararları tek başına alır an-cak dilerse bazı yetkilerini yardımcılarına bakan-larına veya diğer kamu goumlrevlilerine devredebilir Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhur-başkanlığı Kararnamesirsquone goumlre ldquoCumhurbaşkanı yetkilerinden bir kısmını gerektiğinde sınırlarını yazılı olarak belirterek astlarına devredebilir An-cak devrettiği yetkiyi gerek goumlrduumlğuumlnde kendisi de doğrudan kullanabilirrdquo (m13)

Bakanlar Kurulursquonun bulunmadığı bu sistemde yuumlruumltme yetkisi yalnızca Cumhurbaşkanına aittir Yuumlruumltme yetkisinin kullanılmasında katılan diğer aktoumlrler Cumhurbaşkanı tarafından atanmakta ve goumlrevden alınmaktadır Cumhurbaşkanı yardım-cıları ve bakanlar hem siyasi hem de idari youmlnden Cumhurbaşkanına bağlı ve ona karşı sorumludurlar Bu kişilerin Meclise karşı siyasi bir sorumlulukları yoktur Dolayısıyla bakanların başarısızlık nedeniyle Meclis tarafından goumlrevden alınmalarını sağlayacak gensoru benzeri bir mekanizma da oumlngoumlruumllmemiştir

Bakanlıkların kurulması kaldırılması goumlrevleri ve yetkileri teşkilat yapısı ile merkez ve taşra teş-kilatlarının kurulması Cumhurbaşkanlığı kararna-mesiyle duumlzenlenir Bakanlıklar Cumhurbaşkanı yardımcıları ve diğer goumlrevliler ldquoCumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararname-sirdquo ile duumlzenlenmiştir

Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Goumlrev ve Yetkileri

Bakanlar kendi bakanlıklarının faaliyet ala-nındaki işleri Cumhurbaşkanı adına yuumlruumltmek-le goumlrevlidirler Bakanların goumlrev ve yetkileri Anayasarsquonın 106rsquoncı maddesi uyarınca ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhur-başkanlığı Kararnamesi ile duumlzenlenmiştir Bu Kararnameye goumlre (m503) ldquoBakan bakanlık ku-ruluşunun en uumlst amiri olup bakanlık icraatından ve emri altındakilerin faaliyet ve işlemlerinden so-rumlu bakanlık merkez taşra ve yurtdışı teşkilatı ile bağlı ilgili ve ilişkili kuruluşların faaliyetlerini işlemlerini ve hesaplarını denetlemekle goumlrevli ve yetkilidirhellip Bakanlar kamu kaynaklarının etkili ekonomik ve verimli kullanımı amacıyla bakanlık hizmetlerini mevzuata Cumhurbaşkanının genel siyasetine Cumhurbaşkanı karar ve talimatlarına kalkınma planlarına ve yıllık programlara uygun olarak yuumlruumltmekle bakanlığın faaliyet alanına gi-ren konularda diğer bakanlıklarla işbirliği ve koor-dinasyonu sağlamakla goumlrevli ve Cumhurbaşkanı-na karşı sorumludurrdquo

Bu duumlzenlemede başkanlık sisteminin anayasal mantığına paralel olarak bakanların bakanlık hiz-metlerini yeni sistemde Bakanlar Kurulunun ye-rine geccedilen Cumhurbaşkanının ldquogenel siyasetinerdquo uygun olarak yerine getirmeleri oumlngoumlruumllmektedir Bakanların hukuki statuumlleri sorumlulukları ve gouml-revleri bakımından ise başkanlık sisteminden kay-naklanan farkların dışında oumlnceki doumlnemdekine benzer bir duumlzenleme yapılmıştır

Bakanlar bu goumlrevlerini yerine getirirken Devlet tuumlzel kişiliğini temsil hiyerarşi idari vesayet harca-ma ve youmlnetmelik ccedilıkarma (Goumlzler 2000 378) gibi oumlnceki sistemde de var olan yetkileri kullanırlar

Cumhurbaşkanı seccedilildikten sonra bir veya daha fazla Cumhurbaşkanı yardımcısı atayabilir (m106) Cumhurbaşkanı yardımcıları da Cumhurbaşkanına vekalet ederler Cumhurbaşkanı tarafından verilen goumlrevleri yaparlar ve Cumhurbaşkanına karşı so-rumludurlar (Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi m17)

Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Sorumluluğu

Siyasi SorumlulukSiyasi sorumluluk parlamenter sistemlerde huuml-

kuumlmetin veya bakanların uyguladıkları politikalar

aldıkları kararlar ve her tuumlrluuml işlem ve eylemlerin-den dolayı kendisine karşı sorumlu oldukları par-lamento tarafından gensoru aracılığıyla goumlrevlerine son verilebilmesini ifade eder

Parlamenter sistemde bakanlar bakanlar kuru-lunun bir uumlyesi olarak genel siyasetin belirlenmesi-ne katılırlar ve bu siyasetin hem bakanlar kurulu ile birlikte kolektif hem de kendi bakanlıklarında bi-reysel olarak uygulanmasını sağlarlar Buna karşılık başkanlık sisteminde genel siyaseti başkan belirler bakanlar ise belirlenen bu siyasetin sadece kendi bakanlıklarıyla ilgili kısmını uygularlar Bakanların kendi bakanlıklarıyla ilgili olarak yaptıkları uygu-lamadan Cumhurbaşkanına karşı sorumluluğunun siyasi bir mahiyetinin de olduğu soumlylenebilirse de bu parlamenter sistemdeki anlamda bir siyasi so-rumluluk değildir Ccediluumlnkuuml siyasi sorumluluk seccedilil-miş bir youmlneticinin halka veya parlamentoya karşı sorumluluğudur Siyasi sorumlulukta goumlrevden alma mekanizmasını esas itibariyle gensoru yoluyla parlamento işletir

Başkanlık sisteminde başkanın bakanlarını gouml-revden alması iccedilin başarısızlık sorumluluk gibi ge-rekccedilelere ihtiyacı bulunmamaktadır Tuumlrk Başkan-lık Sisteminde de Cumhurbaşkanının bakanlarını hiccedilbir gerekccedile goumlstermeden her zaman goumlrevden al-masının oumlnuumlnde bir engel yoktur Bu mekanizma-yı Tuumlrkiyersquode Cumhurbaşkanlığı sisteminden oumlnce uygulanan parlamenter sistemde gensoru youmlntemi işletilmeden bakanların başbakanın isteğiyle cum-hurbaşkanı tarafından goumlrevden alınabilmesine benzetmek muumlmkuumlnduumlr Cumhurbaşkanı sadece bakanlarını değil kendisi tarafından atanan uumlst ka-deme youmlneticilerini de Anayasanın verdiği yetkiyle doğrudan goumlrevden alabilir ki bu da bakanların goumlrevden alınması youmlnteminden farklı değildir

Tuumlrk Başkanlık Sisteminde bakanların TBMM karşısında siyasi olarak sorumlu tutulabilmeleri ise muumlmkuumln değildir Bununla birlikte hakkında meclis soruşturması accedilılan bir bakanın istifa etmesi halinde ABD başkanlık sistemindeki ceza soruşturması aracı olan impeacmet youmlnteminin siyasi sorumlulukla ne-ticelenmesi gibi bir mekanizmanın Tuumlrk sisteminde de ortaya ccedilıkmasından soumlz edilebilecektir

Cezai SorumlulukGoumlrevle İlgili Cezai Sorumluluk Goumlrevle ilgili ce-

zai sorumluluk Cumhurbaşkanı yardımcıları ve ba-kanların goumlrevleriyle ilgili olarak işledikleri succedillardan kaynaklanan sorumluluğunu ifade eder Oumlrneğin bir

bakan goumlrevini yaparken Tuumlrk Ceza Kanunursquonda yer alan zimmet irtikap ruumlşvet alma goumlrevi ihmal goumlre-vi koumltuumlye kullanma devlet alım-satımına fesat karış-tırma ve devlet alım-satımı işlerinde menfaat temini gibi succedilları işleyecek olursa bu bakanın meclis so-ruşturması yoluyla Yuumlce Divana sevk edilmesi muumlm-kuumlnduumlr Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında meclis soruşturması oumlnergesi TBMM uumlye tamsayısının en az salt ccediloğunluğu tarafından verile-bilir Meclis oumlnergeyi goumlruumlşuumlr ve uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlnuumln gizli oyuyla soruşturma accedilılmasına ka-rar verebilir Soruşturma accedilılmasına karar verildikten sonra oluşturulan Meclis soruşturma komisyonunun raporu TBMMrsquode goumlruumlşuumlluumlr TBMM uumlye tamsayısı-nın uumlccedilte ikisinin gizli oyuyla Yuumlce Divana sevk kararı alabilir Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanların Yuumlce Divana sevk edilmesi goumlrevlerini sona erdirmez Yuumlce Divanda yargılanan Cumhurbaşkanı Cumhur-başkanı yardımcısı veya bakanlar seccedililmeye engel bir succediltan mahkucircm olurlarsa goumlrevleri sona erer Anaya-sa Yuumlce Divan yargılamasının uumlccedil ay iccedilinde tamam-lanması gerektiğini huumlkuumlm altına almıştır Yargılama bu suumlrede tamamlanamazsa bir defaya mahsus olmak uumlzere uumlccedil aylık ek suumlre verilir yargılama bu suumlrede ke-sin olarak tamamlanır (AY 106)

Meclis soruşturması usuluuml eski Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanlar hakkında da uygulanır Buna goumlre Cumhurbaşkanı yardımcıları veya ba-kanlar goumlrevleri sona erse bile goumlrevde bulunduk-ları suumlrede goumlrevleriyle ilgili işledikleri iddia edilen succedillar bakımından meclis soruşturması huumlkuumlmle-rine tabi olarak yargılanırlar (AY 106)

Kişisel Succedillardan Dolayı Cezai Sorumluluk Cumhurbaşkanı yardımcıları ve Bakanlar goumlrev-leriyle ilgili olmayan succedillardan dolayı da cezai so-rumluluğa sahiptirler Oumlrneğin bakanlar adam oumllduumlrme muumlessir fiil hakaret dolandırıcılık gibi Tuumlrk Ceza Kanunursquonda yer alan succedilları işledikleri takdirde yargılanırlar

Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar gouml-revleriyle ilgili olmayan succedillarda yasama doku-nulmazlığına ilişkin huumlkuumlmlerden yararlanır (AY 106) Goumlreviyle ilgili olmayan succedil işleyen Cumhur-başkanı yardımcıları ve bakanların dokunulmazlığı milletvekili dokunulmazlığındaki usule goumlre kal-dırılır ve bunlar genel ceza mahkemelerince yar-gılanırlar Goumlrevle ilgili olmayan succedillardan dolayı bakanların Yuumlce Divanda yargılanması soumlz konusu olamaz Ccediluumlnkuuml Anayasa (m1483) bakanların yalnızca ldquogoumlrevleriyle ilgili succedillardan dolayırdquo Yuumlce Divan tarafından yargılanmalarını oumlngoumlrmuumlştuumlr

Goumlreviyle ilgili olmayan bir succediltan dolayı ge-nel ceza mahkemesinde yargılanması iccedilin doku-nulmazlığı Meclis tarafından kaldırılan Cumhur-başkanı yardımcısı veya bir bakanın goumlrevi sona ermez Ancak yargılama sonucunda milletvekili yeterliliğini ortadan kaldıran bir succediltan mahkucircm olursa Cumhurbaşkanı yardımcılığı veya bakanlık goumlrevi sona erer

Hukuki SorumlulukGoumlrevle İlgili Hukuki Sorumluluk Bakanların

goumlrevle ilgili hukuki sorumluluğu goumlrevle ilgili iş-lem ve eylemlerden dolayı Devlete ve kişilere veri-len zararların tazmin edilmesi sorumluluğudur

Bakanların goumlrevleriyle ilgili olarak işledikleri succedillar (oumlrneğin Devlet alım-satımına fesat karıştır-ma) veya yaptıkları işlemler nedeniyle Devlet hazi-nesi bir zarar goumlrmuumlşse bu zararların tazmin edil-mesi gerekir Devletin uğradığı zararların tazmini bakanlar aleyhine genel hukuk mahkemelerinde accedilılacak tazminat davaları yoluyla gerccedilekleştirilir Bu tazminat davalarına Yuumlce Divanda bakılması muumlm-kuumln değildir Ccediluumlnkuuml Yuumlce Divan Anayasa gereğince sadece goumlrevle ilgili succedillara bakmaya yetkilidir

Bakanların goumlrevleriyle ilgili işlem ve eylemle-ri nedeniyle kişilere verdikleri zararların da tazmin edilmesi zorunludur Bu sorumluluk İdare Huku-kundaki ldquoidarenin sorumluluğurdquoyla ilgili kurallara tacircbidir Buna goumlre bakanlıkların hizmet kusuru ve kişisel kusur oluşturan işlem ve eylemleri nedeniyle (oumlrneğin bir hizmetin kurulması duumlzenlenmesi ve işletilmesinden doğan zararlar veya bir atama veya yıkım işleminden doğan zararlar) kişilerin uğradığı zararlar idare aleyhine idari yargıda accedilılacak tam yargı davasıyla tazmin ettirilebilir (AYm125) An-cak bu işlem ve eylemlerde bakanın kişisel kusuru bulunduğu takdirde bakanlığın bakana ruumlcucirc ede-rek oumldediği tazminatı talep etmesi muumlmkuumlnduumlr Bu ise Devletin bakana karşı genel hukuk mahkemele-rinde accedilacağı tazminat davaları ile gerccedilekleştirilir

Bakanların hukuki sorumluluğundan kaynakla-nan tazminat davaları onların milletvekilliği sıfatla-rını ve bakanlık goumlrevlerini etkilemez

Kişisel İşlem ve Eylemlerden Dolayı Hukuki So-rumluluk Bakanlar da diğer kişiler gibi Medeni Kanun Borccedillar Kanunu Tuumlrk Ticaret Kanunu ve oumlzel hukuka ilişkin diğer mevzuat ile duumlzenlenmiş bulunan hukuki soumlzleşme eylem ve işlemleri yap-tıkları takdirde bunlarla oumlngoumlruumllen sorumluluğu da uumlstlenmiş olurlar Oumlrneğin bir bakan yapmış

olduğu satış kira vekalet soumlzleşmesinden dolayı uumlstlendiği borcu yerine getirmediği takdirde soumlz-leşmenin diğer tarafı hukuk mahkemesine başvura-rak edimin ifasını talep edebilir

Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Goumlrevlerinin Sona Ermesi

Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların gouml-revi Cumhurbaşkanının goumlrevinin sona ermesi Cumhurbaşkanı tarafından goumlrevlerine son verilme-si oumlluumlm istifa milletvekili seccedililme yeterliliğini kay-betme Cumhurbaşkanı seccedililme hallerinde sona erer Cumhurbaşkanının goumlrevinin Cumhurbaşkanlığı makamının boşalması halinde sona ermesinde ken-disine vekalet edecek olan yardımcısının goumlrevi yeni Cumhurbaşkanı seccedililinceye kadar devam eder Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlara Vekalet

Daha oumlnce Anayasada yer alan (m1132) ldquoAccedilık olan bakanlıklarla izinli veya oumlzuumlrluuml olan bir bakana diğer bir bakan geccedilici olarak vekillik ederrdquo huumlkmuuml 2017 değişikliğiyle kaldırılmış ve vekalet konusu uygulamaya bırakılmıştır Uygulamada Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlarbirbirleri-ne vekalet etmektedir

Cumhurbaşkanlığı Politika KurullarıTuumlrk Başkanlık Sisteminin kendine oumlzguuml bir

muumlessesesi olarak Cumhurbaşkanlığı buumlnyesin-de politika kurulları oluşturulmuştur Bu politika kurulları ldquoBilim Teknoloji ve Yenilik Eğitim ve Oumlğretim Ekonomi Guumlvenlik ve Dış Politikalar Hukuk Kuumlltuumlr ve Sanat Sağlık ve Gıda Sosyal Politikalar Yerel Youmlnetimrdquo alanlarında ihdas edil-miştir Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine goumlre (m20-36) politika kurullarının başlıca goumlrevleri Cumhurbaş-kanınca alınacak kararlar ve oluşturulacak politika-larla ilgili oumlneriler geliştirmek geliştirilen politika ve strateji oumlnerilerinden Cumhurbaşkanınca uygun goumlruumllenler hakkında gerekli ccedilalışmaları yapmak goumlrev alanlarına giren konularda uygulanan politi-kaları ve gelişmeleri izlemek ve yapılan ccedilalışmalarla ilgili olarak Cumhurbaşkanına rapor sunmaktır Goumlrevlerinden anlaşılacağı uumlzere politika kurul-ları bakanlıklardan farklı olarak icrai goumlrev yapan kurumlar değildirler Tuumlrk Başkanlık Sisteminde bakanlıkların Cumhurbaşkanının politikalarını uygulayan icracı kurumlar olması kurulların ise yegane politika belirleyici organ olan Cumhurbaş-kanının politika uumlretme faaliyetine istişari mahiyet-te katkıda bulunması oumlngoumlruumllmektedir

Cumhurbaşkanı yardımcı-ları ve bakanların goumlrevleri ile ilgili cezai sorumlulukla-rı nasıl sağlanır

Cumhurbaşkanın seccedililmesi goumlrev ve yetkileri konusun-da Anayasarsquoda yer alan huuml-kuumlmleri 4 Boumlluumlmde anla-tılan huumlkucircmet sistemleri ile karşılaştırın

Cumhurbaşkanı seccedilim usu-luumlnuuml anlatın

3 Cumhurbaşkanının goumlrev ve yetkilerini sıralayabilme

OLAĞANUumlSTUuml YOumlNETİMOlağanuumlstuuml hacircl rejimleri devletin hukuk duumlzeninin olağan kurum ve kuralları ile hacirclledilmesi ve gide-

rilmesi muumlmkuumln olmayan olağanuumlstuuml bir tehdit veya tehlike karşısında başvurduğu oumlzel youmlnetim usulleri-dir Olağanuumlstuuml hacircl rejimlerinde olağan doumlneme nazaran idarenin yetkileri genişlerken kişilerin temel hak ve huumlrriyetleri daha fazla sınırlandırılmaktadır

Anayasarsquoda daha oumlnce ldquoolağanuumlstuuml hacirclrdquo ve ldquosıkıyoumlnetimrdquo adı altında iki tuumlr olağanuumlstuuml hacircl rejimi oumlngouml-ruumllmuumlşken 2017 değişiklikleri ile sıkıyoumlnetim rejimi kaldırılmıştır

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanı SebepleriOlağanuumlstuuml hacircl ilan edilebilmesi iccedilin her şeyden

oumlnce Anayasanın belirttiği sebeplerin gerccedilekleşme-si gerekir Ccediluumlnkuuml bunlar sebebe bağlı işlemlerdir Anayasa olağanuumlstuuml hacircl ilanı sebeplerini 119rsquouncu maddede duumlzenlemiştir

Olağanuumlstuuml hacircl ilanı sebepleri şunlardıra Savaş savaşı gerektirecek bir durumun baş-

goumlstermesib Seferberlikc Ayaklanmad Vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve

eylemli bir kalkışmae Uumllkenin ve milletin boumlluumlnmezliğini iccedilten

veya dıştan tehlikeye duumlşuumlren şiddet hare-ketlerinin yaygınlaşması

f Anayasal duumlzeni veya temel hak ve huumlrri-yetleri ortadan kaldırmaya youmlnelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya ccedilıkması

g Şiddet olayları nedeniyle kamu duumlzeninin ciddicirc şekilde bozulması

h Tabiicirc afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya ccedilıkması

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanında Yetki Usul ve Şekil

Anayasarsquoya goumlre (m119) olağanuumlstuuml hacircl sebep-lerinin ortaya ccedilıkması hacirclinde Cumhurbaşkanı yurdun tamamında veya bir boumllgesinde suumlresi altı ayı geccedilmemek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl ilan edebilir Olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı verildiği guumln Resmicirc Gazetede yayımlanır ve aynı guumln Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onayına sunulur (AY m119 İccediltuumlzuumlk m126) Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi ta-tilde ise derhal toplantıya ccedilağırılır Meclis gerekli goumlrduumlğuuml takdirde olağanuumlstuuml halin suumlresini kısal-tabilir uzatabilir veya olağanuumlstuuml hali kaldırabilir (İccediltuumlzuumlk m126)

Cumhurbaşkanının olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe gi-rer ve buumltuumln hukuki sonuccedillarını doğurur Meclis olağanuumlstuuml hacircl kararını kaldırırsa ilan edilmiş olan olağanuumlstuuml hacircl ortadan kalkmış olur Meclis ola-ğanuumlstuuml hacircl kararını onaylarsa olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı yerini Meclis kararına bırakır Bu durumda olağanuumlstuuml hacirclin hukuki dayanağı Cumhurbaşkanı kararı değil artık Meclisin onay kararıdır

Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Cumhurbaşka-nının istemi uumlzerine her defasında doumlrt ayı geccedilme-mek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl suumlresini uzatabilir Savaş hacircllerinde bu doumlrt aylık suumlre aranmaz (AYm119)

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanının Hukuki Sonuccedilları

Olağanuumlstuuml hacircl ilan edilmesiyle olağanuumlstuuml hacircl rejimi uygulaması başlar Olağanuumlstuuml hacircl rejiminin hukuki sonuccedilları şunlardır (Goumlzler 2000 413-414 Kuzu 1993 283-338)

(1) Vatandaşlar iccedilin para mal ve ccedilalışma yuumlkuumlm-luumlluumlkleri getirilebilir Anayasarsquoya goumlre (m1195) Olağanuumlstuuml hallerde vatandaşlar iccedilin getirilecek para mal ve ccedilalışma yuumlkuumlmluumlluumlkleri getirilebilir

(2) Temel hakların kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir Anayasa (m1195) olağanuumlstuuml hacircllerde temel hak ve huumlrriyetlerin Anayasarsquonın 15rsquoinci maddesindeki ilkeler doğrul-tusunda sınırlanabileceğini ve geccedilici olarak durdu-rulabileceğini oumlngoumlrmektedir

Anayasarsquonın 15rsquoinci maddesine goumlre ise savaş seferberlik veya olağanuumlstuuml hacircllerde milletlerarası hukuktan doğan yuumlkuumlmluumlluumlkler ihlal edilmemek kaydıyla durumun gerektirdiği oumllccediluumlde temel hak ve huumlrriyetlerin kullanılması kısmen veya tama-men durdurulabilir veya bunlar iccedilin Anayasada oumlngoumlruumllen guumlvencelere aykırı tedbirler alınabilir Ancak bu durumlarda dahi savaş hukukuna uy-gun fiiller sonucu meydana gelen oumlluumlmler dışında kişinin yaşama hakkına maddi ve manevi varlığı-nın buumltuumlnluumlğuumlne dokunulamaz kimse din vicdan duumlşuumlnce ve kanaatlerini accedilıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı succedillanamaz succedil ve cezalar geccedil-mişe yuumlruumltuumllemez succedilluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse succedillu sayılamaz

Olağanuumlstuuml hacircllerde temel hak ve huumlrriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya durdurulacağı Anayasarsquonın 119rsquouncu maddesi uyarınca 2935 sayılı Olağanuumls-tuuml hacircl Kanunu ile duumlzenlenmiştir

(3) Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı karar-namesi ccedilıkarılabilir Anayasarsquoya goumlre (m1196) Cumhurbaşkanı olağanuumlstuuml hacircl suumlresince olağa-nuumlstuuml hacirclin gerekli kıldığı konularda Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ccedilıkarabilir

(4) Olağanuumlstuuml hacircl rejiminde youmlneticilerin yet-kileri genişler (Kuzu 1993 283-290 Oumlzbudun 1998 318-319) Olağanuumlstuuml hacircl Kanunursquona goumlre

olağanuumlstuuml hacirclin uygulanmasında goumlrev ve yet-ki olağanuumlstuuml hacircl bir ili kapsıyorsa il valisine bir boumllge valiliğine bağlı birden ccedilok ilde ilan edilmesi hacirclinde boumllge valisine birden fazla boumllge valisinin goumlrev alanına giren illerde veya buumltuumln yurtta ilan edilmesi hacirclinde koordine ve iş birliği Cumhur-başkanlığınca sağlanmak suretiyle boumllge valilerine aittir (m14) Boumllge valiliği teşkilatı kurulup goumlreve başlayıncaya kadar bu Kanunrsquola boumllge valilerine ve-rilen goumlrev ve yetkiler il valilerince yerine getirilir (Geccedilici m1)

Olağanuumlstuuml hacircllerde kolluk yetkileri askericirc ma-kamlara geccedilmez Ancak Olağanuumlstuuml hacircl Kanunursquona goumlre (m2122) boumllge ve il valileri olayları emirle-rindeki kolluk kuvvetleriyle oumlnleyemedikleri veya bastıramadıkları takdirde boumllge veya illerindeki en buumlyuumlk askericirc komutanlıktan yardım isteyebilirler

(5) Olağanuumlstuuml hacircl rejiminde genel mahkemelerin yargı yetkisi devam eder Olağanuumlstuuml hacircl kanununa goumlre olağanuumlstuuml hacircl ilan edilen yerlerde devlet guuml-venlik mahkemeleri ile askericirc mahkemelerin goumlrev-lerine giren succedillar dışındaki davalara adli yargıda bakılır (m24) O hacirclde olağanuumlstuuml hacircllerde kural olarak genel mahkemelerin yargı yetkisi etkilenme-mektedir

Yargısal DenetimOlağanuumlstuuml hacircl rejimiyle ilgili yargısal denetim

olağanuumlstuuml hacircl ilanı işleminin yargısal denetimi ve olağanuumlstuuml hacirclde yapılan işlemlerin yargısal de-netimi şeklicircnde ayrı ayrı incelenebilir (Oumlzbudun 1998 320-324)

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanı İşleminin Yargısal Denetimi

Olağanuumlstuuml hacircl ilanında birincisi olağanuumlstuuml hacircl ilanına ilişkin Cumhurbaşkanı kararı (idari işlem) ikincisi de Cumhurbaşkanı kararının onaylanması-na dair Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi kararı (yasa-ma işlemi) olmak uumlzere iki işlem bulunmaktadır

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanına İlişkin Cumhurbaşkanı Kararının Yargısal Denetimi

Olağanuumlstuuml hacircl ilanına ilişkin Cumhurbaşkanı kararı bir idari işlemdir Bu nedenle Anayasarsquonın (m1251) ldquoidarenin her tuumlrluuml eylem ve işlemlerine

karşı yargı yolu accedilıktırrdquo huumlkmuuml gereğince bu işlem de yargı denetimine tacircbidir Cumhurbaşkanının olağanuumlstuuml hacircl ilanına ilişkin kararına karşı Danış-tay Kanunu uyarınca (m241-a) ilk derece mahke-mesi olarak Danıştayrsquoda iptal davası accedilılması muumlm-kuumlnduumlr Danıştay olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararını işlemin buumltuumln unsurları bakımından denetleyebilir Ancak bu işlem sebebe bağlı bir işlem olduğundan yargısal denetimin de sebep unsuru uumlzerinde yo-ğunlaşması ve olağanuumlstuuml hacircl ilanına gerekccedile olarak goumlsterilen sebeplerin gerccedilekten ortaya ccedilıkıp ccedilıkma-dığı oumlzellikle araştırılmalıdır Bununla birlikte Da-nıştayın denetimi sırasında Cumhurbaşkanı kararı Meclis tarafından onaylandığı veya reddedildiği takdirde Cumhurbaşkanı kararının yerine Mec-lis kararı geccediltiğinden Danıştayın konusuz kalan davanın duumlşmesine karar vermesi gerekir (Goumlzler 2000 420-421)

Olağanuumlstuuml Hacircl İlanına İlişkin Cumhurbaşkanı Kararının Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisince Onaylanması Kararının Yargısal Denetimi

Olağanuumlstuuml hacircl ilanına ilişkin Cumhurbaşkanı kararının Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından onaylanması işlemi bir kanun biccediliminde değil par-lamento kararı biccediliminde gerccedilekleşmektedir

Bazı yazarlar (Oumlzbudun 1998 321-323 Goumlz-ler 2000 420) Anayasada belirtilen istisnalar dı-şında parlamento kararlarının yargı denetimine tacircbi olmaması nedeniyle olağanuumlstuuml hacircl ilanı kara-rının onaylanmasına ilişkin Meclis kararlarının da Anayasa Mahkemesince denetlenemeyeceği goumlruuml-şuumlndedirler

Kanaatimizce olağanuumlstuuml hacircl kararının onay-lanmasına ilişkin Meclis kararları Anayasa Mah-kemesince denetlenmelidir Ccediluumlnkuuml Meclis bu iş-lemleri her ne kadar ldquokararrdquo adı altında yapıyorsa da olağanuumlstuuml hacircl ilanının onaylanması işlemleri kişilerin temel hak ve huumlrriyetlerini etkileyen hu-kuki sonuccedillar doğurduğundan gerccedilekte ldquokanunrdquo niteliğindedirler Meclisin kişilerin temel hak ve huumlrriyetlerini etkileyen işlemleri yargısal denetime tacircbi olmayan ldquoparlamento kararırdquo biccediliminde değil denetim kapsamında bulunan ldquokanunrdquo biccediliminde yapması gerekir Anayasa Mahkemesinin yerleşmiş kararlarına goumlre kanunla yapılması gereken bir duumlzenleme parlamento kararıyla yapılırsa bu bir

ldquousul saptırmasırdquo olarak değerlendirilir ve yapılan işlemin adı karar dahi olsa denetlenir (Teziccedil 1972 18-19)

Olağanuumlstuuml Hacirclde Yapılan İşlemlerin Yargısal Denetimi

Olağanuumlstuuml hacirclin yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra yetkili idari makamların yaptıkları duumlzenleyici veya bireysel işlemlerin Anayasarsquonın (m1251) ldquoidare-nin her tuumlrluuml eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu accedilıktırrdquo huumlkmuuml gereğince yargısal denetime tacircbi olacağı kuşkusuzdur Ancak Anayasa olağanuumlstuuml hacircllerde yuumlruumltmenin durdurulması kararı veril-mesinin kanunla sınırlanabileceğini oumlngoumlrmuumlştuumlr (m1256) Anayasanın verdiği bu izne dayanıla-rak İdaricirc Yargılama Usuluuml Kanunursquona (m1011) konulan olağanuumlstuuml hacircl ilan edilen boumllgelerde gouml-revli olan kamu personeli hakkında yapılan idari işlemlere karşı accedilılacak iptal davalarında yuumlruumltme-nin durdurulması kararı verilemeyeceğine ilişkin

huumlkuumlmler daha sonra bu kanunda 1061994 tarih ve 4001 sayılı kanunla yapılan değişiklikle kaldı-rılmıştır Olağanuumlstuuml hacircl Kanunursquondaki (m33) ldquoyuumlruumltmenin durdurulması kararı verilmesini sınır-landıranrdquo huumlkuumlm ise Anayasa Mahkemesince iptal edilmiştir (E199025 K19911 KT 1011991 AMKD Sayı 27 Cilt 1 s65 vd) Sonuccedil olarak olağanuumlstuuml hacircllerde yetkili idari makamlarca yapı-lan buumltuumln işlemlere karşı iptal ve tam yargı davaları accedilılabilir ve bu davalarda yuumlruumltmenin durdurulma-sı kararı verilebilir

285 sayılı ldquoOlağanuumlstuuml hacircl Boumllge Valiliği İhdası Hakkında Kanun Huumlkmuumlnde Kararnamerdquonin 425 sayılı KHK ile yeniden duumlzenlenen ve ldquoBu Kanun Huumlkmuumlnde Kararname ile Olağanuumlstuuml hacircl Boumllge Valisine tanınan yetkilerin kullanılması ile ilgili idari işlemler hakkında iptal davası accedilılamazrdquo huumlk-muumlnuuml getiren 7rsquonci maddesi de Anayasa Mahke-mesi tarafından iptal edilmiştir (E 200328 K 200342 KT 2252003)

Olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı-nı yetki usul ve şekil accedilısın-dan değerlendiriniz

Olağanuumlstuuml hacircl doumlnem-lerinde temel hak ve huumlr-riyetlerin kullanılmasının durdurulması konusunu 3 Boumlluumlmde yer alan bilgiler ışığında değerlendirin

Olağanuumlstuuml hacircl ilanı karar-larının sonuccedillarını anlatın

4 Olağanuumlstuuml hacircl usuluumlnuuml kavrayabilme

ldquohellipBu oumlzelliklerden ikincisi birinci ile ya-kından ilişkisi olan hukukun uumlstuumlnluumlğuuml ya da hukuk devletidir Siyasal sistemimizin bu niteli-ği mahkemelerin şu eski değişinde ccedilok iyi ifade edilmiştir Kralın tevaruumls ettiği en değerli varlık kanundur Ccediluumlnkuuml kral da tebrsquoası da onunla idare olunur Kanun olmayan yerde ne kral olur ne de devlet

hellipO takdirde anayasanın temel bir ilkesi olan

hukuk devleti uumlccedil anlama gelmekte ya da uumlccedil farklı bakış accedilısından değerlendirilmektedir

İlk olarak keyfi guumlcuumln etkisinin aksine ola-ğan hukukun mutlak hakimiyeti veya uumlstuumlnluumlğuuml anlamına gelmekte ve devlet organlarının yetki-lerinde keyfiliği ayrıcalığı ve hatta geniş takdir yetkisini bile dışlamaktadır İngilizler yalnızca ve yalnızca hukuka goumlre youmlnetilir bizde bir kimse sadece ve sadece hukuku ihlal ettiği iccedilin cezalan-dırılır ve başka hiccedilbir nedenle cezalandırılamaz

İkinci olarak (hukuk devleti) hukuk oumlnuumln-de eşitlik ya da herkesin eşit olarak olağan mah-kemelerce uygulanan uumllkenin olağan hukukuna tabi olması anlamına gelir bu anlamda hukuk devleti yetkililerin yurttaşların tabi olduğu hu-kuktan ve olağan mahkemelerin yetkisinden is-tisna tutulmasını dışlar bizde Fransarsquodaki ldquoidare hukukurdquo (droit administratif) veya ldquoidare mahke-melerinerdquo (tribunaux administratifs) benzer bir şey goumlremezsiniz Yabancı uumllkelerde ldquoidare huku-kurdquo diye bilinen kavramın altında devleti ya da memurları ilgilendiren uyuşmazlık ve işlerin adli mahkemelerin alanı dışında kaldığı ve oumlzel ve az ccedilok resmi kurumlar tarafından hacirclledilmesi ge-rektiği fikri yatmaktadırrdquo

Kaynak Dicey Albbert V (2008) ldquoHukuk Dev-leti Doğası ve Genel Uygulamalarrdquo (Ccedileviren Ali Rıza Ccediloban) Hukuk Devleti Hukuki Bir İlke Siyasi Bir İdeal Ankara s 25 36-37

oumlzeti

1Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yuumlruumltme fonksiyonunu tanımlayabilme

Yuumlruumltme FonksiyonuTuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yuumlruumltme fonksiyonunu şeklicirc ve organik kritere goumlre yani yuumlruumltme organı tarafından yapılan işlemler şeklinde tanımlamak muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml Anayasa yuumlruumltme organına bireysel ve somut işlemlerin yanı sıra Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve youmlnetmelik gibi kural-işlem mahiyetinde olan duumlzenleyici işlemleri yapma yetkisini de tanımıştır

2Yuumlruumltme organının duumlzenleyici işlemlerinin neler olduğunu accedilıklayabilme

Yuumlruumltme İşlemleriYuumlruumltme organının duumlzenleyici işlemlerini Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve youmlnetmelik şeklicircnde sıralamak muumlmkuumlnduumlr Anayasada yer alan bu işlemlerin dışında yuumlruumltme organının başka duumlzenleyici işlemler yapması da muumlmkuumlnduumlr 1982 Anayasası Cumhurbaşkanlığı kararnamelerini olağan doumlnem Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve olağanuumlstuuml hacircl Cumhur-başkanlığı kararnameleri olmak uumlzere iki kategori hacirclinde duuml-zenlemiştir 2017 yılında Anayasada yapılan değişiklikle Tuumlrk hukukuna giren Cumhurbaşkanlığı kararnameleri yuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda doğrudan doğruya Anayasadan al-dığı yetkiye dayanarak Cumhurbaşkanı tarafından ccedilıkarılan duumlzenleyici işlemlerdir Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin yuumlruumltmenin diğer duumlzenleyici işlemlerinden farkı kanuna da-yanmak zorunda olmamasıdır Youmlnetmelikler ise Cumhurbaş-kanı bakanlıklar ve kamu tuumlzelkişilerinin kendi goumlrev alanla-rını ilgilendiren konularda kanunların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak uumlzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla ccedilıkardıkları yazılı hukuk kurallarıdır

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Yuumlruumltme OrganıAnayasaya goumlre Cumhurbaşkanı Devletin başıdır Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquoni ve Tuumlrk Milletinin birliğini temsil eder Ana-yasanın uygulanmasını Devlet organlarının duumlzenli ve uyumlu ccedilalışmasını temin ederGerekli goumlrduumlğuuml takdirde yasama yılının ilk guumlnuuml Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisinde accedilılış konuşmasını yaparUumllkenin iccedil ve dış siyaseti hakkında Meclise mesaj verirKanunları yayımlarKanunları tekrar goumlruumlşuumllmek uumlzere Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisine geri goumlnderirKanunların Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuumlnuumln tuumlmuuml-nuumln veya belirli huumlkuumlmlerinin Anayasaya şekil veya esas bakı-mından aykırı oldukları gerekccedilesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davası accedilarCumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atar ve goumlrevlerine son verirUumlst kademe kamu youmlneticilerini atar goumlrevlerine son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve esasları Cumhurbaşkanlı-ğı kararnamesiyle duumlzenlerYabancı devletlere Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquonin temsilcilerini goumln-derir Tuumlrkiye Cumhuriyetirsquone goumlnderilecek yabancı devlet temsilcilerini kabul ederMilletlerarası andlaşmaları onaylar ve yayımlarAnayasa değişikliklerine ilişkin kanunları gerekli goumlrduumlğuuml tak-dirde halkoyuna sunarMilli guumlvenlik politikalarını belirler ve gerekli tedbirleri alırTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi adına Tuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin Başkomutanlığını temsil ederTuumlrk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verirSuumlrekli hastalık sakatlık ve kocama sebebiyle kişilerin cezalarını hafifletir veya kaldırırYuumlruumltme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı karar-namesi ccedilıkarırCumhurbaşkanı ayrıca Anayasada ve kanunlarda verilen seccedilme ve atama goumlrevleri ile diğer goumlrevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır

oumlzeti

Olağanuumlstuuml YoumlnetimOlağanuumlstuuml hacircl sebeplerinin ortaya ccedilıkması hacirclinde Cumhur-başkanı yurdun tamamında veya bir boumllgesinde suumlresi altı ayı geccedilmemek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl ilan edebilir Olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı verildiği guumln Resmicirc Gazetede yayımlanır ve aynı guumln Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onayına sunulur Cum-hurbaşkanının olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı Resmicirc Gazetersquode ya-yımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe girer Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Cumhurbaşkanının istemi uumlzerine her defasında doumlrt ayı geccedil-memek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl suumlresini uzatabilir Savaş hacircllerinde bu doumlrt aylık suumlre aranmaz Olağanuumlstuuml hacircl suumlresince vatandaş-lar iccedilin para mal ve ccedilalışma yuumlkuumlmluumlluumlkleri getirilebilir temel hakların kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılabilir Olağanuumlstuuml hacircl rejiminde youmlneticilerin yetkileri genişler

r oumlğ

1 Olağan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Kanunda accedilıkccedila duumlzenlenen konularda ccedilıkarıla-maz

B Kural olarak Resmicirc Gazetersquode yayımlandıkları guumln yuumlruumlrluumlğe girer

C Bu kararnamelerle kişi haklarının durdurulabil-mesi muumlmkuumlnduumlr

D Cumhurbaşkanı tarafından ccedilıkarılırE Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenir

2 Olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararname-leri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur

A Olağanuumlstuuml halin gerektirdiği konularda ka-nunlarda değişiklik yapabilir

B TBMM tarafından onaylandıkları guumln yuumlruumlrluuml-ğe girer

C Hepsinin Resmicirc Gazetede yayınlanmasına ge-rek yoktur

D Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenirE Kişi haklarını ve siyasi hakları duumlzenleyemezler

3 Aşağıdakilerden hangisi Cumhurbaşkanı se-ccedililebilme yeterliliği iccedilin aranan şartlardan biri de-ğildir

A Tuumlrk vatandaşı olmakB Kırk yaşını doldurmuş olmakC Yuumlksekoumlğrenim yapmış olmakD Milletvekili seccedililme yeterliğine sahip olmakE Siyasi parti uumlyesi olmak

4 Aşağıdakilerden hangisi Cumhurbaşkanının goumlrev ve yetkilerinden biri değildir

A Genelkurmay Başkanını atamakB Millicirc Guumlvenlik Kurulursquona Başkanlık etmekC Milletlerarası antlaşmaları onaylamakD Yargıtay uumlyelerini seccedilmekE Uumlst kademe kamu youmlneticilerini atamak

5 Cumhurbaşkanları hakkında işletilebilecek Meclis soruşturması usuluuml ile ilgili aşağıdaki ifa-delerden hangisi yanlıştır

A Cumhurbaşkanının kişisel succedilları bakımından işletilebilir

B Soruşturma oumlnergesi TBMM uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu tarafından verilebilir

C Meclis kararı ile Yuumlce Divana sevk edilen Cum-hurbaşkanının goumlrevi sona erer

D Meclis uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisinin gizli oyuyla Yuumlce Divana sevk kararı alabilir

E Hakkında soruşturma accedilılmasına karar verilen Cumhurbaşkanı seccedilim kararı alamaz

6 Bir bakanın goumlrev ile ilgili işlediği iddia edi-len succedillar bakımından yargılanmasını sağlamak uumlzere Mecliste yapılan ve beş yuumlz elli uumlyenin katıl-dığı oylamada bakanın Yuumlce Divanrsquoa sevk edilebil-mesi iccedilin en az kaccedil olumlu oy kullanılması gerekir

A 151B 276C 301D 360E 400

7 Cumhurbaşkanı yardımcıları hakkında Mec-lis soruşturması accedilılmasına karar verilebilmesi iccedilin en az kaccedil milletvekilinin bu youmlnde oy kullanması gerekir

A 296B 301C 360D 367E 400

neler oumlğrendik

8 Devlet Denetleme Kurulu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Uumlyeleri Cumhurbaşkanınca atanırB Yargı organları Devlet Denetleme Kurulunun

goumlrev alanı dışındadırC Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine bağlı olarak

ccedilalışırD Kamu kurumlarında idari soruşturma yapma

yetkisi vardırE Uumlyelerinin oumlzluumlk işleri Cumhurbaşkanlığı ka-

rarnamesiyle duumlzenlenir

9 Cumhurbaşkanı yurdun buumltuumlnuumlnde en fazla kaccedil ay suumlreyle olağanuumlstuuml hacircl ilan edebilir

A 3B 4C 5D 6E 8

10 Olağanuumlstuuml hacircl ilanı ile ilgili aşağıdaki ifade-lerden hangisi yanlıştır

A Savaş sebebiyle ilan edilebilirB Cumhurbaşkanı tarafından ilan edilirC Suumlresi on ayı aşmamalıdır D Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı guumln yuumlruumlrluumlğe

girerE TBMM onayına sunulur

r oumlğ

Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanlığı Ka-rarnamelerirdquo konusunu yeniden goumlzden ge-ccediliriniz

1 C Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanı Yar-dımcıları ve Bakanlarrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanının Se-ccedilimi ve Goumlreve Başlamasırdquo konusunu yeni-den goumlzden geccediliriniz

3 E Yanıtınız yanlış ise ldquoDevlet Denetleme Ku-rulurdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 A Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanı Yar-dımcıları ve Bakanların Sorumluluğurdquo konu-sunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanının Gouml-rev ve Yetkilerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoCumhurbaşkanının So-rumluluğurdquo konusunu yeniden goumlzden geccedili-riniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoOlağanuumlstuuml Hacircl İlanın-da Yetki Usul ve Şekilrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Araştır 1 Maddi kritere goumlre yuumlruumltme fonksiyonu kişisel somut ve subjektif işlemler yapılmasını ifade eder

Araştır 2

Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Cumhurbaşkanı tarafından yuumlruumltme yetki-sine ilişkin konularda ccedilıkarabilir Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikin-ci boumlluumlmlerinde yer alan temel haklar kişi hakları ve oumldevleriyle doumlrduumlncuuml boumlluumlmde yer alan siyasi haklar ve oumldevler Cumhurbaşkanlığı kararnamesiy-le duumlzenlenemez Anayasada muumlnhasıran kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Kanunda accedilıkccedila duuml-zenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ccedilıkarılamaz Cumhurbaş-kanlığı kararnamesi ile kanunlarda farklı huumlkuumlmler bulunması halinde kanun huumlkuumlmleri uygulanır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin aynı konuda kanun ccedilıkarması durumunda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi huumlkuumlmsuumlz hale gelir

Araştır 3

Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların goumlrevle ilgili cezai sorumluluğu meclis soruşturması yoluyla Yuumlce Divana sevk edilerek sağlanır Cumhurbaş-kanı yardımcıları ve bakanlar hakkında meclis soruşturması oumlnergesi TBMM uumlye tamsayısının en az salt ccediloğunluğu tarafından verilebilir Meclis oumlnergeyi goumlruumlşuumlr ve uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlnuumln gizli oyuyla soruşturma accedilılması-na karar verebilir Soruşturma accedilılmasına karar verildikten sonra oluşturulan Meclis soruşturma komisyonunun raporu TBMMrsquode goumlruumlşuumlluumlr TBMM uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisinin gizli oyuyla Yuumlce Divana sevk kararı alabilir

Araştır 4

Anayasarsquoda belirlenen olağanuumlstuuml hacircl sebeplerinin ortaya ccedilıkması hacirclinde Cumhurbaşkanı yurdun tamamında veya bir boumllgesinde suumlresi altı ayı geccedilme-mek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl ilan edebilir Olağanuumlstuuml hacircl ilanı kararı verildiği guumln Resmicirc Gazetede yayımlanır ve aynı guumln Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin onayına sunulur Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Cumhurbaşkanının istemi uumlzerine her defasında doumlrt ayı geccedilmemek uumlzere olağanuumlstuuml hacircl suumlresini uzata-bilir Savaş hacircllerinde bu doumlrt aylık suumlre aranmaz

Goumlzler Kemal (2000a) Kanun Huumlkmuumlnde Kararnamelerin Hukuki Rejimi Bursa

Goumlzuumlbuumlyuumlk AŞeref (2000) Anayasa Hukuku Ankara

Guumlnday Metin (1997) İdare Hukuku Ankara

Guumlneş Turan (1965)Tuumlrk Pozitif Hukukunda Yuumlruumltmenin Duumlzenleyici İşlemleri Ankara

Kuzu Burhan (1993) Olağanuumlstuuml hacircl Kavramı ve Tuumlrk Anayasa Hukukunda Olağanuumlstuuml hacircl Rejimi İstanbul

Kuzu Burhan (1985) Tuumlrk Anayasa Hukukunda Kanun Huumlkmuumlnde Kararnameler İstanbul

Sağlam Fazıl (1984) ldquoKanun Huumlkmuumlnde Kararname Ccedilıkarma Yetkisinin Sınırları Uygulamanın Yaygınlaşmasından Doğabilecek Sorunlarrdquo Anayasa Yargısı Cilt 1 Ankara

Kaynakccedila

Boumlluumlm 7

Yargı

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Anayasa Mahkemesi bull Hacirckimler ve Savcılar Kurulu bull Soyut Norm Denetimi bull Somut Norm Denetimi bull Bireysel Başvuru bull Hacirckimlik Teminatı bull Mahkemelerin Bağımsızlığı

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1 Yargı Fonksiyonu

1 Maddi ve şeklicirc kriterlere goumlre yargı fonksiyonunu tanımlayabilme 2

Yargının Tarafsızlığı ve Bağımsızlığı2 Anayasarsquoda yargı bağımsızlığı ve

tarafsızlığını ile ilgili olarak yer alan kuralları sıralayabilme

4 Anayasa Yargısı4 Anayasaya uygunluk denetimi şekillerini

accedilıklayabilmeYargı Duumlzeni ve Yuumlksek Yargı Organları3 Yuumlksek yargı organlarını sıralayabilme3

GİRİŞAnayasaya goumlre yargı yetkisi Tuumlrk Milleti adına

bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır Mah-keme kararlarının adil olması iccedilin mahkemelerin tam anlamıyla bağımsız ve tarafsız davranmaları gerekmektedir İşte bu bağımsızlık ve tarafsızlığın sağlanması amacıyla Anayasada birtakım guumlvence ve tedbirlere yer verilmiştir Yargı boumlluumlmuumlnde oumln-celikle yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığına ilişkin olarak Anayasada yer alan bu duumlzenlemeler ince-lenecektir Sonrasında Tuumlrk yargı sistemi konusu uumlzerinde durularak yuumlksek yargı organlarının ne-ler olduğu accedilıklanacaktır Son olarak ise anayasa yargısı kavramı ve anayasa yargısının gelişimi ve 1982 Anayasasırsquona goumlre anayasa yargısı konuları anlatılacaktır

YARGI FONKSİYONUMaddi kritere goumlre yargı fonksiyonu hukuki

uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmlenmesi ve hukuka aykırılık iddialarının karara bağlanması anlamına gelir Şeklicirc-organik kritere goumlre ise yargı organlarınca verilen kararlar ile yapılan diğer işlemler yargı işlemidir

Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yargı fonk-siyonunun maddi ve şeklicirc-organik kriterin birlikte kullanılması suretiyle tanımlanması daha doğru olur (Goumlzler 2000 426-428) Ccediluumlnkuuml yargı fonksiyo-nunun tek başına maddi kriter ya da şeklicirc-organik kriterle accedilıklamak muumlmkuumln olmamaktadır Şoumlyle ki maddi kritere goumlre yargı fonksiyonu hukuki uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmlenmesi ve hukuka aykırılık iddialarının karara bağlanması demektir Oysa ida-renin bir memura ceza vermesinde veya bir baka-nın meclis soruşturması yoluyla Yuumlce Divana sevk

edilmesinde de hukuka aykırılık iddialarının kara-ra bağlandığı soumlylenebilir Şeklicirc-organik kritere goumlre ise yargı fonksiyonu yargı organlarının yaptıkları iş-lemleri ifade eder Fakat yargı organlarının yazı iş-leri ve idari personelinin işlemleri yargısal değil ida-ri mahiyettedir O hacirclde bu iki kriteri birleştirmek suretiyle yargı fonksiyonunu hukuki uyuşmaz-lıkların ve hukuka aykırılık iddialarının bağımsız mahkemeler tarafından kesin olarak ccediloumlzuumlmlenmesi ve karara bağlanması faaliyeti olarak tanımlamak muumlmkuumlnduumlr

Yargı fonksiyonu yasama ve yuumlruumltme fonksiyo-nundan farklı olarak şu oumlzelliklere sahiptir

1 Yargı fonksiyonunun amacı hukuk duumlze-ninin korunması ve adaletin gerccedilekleştiril-mesidir Yasama fonksiyonu ve yuumlruumltme fonksiyonunun amacı ise kamu yararının gerccedilekleştirilmesidir

2 Yargısal işlemde hacirckim oumlnuumlne getirilen olayla ilgili hukuk kuralını tespit ederek olaya uygular Bu nedenle idari işlemlerin inşaicirc (kurucu) niteliğine karşılık yargısal işlemler goumlsterici (tespit edici) bir nitelik taşırlar

3 Yargısal işlemler kesin huumlkuumlm oumlzelliğine sa-hiptir Bu nedenle kural olarak kaldırılabi-len ve değiştirilebilen yasama işlemleri ve idari işlemlerden farklı olarak kesinleşmiş yargı kararlarının kaldırılmaları veya değiş-tirilmeleri muumlmkuumln değildir

4 Yargı fonksiyonunu yuumlruumlten organlar (mah-kemeler) idari organlardan farklı olarak ba-ğımsızlık oumlzelliğine sahiptirler

Tuumlrk Anayasa Hukuku ba-kımından yargı fonksiyonu hangi kritere goumlre tanımlan-malıdır

Maddi kriterlere goumlre yargı fonksiyonunun tanımı ile idarenin bir memura disip-lin cezası vermesi işleminin niteliğini karşılaştırın

Yargı fonksiyonunun yasa-ma ve yuumlruumltme fonksiyonun-dan farklılıklarını anlatın

1 Maddi ve şeklicirc kriterlere goumlre yargı fonksiyonunu tanımlayabilme

Yargı

YARGININ TARAFSIZLIĞI VE BAĞIMSIZLIĞI

Yargı kararlarının adil olması iccedilin mahkemele-rin kesin olarak tarafsız olmaları şarttır Tarafsızlık hacirckimlerin hem dış ccedilevrelerinin hem de kendi ki-şisel ccedilıkarları siyasi goumlruumlşleri felsefi duumlşuumlnceleri ve kanaatlerinin etkisinde kalmadan karar vermeleri anlamında gelir Mahkemelere tanınan bağımsızlı-ğın amacı da işte bu tarafsızlığı sağlamaktır

Anayasaya goumlre yargı yetkisi Tuumlrk Milleti adı-na bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır (m9) Hacirckimler goumlrevlerinde bağımsız olup Ana-yasaya kanuna hukuka ve vicdani kanaatlerine goumlre huumlkuumlm verirler Hiccedilbir organ makam merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahke-melere ve hacirckimlere emir ve talimat veremez ge-nelge goumlnderemez tavsiye ve telkinde bulunamaz (m138) Anayasa mahkemelerin bağımsızlığını sağlamak uumlzere ldquohacirckimlik teminatırdquonı getirmiştir Buna goumlre ldquoHacirckimler ve savcılar azlolunamaz kendileri istemedikccedile Anayasada goumlsterilen yaştan oumlnce emekliye ayrılamaz bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa aylık oumldenek ve diğer oumlzluumlk haklarından yoksun kılı-namaz (m139) Yargı bağımsızlığını sağlamaya youmlnelik bir tedbir de adli ve idari yargı hacirckim ve savcılarının oumlzluumlk işlerine bakmakla goumlrevli Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun getirilmiş olma-sıdır (AYm159)

Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesiAnayasa yargı yetkisinin Tuumlrk Milleti adına

bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılacağını oumlngoumlrmuumlştuumlr (m9)

Anayasanın ldquomahkemelerin bağımsızlığırdquo baş-lığını taşıyan 138rsquoinci maddesine goumlre hacirckimler goumlrevlerinde bağımsızdırlar Anayasaya kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanı kanaatlerine goumlre huumlkuumlm verirler Hiccedilbir organ makam merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hacirckimlere emir ve talimat veremez genelge goumln-deremez tavsiye ve telkinde bulunamaz Goumlruumllmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yet-kisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz goumlruumlşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz Yasama ve yuumlruumltme organları ile idare mahkeme kararlarına uymak zorundadır bu organlar ve idare mahkeme kararlarını hiccedilbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez

Mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi bir mahke-menin yasama organına yuumlruumltme organına diğer yargı organlarına ve ccedilevreye karşı bağımsız olması-nı gerektirir (Goumlzler 2000 439-441 Tanoumlr-Yuumlz-başıoğlu 2001 435-436 Kunter 1986 320-326)

1 Yasama organına karşı bağımsızlık Buna goumlre yasama organı belli bir davanın goumlruumll-mesiyle ilgili olarak kanunla bile bir mah-kemeye emir veremez Goumlruumllmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorula-maz goumlruumlşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz (AYm1383) Bir kimseyi kanunen tacircbi olduğu mahkemeden başka bir merci oumlnuumlne ccedilıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanuumlstuuml merciler kurulamaz (AYm372)

2 Yuumlruumltme organına karşı bağımsızlık Ana-yasanın (m1382) ldquohiccedilbir organ makam merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılma-sında mahkemelere ve hacirckimlere emir ve tali-mat veremez genelge goumlnderemez tavsiye ve telkinde bulunamazrdquo şeklindeki huumlkmuuml oumlzel-likle yuumlruumltme organının hacirckimler uumlzerinde baskı kurmasını veya nuumlfuz kullanmasını oumlnlemeye youmlneliktir

Ancak ldquoyargı yetkisinin kullanılmasıyla ilgili olmamak şartıylardquo mahkemelere ge-nelge goumlnderilmesi bağımsızlığı zedelemez (Oumlzbudun 1998 332) Bu genelgeler ka-lem işleri ve personel youmlnetimi gibi ldquoidari niteliktekirdquo işlemlerin yapılmasıyla ilgilidir Nitekim Anayasaya goumlre de (m1406) hacirckimler ve savcılar idari goumlrevleri youmlnuumln-den Adalet Bakanlığına bağlıdır

3 Diğer yargı organlarına karşı bağımsızlık Mahkemeler uumlst mahkemelerin itiraz ve temyiz mercii sıfatıyla verdikleri kararlar dışında kendileri dışındaki mahkemelerin kararlarıyla kural olarak bağlı değildirler Bu nedenle uumlst mahkemelerin alt mahke-melere davaların goumlruumllmesiyle ilgili olarak genel nitelikte emir ve talimat vermeleri muumlmkuumln değildir

4 Ccedilevreye karşı bağımsızlık Mahkemelerin hiccedilbir etki ve baskı altında kalmadan Ana-yasaya kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine goumlre karar verebilme-leri iccedilin başta basın yayın organları olmak

uumlzere hiccedilbir kişi ve kuruluşun yargı kararla-rını etkilemeye youmlnelik bir ccedilaba iccedilinde ol-maması gerekir

Anayasanın ldquohiccedilbir organ makam merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahkeme-ler ve hacirckimlere tavsiye ve telkinde bulunamazrdquo (m1382) ve ldquohacirckimler ve savcılar kanunda belir-tilenlerden başka resmicirc ve oumlzel hiccedilbir goumlrev alamaz-larrdquo (m1405) şeklindeki huumlkuumlmleri hacirckimlerin tarafsızlığının ve ccedilevreye karşı bağımsızlığının ko-runması amacına youmlneliktir

Tuumlrk Ceza Kanunu yargı goumlrevi yapanı bilir-kişiyi veya tanığı hukuka aykırı olarak etkilemek amacıyla alenen soumlzluuml veya yazılı beyanda bulu-nan kişileri ve bu goumlrevlileri hukuka aykırı olarak etkilemeye youmlnelik olarak yapılan her tuumlrluuml hare-keti cezalandırmaktadır Tuumlrk Ceza Kanunursquona goumlre (m288) Goumlruumllmekte olan bir davada veya yapılmakta olan bir soruşturmada hukuka aykırı bir karar vermesi veya bir işlem tesis etmesi ya da gerccedileğe aykırı beyanda bulunması iccedilin yargı gouml-revi yapanı bilirkişiyi veya tanığı hukuka aykırı olarak etkilemek amacıyla alenen soumlzluuml veya yazı-lı beyanda bulunan kişi elli guumlnden az olmamak uumlzere adli para cezası ile cezalandırılır Yine Tuumlrk Ceza Kanunursquona goumlre (m277) Goumlruumllmekte olan bir davada gerccedileğin ortaya ccedilıkmasını engellemek veya bir haksızlık oluşturmak amacıyla davanın taraflarından birinin sanığın katılanın veya mağdurun lehine veya aleyhine sonuccedil doğuracak bir karar vermesi veya bir işlem tesis etmesi ya da beyanda bulunması iccedilin yargı goumlrevi yapanı bilirkişiyi veya tanığı hukuka aykırı olarak etkile-meye teşebbuumls eden kişi iki yıldan doumlrt yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır Kanuna goumlre yargı goumlrevi yapan deyimi ile yuumlksek mahkemeler adlicirc ve idaricirc mahkemeler uumlye ve hakimleri ile Cumhu-riyet savcısı ve avukatlar kastedilmektedir (TCK m 61-d)

Hacirckimlik TeminatıYargı bağımsızlığının sağlanması sadece mahke-

melere bağımsızlık tanınması ile gerccedilekleştirilemez Bunun iccedilin hacirckimlere de tayin terfi goumlrevden alma maaş ve diğer oumlzluumlk haklarıyla ilgili guumlven-celer tanınarak onların her tuumlrluuml maddi ve manevi baskıdan uzak olarak huzur ve suumlkucircn iccedilinde tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla goumlrev yapabilmelerine imkacircn hazırlanmalıdır İşte hacirckimlere tanınan bu

kişisel guumlvencelere ldquohacirckimlik teminatırdquo adı veril-mektedir (Kuru 1966 29) Hacirckimlik teminatı kural olarak savcıları da kapsamaktadır

Anayasanın ldquohacirckimlik ve savcılık teminatırdquonı duumlzenleyen 139rsquouncu maddesine goumlre hacirckimler ve savcılar azlolunamaz kendileri istemedikccedile Anayasada goumlsterilen yaştan oumlnce emekliye ayrılamaz bir mahke-menin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa aylık oumldenek ve diğer oumlzluumlk haklarından yoksun kılına-maz Meslekten ccedilıkarılmayı gerektiren bir succediltan dola-yı huumlkuumlm giymiş olanlar goumlrevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar veya meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar veri-lenler hakkında kanundaki istisnalar saklıdır

Anayasa ile tanınan ldquohacirckimlik teminatırdquonın uy-gulamada tam olarak gerccedilekleşebilmesi iccedilin yasama ve yuumlruumltme organının azil dışında kalan bir takım youmlntemlerle hacirckim ve savcıların mesleki hayatını ve oumlzluumlk haklarını olumsuz olarak etkileyen işlemler yapamamaları gerekir (Oumlzbudun 1998 333)

Yasama ve yuumlruumltme organının hacirckimlik temi-natını zayıflatıcı nitelikte duumlzenleme ve işlemler yapmasını oumlnlemek iccedilin Anayasa şu huumlkuumlmlere yer vermiştir (m1402-4) ldquoHacirckimler mahkemelerin bağımsızlığı ve hacirckimlik teminatı esaslarına goumlre goumlrev ifa ederler Hacirckim ve savcıların nitelikleri atanmaları hakları ve oumldevleri aylık ve oumldenekleri meslekte ilerlemeleri goumlrevlerinin ve goumlrev yerle-rinin geccedilici veya suumlrekli olarak değiştirilmesi hak-larında disiplin kovuşturması accedilılması ve disiplin cezası verilmesi goumlrevleriyle ilgili veya goumlrevleri sırasında işledikleri succedillarından dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi mes-lekten ccedilıkarmayı gerektiren succedilluluk veya yetersiz-lik hacirclleri ve meslek iccedili eğitimleri ile diğer oumlzluumlk işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hacirckimlik temi-natı esaslarına goumlre kanunla duumlzenlenir Hacirckimler ve savcılar altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet goumlruumlrler askericirc hacirckimlerin yaş haddi yuumlkselme ve emeklilikleri kanunda goumlsterilirrdquo

Hacirckimlik teminatı hacirckimlerin her tuumlrluuml maddicirc ve manevicirc baskıdan uzak olarak huzur ve suumlkucircn iccedilinde tam bir serbest-lik ve tarafsızlıkla goumlrev yapabilmelerine imkacircn sağlayan kişisel guumlvencelerdir

Yargı

Anayasanın bu huumlkmuumlnde belirtilen hacirckim ve savcıların mesleki hayatları ve oumlzluumlk haklarına ilişkin hususlar 2421983 tarih ve 2802 sayılı Hacirckimler ve Savcılar Kanunu ile duumlzenlenmiştir

Hacirckimler ve Savcılar KuruluHacirckimlik teminatının gerccedilekleştirilebilmesi

iccedilin hacirckimlerin tayin terfi nakil denetim ve di-siplin gibi oumlzluumlk işlerinin yuumlruumltme organı dışında kalan bir organ tarafından yuumlruumltuumllmesi zorunlu-dur Bu nedenle Anayasa (m159) hacirckimlerin oumlzluumlk işleri hakkında karar vermek uumlzere mahkemelerin bağımsızlığı ve hacirckimlik teminatı esaslarına goumlre ku-rulup goumlrev yapacak olan Hacirckimler ve Savcılar Ku-rulu oluşturulmasını oumlngoumlrmuumlştuumlr

Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun goumlrevleri şun-lardır (AYm159f8)

1 Adli ve idari yargı hacirckim ve savcılarını mes-leğe kabul etme atama ve nakletme geccedilici yetki verme yuumlkselme ve birinci sınıfa ayır-ma kadro dağıtma meslekte kalmaları uy-gun goumlruumllmeyenler hakkında karar verme disiplin cezası verme goumlrevden uzaklaştır-ma işlemlerini yapmak

2 Adalet Bakanlığının bir mahkemenin kal-dırılması veya yargı ccedilevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlamak

3 Anayasa ve kanunlarla verilen diğer goumlrevle-ri yerine getirmek

2017 değişikliğiyle yapısı yeniden duumlzenlenen ve uumlyelerin TBMM ve Cumhurbaşkanı tarafından seccedililmesini oumlngoumlren Anayasanın 159rsquouncu mad-desine goumlre (f2- 4) ldquoHacirckimler ve Savcılar Kurulu onuumlccedil uumlyeden oluşur iki daire halinde ccedilalışır Ku-rulun Başkanı Adalet Bakanıdır Adalet Bakanlığı Muumlsteşarı Kurulun tabiicirc uumlyesidir Kurulun uumlccedil uumlyesi birinci sınıf olup birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adlicirc yargı hacirckim ve savcıları arasından bir uumlyesi birinci sınıf olup birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idaricirc yar-gı hacirckim ve savcıları arasından Cumhurbaşkanınca uumlccedil uumlyesi Yargıtay uumlyeleri bir uumlyesi Danıştay uumlyeleri uumlccedil uumlyesi nitelikleri kanunda belirtilen yuumlksekoumlğre-tim kurumlarının hukuk dallarında goumlrev yapan oumlğ-

retim uumlyeleri ile avukatlar arasından Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından seccedililir Oumlğretim uumlyeleri ile avukatlar arasından seccedililen uumlyelerden en az birinin oumlğretim uumlyesi ve en az birinin de avukat olması zo-runludur Kurulun Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından seccedililecek uumlyeliklerine ilişkin başvurular Meclis Başkanlığına yapılır Başkanlık başvuruları Anayasa ve Adalet Komisyonları Uumlyelerinden Ku-rulu Karma Komisyona goumlnderir Komisyon her bir uumlyelik iccedilin uumlccedil adayı uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğunluğuyla belirler Birinci oylamada aday belir-leme işleminin sonuccedillandırılamaması halinde ikinci oylamada uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğu ara-nır Bu oylamada da aday belirlenemediği takdirde her bir uumlyelik iccedilin en ccedilok oyu alan iki aday arasında ad ccedilekme usuluuml ile aday belirleme işlemi tamamla-nır Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Komisyon tara-fından belirlenen adaylar arasından her bir uumlye iccedilin ayrı ayrı gizli oyla seccedilim yapar Birinci oylamada uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğunluğu bu oylamada seccedili-min sonuccedillandırılamaması halinde ikinci oylamada uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğu aranır İkinci oylamada da uumlye seccedililemediği takdirde en ccedilok oyu alan iki aday arasında ad ccedilekme usuluuml ile uumlye seccedilimi tamamlanır Uumlyeler doumlrt yıl iccedilin seccedililir Suumlresi biten uumlyeler bir kez daha seccedililebilirrdquo

2018 yılında Cumhurbaşkanlığı sistemine ge-ccedililirken bakanlıklardaki muumlsteşarlıklar kaldırılmış muumlsteşarların goumlrevlerini bakan yardımcılarının yerine getirmesi oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Bu nedenle Ha-kimler ve Savcılar Kurulu Kanununa şu huumlkuumlm eklenmiştir ldquoMevzuatta Hakimler ve Savcılar Ku-ruluna ilişkin olarak Adalet Bakanlığı Muumlsteşarına verilen goumlrevler Adalet Bakanlığının bu işlerle gouml-revlendirilen bakan yardımcısına verilmiş sayırlırrdquo (Ek Madde 2) Kanunun 3rsquouumlncuuml madesinde (f5) yapılan değişiklikle de Adalet Bakanlığı muumlsteşarı yerine Kurula ldquoilgili bakan yardımcısırdquonın uumlye ola-rak katılacağı belirtilmiştir

Hacirckimler ve savcılar altmışbeş yaşını bi-tirinceye kadar hizmet goumlruumlrler ve kendi-leri istemedikccedile bu yaştan oumlnce emekliye ayrılamazlar

Hacirckimler ve Savcılar Kurulu uumlyeleri Cum-hurbaşkanı ve TBMM tarafından seccedililir

dikkat

Hacirckimler ve Savcılar Kurulu mahkemele-rin bağımsızlığı ve hacirckimlik teminatı esas-larına goumlre kurulur ve goumlrev yapar

Anayasarsquonın 159rsquouncu maddesinde (f9) hacirckim ve savcıların denetlenmesiyle ilgili olarak şu duumlzenle-me yer almaktadır Hacirckim ve savcıların goumlrevlerini kanun ve diğer mevzuata (hacirckimler iccedilin idari nite-likteki genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıkla-rını denetleme goumlrevlerinden dolayı veya goumlrevleri sırasında succedil işleyip işlemediklerini hacircl ve eylemle-rinin sıfat ve goumlrevleri icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve so-ruşturma işlemleri ilgili dairenin teklifi ve Hacirckimler ve Savcılar Kurulu Başkanının oluru ile Kurul muumlfet-tişlerine yaptırılır Soruşturma ve inceleme işlemleri hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak olandan daha kıdemli hacirckim veya savcı eliyle de yaptırılabilir

2010 değişikliğiyle mahkemelerin bağımsızlığı ve hacirckimlik teminatı ilkelerinin bir gereği olarak hakim ve savcıların goumlrevleriyle ilgili denetimi baş-latma yetkisi Adalet Bakanlığından alınarak Ha-kimler ve Savcılar Kuruluna verilmiş ve bu deneti-mi yapacak muumlfettişler de ldquoKurul muumlfettişirdquo olarak adlandırılmıştır Bu değişiklikle suumlrekli eleştiri ko-nusu bir husus duumlzeltilmiştir

Adalet hizmetleri ile savcıların idari goumlrevleri youmlnuumlnden denetimi ise Adalet Bakanlığınca yapılır Anayasanın 2010 değişikliğiyle yeniden duumlzenlenen 144rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoAdalet hizmetleri ile sav-cıların idari goumlrevleri youmlnuumlnden Adalet Bakanlığınca denetimi adalet muumlfettişleri ile hacirckim ve savcı mes-leğinden olan iccedil denetccedililer araştırma inceleme ve so-ruşturma işlemleri ise adalet muumlfettişleri eliyle yapılırrdquo

Anayasanın ilk duumlzenlemesinde Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun kararları tuumlmuumlyle yargı de-netimi dışında tutulmuştu 2010 değişikliğiyle Kurulun meslekten ccedilıkarma cezasına ilişkin ka-rarlarına karşı yargı yolu accedilılmıştır (m159 f10)

Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun yalnızca meslekten ccedilıkarma cezasına ilişkin kararlarına karşı yargı yolu accedilıktır

dikkat

BAŞKAN VE TABİIcirc UumlYE DIŞINDAKİ HSK UumlYELERİNİNBELİRLENMESİ

Cumhurbaşkanı

UumlCcedil UumlYE Birinci sınıf olupbirinci sınıfa ayrılmayıgerektiren nitelikleriyitirmemiş adlicirc yargıhacirckim ve savcılarıarasından

BİR UumlYE Birinci sınıf olupbirinci sınıfa ayrılmayıgerektiren nitelikleriyitirmemiş idaricirc yargıhacirckim ve savcılarıarasından

UumlCcedil UumlYE Yargıtayuumlyeleri arasından

BİR UumlYE Danıştayuumlyeleri arasından

UumlCcedil UumlYE En az bir oumlğretimuumlyesi ve en az bir avukatolmak şartıyla hukukdallarında goumlrev yapanoumlğretim uumlyeleri ileavukatlar arasından

Şekil 71

Yargı

YARGI DUumlZENİ VE YUumlKSEK YARGI ORGANLARI

Yargı fonksiyonunun yerine getirilmesi yargı organına aittir Anayasaya goumlre yargı yetkisi Tuumlrk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır (m9)

Anayasa kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemek iccedilin Anayasa Mahkemesini temyiz mercii olarak idari yargı alanında Danıştayı adli yargı alanında Yargıtayı mahkemeler arasındaki goumlrev ve yetki uyuşmazlıklarını ccediloumlzmek iccedilin Uyuş-mazlık Mahkemesini idarenin mali denetimi ala-nında goumlrev yapmak uumlzere Sayıştayı ve seccedilim uyuş-mazlıklarını kesin karara bağlamak uumlzere Yuumlksek Seccedilim Kurulunu oumlngoumlrmuumlş bulunmaktadır

1982 Anayasası ile getirilen askericirc mahkemeler ise 2017 değişikliğiyle kaldırılmış bulunmaktadır Bundan boumlyle askeri uyuşmazlıklar da genel mah-kemelerce goumlruumllecektir Anayasanın 2017 değişikli-ğiyle getirilen huumlkmuumlne goumlre ldquoDisiplin mahkeme-leri dışında askericirc mahkemeler kurulamaz Ancak savaş halinde asker kişilerin goumlrevleriyle ilgili ola-rak işledikleri succedillara ait davalara bakmakla goumlrevli askericirc mahkemeler kurulabilirrdquo

Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesi

Kanunların Cumhurbaşkanlığı kararnameleri-nin ve bazı parlamento kararlarının anayasaya uy-

gunluğunun denetlenmesi anlamına gelen anayasa yargısı alanında goumlrevli olan mahkeme Anayasa Mahkemesidir Anayasa yargısı ve Anayasa Mahke-mesi aşağıda geniş olarak incelenecektir

Adli Yargı ve Adli Yargı OrganlarıAdli yargı Geniş bir uygulama alanına sahip

olan adli yargı hukuk ve ceza yargısından oluş-maktadır Diğer yargı kollarının goumlrevine girmeyen davalara adli yargıda bakılır Hukuk yargısının ko-nusu hukuk mahkemelerinin oumlzel hukuk alanın-daki faaliyetleridir Ceza yargısının konusu ise succedil oluşturan fiillerin cezalandırılmasıdır

Hukuk mahkemeleri ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrılan adli mahkemelerin teşkilacirctı 2692004 tarih ve 5235 sayılı Adli Yargı İlk De-rece Mahkemeleri ile Boumllge Adliye Mahkemeleri-nin Kuruluş Goumlrev ve Yetkileri Hakkında Kanun ile yeniden duumlzenlenmiştir Adli yargı teşkilacirctı uumlccedil dereceli olup hukuk ve ceza mahkemeleri boumllge adliye mahkemeleri ile Yargıtayrsquodan oluşmaktadır

İlk Derece MahkemeleriAdli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Boumllge

Adliye Mahkemelerinin Kuruluş Goumlrev ve Yet-kileri Hakkında Kanuna goumlre adli yargı ilk dere-ce mahkemeleri hukuk ve ceza mahkemeleridir (m2)

Hacirckimler ve Savcılar Kuru-lunun kararlarına karşı yar-gı yoluna gidilebilir mi

2010 Anayasa değişiklikle-rinden oumlnce Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun kararla-rının yargısal denetimini ile bu değişiklikten sonra Kurul kararlarının yargısal deneti-mi konusunu karşılaştırın

Yargı bağımsızlığı ve ta-rafsızlığını arkadaşlarınıza anlatın

2 Anayasarsquoda yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığı ile ilgili olarak yer alan kuralları sıralayabilme

Hukuk mahkemeleri sulh hukuk ve asliye hu-kuk mahkemeleri ile oumlzel kanunlarla kurulan di-ğer hukuk mahkemeleridir (m4) Belirli kişiler arasında ccedilıkan uyuşmazlıklara veya belli konularla ilgili uyuşmazlıklara bakan mahkemelere oumlzel mah-kemeler denir Oumlrneğin iş mahkemeleri kadastro mahkemeleri tuumlketici mahkemeleri gibi

Ceza mahkemeleri sulh ceza hakimliği asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleri ile oumlzel kanunlarla kurulan diğer ceza mahkemeleridir (m8)

İkinci Derece Mahkemeleri Boumllge Adliye Mahkemeleri

Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Boumllge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş Goumlrev ve Yetki-leri Hakkında Kanuna goumlre adli yargı ikinci derece mahkemeleri boumllge adliye mahkemeleridir (m3) Boumllge adliye mahkemeleri boumllgelerin coğrafi du-rumları ve iş yoğunluğu goumlz oumlnuumlnde tutularak be-lirlenen yerlerde Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun olumlu goumlruumlşuuml alınarak Adalet Bakanlığınca kuru-lur Boumllge adliye mahkemelerinin yargı ccedilevrelerinin belirlenmesine değiştirilmesine veya bu mahke-melerin kaldırılmasına Adalet Bakanlığının oumlne-risi uumlzerine Hacirckimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir (m25) Hukuk Muhakemeleri Kanunu (m 3411) ve Ceza Muhakemesi Kanununa (m272) goumlre ilk derece mahkemelerinden verilen nihaicirc ka-rarlara karşı istinaf yoluna (boumllge adliye mahkeme-sine) başvurulabilir

Uumlccediluumlncuuml Derece Mahkemesi YargıtayAdli yargı alanında en uumlst mahkeme Yargıtaydır

Yargıtay adlicircye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı nihai ka-rarları ve huumlkuumlmleri son merci olarak inceleyip ka-rara bağlar Ayrıca kanunla belirtilen davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (AYm1541) Bunun dışında Yargıtay uumllkede adli yargı alanında iccediltihat birliğini sağlamakla goumlrevli uumlst mahkemedir

Hukuk Muhakemeleri Kanunursquona goumlre (m 3611) boumllge adliye mahkemesi hukuk dairelerin-den verilen temyizi kabil nihai kararlar ile hakem kararlarının iptali talebi uumlzerine verilen kararlara kar-şı temyiz yoluna başvurulabilir Ceza Muhakemesi Kanunursquona goumlre de boumllge adliye mahkemesi ceza dairelerinin bozma dışında kalan huumlkuumlmleri tem-yiz edilebilir (m286) Boumllge adliye mahkemelerinin

temyiz edilemeyecek (kesin) kararları ise yine bu Kanunlarda sayılmış bulunmaktadır

Yargıtay uumlyeleri birinci sınıfa ayrılmış adli yargı hacirckim ve Cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sa-yılanlar arasından Hacirckimler ve Savcılar Kurulunca uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu ile gizli oyla seccedili-lirler (AYm1542) Yargıtayrsquoın teşkilacirctı Yargıtay Kanunu ile duumlzenlenmiştir

İdaricirc Yargı ve İdaricirc Yargı Organlarıİdari yargı idari mercilerin idare hukuku ala-

nındaki faaliyetlerinden kaynaklanan uyuşmaz-lıkların ccediloumlzuumlmlenmesini konu alan yargı yoludur İdaricirc yargının kapsamına devletin merkez ve taşra teşkilatına mensup organları ile belediyeler gibi kamu kuruluşlarının idare hukuku ccedilerccedilevesindeki işlem ve eylemlerinden doğan uyuşmazlıkların gouml-ruumllmesi girer

1982 yılında idari yargı ve vergi yargısı alanın-da koumlkluuml duumlzenlemeler yapılmış ve yeni bir yargı sistemi kurulmuştur Bu tarihten oumlnce idari yargı ve vergi yargısı mercileri yargı goumlrevinden ziyade idari goumlrevleri yuumlruumltmekle goumlrevli organlar olarak ccedilalışmaktaydılar 1982 yılında ccedilıkarılan yeni ka-nunlarla idare mahkemeleri vergi mahkemeleri ve boumllge idare mahkemeleri kurulmuştur Bunun yanı sıra bu yargı organlarının yargılama usullerini ve ccedilalışma youmlntemlerini belirlemek uumlzere İdaricirc Yargı-lama Usuluuml Kanunu ccedilıkarılmıştır Bu kanun idari yargı ile beraber vergi yargısına ilişkin usul kuralla-rını da ihtiva eden genel bir kanundur 2014 yılın-da yapılan duumlzenlemelerle Boumllge İdare Mahkeme-leri istinaf mahkemelerine doumlnuumlştuumlruumllmuumlş kanun yolları da buna goumlre yeniden duumlzenlenmiştir

İlk Derece Mahkemeleri(1) İdare Mahkemeleri 1982 yılında ccedilıkarılan

2576 sayılı Boumllge İdare Mahkemeleri İdare Mah-kemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Goumlrevleri Hakkında Kanun ile idare mahkemeleri kurulması oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

İdare mahkemeleri genel idari yargı alanında ilk derece mahkemeleri olup kanunlarla başka yargı yerlerinin goumlrev alanına bırakılmayan yani

Yargıtay uumlyeleri Hacirckimler ve Savcılar Ku-rulunca seccedililir

Yargı

vergi mahkemelerinin goumlrevine girmeyen davalar ile ilk derece mahkemesi olarak Danıştayda ccediloumlzuumlmlenecek olanlar dışındaki iptal davalarını tam yargı davalarını genel hizmetlerden birinin yuumlruumltuumllmesi iccedilin yapılan idari soumlzleşmelerden dolayı taraflar arasında ccedilıkan uyuşmazlıklara ilişkin davaları ve kanunlarla verilen diğer işleri ccediloumlzuumlmler (BİMVMK m5)

(2) Vergi MahkemeleriVergi mahkemeleri vergi uyuşmazlıklarında ilk

derece mahkemesi olarak goumlrev yapan yargı organ-larıdır Vergi mahkemelerinin goumlrevleri genel buumlt-ccedileye il oumlzel idareleri belediye ve koumlylere ait vergi resim ve harccedillarla benzeri mali yuumlkuumlmler ve bun-lara ilişkin zam ve cezalar ile tarife uyuşmazlıkları ve bu konularda Amme Alacaklarının Tahsil Usu-luuml Hakkında Kanunrsquoun uygulanmasından doğan uyuşmazlıkları ccediloumlzmek ve diğer kanunlarla verilen goumlrevleri yerine getirmektir (BİMVMKm6)

Uumlst Derece Mahkemeleri(1) Boumllge İdare Mahkemeleri boumllge idare mah-

kemeleri idare ve vergi mahkemelerinin kararla-rına karşı yapılacak istinaf başvurularını inceleyip karara bağlamak ve yargı ccedilevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında ccedilıkan goumlrev ve yetki uyuş-mazlıklarını kesin karara bağlamakla goumlrevli mah-kemelerdir Boumllge idare mahkemeleri ilk defa 1982 yılında ccedilıkarılan 2576 sayılı Boumllge İdare Mahkeme-leri İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Goumlrevleri Hakkında Kanunrsquola kurul-muş daha sonra da bu Kanunrsquoda 2014 yılında ya-pılan değişiklikle istinaf mahkemelerine doumlnuumlştuuml-ruumllmuumlştuumlr

(2) Danıştayİdaricirc yargı ve vergi yargısında temyiz mercii

olan Danıştay Anayasa (m155) ile goumlrevlendiril-miş bulunan bir yuumlksek mahkeme danışma ve in-celeme organıdır

Danıştay ilk derece mahkemesi olarak Danış-tay Kanunursquonda (m24) goumlsterilen alanlarda accedilılan iptal (oumlrneğin Cumhurbaşkanı kararları) ve tam yargı davalarını doğrudan doğruya karara bağlar Danıştay temyiz mercii olarak da Danıştay dava dairelerinin nihai kararları ile boumllge idare mah-kemelerinin 2577 sayılı İdari Yargılama Usuluuml Kanunursquonun 46rsquoncı maddesinde sayılan kararlarını inceleyerek ccediloumlzuumlmler

Danıştay İdaricirc Dava Daireleri Genel Kurulu ida-re mahkemelerince verilen ısrar kararlarını ve idari dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak veri-len kararlarını temyizen inceler Danıştay Vergi Dava Daireleri Kurulu da vergi mahkemelerinden verilen ısrar kararlarını ve vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararlarını temyizen ince-ler (Danıştay Kanunu m38) Danıştay dava dairele-rinin nihai kararları ile boumllge idare mahkemelerinin kanunda sayılan bazı davalar hakkında verdikleri ka-rarlar başka kanunlarda aksine huumlkuumlm bulunsa dahi Danıştayda temyiz edilebilir (İYUK m46)

Danıştay uumlyelerinin doumlrtte uumlccediluuml birinci sınıf idari yargı hacirckim ve savcıları ile bu meslekten sa-yılanlar arasından Hacirckimler ve Savcılar Kurulu doumlrtte biri nitelikleri kanunda belirtilen goumlrev-liler arasından Cumhurbaşkanı tarafından seccedililir (AYm1553)

Uyuşmazlık MahkemesiAnayasarsquoya goumlre (m158) Uyuşmazlık Mahkemesi

adlicirc ve idari yargı mercileri arasındaki goumlrev ve huumlkuumlm uyuşmazlıklarını kesin olarak ccediloumlzuumlmlemeye yetkilidir

Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu uumlyelerinin nitelikleri ve seccedilimleri ile işleyişi 1261979 tarih ve 2247 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Kanun ile duumlzenlenmiştir Bu Mahemenin başkanlığını Anayasa Mahkemesince kendi uumlyeleri arasından goumlrevlendirilen uumlye yapar

Diğer mahkemelerle Anayasa Mahkemesi ara-sındaki goumlrev uyuşmazlıklarında Anayasa Mahke-mesinin kararı esas alınır (AYm 1583)

SayıştayAnayasarsquonın 160rsquoıncı maddesinde duumlzenlenen

Sayıştay biri idari diğeri yargısal olmak uumlzere iki goumlrevi vardır

Sayıştay idari goumlrevi genel ve katma buumltccedileli dai-relerin buumltuumln gelir ve giderleri ile mallarını Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi adına incelemek ve denetle-mektir Sayıştay bu goumlrevini yaparken idari bir or-gan durumundadır

Danıştay uumlyelerinin doumlrtte uumlccediluuml Hacirckimler ve Savcılar Kurulu doumlrtte biri Cumhur-başkanı tarafından seccedililir

Sayıştayrsquoın yargısal goumlrevi ise genel ve katma buumlt-ccedileli dairelerin buumltuumln gelir ve giderleriyle ilgili sorum-luların hesap ve işlemlerini kesin huumlkme bağlamak-tır Sayıştayrsquoın bu kararları hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren onbeş guumln iccedilinde karar duumlzeltme yoluna başvurabilirler Bu kararlar aleyhi-ne idari yargı yoluna başvurulamaz Sayıştay bu gouml-revini yerine getirirken mahkeme statuumlsuumlndedir

Vergi benzeri mali yuumlkuumlmluumlluumlkler ve oumldevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda Danıştay kararları esas alınır

Sayıştayrsquoın kuruluşu işleyişi denetim usulleri mensuplarının nitelikleri atanmaları oumldev ve yetki-leri 6085 sayılı Sayıştay Kanunu ile duumlzenlenmiştir

Seccedilim Yargısı ve Yuumlksek Seccedilim Kurulu

Seccedilimlerin youmlnetim ve denetimi ile goumlrevlendi-rilen (AYm79) Yuumlksek Seccedilim Kurulu her ne ka-

dar Anayasanın ldquoYuumlksek Mahkemelerrdquo boumlluumlmuumlnde duumlzenlenmemişse de seccedilimlerle ilgili olarak sadece idari değil yargısal nitelikte de goumlrevlere sahiptir

Anayasarsquonın 79rsquouncu maddesine goumlre Seccedilimle-rin başlamasından bitimine kadar seccedilimin duumlzen iccedilinde youmlnetimi ve duumlruumlstluumlğuuml ile ilgili buumltuumln iş-lemleri yapma ve yaptırma seccedilim suumlresince ve se-ccedilimden sonra seccedilim konularıyla ilgili buumltuumln yolsuz-lukları şikacircyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeleri-nin seccedilim tutanaklarını ve Cumhurbaşkanlığı seccedili-mi tutanaklarını kabul etme goumlrevi Yuumlksek Seccedilim Kurulunundur Yuumlksek Seccedilim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz

Yuumlksek Seccedilim Kurulunun seccedilim uyuşmazlık-larının kesin karara bağlama goumlrevi yargısal bir faaliyettir Ayrıca il ve ilccedile seccedilim kurulları da il ve ilccedile duumlzeyinde seccedilim uyuşmazlıklarını ccediloumlzuumlm-leyen alt derece seccedilim yargısı organları durumun-dadırlar

Danıştay ve Yargıtay uumlyele-rini kim seccediler

Yuumlksek Mahkemelerin uumlye-lerinin seccedilimini Cumhur-başkanın goumlrev yetki ve sorumluluğu konularıyla birlikte değerlendirin

Yargı duumlzenini genel hatla-rıyla arkadaşlarınıza anlatın

3 Yuumlksek yargı organlarını sıralayabilme

ANAYASA YARGISI

Anayasa Yargısı Kavramı ve Anayasa Yargısının GelişimiGeniş anlamda anayasa yargısı anayasaya uygunluğu sağlamak amacına youmlnelik her tuumlrluuml yargı işlemini

veya anayasal sorunların yargısal usullerle ccediloumlzuumlmlenmesi suumlrecini ifade eder Dar anlamda anayasa yargısı ise kanunların ve diğer bazı yasama işlemlerinin anayasaya uygunluğunun yargı organları tarafından denet-lenmesi anlamına gelir

Anayasa yargısının ortaya ccedilıkışı ve bir muumlessese olarak kabuluuml oldukccedila yeni sayılabilecek bir olgudur İlk olarak Amerika Birleşik Devletlerinde devletin federal yapıya sahip olmasından kaynaklanan sebeplerle ortaya ccedilıkmış daha sonraları ise insan hak ve huumlrriyetlerinin yasama organına karşı korunması duumlşuumlncesi anayasa yargısının temel amacı olmuştur Avruparsquoda ise İkinci Duumlnya Savaşı sonrasında geccedilmişte yaşanan acı tecruumlbelerin bir sonucu olarak insan hak ve huumlrriyetlerinin etkin bir şekilde korunması zorunluluğu

Yargı

kabul edilmiş bu da anayasa yargısını guumlndeme getirmiştir Anayasa yargısının giderek yaygınlık kazanmış olmasının sebeplerini Kıta Avrupasırsquonda demokrasi anlayışının gelişme goumlstererek farklı bir iccedilerik kazanması kuvvetler ayrılığı kavramındaki gelişmeler anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml ve hukuk devleti ilkesinin yerleşmesi ve en oumlnemli olarak da insan haklarının yasama organı karşısında korunması olarak sayabiliriz

Parlamentonun egemenliği ya da uumlstuumlnluumlğuuml il-kesine dayalı ccediloğunlukccedilu demokrasi anlayışında anayasa yargısına yer verilmemektedir Ccediluumlnkuuml parlamentonun egemenliği anlayışında parlamen-to hukuken sınırsızdır ve yasama işlemlerinin ba-ğımsız yargı organlarınca denetlenmesi soumlz konusu değildir Bu anlayışa goumlre seccedilimle oluşan ve siyasal bir organ olan parlamento uumlzerinde yargı organla-rı vesayet kuramaz Zira yasama organı egemen-lik yetkisini kullanan yegacircne organdır Ccediloğulcu demokrasi anlayışında ise anayasanın uumlstuumlnluumlğuuml ve bunu sağlamak uumlzere de katı anayasa ve kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi sistemi geccedilerlidir (Oumlzbudun 1993 158)

Anayasa yargısını kabul etmeyen uumllkeler arasında İngiltere Yeni Zelanda İsrail Belccedilika Finlandiya Luumlksemburg Hollanda ve İsviccedilre sayılabilir (Lijp-hart 1996 129 Tablo 112) Bilindiği gibi bu uumll-kelerin bazıları başta İngiltere olmak uumlzere anayasa yargısının oumln-şartlarından olan yazılı ve katı anaya-salara da sahip değildirler

Parlamentonun egemenliği anlayışı karşısında anayasa yargısının gelişmesi anayasanın yasama yetkisini halkı temsil eden parlamentoya anaya-saya uygun olarak yerine getirmesi şartıyla verdi-ği ldquokanunların ancak anayasaya saygı iccedilerisinde genel iradeyi ifade edeceğirdquo duumlşuumlncesi ile muumlmkuumln olmuştur (Vedel 1993 70) Anayasa yargısının meşruiyeti onun demokratik sistemi ve insan haklarını koruma işlevinden kaynaklanır

Kanunların anayasaya uygunluğunun sağlanma-sı bakımından anayasa yargısı dışında bir youmlntem ise siyasal denetim usuluumlduumlr Anayasa yargısını benimseyen uumllkelerde de kullanılabilen bir usul ol-makla birlikte parlamentonun egemenliği anlayışı-nın geccedilerli olduğu ccediloğunlukccedilu demokrasi modeline daha uygun duumlşen siyasal denetimde devlet başka-nına kanunlar uumlzerinde veto yetkisi vermek ikinci meclislere yasama meclisi komisyonları ya da siyasal organlarca seccedililmiş oumlzel bir kurula anayasaya uygun-

luğu inceleme yetkisi tanımak gibi usuller kullanıla-bilmektedir (Teziccedil 1996 72-175 Oumlzccedilelik 1984 177-180) Ancak siyasal denetimin kişi haklarının korunmasında yeterli bir guumlvence sağlamaması anayasa yargısının yaygınlık ve uumlstuumlnluumlk kazanması-na yol accedilmıştır (Teziccedil 1996 176-177) Tuumlrkiyersquode kanunların anayasaya uygunluğunun siyasal deneti-mi 1876 ve 1924 Anayasaları tarafından benimsen-miştir Ayrıca 1961 ve 1982 Anayasalarının anaya-sa yargısı ile birlikte bazı siyasal denetim usullerine de yer vermiş olduğunu goumlrmekteyiz

Anayasa yargısının kabul edilmesi hacirclinde de-netimi yapan yargı organının niteliği (genel mah-kemeler - oumlzel mahkeme) konunun mahkemeye goumltuumlruumlluumlş biccedilimi (soyut norm denetimi-somut norm denetimi veya iptal davası-itiraz yolu) ve mahkeme kararlarının kapsam ve sonuccedilları (herkes iccedilin -ergaomnes- iptal ve yalnız tarafları bağlayıcı -interpartes- karar) bakımından bazı farklı tercihler bulunmaktadır (Oumlzbudun 1998 342) Ancak bu farklı youmlntemlerden bazılarının birlikte kabul edil-mesi de muumlmkuumlnduumlr

Demokratik uumllkelerin buumlyuumlk ccediloğunluğunda ka-nunların anayasaya uygunluğunun yargısal deneti-mi kabul edilmiştir

Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi denetimi yapan yargı organı bakımından merkezileşmiş (oumlzel mahkeme sistemi) ve merke-zileşmemiş (genel mahkemelerin yetkili olması) yargısal denetim olarak ikiye ayrılmaktadır Merke-zileşmiş modelde anayasaya uygunluğun denetimi yetkisi kural olarak bu amaccedilla kurulmuş oumlzel bir mahkemeye (anayasa mahkemesi) ya da uumllkenin en yuumlksek yargı organına verilmektedir Anayasa yargı-sının benimsendiği uumllkelerin buumlyuumlk ccediloğunluğunda merkezileşmiş sistem tercih edilmiştir Merkezileş-memiş modelde ise kanunların anayasaya uygun-luğunun denetlenmesi iccedilin oumlzel bir mahkeme ku-rulmayıp bu yetki genel mahkemeler tarafından kullanılmaktadır (Oumlzbudun 1993 159-160)

Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi denetimin yapıldığı zamana goumlre ise oumlnleyici denetim ve duumlzeltici (bastırıcı) denetim şek-linde ikiye ayrılmaktadır Anayasa yargısında bu iki yoldan genellikle birisi tercih edilmekle birlikte ikisinin ccedileşitli şekillerde birleştirildiği de goumlruumll-mektedir (Oumlzbudun 1993 160-161 Kaboğlu 1994 41)

Anayasaya uygunluk denetiminin denetlene-cek normun henuumlz yuumlruumlrluumlğe girmesinden oumlnce yapıldığı oumlnleyici denetim youmlntemi tipik olarak Fransarsquoda uygulanmakta olup fazlaca yaygın değil-dir (Kaboğlu 1994 41-43 Oumlzbudun 1993 160) Bir normun yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra denet-lenmesi ise duumlzeltici ya da bastırıcı denetim youmlnte-mi olarak adlandırılmaktadır

Anayasaya aykırılığın mahkemeye intikal etti-rilmesi bakımından soyut norm denetimi somut norm denetimi ve anayasa şikayeti youmlntemleri bu-lunmaktadır Bu tercihler de ayrı ayrı ya da bir arada benimsenebilmektedir Anayasaya aykırılık iddiası ve denetiminin herhangi bir dava ile ilgi-li olmaksızın yani uyuşmazlık ccedilıkmadan yapıldığı soyut norm denetimi (iptal davası yolu) Avusturya Almanya İtalya Fransa Tuumlrkiye İspanya Portekiz Belccedilika Polonya ve Romanyarsquoda uygulanmaktadır (Kaboğlu 1994 50-57 Teziccedil 1996 201-204) Bir mahkemede goumlruumllmekte olan bir uyuşmazlığa uygulanacak olan bir kanun huumlkmuumlnuumln anayasa-ya uygun olup olmadığı sorununun ortaya ccedilıkması hacirclinde yapılan somut norm denetimi (itiraz yolu) aynı zamanda soyut norm denetimine de yer ve-ren Avusturya İtalya Portekiz Tuumlrkiye tarafından benimsenmiş olup ABDrsquode uygulanan youmlntem de budur (Teziccedil 1996 195-201) Kişilerin anayasal guumlvenceye sahip hak ve huumlrriyetlerinin anayasa ve kanunlarda oumlngoumlruumllen usullerle korunmasını sağla-yan hakları ihlal edilen kişilerce belli şartlar ccedilerccedile-vesinde kullanılabilen ve sadece kanuna karşı değil genellikle buumltuumln kamusal işlemlere karşı anayasa mahkemesinde accedilılabilen bir dava olarak anayasa şikayeti başka bir ifadeyle bireysel başvuru uumlzerine denetim youmlntemi ise başta Almanya olmak uumlzere Avusturya İspanya Portekiz Macaristan ve Polon-ya gibi uumllkelerde kabul edilmiştir (Kaboğlu 1994 62-65) Kişisel başvuru 2010 Anayasa değişikliği ile Tuumlrkiyersquode de kabul edilmiştir

Anayasa yargısı bakımından ortaya ccedilıkan diğer bazı tercihler ise anayasaya uygunluk denetiminin konusuna giren normlar ve işlemler uygunluk de-netiminin kapsam ve sonuccedilları uygunluk deneti-minde ldquooumllccediluuml normlarrdquo (referans normlar) ve ana-yasa mahkemelerine tanınacak işlevler bakımından soumlz konusu olabilmektedir (Kaboğlu 1994 65-131 Teziccedil 1996 178-195 204-214)

Tuumlrkiyersquode Anayasa yargısına ilk olarak 1961 Anayasasırsquonda yer verildiğini goumlrmekteyiz Bu douml-neme kadar 1876 ve 1924 Anayasalarında yasama

organının kanunlarının bir yargı organı tarafından denetlenmesi fikri kabul edilmemiştir

1961 Anayasası ile oumlngoumlruumllen Anayasa Mahke-mesine Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisince kabul edilerek Resmicirc Gazetersquode yayımlanan kanunların ve TBMM iccediltuumlzuumlklerinin Anayasaya uygunluğunu denetleme yetkisi verilmiştir Bu doumlnemde Anayasa Mahkemesinin Anayasarsquoda belirtilmeksizin Ana-yasa değişikliklerini de esastan denetlemesi uumlzeri-ne 1971 yılında Anayasada yapılan bir değişiklikle Mahkemenin Anayasa değişikliklerini sadece şekil bakımından denetleyebileceği huumlkmuuml getirildi Ancak Anayasa Mahkemesi daha sonra da şekil de-netimi yaptığı iddiasıyla Anayasa değişikliklerini gerccedilekte esas bakımından denetlemeye devam etti

1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquonın anaya-sa yargısına ilişkin duumlzenlemelerini buumlyuumlk oumllccediluumlde aynen kabul etmiş ancak Anayasa Mahkemesinin yukarıda accedilıklandığı gibi yetkilerini aşması sebe-biyle bazı konularda sınırlamalar getirmiştir Bu sınırlardan en oumlnemlisi Anayasa Mahkemesinin Anayasa değişikliklerini sadece Anayasada belirti-len bazı şeklicirc sebeplerle denetleyebileceğinin belir-tilmesi ve bu konuda esastan denetlemenin kesin-likle yasaklanmış olmasıdır

Anayasa Mahkemesi

Anayasa Mahkemesinin Statuumlsuuml ve Kuruluşu

1982 Anayasasırsquonın duumlzenlemesine goumlre Ana-yasa Mahkemesi kanunların Anayasaya uygunlu-ğunu denetlemekle goumlrevli ldquooumlzel bir mahkemerdquo statuumlsuumlndedir

1982 Anayasasırsquonın ilk duumlzenlemesinde Ana-yasa Mahkemesi on bir asıl ve doumlrt yedek uumlyeden oluşmakta iken 2010 değişikliğiyle yedek uumlyelik kaldırılmış uumlye sayısı onyedi olarak belirlenmiş emeklilik yaşına kadar olan goumlrev suumlresi on iki yıl olarak kısaltılmış Mahkemenin yapısı ve uumlye-lerin seccedililmesi youmlnteminde de bazı değişiklikler yapılmıştır 2017 değişikliği ile de askeri yuumlksek mahkemelerin kaldırılması ve bu mahkemelerden uumlye seccedililmesine son verilmesi nedeniyle Anayasa Mahkemesinin uumlye sayısı onbeşe duumlşuumlruumllmuumlştuumlr Ancak askeri mahkemelerden seccedililen uumlyelerin gouml-revlerinin sona ereceği tarihe kadar uumlyeliklerinin devam etmesi oumlngoumlruumllmuumlştuumlr

Yargı

Anayasarsquonın 146rsquoncı maddesine goumlre Anayasa Mahkemesi onbeş uumlyeden kurulur Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi iki uumlyeyi Sayış-

tay Genel Kurulunun kendi başkan ve uumlyeleri ara-sından her boş yer iccedilin goumlsterecekleri uumlccediler aday iccedilinden bir uumlyeyi ise baro başkanlarının serbest avukatlar arasından goumlsterecekleri uumlccedil aday iccedilinden yapacağı gizli oylamayla seccediler Tuumlrkiye Buumlyuumlk Mil-let Meclisinde yapılacak bu seccedilimde her boş uumlyelik iccedilin ilk oylamada uumlye tam sayısının uumlccedilte iki ve ikin-ci oylamada uumlye tam sayısının salt ccediloğunluğu ara-nır İkinci oylamada salt ccediloğunluk sağlanamazsa bu oylamada en ccedilok oy alan iki aday iccedilin uumlccediluumlncuuml oylama yapılır uumlccediluumlncuuml oylamada en fazla oy alan aday uumlye seccedililmiş olur

Cumhurbaşkanı uumlccedil uumlyeyi Yargıtay iki uumlyeyi Danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve uumlye-leri arasından her boş yer iccedilin goumlsterecekleri uumlccediler aday iccedilinden en az ikisi hukukccedilu olmak uumlzere uumlccedil uumlyeyi Yuumlksekoumlğretim Kurulunun kendi uumlyesi ol-mayan yuumlksekoumlğretim kurumlarının hukuk iktisat ve siyasal bilimler dallarında goumlrev yapan oumlğretim uumlyeleri arasından goumlstereceği uumlccediler aday iccedilinden

doumlrt uumlyeyi uumlst kademe youmlneticileri serbest avukat-lar birinci sınıf hacirckim ve savcılar ile en az beş yıl raportoumlrluumlk yapmış Anayasa Mahkemesi raportoumlr-leri arasından seccediler

Yargıtay Danıştay ve Sayıştay genel kurulları ile Yuumlksekoumlğretim Kurulundan Anayasa Mahke-mesi uumlyeliğine aday goumlstermek iccedilin yapılacak se-ccedilimlerde her boş uumlyelik iccedilin en fazla oy alan uumlccedil kişi aday goumlsterilmiş sayılır Baro başkanlarının serbest avukatlar arasından goumlsterecekleri uumlccedil aday iccedilin yapılacak seccedilimde en fazla oy alan uumlccedil kişi aday goumlsterilmiş sayılır

Anayasa Mahkemesine uumlye seccedililebilmek iccedilin kırk beş yaşın doldurulmuş olması kaydıyla yuumlk-sekoumlğretim kurumları oumlğretim uumlyelerinin profesoumlr

On beş uumlyeden oluşan Anayasa Mahkemesirsquonin uumlccedil uumlyesi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi on iki uumlyesi ise Cumhur-başkanı tarafından seccedililir

ANAYASA MAHKEMESİ UumlYELERİNİN BELİRLENMESİ

TBMM(Goumlsterilen Adaylar

Arasından Seccediler)

BİR UumlYE BaroBaşkanlarınca

CUMHURBAŞKANI(Goumlsterilen Adaylar

ArasındanDoğrudanSeccediler)

UumlCcedil UumlYE YargıtayGenel Kurulunca

İKİ UumlYE DanıştayGenel Kurulunca

UumlCcedil UumlYE YuumlksekoumlğretimKurulunca

İKİ UumlYE Sayıştay GenelKurulunca

DOumlRT UumlYE AdayGoumlsterme SuumlreciOlmadan

Şekil 72

veya doccedilent unvanını kazanmış avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış uumlst kademe youmlne-ticilerinin yuumlksekoumlğrenim goumlrmuumlş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen ccedilalışmış birinci sınıf hacirckim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl ccedila-lışmış olması şarttır

Anayasanın ilk duumlzenlemesinde Anayasa Mah-kemesi uumlyelerinin emeklilik yaşına kadar ccedilalışması oumlngoumlruumllmuumlş iken 2010 değişikliğiyle goumlrev suumlresi on iki yıla duumlşuumlruumllmuumlştuumlr Ancak uumlyelerin bu suumlre dolmadan emeklilik yaşı olan altmış beş yaşı dol-durmaları hacirclinde goumlrevleri sona erer ve emekliye ayrılırlar (AYm147f1)

Anayasa Mahkemesi uumlyelerinin hangi organ ta-rafından seccedililmesinin daha uygun olacağı sorunu uumlzerinde farklı goumlruumlşlerin bulunduğu oldukccedila tar-tışmalı bir konudur Anayasa mahkemesi uumlyeleri-nin belirlenmesi konusunda genel olarak uumlyelerin yasama organınca seccedililmesi veya seccedilme yetkisinin yasama yargı huumlkucircmet ve devlet başkanı arasında paylaştırılması gibi youmlntemler bulunmaktadır

Tuumlrkiyersquode Anayasa Mahkemesi uumlyelerinin be-lirlenmesi youmlntemi Avrupa uumllkelerinin ortak uygu-lamasından uzak ve demokratik olmayan bir nite-liğe sahiptir (Kaboğlu 1994 26-27) Her ne kadar 2010 değişikliğiyle uumlccedil uumlyenin Meclis tarafından se-ccedililmesi kabul edilmişse de Avrupa uumllkeleriyle kar-şılaştırıldığında bunun yeterli olduğunu soumlylemek muumlmkuumln değildir Bu nedenle Meclisin seccedileceği uumlye sayısı artırılmalıdır Oumlte yandan Anayasa Mahkemesine seccedililecek uumlye-lerde aranacak nitelikler demokratik uumllkelerdeki duumlzenlemelere paralel ola-rak yeniden belirlenmelidir

Anayasa Mahkemesinin Goumlrevleri1 Kanunların Cumhurbaşkanlığı kararna-

melerinin ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisi İccediltuumlzuumlğuumlnuumln Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetlemek Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından incelemek ve denetlemek (AYm1481) Kanun huumlkmuumlnde ka-rarnameler ise 2017 yılında Anayasada yapılan değişiklik ile yuumlruumlrluumlkten kaldı-rılmıştır Ancak Anayasa değişikliğinin yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte yuumlruumlrluumlkte bu-lunan kanun huumlkmuumlnde kararnameler yuumlruumlrluumlkten kaldırılmadıkccedila geccedilerliliği-

ni suumlrduumlruumlr Yuumlruumlrluumlkte bulunan kanun huumlkmuumlnde kararnameler hakkında somut norm denetimi yolunun işletilebilmesi muumlmkuumlnduumlr (AY Geccedilici madde 21F)

2 Bireysel başvuruları karara bağlamak (AYm148)

3 Cumhurbaşkanını Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Başkanını Cumhurbaşkanı yar-dımcılarını bakanları Anayasa Mahkeme-si Yargıtay Danıştay Başkan ve uumlyelerini Başsavcılarını Cumhuriyet Başsavcıvekili-ni Hakimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve uumlyelerini Genelkurmay Başkanı Kara Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutan-larını goumlrevleri ile ilgili succedillardan dolayı Yuumlce Divan (Ceza Mahkemesi) sıfatıyla yar-gılamak Cumhurbaşkanını goumlrevi ile ilgili succedilların yanı sıra kişisel succedillarından dolayı yargılamak (AY m105) Yuumlce Divanrsquoda sav-cılık goumlrevini Cumhuriyet Başsavcısı yapar Yuumlce Divanın kararları kesindir (AYm148)

2017 yılında Anayasarsquoda yapılan değişiklik-lerden oumlnce bakanlar kurulu uumlyeleri Askericirc Yargıtay ve Askericirc Yuumlksek İdare Mahkemesi başkan ve uumlyeleri başsavcıları ile Jandar-ma Genel Komutanı da goumlrevleriyle ilgili succedillar bakımından Yuumlce Divanrsquoda yargı-lanıyordu Bu nedenle birlikte yapılan ilk Cumhurbaşkanı ve milletvekili seccedilimi so-nucunda Cumhurbaşkanının goumlreve baş-ladığı tarihten oumlnce goumlrev yapmış Bakanlar Kurulu uumlyeleri goumlrevleriyle ilgili succedillardan dolayı Yuumlce Divanda yargılanırlar Kaldırı-lan Askericirc Yargıtay ve Askericirc Yuumlksek İdare Mahkemesi başkan ve uumlyeleri başsavcıları ile Jandarma Genel Komutanı 2742017 tarihinden oumlnce goumlrevleriyle ilgili işledikleri succedillardan dolayı Yuumlce Divanda yargılanırlar (6216 sayılı Kanun Geccedilici Madde 2)

4 Siyasi partilerin kapatılması davalarına bak-mak (AYm694)

5 Siyasi partilerin mali denetimini yapmak (AYm693)

6 Milletvekillerinin yasama dokunulmazlık-larının kaldırılmasına veya uumlyeliklerinin duumlştuumlğuumlne dair TBMM kararlarına karşı accedilılan iptal davalarına bakmak (AYm85)

Yargı

Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu

Denetime Tacircbi Normlar

KanunlarAnayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin birinci fıkra-

sına goumlre Anayasa Mahkemesi kanunların Anaya-saya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu de-netler Tuumlrk anayasa hukuku bakımından kanunun şeklicirc anlamda tanımlandığını daha oumlnce goumlrmuumlş-tuumlk Dolayısıyla anayasa yargısı bakımından da kanun ldquoşeklicirc anlamdardquo kanundur Oumlrneğin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi tarafından ccedilıkarılan kural işlem niteliğindeki kanunların yanı sıra kural iş-lem niteliğinde olmayan (oumlrneğin buumltccedile kanunları gibi) kanunlar da Anayasa Mahkemesinin deneti-mine tacircbidirler (Oumlzbudun 1998 350)

Anayasa DeğişiklikleriAnayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin birinci fık-

rasına goumlre Anayasa Mahkemesi ldquoAnayasa deği-şikliklerini sadece şekil bakımından inceler ve de-netlerrdquo Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından denetimi aşağıda ldquoAnayasanın değiştirilmesirdquo boumlluuml-muumlnde incelenecektir

Cumhurbaşkanlığı KararnameleriAnayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin birinci fıkra-

sına goumlre Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasaya şekil ve esas bakımın-dan uygunluğunu denetler Cumhurbaşkanlığı ka-rarnamelerinin denetimi daha oumlnce incelendiği iccedilin burada tekrar değinmiyoruz

TBMM İccediltuumlzuumlğuumlAnayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin birinci fık-

rasına goumlre Anayasa Mahkemesi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln Anayasaya şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetler İccediltuumlzuumlkle-rin denetimi de daha oumlnce incelendiği iccedilin burada tekrar değinmiyoruz

Denetim Dışında Tutulan Normlar

Milletlerarası AntlaşmalarAnayasarsquonın 90rsquoıncı maddesinin son fıkrasına

goumlre ldquousuluumlne goumlre yuumlruumlrluumlğe konulmuş Millet-lerarası antlaşmalar kanun huumlkmuumlndedir Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamazrdquo

Anayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin birinci fıkra-sına goumlre ldquoolağanuumlstuuml hacircllerde ve savaş hacircllerinde ccedilıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde dava accedilılamazrdquo

Parlamento KararlarıParlamento kararları TBMM İccediltuumlzuumlğuuml

(AYm1481) yasama dokunulmazlığının kaldı-rılması ve milletvekilliğinin duumlşuumlruumllmesi kararları (AYm85) hariccedil Anayasa Mahkemesinin dene-timine tacircbi değildir Ccediluumlnkuuml parlamento kararları vatandaşlara yuumlkuumlmluumlluumlk getirici nitelikte değildir Ancak kanun niteliğinde olan parlamento kararla-rının Anayasa Mahkemesince denetlendiğine daha oumlnce değinmiştik İstisnaicirc olarak denetim kapsamı-na alınan TBMM İccediltuumlzuumlğuuml ile dokunulmazlığın kaldırılması ve uumlyeliğin duumlşuumlruumllmesi kararlarının denetimi ise ilgili boumlluumlmlerde incelenmiştir

İnkılacircp KanunlarıAnayasanın İnkılap Kanunlarının korunması

başlığını taşıyan 174rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoAnaya-sanın hiccedilbir huumlkmuuml Tuumlrk toplumunu ccedilağdaş uy-garlık duumlzeyinin uumlstuumlne ccedilıkarma ve Tuumlrkiye Cum-huriyetinin lacirciklik niteliğini koruma amacı guumlden aşağıda goumlsterilen İnkılap Kanunlarının Anayasa-nın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yuumlruumlrluumlkte bulunan huumlkuumlmlerinin Anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamazrdquo

Anayasarsquonın 174rsquouumlncuuml maddesinde sayılan ka-nunlar şunlardır

1 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu

2 25 Teşrinisani 1341 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisası Hakkında Kanun3 30 Teşrinisani 1341 tarihli ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Tuumlrbelerin Seddine ve Tuumlrbedarlıklar

ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun4 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Tuumlrk Kanunu Medenisiyle Kabul Edilen Evlenme Akdinin

Evlendirme Memuru Oumlnuumlnde yapılacağına Dair Medeni Nikah Esası ile Aynı Kanunun 110rsquouncu Maddesi Huumlkmuuml

5 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel Erkamın kabuluuml Hakkında Kanun6 1 Teşrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayılı Tuumlrk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun7 26 Teşrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayılı Efendi Bey Paşa Gibi Lacirckap ve Unvanların Kaldırıldığına

Dair Kanun8 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun

Anayasaya Uygunluk Denetimi Şekilleri (Denetim Yolları)Anayasaya uygunluk denetimi iptal davası itiraz yolu ve bireysel başvuru olmak uumlzere uumlccedil şekilde ger-

ccedilekleşebilir

Soyut Norm Denetimi (İptal Davası)İptal davası (soyut norm denetimi) belirli organların kamu otoritelerinin veya kişilerin bir kanunun

aleyhine anayasaya aykırılık davası accedilması ile yetkili mahkemece yapılan anayasaya uygunluk denetimidir (Kıratlı 1966 28) İptal davasının genel korunma davası ve organ davası olmak uumlzere iki tuumlruuml vardır Genel korunma davası belli bir menfaat şartı aranmaksızın herhangi bir kanunun anayasaya aykırılığı iddiasıyla yetkili kılınan kişi veya organlarca accedilılabilen bir davadır Organ davası ise belirli organ ve kurumlar tarafından kendi varlık ve goumlrevlerini ilgilendiren alanlardaki kanunların anayasaya aykırılığı iddiasıyla accedilılan davadır

İptal davası doğrudan doğruya kişilerin menfaatlerinin korumasını değil anayasaya aykırı normların iptaline imkacircn hazırlayarak hukuk duumlzenini bu kurallardan arındırmayı ve anayasanın uumlstuumlnluumlğuumlnuuml gerccedilekleştirmeyi amaccedillayan bir dava tuumlruumlduumlr Bu nedenle iptal davasının kamusal bir amacı ve niteliği vardır

İptal Davası Accedilma YetkisiAnayasa iptal davası accedilabilme yetkisini herkese değil sadece belli makam kurum ve topluluklara tanı-

mış bunun yanı sıra bu davanın accedilılmasını bir takım şartlara bağlamıştır1982 Anayasası iptal davası olarak genel korunma davasını duumlzenlemiş organ davasına yer vermemiştir

Buna goumlre kanunların Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM İccediltuumlzuumlğuumlnuumln tamamının veya bazı huumlkuumlmlerinin Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde iptal davası accedilmaya yetkili kişi ve or-ganlar Cumhurbaşkanı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde en fazla uumlyeye sahip iki siyasi parti grubu ile TBMM uumlye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki uumlyeleri olarak sayılmıştır (m150) Kanunların ve anayasa de-ğişikliklerinin şekil bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla iptal davası accedilma yetkisi ise sadece Cum-hurbaşkanı ve TBMM uumlye tamsayısının beşte biri tutarındaki uumlyelere tanınmıştır (m148f2) İptal davası accedilabilecek siyasi parti gruplarının Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki uumlye sayılarında eşitlik bulunması halinde son milletvekili genel seccediliminde alınan geccedilerli oy sayısına goumlre dava accedilma yetkisi belirlenir (6216 sayılı Kanun m352)

Yargı

Tablo 71 İptal Davası Accedilma Yetkisi

İptal Davası Accedilmaya Yetkili Olanlar

Kanunlar(Esas Bakımından)

Kanunlar ve Anayasa Değişiklikleri

(Şekil Bakımından)

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve TBMM İccediltuumlzuumlğuuml

(Esas ve Şekil Bakımından)bull Cumhurbaşkanıbull TBMMrsquode en fazla uumlyeye sahipiki siyasi parti grubundan herbiri

bull TBMM uumlye tamsayısının en azbeşte biri tutarındaki uumlyeleri

bull Cumhurbaşkanıbull TBMMuumlye tam sayısının en az

beşte biri tutarındaki uumlyeleri

bull Cumhurbaşkanıbull TBMMrsquodeenfazlauumlyeyesahipikisiyasipartigrubundanherbiri

1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquondan farklı olarak iptal davasını accedilmaya yetkili olan kişi ve organla-rı oldukccedila sınırlı tutmuştur 1961 Anayasasına goumlre ldquokendi varlık ve goumlrevlerini ilgilendiren alanlarda Yuumlksek Hacirckimler Kurulu Yargıtay Danıştay Askericirc Yargıtay ve uumlniversiteler Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası accedilabilirlerrdquo (m149) 1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquondaki bu huumlkme yer vermeyerek organ davasını kaldırmıştır Organ davası soyut norm denetiminin yapılmasında oumlnemli bir fonksiyona sahiptir Bu davada dava accedilmaya yetkili olan kuruluşlar kendi varlık ve goumlrevlerini ilgilendiren alanlarda anayasaya aykırı goumlrduumlkleri normlar hakkında dava accedilabileceklerinden daha hassas davranacak-lardır Genel korunma davasını accedilmaya yetkili olanların bu organların varlık ve goumlrev alanlarını ilgilendiren konularda aynı hassasiyeti goumlsteremeyeceklerini kabul etmek gerekir 1961 Anayasası doumlneminde organ davası accedilabileceklerin dar tutulması oumlzellikle baro ve sendikaların bu yetkiden mahrum edilmesi bile eleşti-rilmişken 1982 Anayasasırsquonın soumlz konusu duumlzenlemesinin yerinde olduğunu soumlylemek muumlmkuumln değildir (Duran 1984 71)

İptal Davasında Suumlreler1982 Anayasası1961 Anayasasırsquonda olduğu gibi iptal davasının accedilılmasında davaya konu olan hu-

kuk kuralının niteliğine ve yapılması istenen denetimin tuumlruumlne (esas ve şekil bakımından) goumlre değişen bir takım suumlreler oumlngoumlrmektedir Ancak 1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquondan farklı olarak suumlreleri daha kısa tutmuş ve şekil bakımından denetimde anayasa değişiklikleri ve kanunlar iccedilin on guumlnluumlk bir suumlre oumlngoumlrmuumlştuumlr

Anayasaya goumlre anayasa değişiklikleri ile kanunların şekil youmlnuumlnden anayasaya aykırılığı iddiasıyla doğ-rudan doğruya iptal davası accedilma yetkisi bunların Resmicirc Gazetersquode yayımlanmalarından başlayarak on guumln (AYm148 f2) Cumhurbaşkanlığı Kararnameleriyle TBMM İccediltuumlzuumlğuumlnuumln veya bunların belli madde ve huumlkuumlmlerinin esas ve şekil kanunların ise sadece esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla doğrudan doğruya iptal davası accedilma yetkisi bunların Resmicirc Gazetersquode yayımlanmalarından başlayarak altmış guumln sonra duumlşer (AYm151)

Tablo 72 İptal Davası Accedilma Suumlreleri

İptal Davası Accedilma Suumlreleri

Kanunlar ve Anayasa Değişiklikleri(Şekil Bakımından)

Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve TBMM

İccediltuumlzuumlğuuml(Esas ve Şekil Bakımından)

60guumln 10guumln 60guumln

İptal davası suumlresinin niteliğine gelince bu suumlre hak duumlşuumlruumlcuuml bir suumlredir (Armağan 1967 72) Ccediluumlnkuuml hem Anayasa hem de 6216 sayılı Kanun suumlrenin geccedilmesi hacirclinde davanın duumlşeceğini belirt-mektedir (AYm151 6216 sayılı Kanun m37) Bu suumlrenin dolmasından sonra iptal davası accedilılması muumlmkuumln değildir İptal davası suumlresi usul hukuku anlamında kanuni bir suumlredir ve kesindir İptal da-vasının bu suumlre iccedilinde accedilılıp accedilılmadığını Anayasa Mahkemesi rersquosen goumlz oumlnuumlnde tutar

Somut Norm Denetimi (İtiraz Yolu) Somut norm denetimi ldquobir mahkemede gouml-

ruumllmekte olan bir davanın karara bağlanmasının o davada kullanılacak hukuk normunun anayasaya uygun olup olmamasına bağlı olması hacirclinde yapı-lan denetimdirrdquo (Kıratlı 1966 35) Doktrinde bu denetim yolu iccedilin ldquoitirazrdquo veya ldquodef rsquoirdquo yolu deyim-leri de kullanılmaktadır Tuumlrk anayasa yargısında itiraz yolunun işletilmesi sadece tarafların itirazı ile değil davayı goumlrmekte olan mahkemenin davaya uygulanacak olan normu Anayasaya aykırı goumlrmesi suretiyle de başlatılabilmektedir

KonusuTuumlrk anayasa yargısında somut norm denetimi-

ne Anayasarsquonın 152rsquonci maddesi uyarınca sadece kanunlar ve Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri konu olabilir Oumlte yandan Anayasaya goumlre (m1482) Anayasa değişiklikleri ve kanunların şekil bakımın-dan Anayasaya aykırılıkları def rsquoi yoluyla ileri suumlruuml-lemez 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kurulu-şu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre de (m36f4) ldquoŞekil bozukluğuna dayanan Anayasaya aykırılık iddiası mahkemeler tarafından ileri suumlruuml-lemezrdquo Bu durumda sadece Anayasa değişiklikleri ve kanunlar değil Cumhurbaşkanlığı Kararname-leri bakımından da şekil bozukluğuna dayalı Ana-yasaya aykırılık iddiası def rsquoi yoluyla ileri suumlruumlle-meyecektir TBMM İccediltuumlzuumlğuuml ise vatandaşlara hak ve yuumlkuumlmluumlluumlk getiren huumlkuumlmler iccedilermediğinden mahkemelerde uygulanması soumlz konusu olamaz ve dolayısıyla İccediltuumlzuumlğuumln itiraz yoluyla Anayasaya ay-kırılığının ileri suumlruumllmesi de muumlmkuumln değildir

Kanun huumlkmuumlnde kararnameler ise 2017 yı-lında Anayasada yapılan değişiklik ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır Ancak Anayasa değişikliğinin yuumlruumlr-luumlğe girdiği tarihte yuumlruumlrluumlkte bulunan kanun huumlk-muumlnde kararnameler yuumlruumlrluumlkten kaldırılmadıkccedila

geccedilerliliğini suumlrduumlruumlr Yuumlruumlrluumlkte bulunan kanun huumlkmuumlnde kararnameler hakkında somut norm denetimi yolunun işletilebilmesi muumlmkuumlnduumlr (AY Geccedilici madde 21F)

ŞartlarıAnayasarsquonın ldquoAnayasaya aykırılığın diğer mah-

kemelerde ileri suumlruumllmesirdquo başlığını taşıyan 152rsquonci maddesinin birinci fıkrasına goumlre ldquobir davaya bak-makta olan mahkeme uygulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin huumlkuumlmlerini Anayasaya aykırı goumlruumlrse veya taraflardan birinin ileri suumlrduumlğuuml aykırılık iddiasının ciddi olduğu ka-nısına varırsa Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakırrdquo

Anayasanın bu huumlkmuumlyle oumlngoumlruumllen somut norm denetiminin şartlarını şu şekilde incelemek muumlmkuumlnduumlr

Bakılmakta Olan Bir Dava OlmalıdırSomut norm denetiminin temel şartı ve ayırıcı

oumlzelliği bu yolun ancak bakılmakta olan bir dava do-layısıyla işletilebilmesidir (Oumlzbudun 1998 372) Ni-tekim Anayasarsquomızın 152rsquoinci maddesi somut norm denetimi iccedilin bir mahkemede bakılmakta olan bir da-vanın varlığını şart koşmaktadır O hacirclde bir davaya bakılmış ve davanın esası huumlkme bağlanmış ise artık o davada uygulanan kanun iccedilin itiraz yolu işletilemez (Kıratlı 1966 91) Buna karşılık itiraz yoluyla Ana-yasa Mahkemesine başvurulduktan sonra herhangi bir sebeple (oumlrneğin kabul feragat af vb) davanın ortadan kalkması durumunda itiraz başvurusu duumlş-mez Anayasa Mahkemesi bu gibi durumlarda oumlnuumlne gelen normun Anayasaya uygunluğunu denetlemeye devam etmektedir (bkz E196631 K196745 KT 1821967 AMKD Sayı 5 s246-249)

Davaya Bakmakta Olan Merci Bir Mahkeme Olmalıdır

Somut norm denetiminde itiraz yoluna ancak bir mahkeme başvurabilir Anayasarsquonın 152rsquonci maddesinde de ldquodavaya bakmakta olan mahkemerdquo denilerek bu husus belirtilmiştir

İtiraz yoluyla Anayasaya aykırılığı ileri suuml-ruumllebilecek normlar kanunlar ve Cumhur-başkanlığı Kararnameleridir ve bu da an-cak esas bakımından soumlz konusu olabilir

Yargı

Anayasa Mahkemesi ldquomahkemerdquo kavramı-nı ldquobir davaya bakmakta olan hacirckim niteliğinde kişilerden kurulu yargı yetkisine sahip taraflar arasında uyuşmazlığın esasını ccediloumlzuumlmleyen mer-cirdquo olarak tanımlamıştır (E196715 K196715 KT 3051967 AMKD Sayı 5 s119) Anayasa Mahkemesi ldquodavaya bakmakta olan mahkemerdquoyi ise ldquoadlicirchellip ve idari davalara bakan ve bu davalar-da nihai huumlkuumlm vermek suretiyle anlaşmazlıkları ccediloumlzuumlmleyen her derece mahkemerdquo şeklinde tanım-lamıştır (E196451 K19653 KT 1211965 AMKD Sayı 3 s19-20) O hacirclde bu şartlara sahip adli idari ilk derece mahkemeleri ile bunla-rın kararlarının temyiz mercii olan Yargıtay Danış-tay gibi uumlst derece mahkemeleri ldquodavaya bakmakta olan mahkemerdquo niteliğindedir

Anayasa Mahkemesi il ve ilccedile idare kurulları-nın vergi itiraz ve temyiz komisyonlarının sorgu hacirckimlerinin hakemlerin mahkeme kavramına girmediklerine buna karşılık icra-tetkik mercile-rinin ve askericirc makamlar nezdinde kurulan disiplin mahkemelerinin ise mahkeme sayılacağına karar vermiştir

Sayıştayrsquoın durumu tartışmalı olmakla birlikte sorumluların hesap işlemlerini huumlkme bağlama fa-aliyeti sırasında mahkeme olduğu kabul edilmeli-dir Yine il ve ilccedile seccedilim kurulları ile Yuumlksek Seccedilim Kurulu da seccedilim uyuşmazlıklarını karara bağlama faaliyeti sırasında mahkeme statuumlsuumlndedirler

Anayasa Mahkemesinin kendisi de siyasi parti kapatma davaları ile Yuumlce Divan sıfatıyla baktığı davalarda Anayasarsquonın 152rsquonci maddesi anlamın-da ldquodavaya bakmakta olan mahkemerdquodir Anaya-sa Mahkemesi bu davalarda uygulanacak normun Anayasaya aykırı olduğuna rersquosen kanaat getirirse veya taraflardan birinin aykırılık iddiasını ciddi bu-lursa bunu bekletici sorun yaparak oumlnce Anayasa-ya uygunluk konusunu ccediloumlzuumlme bağlar daha sonra da buna dayanarak davanın esası hakkında karar verir (E197141 K197167 KT 1781971 AMKD Sayı 11 s52-96) Buna karşılık Anayasa Mahkemesi normların Anayasaya uygunluğunu denetlerken veya yasama dokunulmazlığının kal-dırılmasına ve milletvekilliğinin duumlşmesine ilişkin Meclis kararlarını denetlerken Anayasarsquonın 152rsquonci maddesi anlamında ldquodavaya bakmakta olan mah-kemerdquo durumunda değildir (Aliefendioğlu 1996 136 Oumlzbudun 1998 489)

İtiraz Konusu Norm Davada UygulanmalıdırAnayasarsquonın 153rsquouumlncuuml maddesine goumlre bir

kanun veya Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi huumlk-muumlnuumln Anayasaya aykırı olduğu gerekccedilesiyle itiraz yoluyla denetime konu olabilmesi iccedilin huumlkmuumln bakılmakta olan davada uygulanacak bir huumlkuumlm olması gerekir Dolayısıyla mahkemeler aracılığıyla Anayasaya aykırılığı ileri suumlruumllecek normun her-hangi bir hukuk kuralı değil somut olarak davada uygulanacak norm olması zorunludur

Anayasarsquonın 152rsquonci maddesinde geccedilen ldquouygu-lanacak bir kanunhelliphuumlkuumlmlerirdquo ifadesinin ne an-lama geldiği tartışmalıdır Armağanrsquoa goumlre (Arma-ğan 1967 85-86) uygulanacak kanun deyimini ldquotaraflardan birine tatbik edilecek her kanun şek-linde anlamak yerinde olacaktırrdquo Kıratlırsquoya goumlre ise (Kıratlı 1966 79-81) mahkeme kararı ldquobir kanu-nun Anayasaya aykırılığı meselesi ccediloumlzuumlmlenmeden verilemiyorsa bu kanunun Anayasaya aykırılığının Anayasa Mahkemesine intikal ettirilmesi gerekirrdquo

İtiraz yoluyla Anayasa Mahkemesine goumlnderilen kanun huumlkmuumlnuumln incelenmesi devam ederken bu huumlkmuumln yasama organınca kaldırılması veya değiştirilmesi hacirclinde Anayasa Mahkemesi işi sonuccedillandırmalıdır Ccediluumlnkuuml her ne kadar denetlenmekte olan huumlkmuumln yasama organınca kaldırılması veya değiştirilmesi durumunda dava mahkemesi ortaya ccedilıkan yeni duumlzenlemeye ya da duruma goumlre oumlnuumlndeki davayı karara bağlayacaksa da bazı durumlarda dava mahkemesi yuumlruumlrluumlkten kaldırılan veya değiştirilen kanunu olaya uygulamak zorunda kalabilir Oumlrneğin ek vergi getiren bir ka-nunun Anayasaya aykırılığı itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesinde incelenirken bu kanunun yasama organı tarafından kaldırıldığını varsayalım Anaya-sa Mahkemesi kanunu iptal ettiğinde kendisine bu kanun uygulandığı iccedilin vergi mahkemesinde Ana-yasaya aykırılık itirazında bulunan vatandaş Anaya-sa Mahkemesinin iptal kararından yararlanacaktır

Uygulanacak Norm Resen Anayasaya Ay-kırı Goumlruumllmeli veya Aykırılık İddiası Ciddi Bulunmalıdır

Anayasarsquonın 152rsquonci maddesine goumlre somut norm denetiminin başlatılabilmesi iccedilin davaya bakmakta olan mahkemenin davada uygulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi huumlkuumlmlerini rersquosen Anayasaya aykırı goumlrmesi ya da taraflardan birinin ileri suumlrduumlğuuml Anayasaya aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varması gerekir

Davaya bakmakta olan mahkeme davada uy-gulanacak olan huumlkmuumln Anayasaya aykırı olduğu kanısına varırsa rersquosen def rsquoi yoluna başvurabilir Ancak davayı goumlrmekte olan mahkeme sadece bir aykırılık şuumlphesi uumlzerine konuyu Anayasa Mahke-mesine intikal ettiremez (Oumlzbudun 1998 377) Nitekim 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuru-luşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m40) uygulanacak kanunun Anayasaya aykırı olduğu kanısına varan mahkemenin bunun ldquogerek-ccedilesinirdquo de goumlstermesi zorunludur

Davaya bakmakta olan mahkeme taraflardan birinin davada uygulanacak olan kanun huumlkmuuml hakkında ileri suumlrduumlğuuml Anayasaya aykırılık iddi-asının ciddi olduğu kanısına varırsa tarafların bu konudaki iddia ve savunmalarını ve kendisini bu kanıya goumltuumlren goumlruumlşuumlnuuml accedilıklayan kararı dosya muhtevasıyla birlikte Anayasa Mahkemesine goumln-derir (6216 sayılı Kanun m40) Mahkemenin iddiayı ciddi bulması kendisinin de davada uygu-lanacak kanunu Anayasaya aykırı goumlrduumlğuuml anlamı-na gelmez Burada ciddilikten ldquohukuki bakımdan savunulabilirlik veya tartışılabilirlikrdquo anlaşılmalıdır (Oumlzbudun 1998 377 Aliefendioğlu 1996 125) Buna karşılık davayı uzatma veya engelleme ama-cına youmlnelik olduğu anlaşılan ve hukuki dayanak-tan accedilıkccedila yoksun bulunan Anayasaya aykırılık iddiaları ciddi kabul edilemez (Oumlzbudun 1998 377) İtirazın ciddi olup olmadığını takdir edecek olan makam davaya bakmakta olan mahkemedir Dolayısıyla Anayasa Mahkemesinin kendisine inti-kal eden itirazın ciddi olup olmadığını incelemesi muumlmkuumln değildir (Oumlzbudun 1998 377 Kıratlı 1966 68-71)

İşleyişiDavaya bakmakta olan mahkeme davada uy-

gulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı Ka-rarnamesinin huumlkuumlmlerini rersquosen Anayasaya aykırı goumlruumlrse ya da taraflardan birinin ileri suumlrduumlğuuml Ana-yasaya aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa dosyayı Anayasa Mahkemesine goumlnderir ve Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karar kadar davayı geri bırakır (AYm1521)

Davaya bakmakta olan mahkeme taraflardan birinin ileri suumlrduumlğuuml Anayasaya aykırılık iddiasını ciddi goumlrmezse davaya devam eder Bu durumda Anayasaya aykırılık iddiası temyiz aşamasında tem-yiz mercii tarafından esas huumlkuumlmle birlikte karara

bağlanır (AYm1522) Ccediluumlnkuuml mahkemenin itira-zın ciddi olmadığı yolundaki kararı bir ara kararı olduğundan tek başına temyiz edilmesi muumlmkuumln değildir Bu ara kararı ancak esas huumlkuumlmle birlikte temyiz edilebilir ve temyiz mercii (Yargıtay Danış-tay) tarafından denetlenebilir 6216 sayılı Kanunrsquoa goumlre ldquoTaraflarca ileri suumlruumllen Anayasaya aykırılık iddiası davaya bakan mahkemece ciddi goumlruumllmezse bu konudaki talep gerekccedileleri de goumlsterilmek su-retiyle reddedilir Bu husus esas huumlkuumlmle birlikte temyiz konusu yapılabilirrdquo (m40f2)

Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelmesin-den itibaren beş ay iccedilinde kararını verir ve accedilıklar Mahkeme de bu karara goumlre davayı goumlruumlr Ancak bu suumlre iccedilinde Anayasa Mahkemesi bir karar vermemiş ise mahkeme yuumlruumlrluumlkteki kanun huumlkuumlmlerini uy-gulayarak davayı sonuccedillandırır

Bununla birlikte esas hakkındaki karar kesin-leşinceye kadar Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin kararı gelirse mahkeme buna uymak zorun-dadır (AYm1523) 1961 Anayasası ise (m151) altı ay iccedilinde Anayasa Mahkemesince Anayasaya aykırılık iddiası hakkında karar verilmezse davaya bakmakta olan mahkemenin Anayasaya aykırılık iddiasını ldquokendi kanısına goumlrerdquo ccediloumlzerek davayı yuuml-ruumltmesini oumlngoumlrmekteydi 1982 Anayasası dava mahkemesine Anayasaya aykırılık sorununu ccediloumlzme konusunda yetki vermemiştir

Anayasarsquonın 152rsquonci maddesinin son fıkrasına goumlre ldquoAnayasa Mahkemesinin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmicirc Gazetersquode yayımlanma-sından sonra on yıl geccedilmedikccedile aynı kanun huumlk-muumlnuumln Anayasaya aykırılığı iddiasıyla tekrar baş-vuruda bulunulamazrdquo Anayasanın bu huumlkmuumlyle oumlngoumlruumllen on yıllık suumlre sınırlaması sadece itiraz yoluyla verilen kararları kapsamaktadır Dolayısıyla bir kanun hakkında iptal davası accedilılıp da Anayasa Mahkemesince red kararı verildikten sonra itiraz yoluyla aynı kanunun Anayasaya aykırılığının ileri suumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr

Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelmesin-den itibaren beş ay iccedilinde kararını vermezse mahkeme yuumlruumlrluumlkteki kanun huumlkuumlmlerini uygulayarak dacircvayı sonuccedillandırır

Yargı

Oumlte yandan somut norm denetimi bakımından getirilen bu on yıllık sınırlama suumlresi Anayasa Mahkemesinin işin esasına girerek verdiği red kararları iccedilin geccedilerlidir Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin işin esasına girmeksizin ilk inceleme sonucunda verdiği red kararlarından sonra on yıl geccedilmeden de tekrar Anayasa Mahkemesine başvurulabilir

Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (41f2) itiraz yo-luna başvuran mahkemede itiraz konusu kuralın uygulanacağı başka dava dosyalarının bulunması hacirclinde yapılmış olan itiraz başvurusu bu dosyalar iccedilin de bekletici mesele sayılır

Bireysel BaşvuruGenel olarak bireysel (kişisel) başvuru ya da

anayasa şikayeti kişilerin anayasal guumlvenceye sa-hip hak ve huumlrriyetlerinin anayasa ve kanunlarda oumlngoumlruumllen usullerle korunmasını sağlayan hakları ihlal edilen kişilerce belli şartlar ccedilerccedilevesinde kul-lanılabilen ve sadece kanuna karşı değil genellikle buumltuumln kamusal işlemlere karşı anayasa mahkeme-sinde accedilılabilen bir davadır Bireysel başvuru başta Almanya olmak uumlzere Avusturya İspanya Porte-kiz Macaristan ve Polonya gibi uumllkelerde uygulan-maktadır Tuumlrkiyersquode bireysel başvuru yolu 2010 Anayasa değişikliği ile kabul edilmiştir

Anayasanın bireysel başvuruyu duumlzenleyen huumlkuumlmlerine goumlre (m147 f3-5) ldquoHerkes Ana-yasada guumlvence altına alınmış temel hak ve oumlz-guumlrluumlklerinden Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu guumlcuuml tarafın-dan ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir Başvuruda bulunabilmek iccedilin olağan kanun yollarının tuumlketilmiş olması şarttır Bireysel başvuruda kanun yolunda goumlzetilmesi gereken hu-suslarda inceleme yapılamazrdquo

Anayasaya goumlre (geccedilici m18) ldquobireysel baş-vuruya ilişkin gerekli duumlzenlemeler iki yıl iccedilinde tamamlanır Uygulama kanununun yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihten itibaren bireysel başvurular ka-bul edilirrdquo Bireysel başvuruya ilişkin kanuni duuml-zenleme 3032011 tarih ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulle-ri Hakkında Kanun ile yapılmış uygulama ise 2392012 tarihinden itibaren başlamıştır (6216 sayılı Kanun m76)

Bireysel Başvuru Hakkının Konusu ve Şartları

6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kurulu-şu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m45f1) herkes Anayasada guumlvence altına alın-mış temel hak ve oumlzguumlrluumlklerinden Avrupa İnsan Hakları Soumlzleşmesi ve buna ek Tuumlrkiyersquonin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi biri-nin kamu guumlcuuml tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir

Bu duumlzenlemeye goumlre bireysel başvuru yolu Tuumlrkiye Cumhuriyeti Anayasasırsquonda yer alan hak-ların tamamı iccedilin değil sadece Avrupa İnsan Hak-ları Soumlzleşmesi ile korunan haklar bakımından iş-letilebilir Bu duumlzenlemenin sakıncası Soumlzleşmede olmayan Anayasal hakların bireysel başvuru ile ge-tirilen korumadan yararlanamayacak olmasıdır Ya-rarı ise ulusal duumlzeydeki bireysel başvuru ile AİHS ile oumlngoumlruumllen uluslararası duumlzeydeki kişisel başvuru yolunun paralel işlemesine imkacircn vermesidir

Bireysel başvuru yapılabilmesi iccedilin ihlale neden olduğu ileri suumlruumllen işlem eylem ya da ihmal iccedilin ka-nunda oumlngoumlruumllmuumlş idari ve yargısal başvuru yolları-nın tamamının bireysel başvuru yapılmadan oumlnce tuuml-ketilmiş olması gerekir (6216 sayılı Kanun m45f2)

Yasama işlemleri ile duumlzenleyici idari işlemler aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamaz Anayasa Mahkemesi kararları ile Anayasanın yar-gı denetimi dışında bıraktığı işlemler de bireysel başvurunun konusu olamaz (6216 sayılı Kanun m45f3)

Bireysel Başvuru Hakkına Sahip OlanlarBireysel başvuru ancak ihlale yol accediltığı ileri suuml-

ruumllen işlem eylem ya da ihmal nedeniyle guumlncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir Kamu tuumlzel kişileri bireysel başvuru ya-pamaz Oumlzel hukuk tuumlzel kişileri sadece tuumlzel kişili-ğe ait haklarının ihlal edildiği gerekccedilesiyle bireysel başvuruda bulunabilir Yalnızca Tuumlrk vatandaşları-na tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz (6216 sayılı Kanun m46)

Yasama işlemleri duumlzenleyici idari işlemler Anayasa Mahkemesi kararları ve Anayasa-nın yargı denetimi dışında bıraktığı işlem-ler bireysel başvurunun konusu olamaz

Bireysel başvuru hakkını accedilıkccedila koumltuumlye kullan-dığı tespit edilen başvurucular aleyhine yargılama giderlerinin dışında ayrıca ikibin Tuumlrk lirasından fazla olmamak uumlzere disiplin para cezasına huumlkme-dilebilir (6216 sayılı Kanun m51)

Bireysel Başvuru Usuluuml ve Başvuru Suumlresi

Bireysel başvurular Anayasa Mahkemesine doğ-rudan ya da mahkemeler veya yurt dışı temsilcilik-ler vasıtasıyla yapılabilir Başvuru dilekccedilesinde iş-lem eylem ya da ihmal nedeniyle ihlal edildiği ileri suumlruumllen hak ve oumlzguumlrluumlğuumln ve dayanılan Anayasa huumlkuumlmlerinin ihlal gerekccedilelerinin başvuru yolla-rının tuumlketilmesine ilişkin aşamaların başvuru yol-larının tuumlketildiği başvuru yolu oumlngoumlruumllmemişse ihlalin oumlğrenildiği tarih ile varsa uğranılan zararın belirtilmesi gerekir Bireysel başvurunun başvuru yollarının tuumlketildiği tarihten başvuru yolu oumln-goumlruumllmemişse ihlalin oumlğrenildiği tarihten itibaren otuz guumln iccedilinde yapılması gerekir Haklı bir maze-reti nedeniyle suumlresi iccedilinde başvuramayanlar ma-zeretin kalktığı tarihten itibaren on beş guumln iccedilinde başvurabilirler Bireysel başvurular harca tabidir (6216 sayılı Kanun m47)

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan ki-şisel başvuru da dahil olmak uumlzere genellikle insan hakları koruma mekanizmalarının kullanılmasında başvuruculardan harccedil alınmaz İccedil hukukta bireysel başvurunun harca tabi tutulması insan haklarının korunması accedilısından engelleyici niteliktedir

Bireysel Başvuruların İncelenmesiKabul edilebilirlik incelemesi Bireysel başvu-

ru hakkında kabul edilebilirlik kararı verilebilmesi iccedilin yukarıda belirtilen başvuru şartlarının gerccedilek-leşmesi gerekir Anayasa Mahkemesi Anayasanın uygulanması ve yorumlanması veya temel hakların kapsamının ve sınırlarının belirlenmesi accedilısından oumlnem taşımayan ve başvurucunun oumlnemli bir za-rara uğramadığı başvurular ile accedilıkccedila dayanaktan yoksun başvuruların kabul edilemezliğine karar ve-rebilir Kabul edilebilirlik incelemesi komisyonlar-ca yapılır Kabul edilebilirlik şartlarını taşımadığı-na oy birliği ile karar verilen başvurular hakkında kabul edilemezlik kararı verilir Oy birliği sağlana-mayan dosyalar boumlluumlmlere havale edilir Kabul edi-lemezlik kararları kesindir ve ilgililere tebliğ edilir (6216 sayılı Kanun m48)

Esasın incelenmesi Kabul edilebilirliğine karar verilen bireysel başvuruların esas incelemesi boumlluumlm-ler tarafından yapılır Bireysel başvurunun kabul edilebilirliğine karar verilmesi hacirclinde başvurunun bir oumlrneği bilgi iccedilin Adalet Bakanlığına goumlnderilir Adalet Bakanlığı gerekli goumlrduumlğuuml hacircllerde goumlruumlşuuml-nuuml yazılı olarak Mahkemeye bildirir Komisyonlar ve boumlluumlmler bireysel başvuruları incelerken bir te-mel hakkın ihlal edilip edilmediğine youmlnelik her tuumlrluuml araştırma ve incelemeyi yapabilir Başvuruyla ilgili gerekli goumlruumllen bilgi belge ve deliller ilgili-lerden istenir Mahkeme incelemesini dosya uumlze-rinden yapmakla birlikte gerekli goumlruumlrse duruşma yapılmasına da karar verebilir Boumlluumlmler esas ince-leme aşamasında başvurucunun temel haklarının korunması iccedilin zorunlu goumlrduumlkleri tedbirlere resen veya başvurucunun talebi uumlzerine karar verebilir Tedbire karar verilmesi hacirclinde esas hakkında-ki kararın en geccedil altı ay iccedilinde verilmesi gerekir Aksi takdirde tedbir kararı kendiliğinden kalkar Boumlluumlmlerin bir mahkeme kararına karşı yapılan bireysel başvurulara ilişkin incelemeleri bir temel hakkın ihlal edilip edilmediği ve bu ihlalin nasıl ortadan kaldırılacağının belirlenmesi ile sınırlıdır Boumlluumlmlerce kanun yolunda goumlzetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz Bireysel başvuru-ların incelenmesinde Anayasa Mahkemesinin Ku-ruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunda ve Anayasa Mahkemesi İccediltuumlzuumlğuumlnde huumlkuumlm bu-lunmayan hacircllerde ilgili usul kanunlarının bireysel başvurunun niteliğine uygun huumlkuumlmleri uygulanır (6216 sayılı Kanun m49)

Karar ve EtkileriEsas inceleme sonunda başvurucunun hakkı-

nın ihlal edildiğine ya da edilmediğine karar verilir İhlal kararı verilmesi hacirclinde ihlalin ve sonuccedilları-nın ortadan kaldırılması iccedilin yapılması gerekenlere huumlkmedilir Ancak yerindelik denetimi yapılamaz idari eylem ve işlem niteliğinde karar verilemez Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından kay-naklanmışsa ihlali ve sonuccedillarını ortadan kaldır-mak iccedilin yeniden yargılama yapmak uumlzere dosya ilgili mahkemeye goumlnderilir Yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmayan hacircllerde başvurucu lehine tazminata huumlkmedilebilir veya genel mahkemelerde dava accedilılması yolu goumlste-rilebilir Yeniden yargılama yapmakla yuumlkuumlmluuml mahkeme Anayasa Mahkemesinin ihlal kararında accedilıkladığı ihlali ve sonuccedillarını ortadan kaldıracak

Yargı

şekilde muumlmkuumlnse dosya uumlzerinden karar verir Komisyonlar arasındaki iccediltihat farklılıkları bağ-lı oldukları boumlluumlmler boumlluumlmler arasındaki iccediltihat farklılıkları ise Genel Kurul tarafından karara bağ-lanır Davadan feragat hacirclinde duumlşme kararı verilir (6216 sayılı Kanun m50)

Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsamı

Normların anayasaya uygunluğunun deneti-minde Anayasa Mahkemesinin yaptığı denetim esas ve şekil bakımından olmak uumlzere iki accedilıdan yapılır

Esas Bakımından DenetimEsas denetiminde bir normun iccedileriği yani sebe-

bi amacı ve konusu bakımından anayasa huumlkuumlmle-ri ile ccedilatışıp ccedilatışmadığı araştırılır

Sebep UnsuruBir kanunun sebebi o kanunun ccedilıkarılmasında

etkili olan faktoumlrler olarak tanımlanabilir Anaya-sarsquomızda kanunların hangi sebeplerle ccedilıkarılacağı istisnai olarak belirtilmiştir Oumlrneğin Anayasarsquonın 78rsquoinci maddesine goumlre ldquosavaş sebebiyle yeni se-ccedilimlerin yapılmasına imkacircn goumlruumllmezse Tuumlrki-ye Buumlyuumlk Millet Meclisi seccedilimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilirrdquo O hacirclde seccedilimlerin geri bırakılması iccedilin oumlngoumlruumllen sebep savaş hacirclidir Başka bir sebeple seccedilimler geri bırakılamaz Yine Anayasarsquoya goumlre (m119) olağanuumlstuuml hacircl ilan edile-bilmesi iccedilin savaş savaşı gerektirecek bir durumun başgoumlstermesi seferberlik ayaklanma vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkış-ma uumllkenin ve milletin boumlluumlnmezliğini iccedilten veya dıştan tehlikeye duumlşuumlren şiddet hareketlerinin yay-gınlaşması anayasal duumlzeni veya temel hak ve huumlr-riyetleri ortadan kaldırmaya youmlnelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya ccedilıkması şiddet olayları ne-deniyle kamu duumlzeninin ciddicirc şekilde bozulması tabiicirc afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalım gibi sebeplerinin ortaya ccedilıkma-sı zorunludur O hacirclde Anayasada belirtilmeyen bir sebebe dayanılarak olağanuumlstuuml hacircl ilan edilemez

Ancak Anayasada ccedilıkarılacak kanunlar iccedilin ldquosebeprdquo belirten huumlkuumlmler nadirdir Bu nedenle genel olarak bir kanunun ccedilıkarılmasındaki sebep-ler yasama organının takdir yetkisine girer Ana-

yasa Mahkemesinin Anayasada sebep goumlsterilen hacircllerde bu sebebin gerccedilekleşip gerccedilekleşmediğini araştırması muumlmkuumlnduumlr Ancak Anayasada sebep belirtilmeyen hacircllerde Anayasa Mahkemesi ka-nunları sebep unsuru bakımından denetleyemez Ccediluumlnkuuml boumlyle bir durumda Mahkemenin hukuki-lik denetimi yerindelik denetimine doumlnuumlşebilir (Oumlzbudun 1998 359 Goumlzler 2000 476 Kırat-lı1966 132-134 155-170) Oysa yargı yerindelik denetimi yapamaz

Amaccedil UnsuruBir kanunun amacı o kanun ile ulaşılmak is-

tenen nihai sonuccediltur Buumltuumln kamu işlemlerinde olduğu gibi kanunların amacı da kamu yararının gerccedilekleştirilmesidir (Goumlzler 2000 477 Oumlzbu-dun 1998 360 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 502) Bununla birlikte bazı hacircllerde Anayasa kanunlar iccedilin oumlzel amaccedillar da oumlngoumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin temel hak ve huumlrriyetler Anayasanın ilgili maddelerin-de yer alan devletin uumllkesi ve milletiyle boumlluumlnmez buumltuumlnluumlğuuml millicirc egemenlik Cumhuriyet millicirc guumlvenlik kamu duumlzeni genel asayiş kamu yararı genel ahlak ve genel sağlığın korunması gibi amaccedil-lar iccedilin sınırlanabilir O hacirclde temel hak ve huumlrri-yetlere sınırlama getiren kanunlar bu amaccedillardan birini veya birkaccedilını gerccedilekleştirmeye youmlnelmelidir

Anayasada bir oumlzel amaccedil oumlngoumlruumllmemiş olması hacirclinde kanunların genel amacının ldquokamu yararırdquo olması gerekir Dolayısıyla kamu yararı dışında bir amaccedilla oumlrneğin belli bir gruba zarar vermek veya sadece belli bir gruba ccedilıkar sağlamak amacıyla ccedilıka-rılan kanunlar amaccedil unsuru bakımından Anayasa-ya aykırı olacaklarından Anayasa Mahkemesi tara-fından iptal edilebilirler Oumlrneğin 14121953 tarih ve 6195 sayılı CHPrsquonin Haksız İktisaplarının İade-si Hakkında Kanun kamu yararı amacına youmlnelik olmadığı gerekccedilesiyle Anayasa Mahkemesince iptal edilmiştir (Bkz E1963124 K1963243 KT 11101963 AMKD Sayı 1 s422-439)Yine mu-halefet partisine oy verdiği iccedilin Abana ilccedilesini ceza-landırmak amacıyla ccedilıkarılan 21121953 tarih ve 6203 sayılı Abana İlccedile Merkezinin Bozkurt-Pazar-yeri Kasabasına Nakli Hakkında Kanun da kamu yararına değil bunun dışında kalan duumlşuumlncelere dayandığı gerekccedilesiyle Anayasa Mahkemesi tarafın-dan iptal edilmiştir (Bkz E1963145 K196720 KT 2761967 AMKD Sayı 5 s139-153) Bu konuda bir diğer oumlrnek seccedilimlerde iktidar parti-

sine oy vermeyen Kırşehir ilinin ilccedile hacircline getiril-mesidir (Karamustafaoğlu 1970 112-114)

Bununla birlikte amaccedil unsurunun subjektif niteliğinden dolayı yasama organının kamu yararı dışında bir amaccedilla kanun ccedilıkardığını tespit etmek oldukccedila guumlccediltuumlr Aksi youmlnde ccedilok accedilık deliller olma-dıkccedila yasama organının kamu yararı amacıyla ha-reket ettiği kabul edilmelidir Oumlte yandan kamu yararının takdiri yasama organına aittir Anayasa Mahkemesinin kendisini yasama organı yerine ko-yarak kamu yararının olup olmadığını kendi takdi-rine goumlre değerlendirmesi muumlmkuumln değildir Kamu yararı hukuki olmaktan ccedilok siyasi bir kavramdır Siyasi iktidarı kullananlara goumlre de değişebilir O hacirclde Anayasa Mahkemesi kamu yararı amacını denetlerken ccedilok hassas davranmalıdır Aksi takdir-de yerindelik denetimi yapılarak seccedilimle oluşmuş parlamentonun yetkileri elinden alınmış olur Bu da Anayasa Mahkemesinin ortaya ccedilıkışındaki ama-ca aykırı bir şekilde ldquoyargıccedillar huumlkucircmetirdquonin ortaya ccedilıkması yani hacirckimlerin uumllkeyi youmlnetmesi sonu-cunu doğurur (Oumlzbudun 1998 360-361 Teziccedil 1972 114-118 Goumlzler 2000 478-479)

Tuumlrk Anayasa Mahkemesi ekonomik konular-daki bazı duumlzenlemeler ile oumlzelleştirme duumlzenle-melerinin oumlnemli bir kısmını iptal etmek suretiyle Anayasada belli bir ekonomik model oumlngoumlruumllme-mesine rağmen devletccedili bir ekonomik modeli siyasi iktidarlara empoze etmiştir Bu nedenle sisyasi ikti-darların bazı ekonomik konularda kendi program-larını uygulamaları yargı kararıyla engellemiştir Bu kararlarında Mahkeme hukukilik denetimini aşarak yerindelik denetimi yapmıştır Mahkemenin bu tuumlr kararlarının gerekccedileleri hukuk dışı muumllaha-zalarla oluşturulmuştur

Anayasada ekonomik ve sosyal hayata ilişkin bazı duumlzenlemeler bulunmakla birlikte siyasi ikti-darlara belli bir ekonomik model empoze edilme-mektedir (Oumlzbudun 2006 320) Dolayısıyla siyasi iktidarlar farklı ekonomik politikaları izleyebilirler

Bununla birlikte Mahkemenin ekonomik ko-nulardaki kararlarının oumlnemli bir kısmı muumldahale-ci bir yaklaşımı yansıtmaktadır Mahkeme devletccedili ekonomik model olarak nitelendirilebilecek olan bu temel iccediltihadına uymayan birccedilok duumlzenlemeyi ip-tal etmiştir

Anayasaya uygunluk denetimi seccedililmiş ccediloğun-luğun politika tercihlerine muumldahaleye doumlnuumlşuumlrse bu durum yargının meşruiyetini de zedeler Ccediluumln-

kuuml bu tuumlr bir yargısal yorum anayasa yapmaya douml-nuumlşebilir Mahkeme hukuki ccediloumlzuumlmuumln muumlmkuumln olmadığı durumlarda iptal kararı verebilmek iccedilin hukukun oumltesine geccedilmemelidir Anayasa Mahke-mesi ne ikinci bir meclis ne de siyasi danışma or-ganıdır (Erdoğan 2002 186) Aksi hacirclde Anayasa Mahkemesi aşırı bir yargısal aktivizm ortaya koy-muş olur ABD Yuumlksek Mahkemesi yargıccedillarından Cordozorsquonun ifadesiyle yargıccedillar ldquokişisel guumlzellik veya iyilik ideali peşinde dolaşan gezginci şoumlvalyeler değillerdirrdquo (Uumlnsal 1980 28)

Konu UnsuruBir hukuki işlemin konusu o işlemin muhte-

vası veya doğurduğu hukuki durum ve sonuccediltur (Oumlzbudun 1998 361) Yasama yetkisi geneldir Anayasamız kanun koyma yetkisini muumlnhasıran Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle duumlzenlenecek hususlar dışında konu bakımından sınırlandırma-mıştır Yasama organı Anayasaya aykırı olmamak şartıyla her konuda kanun ccedilıkarabilir Yasama or-ganının kanunun konusunu belirlemekte geniş bir takdir yetkisi vardır Bu takdir yetkisinin tek sınırı kanunun Anayasaya aykırı olmamasıdır

Kanunun konu unsuru bakımından Anayasaya aykırılığı bakımından konunun Anayasada duuml-zenlenmiş olup olmamasına goumlre değişik ihtimal-ler ortaya ccedilıkabilir (Goumlzler 2000 480-481 Oumlz-budun 1998 361-362 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 504-506)

Kanunun duumlzenlediği konu Anayasada oumlngoumlruumll-muumlş ise kanunun Anayasada yer alan duumlzenlemeye aykırı olmaması zorunludur Buna goumlre kanunun duumlzenlediği konunun Anayasa tarafından accedilıkccedila yasaklanmış veya emredilmiş olması hacirclinde kanu-nun bu yasaklara ve emredici huumlkuumlmlere uygun duumlzenleme yapması zorunludur Aksi takdirde ka-nun Anayasaya aykırı olur Oumlrneğin Anayasarsquonın 18rsquoinci maddesine goumlre ldquohiccedil kimse zorla ccedilalıştırı-lamaz Angarya yasaktırrdquo Yine Anayasarsquonın 28rsquoinci maddesine goumlre ldquobasın huumlrduumlr sansuumlr edilemezrdquo O hacirclde kişilerin zorla ccedilalıştırılmasını oumlngoumlren ya da basının sansuumlr edilmesine izin veren bir kanun konu unsuru bakımından Anayasaya aykırı ola-caktır Oumlte yandan kanunun duumlzenlediği konuda Anayasada bazı esaslara yer verilmiş olması hacirclinde kanun bu esaslara aykırı olmamalıdır Oumlrneğin Anayasarsquonın 47rsquonci maddesine goumlre devletleştirme gerccedilek karşılık uumlzerinden yapılır Yine Anayasarsquonın

Yargı

67rsquonci maddesine goumlre ldquoseccedilimler ve halk oylaması serbest eşit gizli tek dereceli genel oy accedilık sa-yım ve doumlkuumlm esaslarına goumlrerdquo yapılır Anayasarsquonın 68rsquoinci maddesine goumlre de ldquosiyasi partiler oumlnceden izin almadan kurulurlarrdquo O hacirclde Anayasada oumln-goumlruumllen bu esaslara uymayan kanunlar konu unsu-ru bakımından Anayasaya aykırı olacaktır Buumltuumln bu oumlrnekler Anayasanın somut huumlkuumlmlerinden seccedililmiştir Ancak kanunların Anayasanın eşitlik hukuk devleti demokratik devlet gibi temel ilkele-rine de uygun olması zorunludur Bu temel ilkeler kanunların muhtevasıyla yani konusuyla ilgilidir

Meclisin Anayasada muumlnhasıran Cumhurbaş-kanlığı kararnameleriyle duumlzenleneceği belirtilen ko-nularda kanun Cumhurbaşkanının ise Anayasa ile kanun alanında bırakılan konular ve kararnameyle duumlzenlenmesi yasaklanan konularda kararname ccedilı-karması halinde bunlar da konu youmlnuumlnden yani esas bakımından Anayasaya aykırı olur Cumhur-başkanlığı kararnameleriyle duumlzenlenebilecek ve duumlzenlenemeyecek konular yukarıda yuumlruumltme iş-lemlerinin incelendiği boumlluumlmde ayrıntılı olarak accedilıklandığından burada tekrarlanmayacaktır

Kanunun duumlzenlediği konu Anayasada oumlngoumlruumll-memiş ise o kanunun konu bakımından Anayasaya aykırılığı soumlz konusu olmaz (Oumlzbudun1998 362 Goumlzler 2000 481 Teziccedil 1972 128-129 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 505) Anayasa Mahkemesine goumlre de hakkında Anayasada huumlkuumlm bulunma-yan hususlar ldquoAnayasa meselesirdquo teşkil etmeyecek ve bu konulardaki kanun huumlkuumlmlerinin Ana-yasaya aykırılığı ileri suumlruumllemeyecektir (AYM E1963192 K1963161 KT 2161963 AMKD Sayı 1 s318-320) Ancak bu durum hakkında Anayasada huumlkuumlm bulunmayan konu-larda ccedilıkarılan kanunların diğer unsurlar (oumlrneğin amaccedil unsuru) bakımından da Anayasaya uygun olduğu anlamına gelmez

Anayasada kanunla duumlzenlenmesi oumlngoumlruumllmuumlş olan bir konuda yasama organının eksik bir duuml-zenleme yapmış olması oumlrneğin kanun kapsamına girebilecek olan kişilerin kapsam dışında bırakıl-ması tek başına Anayasaya aykırılık sebebi değildir Ccediluumlnkuuml Anayasa Mahkemesinin iptal yetkisi ancak var olan bir huumlkuumlm bakımından soumlz konusu olabi-lir Huumlkuumlm yokluğunun iptal konusu olması duuml-şuumlnuumllemez (Oumlzbudun 1998 362 Goumlzler 2000 481 Ayrıca Anayasa Mahkemesinin bu youmlnde bir kararı iccedilin bkz E1963174 K1963115 KT 2051963 AMKD Sayı 2 s3-14)

Ancak yasama organının eksik duumlzenlemesi Anayasanın başka bir ilkesini (oumlrneğin eşitlik il-kesi) ihlal ediyorsa bir Anayasaya aykırılık sebebi sayılabilir (Oumlzbudun 1998 362) Bu durumda kanunun mevcut huumlkuumlmleri eşitlik ilkesine aykırı olduğu iccedilin iptal edilebilir

Anayasanın bazı maddelerinde belli bir konu-da kanun ccedilıkarması iccedilin yasama organına emir verilmiştir Oumlrneğin Anayasarsquonın 67rsquonci madde-sinin ikinci fıkrasına goumlre ldquoyurt dışında bulunan Tuumlrk vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun uygulanabilir tedbirleri belirlerrdquo Acaba yasama organının Anayasanın oumlngoumlrduumlğuuml kanunu ccedilıkarmaması Anayasaya aykırılık oluştu-rur mu Kuşkusuz yasama organının bu kanunları ccedilıkarması gerekir Yasama organının Anayasanın emredici huumlkmuumlne rağmen kanun ccedilıkarmamasın-dan doğabilecek sonuccedillar ayrıca tartışılabilir An-cak Anayasa Mahkemesinin denetimi bakımından konuyu ele alacak olursak Mahkemenin boumlyle durumlarda yapabileceği hiccedilbir şey yoktur Ccediluumlnkuuml Anayasa Mahkemesi ancak ldquovar olanrdquo bir kanunun Anayasaya uygunluğunu denetleyebilir Tuumlrk ana-yasa yargısında ldquoihmal yoluyla anayasaya aykırılıkrdquo oumlngoumlruumllmemiştir (Goumlzler 2000 481-482)

Şekil Bakımından DenetimŞekil bakımından denetim kanunların

(normların) anayasada belirtilmiş usul şekil ve yetki kurallarına uygun olarak yapılıp yapılmadıklarının araştırılmasından ibarettir Anayasamızda ve TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonde kanunların kabul edilmesine ilişkin olarak birccedilok şekil ve usul kuralı vardır Bu nedenle şekil denetiminin kapsamı aslında ccedilok geniş olmakla birlikte Anayasa şekil denetimini belli noktalarla sınırlamıştır

Kanunların şekil bakımından denetimi Anayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin ikinci fıkrasına goumlre kanunların şekil bakımından denetlenmesi son oylamanın oumlngoumlruumllen ccediloğunlukla yapılıp ya-pılmadığı hususu ile sınırlıdır Bu maddedeki ldquoson oylamardquo TBMM Genel Kurulundaki son oylama-yı ifade eder ldquoOumlngoumlruumllen ccediloğunlukrdquo ise daha oumlnce incelemiş olduğumuz Anayasarsquonın 96rsquoncı madde-sinde oumlngoumlruumllen toplantı ve karar yeter sayısıdır Toplantı yeter sayısı iccedilin oylamaya en az 200 uumlye-nin katılması gerekir Karar yeter sayısı yani bir kanunun kabul edilebilmesi iccedilin gerekli olan kabul oyu sayısı ise en az 151rsquodir Ancak farklı bir ye-

ter sayının arandığı hacircllerde (oumlrneğin Anayasarsquonın 87rsquonci maddesine goumlre genel ve oumlzel af ccedilıkarılabil-mesi TBMM uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunlu-ğunun oyu gerekir) son oylamada bu ccediloğunluğun sağlanması zorunludur ldquoOumlngoumlruumllen ccediloğunlukrdquo de-yimi hem karar yeter sayısını hem de toplantı yeter sayısını kapsadığından ikisinden birinin gerccedilekleş-memesi hacirclinde kanunun şekil aykırılığı nedeniyle iptal edilmesi gerekir

Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından de-netimi Anayasarsquonın 148rsquoinci maddesinin ikinci fıkrasına goumlre Anayasa değişikliklerinin şekil ba-kımından denetlenmesi teklif ve oylama ccediloğunlu-ğuna ve ivedilikle goumlruumlşuumllemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır ldquoİvedilikle gouml-ruumlşuumllememerdquo Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesindeki ldquoiki defa goumlruumlşuumllmerdquo şartını ifade eder Anayasa de-ğişikliklerinin denetimi aşağıda ldquoAnayasanın değiş-tirilmesirdquo boumlluumlmuumlnde incelenecektir

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil bakımından denetimi Anayasa Cumhurbaşkan-lığı kararnamelerinin şekil bakımından denetimi konusunda herhangi bir sınırlama getirmemiştir Bununla birlikte Cumhurbaşkanlığı kararnamele-ri bakımından şekil denetiminde bakılacak husus yetkili merci (Cumhurbaşkanı) tarafından ccedilıkarılıp ccedilıkarılmadığı ile sınırlı kalacaktır Cumhurbaşkan-lığı kararnameleriyle ilgili olarak Anayasada yer alan konu sınırlamalarıyla ilgili aykırılıklar ise esas bakımından denetim alanına girer

TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln şekil bakımından deneti-mi Anayasada İccediltuumlzuumlğuumln şekil bakımından deneti-mine ilişkin de bir sınırlama yoktur Ancak Anaya-sa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquola bir sınırlama getirilmiş bulun-maktadır Buna goumlre Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln şekil bakımından denetimi son oyla-masının oumlngoumlruumllen ccediloğunlukla yapılıp yapılmadığı hususuyla sınırlıdır (m36)

Kanunların ve Cumhurbaşkanlığı kararname-lerinin geccedilerliliğini yani TBMM veya Cumhur-başkanının kabul ettiği metinle Resmicirc Gazetersquode yayımlanmış metin arasında fark olup olmadığı-nı araştırma yetkisi ise buumltuumln mahkemelere aittir Ccediluumlnkuuml usuluumlne uygun olarak yayımlanmamış bir kural yuumlruumlrluumlğe girmiş sayılamayacağından mahke-meler boumlyle bir kuralı uygulayamazlar (Oumlzbudun 1998 364)

Anayasa Mahkemesinin Kararları

Kararların Kesinliği ve BağlayıcılığıAnayasarsquonın 153rsquouumlncuuml maddesinin birinci

fıkrasına goumlre ldquoAnayasa Mahkemesi kararları ke-sindir İptal kararları gerekccedilesi yazılmadan accedilıkla-namazrdquo Kararların kesinliğinin şeklicirc ve maddi ol-mak uumlzere iki farklı anlamı vardır Kararların şeklicirc anlamda kesinliği o kararlara karşı temyiz karar duumlzeltme gibi kanun yollarına başvurulamaması demektir Kararların maddi anlamda kesinliği ise o karara konu olan uyuşmazlığın aynı taraflarca aynı sebebe dayanılarak yeni bir dava konusu ya-pılamamasını ifade eder (Armağan 1967 147 Oumlzbudun 1998 381 Goumlzler 2000 493-494) Bununla birlikte Tuumlrk anayasa yargısı sistemin-de Anayasa Mahkemesinin red kararlarına ldquomad-di anlamda kesin huumlkuumlmrdquo guumlcuuml tanınmamıştır (Goumlzler 2000 494) Ccediluumlnkuuml iptal davası yoluyla verilmiş bir red kararından sonra aynı kanun hak-kında itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesine baş-vurulması muumlmkuumlnduumlr Yine itiraz yoluyla iptali reddedilen bir kanuna karşı 10 yıl sonra yeniden itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesine başvurulması imkacircn dahilindedir

Anayasarsquonın 153rsquouumlncuuml maddesinin altıncı fık-rasına goumlre ldquoAnayasa Mahkemesi kararları Resmicirc Gazetersquode hemen yayımlanır ve yasama yuumlruumltme ve yargı organlarını idare makamlarını gerccedilek ve tuumlzel kişileri bağlarrdquo

Anayasa Mahkemesinin red kararlarında kanun iptal edilmemiş olduğundan dava konusu olan ka-nun huumlkuumlmlerini idare makamları ve yargı organla-rı uygulamaya devam ederler Dolayısıyla Anayasa Mahkemesi kararlarının bağlayıcılığı pratikte iptal kararları bakımından oumlnem taşır

Anayasa Mahkemesi kararlarının bağlayıcı ol-ması iptal edilen kanunun hukuki geccedilerliliğini yitir-mesi anlamına gelir Nitekim Anayasarsquonın 153rsquouumlncuuml maddesinin uumlccediluumlncuuml fıkrasına goumlre ldquokanun Cum-hurbaşkanlığı kararnamesi veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuuml ya da bunların huumlkuumlmle-ri iptal kararlarının Resmicirc Gazetersquode yayımlandı-ğı tarihte yuumlruumlrluumlkten kalkarrdquo Yuumlruumlrluumlkten kalkan huumlkuumlmlerin idare makamları ve yargı organlarınca uygulanması muumlmkuumln değildir İptal edilen kural-ların uygulanmasına devam edilmesi uygulayanlar bakımından cezai ve hukuki sorumluluğa yol accedila-bilir (Oumlzbudun 1998 381)

Yargı

Anayasa Mahkemesi kararlarında yer alan gerek-ccedilelerin bağlayıcı olup olmadığı tartışmalıdır Karar gerekccedilelerinin bağlayıcı olduğunu ileri suumlren gouml-ruumlşe goumlre kararların gerekccedileli olması Anayasal bir zorunluluk olduğundan sadece kararın ldquohuumlkuumlmrdquo kısmı değil ldquogerekccedilelerirdquo de bağlayıcı nitelikte-dir (Aliefendioğlu 1996 294 Armağan 1967 149 Tanoumlr-Yuumlzbaşıoğlu 2001 486-487) Anaya-sa Mahkemesi de bir kararında kendi kararlarının gerekccedilelerinin bağlayıcı olduğuna karar vermiştir (Bkz E198811 K198811 KT 2481988 AMKD Sayı 24 s138) Bizim de katıldığımız goumlruumlşe goumlre ise (Goumlzler 2000 499-501) Anayasa Mahkemesi kararlarının gerekccedilelerinin bağlayıcılı-ğı sadece kararların ldquohuumlkuumlmrdquo kısmı iccedilin geccedilerlidir Anayasa Mahkemesi kararlarının ldquogerekccedilesirdquo bağla-yıcı değildir Ccediluumlnkuuml mahkeme kararlarının gerek-ccedileli olması zorunluluğu sadece Anayasa Mahkemesi kararları iccedilin değil buumltuumln mahkeme kararları bakı-mından geccedilerlidir Bir mahkeme kararının bağla-yıcılığı onun kesin huumlkuumlm oumlzelliğinden kaynakla-nır Mahkeme kararının gerekccedilesi ise kesin huumlkuumlm oluşturmaz ve bağlayıcı değildir O hacirclde Anayasa Mahkemesi kararlarının gerekccedilelerinde yer alan goumlruumlşlerin yasama yuumlruumltme ve yargı organları ile idare makamları gerccedilek ve tuumlzel kişiler tarafından uygulanması gerektiğinden soumlz edilemez

Anayasa Mahkemesi kararlarının uygulanması bir kararın gerekccedilesindeki accedilıklamaların tıpkı bir kanun huumlkmuuml gibi uygulanması anlamına gelmez Yani Anayasa Mahkemesi yasama organı yerine geccedilerek işlem tesis edemez sadece oumlnuumlne gelen olumlu bir kuralı iptal edebilir İptal hacirclinde artık o kural uygulanmaz Ancak yasama organı bu alanda başka duumlzenlemeleri her zaman yapabilir

Kararların Etkisi ve NiteliğiAnayasa Mahkemesinin iptal kararı dava ko-

nusu olan normu ortadan kaldırdığı iccedilin bu karar herkes iccedilin (ergaomnes) huumlkuumlm ve sonuccedil doğurur Anayasa Mahkemesinin olayla sınırlı ve yalnız ta-rafları bağlayıcı (interpartes) karar verme yetki-si yoktur (Oumlzbudun 1998 381 Goumlzler 2000 495 Kaboğlu 1994 90)1982 Anayasası 1961 Anayasasırsquonın aksine olayla sınırlı ve yalnızca bir mahkemede goumlruumllen davanın taraflarını bağlayıcı nitelikte karar verme yetkisini Anayasa Mahke-mesine vermemiştir 1961 Anayasası (m1524) itiraz yoluyla yapılan anayasaya aykırılık iddiaları-

nın incelenmesinde Anayasa Mahkemesine herkes iccedilin iptal veya olayla sınırlı karar verme yetkisini tanımıştı

1982 Anayasasırsquonın 153rsquouumlncuuml maddesinin ikin-ci fıkrasına goumlre ldquoAnayasa Mahkemesi bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin tamamı-nı veya bir huumlkmuumlnuuml iptal ederken kanun koyu-cu gibi hareketle yeni bir uygulamaya yol accedilacak biccedilimde huumlkuumlm tesis edemezrdquo Esasen boumlyle bir huumlkmuumln Anayasaya konulmuş olması gereksizdir Zira Anayasa Mahkemesinin kanun koyucu gibi hareketle huumlkuumlm tesis etmesi zaten soumlz konusu ola-maz Bununla birlikte Anayasa Mahkemesinin bir kanunun bazı huumlkuumlmlerini iptal etmesi sonucunda yasama organının iradesine uygun duumlşmeyen yeni bir durumun ortaya ccedilıkması hacirclinde (oumlrneğin Mil-letvekili Seccedilimi Kanunursquonun yuumlzde 10rsquoluk baraj oumlngoumlren huumlkmuuml iptal edilirse barajsız bir seccedilim sistemi ortaya ccedilıkar) Anayasa Mahkemesinin ken-disini yasama organının yerine koyduğu soumlylene-mez (Oumlzbudun 1998 382-383) Bu kendiliğinden ortaya ccedilıkan bir durumdur

Kararların Yuumlruumlrluumlğe GirmesiAnayasa Mahkemesi tarafından Anayasaya aykı-

rı bulunarak iptaline karar verilen kanun Cumhur-başkanlığı kararnamesi veya TBMM İccediltuumlzuumlğuuml ya da bunların iptal edilen huumlkuumlmleri iptal kararının Resmicirc Gazetede yayımlandığı tarihte yuumlruumlrluumlkten kalkar Anayasa Mahkemesi gereken durumlarda iptal kararının yuumlruumlrluumlğe gireceği tarihi bir yılı geccedil-memek uumlzere ayrıca kararlaştırabilir (AYm1533) Boumlyle bir durumda TBMM iptal kararının ortaya ccedilıkardığı hukuki boşluğu dolduracak kanun tekli-fini oumlncelikle goumlruumlşuumlp karara bağlar (AYm1534)

Anayasa Mahkemesine iptal kararlarının yuumlruumlrluumlğe girmesini bir yıl suumlreyle erteleme yetkisi verilmesinin amacı iptal kararının hemen yuumlruumlrluuml-ğe girmesi nedeniyle ortaya ccedilıkabilecek hukuk boş-luğunun kamu duumlzeni bakımından doğurabileceği tehlikeli sonuccedilların meydana gelmemesi iccedilin yasa-ma organına yeni bir duumlzenleme yapma imkacircnının sağlanmasıdır Bununla birlikte Anayasaya aykırı-lığı saptanmış bir hukuk kuralının bir yıla kadar suumlreyle yuumlruumlrluumlkte kalmasının da bazı sakıncaları ortaya ccedilıkabilir Boumlyle bir kural sosyolojik accedilıdan meşruluğunu yitirecektir Oumlte yandan bir yıllık suumlre iccedilinde dava mahkemeleri oumlnlerindeki olaylar-da iptal edilmiş fakat yuumlruumlrluumlğuuml ertelenmiş bir ka-

nunu uygulamak zorunda kalacaklardır Bu şekilde uygulanan bir huumlkmuumln bir yıl sonra yuumlruumlrluumlkten kalkacak olması ilgili taraf bakımından ccedilok haksız bir sonuccedil doğuracaktır (Oumlzbudun 1998 383-384 Goumlzler 2000 495-496)

İptal Kararının Geriye YuumlruumlmezliğiAnayasa Mahkemesi kararları kural olarak

Resmicirc Gazetersquode yayımlandıkları tarihte yuumlruumlrluumlğe girerler Anayasarsquonın 153rsquouumlncuuml maddesinin beşinci fıkrasına goumlre de Anayasa Mahkemesi tarafından verilmiş olan iptal kararı geriye yuumlruumlmez Buna goumlre iptal edilmiş olan kanun Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya iccediltuumlzuumlk huumlkuumlmleri iptal kararının Resmicirc Gazetersquode yayımlandığı veya yuumlruumlrluumlğe gire-ceği guumlne kadar geccedilerli kabul edilir Bu tarihe kadar soumlz konusu duumlzenlemelere dayanılarak yapılmış olan buumltuumln işlemler de geccedilerliliğini muhafaza eder Ancak iptal kararının geriye yuumlruumlmezliği bir davada itiraz yoluyla anayasaya aykırılık itirazında bulunan tarafın iptal kararından yararlanmasını engellemez Anayasa Mahkemesinin iptal kararlarının geriye yuumlruumlmemesi ilkesi kabul edilmeseydi iptal edilen kanuna dayanılarak yapılan birccedilok bireysel işlem sonradan geccedilersiz hacircle gelirdi Bu durum ise hukuki istikrar ve hukuki guumlvenlik bakımından ciddi sakıncalar doğurabilirdi (Oumlzbudun1998 384 Goumlzler 2000 496)

İptal kararının iptal edilen kanuna dayanılarak verilmiş ve kesinleşmiş mahkumiyet kararları uumlze-rindeki etkisinin ne olacağı konusunda Anayasada bir huumlkuumlm bulunmamaktadır Ancak iptal edilen kanun yuumlruumlrluumlkten kalktığına goumlre bu durum-da Tuumlrk Ceza Kanunursquonun ldquoZaman bakımından uygulamardquoya ilişkin 7rsquonci maddesi uygulanarak sorun ccediloumlzuumllebilir Bu maddeye goumlre ldquo(1) İşlendiği zaman yuumlruumlrluumlkte bulunan kanuna goumlre succedil sayıl-mayan bir fiilden dolayı kimseye ceza verilemez ve guumlvenlik tedbiri uygulanamaz İşlendikten sonra yuumlruumlrluumlğe giren kanuna goumlre succedil sayılmayan bir fi-ilden dolayı da kimse cezalandırılamaz ve hakkında guumlvenlik tedbiri uygulanamaz Boumlyle bir ceza veya guumlvenlik tedbiri huumlkmolunmuşsa infazı ve kanunicirc neticeleri kendiliğinden kalkar (2) Succedilun işlendiği zaman yuumlruumlrluumlkte bulunan kanun ile sonradan yuuml-ruumlrluumlğe giren kanunların huumlkuumlmleri farklı ise failin lehine olan kanun uygulanır ve infaz olunurrdquo O hacirclde ceza mahkumiyetine esas teşkil eden kanun huumlkmuumlnuumln yasama organınca değiştirilmesi veya

kaldırılması huumlkmolunan cezanın infazını ve ce-zai sonuccedillarını kendiliğinden ortadan kaldırdığına goumlre bu huumlkmuumln Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi hacirclinde de oumlyle olması gerekir (Oumlzbudun 1998 384-385 Goumlzler 2000 497 Aliefendioğlu 1996 307)

Yargılamanın Yenilenmesi6216 sayılı ve 2011 tarihli Anayasa Mahkeme-

sinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunrsquoa goumlre (m67) Mahkemenin siyasi parti ka-patma davalarında veya Yuumlce Divan sıfatıyla verdiği kararlara karşı yargılamanın yenilenmesi 5271 sa-yılı Ceza Muhakemesi Kanunu huumlkuumlmlerine goumlre istenebilir (f1) Bu duumlzenlemeye goumlre Ceza Muha-kemesi Kanunursquonda yer alan yargılamanın yenilen-mesi sebeplerinin ortaya ccedilıkması hacirclinde yine bu Kanundaki usule goumlre yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurulabilecektir

Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargıla-ma Usulleri Hakkında Kanun AİHMrsquoin iki konu-daki ihlal kararlarını da yargılamanın yenilenmesi sebebi olarak kabul etmiştir Buna huumlkme goumlre (m67f2) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Anayasa Mahkemesinin siyasi parti kapatma veya Yuumlce Divan sıfatıyla verdiği bir kararının Avru-pa İnsan Hakları Soumlzleşmesi ve eki protokollerin ihlali suretiyle verildiğine huumlkmetmesi hacirclinde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararının ke-sinleştiği tarihten itibaren bir yıl iccedilinde Anayasa Mahkemesinden yargılamanın yenilenmesi tale-binde bulunulabilir

Bu duumlzenlemeyle daha oumlnce Anayasa ve Ka-nunda bulunmayan yargılamanın yenilenmesi yolu siyasi parti kapatma ve yuumlce divan kararları bakımından kabul edilmiş olmaktadır Yargılama hukukunda yargılamanın yenilenmesi olağanuumlstuuml bir kanun yolu olup sonradan ortaya ccedilıkan olağa-nuumlstuuml sebeplere bağlı olarak işletilebilmektedir Bu sebepler Ceza Muhakemesi Kanunursquonda yer alan yargılamanın yenilenmesi sebepleri ile AİHMrsquoin Anayasa Mahkemesinin parti kapatma ve yuumlce divan sıfatıyla verdiği kararları Soumlzleşmenin ihla-li olarak kabul ettiği kararlarından ibarettir 2018 yılında 7145 sayılı kanunla getirilen duumlzenlemey-le ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan başvuru hakkında dostane ccediloumlzuumlm ya da tek taraflı deklarasyon sonucunda duumlşme kararı verilmesirdquo halleri de yargılamanın yenilenmesi sebeplerine

Yargı

eklenmiştir Yargılamanın yenilenmesi Anayasa Mahkemesinin sadece siyasi parti ve yuumlce divan kararları iccedilin oumlngoumlruumllmuumlştuumlr Bu nedenle norm denetimine ilişkin kararlar ile diğer davalarda veri-len kararlar bakımından yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurulamaz

Mahkeme yargılamanın yenilenmesi istemini esaslı ve kabule değer bulursa yargılamanın yeni-lenmesine karar verir İstem genel huumlkuumlmlere goumlre sonuccedillandırılır

Anayasa Mahkemesinin Ccedilalışma ve Yargılama Usuluuml

Anayasa Mahkemesinin ccedilalışma ve yargılama usuluuml Anayasarsquonın 149rsquouncu maddesi ve Anaya-sa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun ile duumlzenlenmiştir

Anayasarsquonın 149rsquouncu maddesine goumlre Anaya-sa Mahkemesi iki boumlluumlm ve Genel Kurul hacirclinde ccedilalışır Boumlluumlmler başkanvekili başkanlığında doumlrt uumlyenin katılımıyla toplanır Genel Kurul Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyece-ği başkanvekilinin başkanlığında en az on uumlye ile toplanır Boumlluumlmler ve Genel Kurul kararlarını salt ccediloğunlukla alır Bireysel başvuruların kabul edile-bilirlik incelemesi iccedilin komisyonlar oluşturulabilir

Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara iptal ve itiraz davaları ile Yuumlce Divan sıfatıyla yuumlruumltuuml-lecek yargılamalara Genel Kurulca bakılır bireysel başvurular ise boumlluumlmlerce karara bağlanır

Anayasa değişikliğinde iptale siyasi partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi iccedilin toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu şarttır

Şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları Anayasa Mahkemesince oumlncelikle incelenip karara bağlanır

Anayasa Mahkemesinin kuruluşu Genel Kurul ve boumlluumlmlerin yargılama usulleri Başkan başkan-vekilleri ve uumlyelerin disiplin işleri kanunla Mah-kemenin ccedilalışma esasları boumlluumlm ve komisyonların oluşumu ve işboumlluumlmuuml kendi yapacağı İccediltuumlzuumlkle duumlzenlenir

Anayasa Mahkemesi Yuumlce Divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya uumlzerinde inceler Ancak bireysel başvurularda duruşma yapılmasına karar verilebilir Mahkeme ayrıca gerekli goumlrduumlğuuml hacircllerde soumlzluuml accedilıklamalarını dinlemek uumlzere ilgi-lileri ve konu uumlzerinde bilgisi olanları ccedilağırabilir ve siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından sonra kapa-tılması istenen siyasi partinin genel başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler

Bu huumlkuumlmden anlaşılacağı uumlzere Anayasa Mahkemesi kural olarak dosya uumlzerinden inceleme yapar Ancak gerekli goumlrduumlğuuml hacircllerde soumlzluuml accedilıkla-malarını dinlemek uumlzere ilgilileri ve konu uumlzerinde bilgisi olanları ccedilağırabilir Bu konuda bir zorun-luluk olmayıp Anayasa Mahkemesinin takdir yet-kisi bulunmaktadır (E196713 K19695 KT 14-1611969 AMKD Sayı 7 s154) İlgililerin soumlzluuml accedilıklama konusunda yapacakları muumlracaatlar parti kapatma davalarıyla ilgili istisnai huumlkuumlm ha-riccedil talep niteliğindedir Soumlzluuml accedilıklama talebi iptal davası dilekccedilesiyle yapılabileceği gibi davanın accedilıl-masından sonra da yapılabilir (Hocaoğlu-Ocakccedilı-oğlu 1971 121)

Anayasa Mahkemesi goumlruumlşmeleri gizlidir (6216 sayılı Kanun m44)

Anayasa Mahkemesi dava dilekccedilelerinde ile-ri suumlruumllen gerekccedilelerle bağlı değildir 6216 sayılı Kanuna goumlre (m43) Anayasa Mahkemesi taleple bağlı (yani iptali istenen kanun huumlkuumlmleri ccedilerccedile-vesinde) kalmak kaydıyla başka gerekccedile ile de Ana-

Boumlluumlmler başkanvekili başkanlığında doumlrt uumlyenin katılımıyla toplanır ve bireysel baş-vuruları karara bağlar

Genel Kurul Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on uumlye ile toplanır ve toplananların salt ccediloğunluğu ile karar alır

dikkat

yasaya aykırılık kararı verebilir Oumlrneğin Anayasa Mahkemesi eşitlik ilkesine aykırı olduğu gerekccedile-siyle iptali istenen bir kanun huumlkmuumlnuuml hukuk dev-leti ilkesine aykırı bularak iptal edebilir

Oumlte yandan başvuru kanunun belirli maddeleri aleyhine yapılmış olup da bu maddelerin iptali kanunun diğer huumlkuumlmlerinin veya tamamının uygulanmaması sonucunu doğuracaksa Anayasa Mahkemesi bu durumu gerekccedilesinde belirtmek şartıyla kanunun oumlteki huumlkuumlmlerini veya tamamının da iptal edebilir (6216 sayılı Kanun m43)

Anayasa Yargısında Yuumlruumlrluumlğuumln Durdurulması

Anayasa Mahkemesinin Anayasaya aykırılığı iddia edilen kanunun (veya diğer yasama işlemleri-nin) yuumlruumlrluumlğuumlnuumln durdurulmasına karar verip ve-remeyeceği konusunda Anayasamızda ve Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usuluuml Hak-kında Kanunrsquoda bir huumlkuumlm bulunmamaktadır Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin yuumlruumlrluumlğuumln dur-durulması kararı verip veremeyeceği Tuumlrk anayasa hukuku doktrininde tartışmalıdır (Bkz Oumlzbudun 1998 393-395 Aliefendioğlu 1996 343-370 Goumlzler 2000 503-510 Guumlran 1995 193-198)

Anayasa Mahkemesi 1993 yılına kadar kendi-sine yapılan yuumlruumlrluumlğuumln durdurulması istemlerini ldquoAnayasa ile kendisine bu yetkinin verilmemiş ol-duğurdquo gerekccedilesiyle reddetmiştir (Bkz E197213 K197218 KT 641972 AMKD Sayı 10 s273-317 E1985659 K19854 -muumlteferrik ka-rar- KT 181985 AMKD Sayı 21 s263)

Anayasa Mahkemesi 2081993 tarih ve 509 sayılı Tuumlrk Telekomuumlnikasyon Anonim Şirketi Kurulması Hakkında Kanun Huumlkmuumlnde Karar-namenin iptali davasında ise oumlnceki goumlruumlşuumlnden vazgeccedilerek yuumlruumlrluumlğuumln durdurulması kararı ver-miştir Anayasa Mahkemesi yuumlruumlrluumlğuuml durdurma kararında şoumlyle demiştir ldquoKanun Huumlkmuumlnde Kararnamenin iptaline youmlnelik istem karara bağla-nıp karar yuumlruumlrluumlğe girinceye kadar uygulamadan doğacak giderilmesi guumlccedil ve olanaksız durumları oumlnlemek iccedilin Kanun Huumlkmuumlnde Kararnamenin YUumlRUumlRLUumlĞUumlNUumlN DURDURULMASINA karar verildirdquo (Bu karar iccedilin bkz E199333 K199340-1 KT 21101993 AMKD Sayı 29 Cilt 1 s562-563)

Anayasa Mahkemesi bu kararının gerekccedile-sini ise daha sonra K199340-2 sayılı kararıyla accedilıklamıştır (Bkz E199333 K199340-2 KT 21101993 AMKD Sayı 29 Cilt 1 s564-604) Anayasa Mahkemesi bu kararında ldquoyuumlruumlrluumlğuumln durdurulmasırdquo konusunda yetkili olduğunu şu ge-rekccedilelere dayandırmıştır

1 ldquoYargı yetkisinin etkinliği lsquokarar vermersquo aracının da oumlzguumlrce ve eksiksiz kullanılma-sını gerektirirrdquo

2 ldquoDava kavramının iccedilinde yuumlruumltmenin dur-durulması da vardır Yuumlruumltmenin durdu-rulması kararı yargı buumltuumlnluumlğuuml ilkesinin bir oumln uygulamasıdırrdquo

3 ldquoYasalarda accedilıkccedila bulunmasa bile lsquooumlnlem (tedbir)rsquo yetkisinin varsayılması bir zorun-lulukturrdquo

4 ldquoBir yasanın Anayasaya aykırılığı nedeniyle iptal edilmesi gibi geniş bir yetkiyi Anayasa Mahkemesine tanıyan Anayasa ve Yasako-yucunun daha hafif sonuccedillar doğuracak olan uygulamayı durdurma yetkisini oumln-celikle tanımış olduğunun kabuluuml gerekir Ccediloğun iccedilinde tersine huumlkuumlm ve neden ol-madıkccedila az her zaman vardırrdquo

5 ldquoYuumlruumlrluumlğuumln durdurulması yetkisinin kul-lanılması iccedilin Anayasa ya da yasalarda bir kural bulunmamaktadır Bu durumda Anayasa Mahkemesinin uygulamayı dur-durma yetkisi konusunda yazılı kurallarda bir boşluk olduğu accedilıktır Yasalarda accedilık huumlkuumlm bulunmaması durumlarında yar-gıcın hukuk yaratabileceği ccedilağdaş hukuk sistemlerinde benimsenen bir goumlruumlştuumlrrdquo

Boumlylece Anayasa Mahkemesi iccediltihat yoluyla kendisine ldquoyuumlruumlrluumlğuumln durdurulmasırdquo yetkisini ta-nımış olmaktadır Uumlstelik Mahkemenin 1993rsquoten itibaren yuumlruumlrluumlğuuml durdurma kararlarını vermekte oldukccedila coumlmert davrandığı goumlruumllmektedir 2012 yılında değiştirilen Anayasa Mahkemesi İccediltuumlzuuml-ğuumlnuumln iptal davası başvuru dilekccedilesinde bulun-ması gereken hususları duumlzenlediği maddesinde (m451-c) ldquoyuumlruumlrluumlğuuml durdurma talebi varsa yuumlruumlrluumlğuumln durdurulmaması durumunda doğacak olan telafisi imkacircnsız zararların accedilıklanmasırdquo huumlk-muumlne yer verimiştir Bu huumlkuumlmle Anayasa Mah-kemesi kendi yaptığı İccediltuumlzuumlk ile yuumlruumlrluumlğuumln dur-durulması yetkisini kendisinde tanımış olmaktadır

Yargı

Anayasa Mahkemesinin Anayasada duumlzenlenmeyen bu yetkiyi iccediltihat yoluyla kendisine tanırken da-yandığı gerekccedileler ikna edici olmaktan uzaktır Her şeyden oumlnce alt derece mahkemeleri bakımından ihtiyati tedbir kararını duumlzenleyen yasa koyucunun (Hukuk Usuluuml Muhakemeleri Kanunu m 101 vd) ve idari yargılama usuluumlnde yuumlruumltmeyi durdurma yetkisini accedilıkccedila duumlzenleyen (AYm1256) Anayasa ko-yucunun Anayasa yargısında bu konuyu duumlzenlemeyi unuttuğu ya da oumlzensiz davrandığı soumlylenemez Anayasada bu konuda bir boşluk olduğu kabul edilse bile Mahkemenin Anayasa kuralları bakımından boşluk doldurma yetkisi bulunmamaktadır Tuumlrk hukukunda yargıcın hukuk yaratarak boşluk doldurması genel bir kural değildir

Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin belli şartlar altında kanunların yuumlruumlrluumlğuumlnuuml durdurma yetkisinin Anayasaya konulacak bir huumlkuumlmle accedilık bir hukuki dayanağa kavuşturulması yerinde olacaktır

Goumlruumllmekte olan bir dava-da hakim davada uygula-nacak kanun huumlkmuumlnuumln Anayasaya aykırı olduğunu duumlşuumlnuumlyorsa ne yapmalıdır

Anayasa Mahkemesinin Yuumlce Divan sıfatıyla yargı-lama yapma yetkisini Ya-sama Boumlluumlmuumlnde anlatılan meclis soruşturması usuluuml ve Yuumlruumltme Boumlluumlmuumlnde an-latılan Cumhurbaşkanının sorumluluğu konuları ile birlikte değerlendirin

Anayasa Mahkemesi uumlye-lerinin seccedilim youmlntemini accedilıklayın

4 Anayasaya uygunluk denetimi şekillerini accedilıklayabilme

Anayasa Yargısının Demokratik MeşruiyetildquoBirccedilok uumllkede anayasa yargısı kabul edilmiş

olmakla birlikte bu yargılama sisteminin de-mokratik meşruiyeti hacircla tartışılan bir sorundur Amerika Birleşik Devletlerinde Yuumlksek Mahke-menin ldquoanayasanın uumlstuumlnluumlğuumlrdquo ilkesine dayana-rak başlattığı anayasallık denetimi Anayasanın boumlyle bir yetkiyi Mahkemeye vermediği gerekccedile-siyle eleştirilmektedir Anayasa yargısının meşru-iyeti Avrupa uumllkelerinde de tartılan bir konudur Ancak bu uumllkelerde anayasa yargısı ve mahkeme-lerin yetkileri doğrudan anayasalar ile duumlzenlen-miş bulunduğundan tartışmanın zemini hukuki meşruiyetten demokratik meşruiyete kaymış bu-lunmaktadır Demokratik meşruiyet tartışması-nın oumlzuumlnde ise bir yargısal organın demokratik suumlreccediller iccedilinde seccedilimle oluşan yasama organının iradesini geccedilersiz kılıp kılamayacağı bulunmakta-dır Anayasa mahkemelerinin giderek aktivist bir tutum sergilemesi meşruiyet tartışmasını daha da sertleştirmiştir Amerikan Yuumlksek Mahkemesinin başlattığı yargısal aktivizm dalgası giderek birccedilok Avrupa mahkemesini de etkisi altına almıştır Yargısal aktivizm yargıccedilların kamu politikalarını etkilemek iccedilin baktıkları davalarda hukuk kural-larının dışına ccedilıkarak kişisel politik goumlruumlşlerine dayanan karar verme isteklerini ifade etmektedir Yargıccedilların kamu politikalarının belirlemesine katılması yargının siyasi bir role sahip olması

sonucunu doğurmaktadır Bu nedenle politika-ları belirleme yetkisinin seccedililmiş youmlneticilere ait olduğu demokratik sistemde yargının siyasi role sahip olması yargıccedillar huumlkuumlmetine yol accedilacağı endişesiyle ciddi eleştirileri de beraberinde getir-mektedir Yargısal aktivizmin ortaya ccedilıktığı Ame-rika Birleşik Devletlerinde Anayasanın ldquoBiz Bir-leşik Devletler Halkırdquo şeklindeki girişiyle onun yapımcısı olarak doğrudan halkın goumlsterilmiş bulunması karşısında seccedililmemiş ve siyasi so-rumluluğu bulunmayan yargıccedilların Anayasanın anlamını değiştiren kararlar veremeyeceği olduk-ccedila yaygın bir goumlruumlştuumlr Yuumlksek Mahkemenin yar-gısal aktivizmini kesin bir dille reddeden anayasa hukukccedilusu Mark Tushnetrsquoe goumlre ldquoKanunkoyu-cular Yuumlksek Mahkemeye değil Anayasaya bağlı kalmak iccedilin yemin etmişlerdir Anayasanın an-lamı Yuumlksek Mahkemenin ona verdiği anlam ile aynı olmak zorunda değildirrdquo Bununla birlikte yargısal aktivizmin insan haklarının genişletil-mesi ve hukukun uumlstuumlnluumlğuumlnuumln etkin bir şekilde korunmasıyla sınırlı kalmak kaydıyla anayasal demokrasinin pekişmesine katkıda bulunabilece-ği youmlnuumlnde goumlruumlşler de bulunmaktadırrdquo

Kaynak Atar Yavuz (2010) ldquoAnayasa Mahke-mesinin Yeniden Yapılandırılmasırdquo SDE Yargı Raporu- Demokratikleşme Suumlrecinde Yargı Ku-rumları Ankara s 8

Yargı

1Maddi ve şeklicirc kriterlere goumlre yargı fonksiyonunu tanımlayabilme

Yargı FonksiyonuMaddi kritere goumlre yargı fonksiyonu hukuki uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmlenmesi ve hukuka aykırılık iddialarının karara bağlan-ması anlamına gelir Şeklicirc kritere goumlre ise yargı organlarınca verilen kararlar ile yapılan diğer işlemler yargı işlemidir

2Anayasarsquoda yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığını ile ilgili olarak yer alan kuralları sıralayabilme

Yargının Tarafsızlığı ve Bağımsızlığı

Anayasaya goumlre yargı yetkisi Tuumlrk Milleti adına bağımsız ve ta-rafsız mahkemelerce kullanılır Hacirckimler goumlrevlerinde bağımsız olup Anayasaya kanuna hukuka ve vicdani kanaatlerine goumlre huumlkuumlm verirler Hiccedilbir organ makam merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hacirckimlere emir ve talimat veremez genelge goumlnderemez tavsiye ve telkinde bulu-namaz Anayasa mahkemelerin bağımsızlığını sağlamak uumlzere ldquohacirckimlik teminatını getirmiştir Buna goumlre ldquoHacirckimler ve sav-cılar azlolunamaz kendileri istemedikccedile Anayasada goumlsterilen yaştan oumlnce emekliye ayrılamaz bir mahkemenin veya kadro-nun kaldırılması sebebiyle de olsa aylık oumldenek ve diğer oumlzluumlk haklarından yoksun kılınamaz Yargı bağımsızlığını sağlamaya youmlnelik bir tedbir de adli ve idari yargı hacirckim ve savcılarının oumlzluumlk işlerine bakmakla goumlrevli Hacirckimler ve Savcılar Kurulu-nun getirilmiş olmasıdır

Yargı Duumlzeni ve Yuumlksek Yargı Organları

Anayasarsquoda Yargı başlığı altında Yuumlksek Mahkemeleri duumlzenlen-miştir Bunlardan Anayasa Mahkemesi kanunların anayasaya uygunluğunu denetler ve Anayasada yer alan diğer goumlrevleri ye-rine getirir Uyuşmazlık Mahkemesi ise mahkemeler arasındaki goumlrev ve yetki uyuşmazlıklarını ccediloumlzmekle goumlrevlidir Anayasada temyiz mercii olarak idari yargı alanında Danıştay adli yargı alanında Yargıtay yer almıştır

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

Anayasa Yargısıİptal davası (soyut norm denetimi) Anayasada sayılan organ-ların bir kanunun aleyhine anayasaya aykırılık davası accedilması sonucunda Anayasa Mahkemesince yapılan anayasaya uygun-luk denetimidir Anayasada Anayasa Mahkemesinde iptal da-vası accedilmaya yetkili kişi ve organlar Cumhurbaşkanı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinde en fazla uumlyeye sahip iki siyasi parti grubu ile TBMM uumlye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki uumlyeleri olarak sayılmıştır Kanunların ve anayasa değişiklikleri-nin şekil bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla iptal davası accedilma yetkisi ise sadece Cumhurbaşkanı ve TBMM uumlye tamsa-yısının beşte biri tutarındaki uumlyelere tanınmıştır Dava accedilma suumlresi ise anayasa değişiklikleri ile kanunların şekil youmlnuumlnden anayasaya aykırılığı iddiasıyla accedilılan davalar iccedilin bunların Resmicirc Gazetersquode yayımlanmalarından başlayarak on guumlnduumlr Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile TBMM İccediltuumlzuumlğuumlnuumln esas ve şekil kanunların ise sadece esas bakımından anayasaya ay-kırılığı iddiasıyla accedilılan iptal davalarında suumlre bunların Resmicirc Gazetersquode yayımlanmalarından başlayarak altmış guumlnduumlrİtiraz yolu goumlruumllmekte olan bir davada davaya bakan mahke-menin uygulanacak olan normu Anayasaya aykırı goumlrmesi ya da davanın taraflarının anayasaya aykırılık itirazında bulunma-sı suretiyle başlatılmaktadır Bir davaya bakmakta olan mahke-me uygulanacak kanun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesi huumlkuumlmlerini Anayasaya aykırı goumlruumlrse veya taraflardan birinin ileri suumlrduumlğuuml aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar dava-yı geri bırakır İtiraz yolu sadece kanunlar ve Cumhurbaşkanlığı kararnameleri hakkında işletilebilir ve şekil bozukluğuna dayalı anayasaya aykırılık itirazı mahkemeler tarafından ileri suumlruumlle-mez Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelmesinden itibaren beş ay iccedilinde kararını verir ve accedilıklar Mahkeme de bu karara goumlre davayı goumlruumlr Ancak bu suumlre iccedilinde Anayasa Mahkemesi bir karar vermemiş ise mahkeme yuumlruumlrluumlkteki kanun huumlkuumlm-lerini uygulayarak davayı sonuccedillandırır

Yargı

r oumlğ

1 Aşağıdakilerden hangisinin Hacirckimler ve Sav-cılar Kuruluna uumlye seccedilme yetkisi vardır

A Yargıtay Genel KuruluB Anayasa Mahkemesi Genel KuruluC Danıştay Genel KuruluD Tuumlrkiye Adalet Akademisi Genel KuruluE Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi

2 Hacirckimler ve Savcılar Kurulursquonun uumlye sayısı ve uumlyelerin goumlrev suumlresi aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir

A Yirmi iki asıl ve on yedek uumlye-doumlrt yılB Yirmi asıl ve on yedek uumlye-beş yıl C Yirmi iki uumlye-beş yılD On uumlccedil uumlye- doumlrt yılE On beş uumlye-beş yıl

3 Aşağıdakilerden hangisinin başkanlığını Ana-yasa Mahkemesince kendi uumlyeleri arasından goumlrev-lendirilen bir uumlye yapar

A Yargıtay B SayıştayC Danıştay D Yuumlksek Seccedilim KuruluE Uyuşmazlık Mahkemesi

4 Aşağıdakilerden hangisinin uumlyelerinin tama-mı Hacirckimler ve Savcılar Kurulunca seccedililir

A YargıtayB SayıştayC DanıştayD Uyuşmazlık MahkemesiE Yuumlksek Seccedilim Kurulu

5 Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından anayasaya aykırı olduğu iddiası ile iptal davası accedilma yetkisi değişikliğin Resmi Gazetede yayım-lanmasından başlayarak kaccedil guumln sonra duumlşer

A 10B 15C 30D 60E 90

6 TBMMrsquonin Anayasa Mahkemesine uumlye seccedile-bilmesi aşağıdakilerden hangisinin aday goumlstermesi ile muumlmkuumlnduumlr A Danıştay Genel Kurulu ve Yuumlksekoumlğretim

KuruluB Yargıtay Genel Kurulu ve Danıştay Genel

KuruluC Sayıştay Genel Kurulu ve baro başkanlarıD Danıştay Genel Kurulu ve baro başkanlarıE Sayıştay Genel Kurulu ve Yuumlksekoumlğretim Kurulu

7 Aşağıdakilerden hangisi Anayasa Mahkeme-sirsquo nin goumlrev ve yetkilerinden biri değildir

A TBMM iccediltuumlzuumlğuumlnuumln anayasaya uygunluğunu denetlemek

B Bireysel başvuruları karara bağlamakC Yuumlce Divan sıfatıyla yargılama yapmakD Siyasi partilerin mali denetimini yapmak E Danıştay başkanını seccedilmek

8 Aşağıdakilerden hangisi Anayasa Mahkemesirsquonin denetimine tabi norm veya karar-lardan biri değildir

A Yasama dokunulmazlığının kaldırılması kararları B Milletlerarası antlaşmalar C Meclis İccediltuumlzuumlğuuml D Milletvekilliğinin duumlşuumlruumllmesi kararlarıE Olağan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri

I Kanunlar II Olağan Cumhurbaşkanlığı kararnameleriIII TBMM İccediltuumlzuumlğuumlIV Anayasa değişiklikleri

9 Yukarıdakilerden hangileri somut norm de-netiminin konusunu oluştururA I ve II B I ve IIIC I ve IV D II ve IIIE II ve IV

10 Anayasa Mahkemesirsquone bireysel başvuru başvuru yollarının tuumlketildiği tarihten itibaren kaccedil guumln iccedilinde yapılmalıdırA 10 B 15C 30 D 60 E 90

Yanıtınız yanlış ise ldquoHacirckimler ve Savcılar Kurulurdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 E Yanıtınız yanlış ise ldquoAnayasa Mahkemesinin Statuumlsuuml ve Kuruluşurdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoUyuşmazlık Mahkeme-sirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 E Yanıtınız yanlış ise ldquoDenetim Dışında Tu-tulan Normlarrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 D Yanıtınız yanlış ise ldquoAnayasa Mahkemesi-nin Goumlrevlerirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoAdli Yargı ve Adli Yar-gı Organlarırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoİptal Davasında Suumlrelerrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoSomut Norm Deneti-mi (İtiraz Yolu)rdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoBireysel Başvuru Usuluuml ve Başvuru Suumlresirdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yargı

Araştır 1

Tuumlrk Anayasa Hukuku bakımından yargı fonksiyonunun tanımlanmasında maddi ve şeklicirc kriter birlikte kullanılır Ccediluumlnkuuml yargı fonksiyonunun tek başı-na maddi kriter ya da şeklicirc kriterle accedilıklamak muumlmkuumln olmamaktadır Maddi kritere goumlre yargı fonksiyonu hukuki uyuşmazlıkların ccediloumlzuumlmlenmesi ve hu-kuka aykırılık iddialarının karara bağlanmasıdır Ancak bazen yuumlruumltme veya yargı organlarının da benzer nitelikte işlemleri olmaktadır Şeklicirc kritere goumlre ise yargı fonksiyonu yargı organlarının yaptıkları işlemleri ifade eder Ancak yargı organlarının idari mahiyette işlemleri de vardır O hacirclde bu iki kriteri birleştirmek suretiyle yargı fonksiyonunu hukuki uyuşmazlıkların ve hukuka aykırılık iddialarının bağımsız mahkemeler tarafından kesin olarak ccediloumlzuumlmlen-mesi ve karara bağlanması faaliyeti olarak tanımlamak muumlmkuumlnduumlr

Araştır 2Hacirckimler ve Savcılar Kurulunun yalnızca meslekten ccedilıkarma cezasına ilişkin kararlarına karşı yargı yolu accedilıktır Bunun dışındaki kararlarına karşı yargı yoluna gidilebilmesi muumlmkuumln değildir

Araştır 3Danıştay uumlyelerinin doumlrtte uumlccediluuml Hacirckimler ve Savcılar Kurulu doumlrtte biri Cum-hurbaşkanı tarafından seccedililir Yargıtay uumlyeleri Hacirckimler ve Savcılar Kurulun-ca seccedililirler

Araştır 4

Goumlruumllmekte olan bir davada hacirckim davada uygulanacak kanun huumlkmuumlnuumln Anayasaya aykırı olduğunu duumlşuumlnuumlyorsa dosyayı Anayasa Mahkemesine goumln-derir ve Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karar kadar davayı geri bırakır Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelmesinden itibaren beş ay iccedilinde kararını verir ve accedilıklar Mahkeme de bu karara goumlre davayı goumlruumlr Ancak bu suumlre iccedilinde Anayasa Mahkemesi bir karar vermemiş ise mahkeme yuumlruumlrluumlk-teki kanun huumlkuumlmlerini uygulayarak davayı sonuccedillandırır Bununla birlikte esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin kararı gelirse mahkeme buna uymak zorundadır

Aliefendioğlu Yılmaz (1996) Anayasa Yargısı ve Tuumlrk Anayasa Mahkemesi Ankara

Armağan Servet (1967) Anayasa Mahkememizde Kazai Murakabe Sistemi İstanbul

Duran Luumltfi (1984) ldquoTuumlrkiyersquode Anayasa Yargısının İşlevi ve Konumurdquo Anayasa Yargısı Cilt 1 Ankara

Guumlran Sait (1995) ldquoAnayasa Mahkemesinin İşlevi ve Bu Bağlamda Yuumlruumlrluumlğuumln Durdurulmasırdquo Anayasa Yargısı Cilt 12 Ankara s193-198

Hocaoğlu AŞeref- İsmet Ocakccedilıoğlu (1971) Anayasa ve Anayasa Mahkemesi Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi Ankara

Kaboğlu İbrahim Ouml (1994) Anayasa Yargısı Ankara

Kıratlı Metin (1966) Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi İtiraz Yolu Ankara

Kunter Nurullah (1986) Ceza Muhakemesi Hukuku İstanbul

Kuru Baki (1966) Hakim ve Savcıların Bağımsızlığı ve Teminatı Ankara

Oumlzbudun Ergun (2006) ldquoAnayasa Mahkemesi ve Ekonomik Politikardquo Fazıl Sağlamrsquoa 65Yaş Armağanı Ankara

Oumlzccedilelik Selccediluk (1984) Anayasa Hukuku 1 (Umumi Esaslar) İstanbul

Uumlnsal Artun (1980) Siyaset ve Anayasa Mahkemesi Ankara

Kaynakccedila

Boumlluumlm 8

Anayasarsquonın Değiştirilmesi

Anahtar Soumlzcuumlkler bull Asli Kurucu İktidar bull Tali Kurucu İktidar bull Hiyerarşik Youmlntem bull Organik Youmlntem bull Soumlzleşme Youmlntemi bull Halk Oylaması bull Değiştirilemez Maddeler

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

Genel Olarak Anayasaların Değiştirilmesi Sorunu1 Anayasal değişmeye yol accedilan faktoumlrleri

oumlzetleyebilme 21982 Anayasasırsquona Goumlre Anayasanın Değiştirilmesi Usucircluuml2 Anayasanın değiştirilmesi usuluumlnuuml

accedilıklayabilme

Anayasa Değişikliklerinin Denetimi3 Anayasa Mahkemesinin anayasa

değişikliklerini denetlemesi konusunu accedilıklayabilme3

GİRİŞToplumsal hayatta yaşanan gelişmelere bağlı

olarak anayasaların da değiştirilmesi ihtiyacı orta-ya ccedilıkar Anayasal değişmeye yol accedilan faktoumlrlerin ortaya ccedilıkması ile birlikte anayasaların bu gerccedilek-liğe uyarlanması bir zorunluluk hacircline gelir İşte bu zorunluluğun bir sonucu olarak da anayasalar nasıl değiştirileceklerine ilişkin kurallara yer ver-mektedir Bu boumlluumlmde genel olarak anayasaların değiştirilmesi sorunu irdelendikten sonra 1982 Anayasasırsquona goumlre Anayasarsquonın değiştirilmesi usuluuml ve anayasa değişikliklerinin denetimi meselesi in-celenecektir

GENEL OLARAK ANAYASALARIN DEĞİŞTİRİLMESİ SORUNU

Anayasal Değişmeye Yol Accedilan Faktoumlrler

Anayasal değişmenin temel dinamiği toplum-sal gerccedilekliktir Bu nedenle anayasaların toplumsal değişmelere uyarlanması gerekmektedir Anayasa-ların bazı huumlkuumlmleri yapıldığı doumlnemin ve yakın bir geleceğin ihtiyaccedillarının karşılanması amacıyla konulur Guumlnuumlmuumlzuumln hızla gelişen toplumsal iliş-kileri teknolojik ilerlemeler oumlzellikle genel kabul goumlrmuumlş evrensel ilkeler duumlzeyine ulaşmamış anaya-sa huumlkuumlmlerinin değişmesini zorunlu kılabilmekte-dir (Bkz San 1974 52-58 Anayasaların değiştiril-mesi konusunda geniş bilgi iccedilin bkz Atar 2000)

Genel olarak anayasal değişmeye yol accedilan faktoumlrler başka bir ifadeyle anayasal değişmenin temel dinamikleri arasında sosyal siyasal ve ekono-mik faktoumlrler teknolojik gelişmeler yeni bir devletin kurulması ya da bağımsızlığını elde etmesi ve bir uumll-kenin siyasal rejiminde meydana gelen değişiklikler gibi durumları saymak muumlmkuumlnduumlr

1 Sosyal ekonomik ve siyasal faktoumlrler Sosyal ve siyasal faktoumlrler bir uumllkede ccedileşitli alanlarda-ki sosyal ve siyasal gelişme ile değişik grup-lar arasındaki farklılaşmalardan dolayı orta-ya ccedilıkarken ekonomik faktoumlrler bir uumllkenin genel ekonomik durumu ya da boumllgeler ara-sındaki ekonomik dengesizliklerden doğ-maktadır Anayasal değişmeyi doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen faktoumlrlerin başlı-caları sosyal ve ekonomik kaynaklıdır Ana-yasacılık tarihinin doumlnuumlm noktalarından birisini oluşturan liberal anayasal sistem-lerin demokratikleşmesinde oy hakkının genişlemesi suretiyle geniş kitlelerin siyasal suumlrece katılması ve refah devletinin gelişmesi en oumlnemli faktoumlrler olarak etkili olmuştur Ayrıca parlamentarizmin gelişmesi federal ilişkilerdeki değişmeler ve siyasal partiler ile organize buumlyuumlk sosyal grupların giderek oumlnem kazanması da anayasaları etkileyen faktoumlrler arasında yer alır (Lehmbruch 1985 33) Oumlte yandan farklı toplumsal gruplar ara-sındaki statuuml farklılıklarını belirleyen sosyal ve ekonomik faktoumlrler bu grupları kendi aralarındaki siyasal ilişkilerin de yeniden duumlzenlenmesini talep etmeye youmlneltir (Ban-ting 1985 10) Ekonomik guumlccedil dengelerinde-ki değişmeler de benzer sonuccedillar doğurur

2 Teknolojik gelişmeler Sosyal ve ekonomik faktoumlrler gibi teknoloji alanındaki gelişme-ler de genel olarak hukuku ve anayasaları etkileyecek sonuccedillar doğurabilir Teknolojik gelişmeler sosyal değişmenin başlıca dina-miklerinden birisidir (Miller 1979 14-41 Balkin 1992 1978-1979) Bu değişme olumlu olabileceği gibi olumsuz youmlnde de gerccedilekleşebilir Oumlrneğin bilgisayar kame-ra telefon faks telsiz dinleme cihazları ve benzeri araccedilların yaygın kullanımı gibi tek-nolojik gelişmelerin doğrudan ya da sosyal değişmeye yol accedilmak suretiyle dolaylı ola-rak hukuk anayasal kurumlar ve bireysel huumlrriyetler alanında ortaya ccedilıkardığı etkiler bazı durumlarda hukukun uygulanmasını anayasal kurumların işleyişini ve huumlrriyetle-rin gerccedilekleştirilmesini kolaylaştırırken ba-zen de bu alanlarda ciddi sorunlara yol accedila-bilmektedir O hacirclde anayasalarla kurulan sistemlerin başarılı olabilmeleri ve huumlrriyet-lerin gerccedilekleştirilebilmesi iccedilin teknolojik

Sosyal siyasal ve ekonomik faktoumlrler teknolo-jik gelişmeler yeni bir devletin kurulması ya da bağımsızlığını elde etmesi ve bir uumllkenin siyasal rejiminde meydana gelen değişiklikler anayasal değişmenin temel sebepleri arasındadır

gelişmelerin dikkate alınması ve anayasala-rın bunlara uyarlanması bir zorunluluk ola-rak ortaya ccedilıkmaktadır

3 Yeni bir devletin kurulması veya bir uumllkenin bağımsızlığına kavuşması Yeni bir devletin kurulması veya bir uumllkenin bağımsızlığı-na kavuşması durumlarında bu gelişme-leri genellikle yeni bir Anayasarsquonın (ya da devletin ilk anayasasının) yapılması izler (Banting and Simeon 1985 13) Yeni bir devletin kurulması ya Anayasarsquonın yapıl-masından oumlnce gerccedilekleşir ya da daha oumlnce anayasa yapılır ve bu anayasa yeni devletin kuruluşunu temel organlarını ve bunların işleyişini uumllkenin siyasal sistemini belirler ve kişilerin hak ve huumlrriyetlerini duumlzenler Amerikan Anayasasırsquonın bu anlamda Ame-rika Birleşik Devletlerirsquoni kuran bir anayasa olduğu soumlylenebilir Ccediluumlnkuuml birtakım dev-letlerin bir araya gelerek bir konfederasyon oluşturmaları daha sonra da bunu bir fede-rasyona doumlnuumlştuumlrmeleri bir anayasa ile ger-ccedilekleştirilmiştir Bir uumllkenin işgal ya da kolo-ni youmlnetiminden kurtulması ve bağımsızlığını elde etmeside o uumllkede ccediloğunlukla yeni bir Anayasarsquonın yapılmasını gerekli kılar Oumlr-neğin Asya Orta Doğu ve Afrikarsquoda birccedilok uumllke son yuumlzyıl iccedilerisinde soumlmuumlrgeci dev-letlerin kurduğu koloni youmlnetimlerinden kurtulmuş ve bağımsızlıklarını kazanarak yeni anayasalar yapmışlardır (Wolf-Philips 1970 18-42 Dale 1993 67-83 McWhin-ney 1981 25-26)

4 Uumllkede siyasal rejimin değişmesi veya ke-sintiye uğraması Bir uumllkede ccedileşitli faktoumlr-lerin etkisiyle gerccedilekleşen ihtilal devrim huumlkucircmet darbesi ve uumllkenin parccedilalanması gibi yollarla siyasal rejimde koumlkten veya kıs-mi bir değişme ya da kesintinin ortaya ccedilık-ması durumunda fiilicirc iktidarı elinde tu-tan sosyal ve siyasal guumlccedillerin yeni rejimin anayasasını yapması kaccedilınılmaz bir sosyal olaydır (Preuss 1991 107) İhtilaller yo-luyla anayasal değişmenin gerccedilekleşmesine tarihsel olarak en uygun oumlrnek Fransarsquodır Guumlnuumlmuumlzde ise ihtilallerden ccedilok huumlkucircmet darbelerinin soumlz konusu olduğu goumlruumllmek-tedir Mevcut rejim iccedilinde anayasal değiş-meye yol accedilan sosyoekonomik kuumlltuumlrel ve teknolojik faktoumlrlerin değişmesi duru-

munda anayasayı yuumlruumlrluumlkteki anayasaya tacircbi mevcut iktidarın yani ldquotacircli kurucu iktidarrdquoın yapmasına (ya da değiştirme-sine) karşılık yeni bir devletin kurulması veya siyasal rejimin değişmesi hacircllerinde yeni anayasayı genellikle hiccedilbir hukuk ku-ralı ile bağlı olmayan ldquoasli kurucu iktidarrdquo yapar (Oumlzbudun 1998 121-122 Teziccedil 1996 147-148) Uumllkede siyasal rejimin değişmesi ya da kesintiye uğraması sonu-cunda yapılan anayasalara oumlrnek olarak Nazi Youmlnetimirsquonden sonra yapılan 1949 tarihli Federal Alman Anayasası 1978 tarihli İspanyol Anayasası 1976 Portekiz Anayasası Tuumlrkiyersquode siyasal rejimde ke-sintilere yol accedilan askeri muumldahaleler doumlne-minde yapılan 1961 ve 1982 Anayasaları-nı ve yakın zamanda totaliter rejimlerden demokrasiye geccediliş yapan Doğu Avrupa uumllkelerinin yeni anayasalarını goumlstermek muumlmkuumlnduumlr

Anayasayı Yapan veya Değiştiren İktidar

Bir devletin anayasasını yapan ya da değiştiren iktidara ldquokurucu iktidarrdquo adı verilmektedir Kuru-cu iktidar asli kurucu iktidar ve tali kurucu iktidar olarak ikiye ayrılır

Asli Kurucu İktidar Asli kurucu iktidar bir uumllkenin siyasal rejiminde

ihtilal huumlkucircmet darbesi veya uumllkenin parccedilalanması sebebiyle bir hukuk boşluğu meydana gelmesi ya da bağımsızlığın kazanılması veya yeni bir devletin kurulması gibi durumlarda hiccedilbir hukuk kuralıyla bağlı olmaksızın yeni anayasayı yapan iktidara de-nir (Oumlzbudun 1998 121 Teziccedil 1996 146-147) Asli kurucu iktidar sınırsız ve hukuk dışı bir olay olmasına karşılık sosyolojik anlamda toplumdaki siyasal değer ve inanccedillar siyasal guumlccedil dengesi ulusla-rarası ortam ve uumllkenin dış ilişkileri gibi faktoumlrlerle kendini sınırlı hissedebilir Oumlte yandan evrensel anlamda hukukun varlığının anayasadan bağımsız olduğu kabul edilirse asli kuruculuğun tamamen hukuk dışı bir işlev olmadığı soumlylenebilir Bu du-rumda oumlzellikle demokratik bir kurucu iktidarın hukukun genel ilkeleri ve insan haklarından kendi-ni muaf tutması muumlmkuumln olmayacaktır (Erdoğan 1999 39)

Tali Kurucu İktidarTali kurucu iktidar ise bir uumllkenin anayasasını

mevcut anayasal kural ve usuller ccedilerccedilevesinde tuumlm-den yenileyen ya da değiştiren iktidara denir Asli kurucu iktidarın aksine tali kurucu iktidar huku-ken sınırlı bir iktidar olup yaptığı yeni anayasa ya da anayasa değişiklikleri geccedilerliliğini yuumlruumlrluumlkteki anayasadan alır Tali kuruculuk işlevi bağımsız ol-mayıp yuumlruumlrluumlkteki anayasadan tuumlrediği iccedilin ldquotuuml-rev kurucu iktidarrdquo olarak da adlandırılmaktadır (Oumlzbudun 1998 122 Teziccedil 1996 159 Erdoğan 1999 42) Anayasarsquonın zaman iccedilerisinde ortaya ccedilı-kan yeni gelişmelere uyarlanabilmesi iccedilin değişmesi gerektiğinden hangi youmlntemlere goumlre değiştirilebi-leceği de anayasada belirtilmektedir

Bir uumllkenin normal yasama organının anayasayı değiştirebileceği ancak yeni bir anayasa yapamaya-cağı yolunda goumlruumlşler olmakla birlikte bu yaklaşım tuumlmuumlyle hukuki dayanaktan yoksundur Anayasa ile yetkilendirilen normal bir yasama organı da kuru-cu meclis niteliğine sahiptir Darbe doumlnemlerinde oumlncelikle yuumlruumlrluumlkteki anayasa ve mevcut seccedililmiş parlamento ortadan kaldırıldığından darbeciler yeni anayasayı hazırlarken hukuken hiccedilbir kuralla bağlı değildirler ve dolayısıyla da uymak zorunda oldukları usul kuralları da yoktur Bu doumlnemlerdeki kurucu meclisler de bu nedenle ldquoasli kurucu mec-lisrdquo olarak adlandırılır Buradaki ldquoaslilikrdquo uumlstuumlnluuml-ğuuml değil hukuk-dışılığı ifade eder Buna karşılık normal demokratik doumlnemlerde anayasayı uumllkenin parlamentosu değiştirir ve bunu yaparken anayasa-daki usul kurallarıyla bağlı olduğundan ldquotali kurucu meclisrdquo olarak adlandırılır Dolayısıyla demokratik olarak seccedililmiş normal meclisler gerekli usule uya-rak pekacirclacirc yeni bir anayasa da yapabilirler

Anayasayı Yapan veya Değiştirenlerin Profili Politika Kararlaştırıcılar ve Teknisyenler

Anayasa yapımcıları temelde politika karar-laştırıcılar ve teknisyenler olarak ikiye ayrılabilir Politika kararlaştırıcılar kavramı Anayasarsquonın yapılması kararını veren ve anayasada yer alacak te-mel tercihleri hukuken ve fiilen belirleme ve nihai olarak onaylama yetkisine sahip siyasal guumlccedilleri (po-litikacılar siyasal gruplar ve partiler huumlkucircmetler yasama organları ve halk gibi) ifade etmektedir Teknisyenler ise politika yapımcılarının tayin etti-ği ccedilerccedileveye goumlre anayasayı hazırlayan uzmanlardır

Demokratik anayasacılıkta anayasa yapımı Anayasarsquonın hazırlanması ve ilgili kurul veya meclisler ile referandumda halk tarafından kabul edilmesi gibi aşamaları iccediline alan bir suumlreccedilten geccedilerek gerccedilekleşir Anayasarsquonın yapımı youmlntemi ile Anayasarsquonın kapsam ve iccedileriği hakkındaki temel anayasal ilke ve kurumlar hakkındaki temel tercihler politika kararlaştırıcılar tarafından belirlendikten sonra bu ccedilerccedileve iccedilinde Anayasarsquonın hazırlanması yani kaleme alınması uz-manlarca yuumlruumltuumlluumlr Bu uzmanlar komisyonu doğ-rudan anayasayı hazırlamakla goumlrevlendirilmiş oumlzel bir komisyon (anayasa komisyonu) olabileceği gibi anayasayı yapan meclisin (kurucu meclis veya par-lamento) bir alt organı da olabilmektedir Uzman komisyonları ve meclisler dışında yuumlruumltme organları (devlet başkanları ve kabinelerin roluuml) ve halkın da (halk girişimi ve referandumlar yoluyla) anayasa ya-pımı suumlrecinde rol oynadığı goumlruumllmektedir Bununla beraber her uumllke bakımından anayasa yapımı suumlreci-nin bu aşamalardan geccedilmesi ve soumlzuuml edilen aktoumlrlerin buumltuumln bunlara katılması muumlmkuumln olmayabilir

Anayasaların Yapımı veya Değiştirilmesi Youmlntemleri

Anayasa yapımı veya Anayasarsquonın değiştirilmesi bakımından anayasa hukukccediluları ve politika bi-limcileri tarafından belirlenen ccedileşitli youmlntem veya modelleri en genel biccedilimde uumlccedil kategori hacirclinde inceleyebiliriz Bu youmlntemler hiyerarşik youmlntem organik youmlntem ve soumlzleşme youmlntemidir (Elazar 1985 242-243)

Hiyerarşik YoumlntemHiyerarşik youmlntemde anayasa yapımı Anayasarsquonın

bir kişi kurul ya da temsili olmayan bir meclisccedile ldquotepe-den inmerdquo (top-down) bir usulle kabul edilmesi biccedili-minde gerccedilekleşmektedir (Elazar 1985 243 Ban-ting and Simeon 1985 12-13) Bu youmlntemin klasik uygulaması huumlkuumlmdar ya da monarkın tek yanlı bir iradi tasarruf ile ldquofermanrdquo biccediliminde bir anayasayı kabul ve ilan etmesidir Monarkın kendi yetkilerini bir ferman ile sınırlaması mutlak monarşiden sınırlı (meşruti) monarşiye geccedilişi ifade eder Ancak monar-kın kendi iktidarını sınırlaması genellikle birtakım tarihicirc sosyal ve siyasal faktoumlrlerden kaynaklanır Fer-man anayasa yapımının oumlrnekleri arasında Fransarsquoda 1814 Restorasyon Doumlnemi Anayasası İtalyarsquoda 1848 Anayasası ve Tuumlrkiyersquode IMeşrutiyete geccedilişi sağlayan 1876 Anayasası sayılabilir

Ccedilağdaş otoriter ve diktatoumlrluumlk rejimlerinde ya da demokrasiye geccediliş suumlrecindeki bazı uumllkelerde kabul edilen anayasalar da genellikle bu youmlntemle yapılmıştır Bu rejimlerde youmlneticilerin anayasa ya-pımının hiyerarşik olmadığını goumlstermek amacıyla bazı yollara başvurmaları oumlrneğin temsili nitelik-te olmayan (seccedililmemiş) ldquokurucu meclislerrdquo tayin ederek anayasayı hazırlatmaları ve halkın serbest iradesinin ortaya ccedilıkmasına ccedileşitli yollarla izin ve-rilmeyen ldquoplebisit referandumrdquolara gitmeleri so-nucu değiştirmez Bu durumda da anayasa yapımı ldquohiyerarşikrdquotir (Elazar 1985 243) Buguumln birccedilok Afrika uumllkesi ile demokrasiye geccediliş doumlnemlerinde bazı Latin Amerika uumllkeleri Doğu Avrupa uumllkele-ri BDT uumllkeleri ve Tuumlrkiyersquode ccediloğunlukla bu youmln-temin kullanıldığını goumlrmekteyiz Ayrıca Guumlney Kore Pakistan ve Bengaldeşrsquote de hiyerarşik youmln-temle yeni anayasalar veya anayasa değişiklikleri yapılmıştır (Tanoumlr 1986 160-161)

Hiyerarşik youmlntemle anayasa yapımında bazı uumllkelerde referandum yoluna da başvurulduğu gouml-ruumllmektedir Bununla birlikte bu referandumlar genellikle serbest bir ortamda yapılmadığından ldquoplebisit referandumrdquo niteliğindedirler Bu nedenle de bunlar anayasaların demokratik meşruluk ka-zanmasını sağlamaktan uzaktırlar

Organik YoumlntemOrganik youmlntemde anayasalar mevcut anayasal

kurumlar tarafından yuumlruumlrluumlkteki usul ve kurallara goumlre genellikle yasama işlemi biccediliminde yapılır Bu youmlntemi ldquotali kurucu iktidarrdquo tarafından yeni bir Anayasarsquonın yapılması veya mevcut Anayasarsquonın değiştirilmesi olarak accedilıklamak da muumlmkuumlnduumlr Organik youmlntemi diğerlerinden ayıran en oumlnemli fark bu youmlntemde anayasa yapımı suumlrecinin buumlyuumlk oumllccediluumlde ldquonoumltrrdquo bir şekilde işlemesidir Kuşkusuz bu youmlntemde de hukuki suumlrecin gerisinde bir takım si-yasal faktoumlrlerin ve goumlruumlşmelerin anayasa yapımını etkilemesi soumlz konusu olabilmektedir Kurulu ana-yasal duumlzen iccedilinde anayasal değişmenin guumlndeme

gelmesi ve gerccedilekleşmesi suumlrecinde hukuki işlem-lerin yanı sıra toplumun ccedileşitli kesimleri bu konu-daki ilgilerini ortaya koyabilirler

Hiyerarşik youmlntem ve soumlzleşme youmlnteminin dışında ldquoorganik youmlntemrdquoden soumlz edilmesi ana-yasa yapımı veya değişikliği suumlrecindeki bazı oumlzel durumları accedilıklama gereğinden kaynaklanmakta-dır Oumlrneğin bir parlamentoda iktidar partisinin anayasayı değiştirecek ccediloğunluğa sahip olduğunu varsayalım İktidar partisi parlamentodaki diğer si-yasal partilerin goumlruumlşlerini hiccedil dikkate almadan bir anayasa değişikliği yaptığında bu anayasa değişik-liği suumlrecini nasıl nitelendireceğiz Bu şekildeki bir anayasa değişikliği ne tam anlamda soumlzleşme youmln-temine ne de hiyerarşik youmlnteme girer Hiyerarşik youmlntemden soumlz edemeyiz ccediluumlnkuuml ortada seccedililmiş bir parlamento ccediloğunluğu mevcuttur Soumlzleşme youmlnteminin de tam anlamıyla uygulandığı soumlyle-nemez ccediluumlnkuuml toplumun değişik kesimlerini temsil eden diğer siyasal partiler dışlanmıştır Bu durum-da oumlrneğimizdeki anayasa değişikliğinde kullanılan youmlntemi ldquoorganik youmlntemrdquo olarak adlandırmamız muumlmkuumlnduumlr Boumlyle bir durumda parlamentodaki ccediloğunluk (iktidar partisi) muhalefetteki siyasal partilerin de anayasa değişikliği suumlrecine katılımı-nı ve anayasa değişikliği uumlzerinde geniş bir uzlaşma oluşmasını sağlayacak olursa organik youmlntem ile soumlzleşme youmlnteminin birleşmesinden soumlz edilebilir

Organik youmlntemle anayasa yapımı veya Anayasarsquonın değiştirilmesi anayasal değişme iccedilin gerekli ccediloğunluk sağlanmadıkccedila ccedilok sık ortaya ccedilıkmaz (Elazar 1985 243-244) Organik youmlnte-me goumlre anayasa yapımı veya değişikliği suumlrecinin tamamlayıcı bir unsuru olarak referandumlara da başvurulabilmektedir Oumlte yandan bu youmlntemde anayasa değişikliği suumlrecinde yuumlruumltme organına da (genellikle devlet başkanı ya da cumhurbaşkanı) bazı yetkiler verilebilmektedir

Soumlzleşme YoumlntemiSoumlzleşme (veya pakt) youmlnteminde anayasa ya-

pımı toplumu temsil eden siyasal guumlccediller (gruplar ve partiler) veya seccedililmiş bir kurul ya da kurucu meclis tarafından ldquokatılma ve uzlaşmardquo ilkelerine dayalı olarak ldquotoplumsal soumlzleşmerdquo biccediliminde gerccedilekleştirilmektedir ldquoTabana dayalırdquo (aşağı-dan yukarı=bottom-up) anayasa yapımı (Banting and Simeon 1985 12-13) olarak da adlandırıla-bilecek olan soumlzleşme youmlnteminin esası toplumu

Anayasanın bir kişi kurul ya da temsili olma-yan bir meclis tarafından ldquotepeden inmerdquo bir şekilde kabul edilmesi hiyerarşik youmlntem olarak adlandırılmaktadır

temsil eden buumltuumln grupların katılımıyla bir uz-laşmaya varmak olmakla birlikte bu her zaman muumlmkuumln olmayabilir Bir Anayasarsquonın yapımında soumlzleşme youmlntemi uygulanmaktaysa bu durumda Anayasarsquonın temsili bir kurul ya da kurucu meclis-te hazırlanıp kabul edilmesi bu soumlzleşme niteliğini ortadan kaldırmaz Ccediluumlnkuuml bu kurul ya da mec-lis taraflar arasındaki anlaşmalarla kendini sınırlı hisseder ve varılan uzlaşmayı onaylamakla yetinir (Oumlzbudun 1993 94-95)

Soumlzleşme youmlnteminin klasik oumlrneklerini ldquomisak biccedilimindeki anayasalarrdquo oluşturur Anayasacılık ta-rihinde genellikle monark ile onun karşısında yer alan ve onu bir anlamda anayasa yapmaya zorlayan bir takım siyasal guumlccediller arasında varılan anlaşma-lar sonucunda misak anayasaların yapıldığı goumlruuml-luumlr Monarkın yetkilerini bir oumllccediluumlde sınırlayan bu tuumlr anayasa veya anayasal belgelere oumlrnek olarak İngilterersquode 1215 tarihli Buumlyuumlk Huumlrriyet Beratı (Magna Carta Libertatum) ve 1689 Haklar Layi-hası (Bill of Rights) Fransarsquoda 1791 ve 1848 Ana-yasaları Tuumlrkiyersquode 1808 tarihli Sened-i İttifak ve 1876 Anayasasırsquonda yapılan 1909 değişikliği goumls-terilebilir (Teziccedil 1996 149 Oumlzccedilelik 1984 160-164)Yine Tuumlrkiyersquode 1999 yılında Anayasarsquonın ldquoDevlet Guumlvenlik Mahkemelerirdquoni duumlzenleyen 143rsquouumlncuuml maddesinde yapılan kısmi değişiklik ise buumltuumln partilerin uzlaşması sonucunda yapılmış olduğundan burada soumlzleşme youmlnteminin tam anlamıyla uygulandığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr 2001 ve 2004 Anayasa değişiklikleri de buumlyuumlk oumll-ccediluumlde soumlzleşme youmlntemine goumlre yapılmıştır 2011 yılında TBMMrsquode grubu bulunan doumlrt siyasi parti tarafından kurulan ve yeni anayasa taslağını hazır-layarak Meclise sunmakla goumlrevlendirilen ancak anayasa uumlzerinde tam uzlaşma sağlanamadığı iccedilin Kasım 2013rsquote sonlandırılan ldquoAnayasa Uzlaşma Komisyonurdquonun ccedilalışması da bu youmlntemin tipik bir oumlrneğini oluşturmaktadır

Soumlzleşme youmlntemine goumlre anayasa yapımı ge-nellikle siyasal sistemin de soumlzleşme veya anlaşmaya dayalı olarak kurulduğu toplumlarda goumlruumlluumlr Oumlzel-likle demokrasiye geccedilişi soumlzleşme yoluyla gerccedilek-leştiren uumllkeler anayasa yapımında da ccediloğunlukla bu youmlntemi kullanmışlardır (Oumlzbudun 1993 94-110) Soumlzleşme youmlnteminde anayasalar ccedileşitli siya-sal guumlccedilleri temsil eden konvansiyonlar (kurullar) ya da temsili kurucu meclisler tarafından yapılır Bu youmlntemle yapılan Anayasarsquonın referanduma sunul-ması da muumlmkuumlnduumlr Tarafların veya katılımcıların

eşit olduğu soumlzleşme youmlnteminde anayasal değişme ya buumltuumln tarafların onayı ya da daha oumlnce kararlaş-tırılmış ise ccediloğunluğun kabuluuml ile gerccedilekleşir Soumlz konusu anayasal değişme Anayasarsquonın tamamen yenilenmesi ya da kısmen değiştirilmesi biccediliminde ortaya ccedilıkabilir (Elazar 1985 244)

İlk anayasalar arasında Amerikan ve İsviccedilre mo-delleri hem federal hem de federe duumlzeyde olmak uumlzere soumlzleşme yoluyla anayasa yapımının en iyi oumlrnekleridir 1787 Amerikan Anayasasırsquonın eyalet-lerin temsilcilerinden oluşan konvansiyon tarafın-dan bir soumlzleşme biccediliminde uzlaşılarak hazırlandığı bilinmektedir İsviccedilre ve Amerikan eyaletlerinde de anayasal suumlreccedil konsensuumls oluşturmanın oumlnemli bir yolu hacircline gelmiştir Bu suumlreccedilte halk anaya-sa girişimi veya referandum aracılığıyla temel po-litikaların belirlenmesi ile huumlkucircmet faaliyetleri ve temsili kurumların denetlenmesi bakımından et-kin bir rol oynamaktadır (Elazar 1985 244-245) Soumlzleşme youmlntemine goumlre anayasasını yapan uumllkeler arasında İkinci Duumlnya Savaşı sonrasında Almanya (1949) ve İtalya (1948) ile yakın zamanda İspanya (1978) Kanada (1982) Polonya ve Macaristanrsquoı da saymak gerekir Soumlzleşme youmlnteminin kullanıldığı anayasalara ccedilok yeni bir oumlrnek olarak demokrasiye geccediliş yapan Guumlney Afrikarsquoda 1996 Anayasasırsquonın yapımı goumlsterilebilir

İkinci Duumlnya Savaşı sonunda Faşist ve Nas-yonal Sosyalist rejimlerin ccediloumlkmesiyle İtalya ve Almanyarsquoda yeni anayasalar yapılmıştır İtalyarsquoda 1946 yılında seccedililen Kurucu Mecliste soumlzleşme youmlntemine benzer bir biccedilimde başlıca siyasal par-tilerin katıldığı uzlaşmacı bir suumlreccedil iccedilinde 1948 Anayasası yapılmıştır Benzer şekilde Almanyarsquoda da soumlzleşme youmlntemiyle eyalet yasama organla-rınca seccedililen temsilcilerden oluşan kurucu meclis niteliğindeki bir ldquoParlamento Konseyirdquonin Muumltte-fiklerin goumlzetimi altında 1949 Anayasasırsquonı yaptığı-nı goumlruumlyoruz (Oumlzbudun 1993 79-80) İspanyarsquoda diktatoumlrluumlkten demokrasiye geccediliş doumlneminde ya-pılan 1978 Anayasası seccedilimle oluşan bir mecliste soumlzleşme youmlntemine goumlre ccedilok-yanlı koalisyonlar tarafından uzlaşmacı bir stille yapılmıştır Bu uumllke-de anayasa yapımı suumlrecine buumltuumln siyasal grupların

Soumlzleşme youmlntemi ile anayasa yapımı ldquokatılma ve uzlaşmardquo ilkelerine dayalı olarak gerccedilekleştirilir

etkin bir biccedilimde katılması ortaya ccedilıkan Anayasarsquonın toplum tarafından buumlyuumlk ccediloğunlukla benimsenmesi sonucunu doğurmuştur (Oumlzbudun 1993 95-99 Elazar 1985 245 Ccedilağlar 1989 81) Polonya Macaris-tan ve Bulgaristanrsquoda da demokrasiye geccediliş suumlrecinde yeni anayasaların yuvarlak masa goumlruumlşmeleri ve tem-sili meclislerin ccedilalışmalarıyla soumlzleşme youmlntemine goumlre yapıldığı goumlruumllmektedir (Oumlzbudun 1993 99-110 Elster 1991 455-458 471-480)

Soumlzleşme youmlntemine goumlre yapılan anayasalar uumlzerindeki uzlaşma oranı yuumlksek olacağından bu youmlntem-le yapılan anayasalar daha istikrarlı olur

Asli kurucu iktidar ve tali kurucu iktidar kavramlarını tanımlayın

1961 ve 1982 Anayasa-larının yapım suumlreccedillerini anayasa yapım youmlntemleri konusu ile birlikte değer-lendirin

Anayasa yapım youmlntemleri-nin neler olduğunu anlatın

1 Anayasal değişmeye yol accedilan faktoumlrleri oumlzetleyebilme

1982 ANAYASASIrsquoNA GOumlRE ANAYASArsquoNIN DEĞİŞTİRİLMESİ

USULUuml Anayasarsquonın yuumlruumlrluumlkteki anayasa ile oumlngoumlruumllen

kurallara uygun olarak değiştirilmesi bir ldquotali ku-rucu iktidarrdquo faaliyetidir Dolayısıyla burada 1982 Anayasasının Anayasarsquonın değiştirilmesine ilişkin kuralları incelenecektir

Tuumlrkiyersquode oumlnceki anayasalar (1924 AY m102 1961 AY m155) gibi 1982 Anayasası da Anayasarsquonın değiştirilmesi bakımından TBMMrsquonin yetkili oldu-ğunu belirterek buna ilişkin kuralları duumlzenlemiş bulunmaktadır (m175) Ancak 1982 Anayasası Anayasarsquonın değiştirilmesi suumlrecine TBMMrsquonin dışında Cumhurbaşkanını ve bazı hacircllerde başvu-rulacak bir halk oylaması safhası getirmek suretiyle halkı da katmış bulunmaktadır

1982 Anayasasının ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesirdquone ilişkin duumlzenlemesi şoumlyledir (m175) ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi Tuumlrkiye Buuml-yuumlk Millet Meclisi uumlye tam sayısının en az uumlccedilte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir Anayasarsquonın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda iki defa goumlruumlşuumlluumlr Değiştirilme teklifinin kabuluuml

Meclisin uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğunun gizli oyuyla muumlmkuumlnduumlr Anayasarsquonın değiştiril-mesi hakkındaki tekliflerin goumlruumlşuumllmesi ve kabuluuml bu maddedeki kayıtlar dışında kanunların goumlruuml-şuumllmesi ve kabuluuml hakkındaki huumlkuumlmlere tacircbidir Cumhurbaşkanı Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderebilir Meclis geri goumlnderilen kanunu uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğunluğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bu kanunu halk oyuna sunabilir Meclisccedile uumlye tamsayısının beşte uumlccediluuml ile veya uumlccedilte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa değişikliği hakkındaki kanun Cumhurbaşkanı tarafından Meclise iade edilmediği takdirde halk oyuna sunulmak uumlzere Resmicirc Gazetersquode yayımla-nır Halk oyuna sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yuumlruumlrluumlğe girmesi iccedilin halk oylamasında kullanılan geccedilerli oyların yarısından fazlasının kabul oyu olması gerekir Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasa değişikliklerine ilişkin ka-nunların kabuluuml sırasında bu Kanunun halk oyla-masına sunulması hacirclinde Anayasarsquonın değiştirilen huumlkuumlmlerinden hangilerinin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara bağlar Halk oyla-masına milletvekili genel ve ara seccedilimlerine ve ma-

halli genel seccedilimlere iştiraki temin iccedilin kanunla para cezası dahil gerekli her tuumlrluuml tedbir alınırrdquo

Anayasarsquonın 175rsquonci maddesinde yer alan Anayasarsquonın değiştirilmesi usuluumlnde ldquoteklif rdquo ldquogouml-ruumlşmerdquo ldquokararrdquo ve ldquoonayrdquo olmak uumlzere doumlrt safha bulunmaktadır

Değişikliğin Teklif Edilmesi Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesinin birinci fık-

rasına goumlre ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tam sayısının en az uumlccedilte biri tarafından yazıyla teklif edilebilirrdquo

Goumlruumlluumlyor ki Anayasa anayasa değişikliği teklif etme yetkisini sadece TBMM uumlyelerine ver-miştir Başka bir organın oumlrneğin Cumhurbaşka-nının ya da bakanların ldquoanayasa değişikliği tek-lifirdquo verme yetkisi yoktur Yine Anayasarsquoya goumlre değişiklik teklifi verilebilmesi iccedilin Meclis uumlye tamsayısının en az uumlccedilte birinin yani en az 200 milletvekilinin imzası gereklidir Ancak bir ana-yasa değişikliği teklifi verildikten sonra bunun komisyonda veya Genel Kurulda goumlruumlşuumllmesi sırasında verilecek değişiklik oumlnergeleri bakımın-dan uumlye tamsayısının en az uumlccedilte birinin imzası şartı aranmaz Bir milletvekili de goumlruumlşmeler sı-rasında oumlnerge uumlzerinde değişiklik teklifi verebilir (Oumlzbudun 1998 124)

Anayasa değişikliği teklifinin yazılı olması şarttır Teklife katılan buumltuumln milletvekilleri teklif metnini imzalamak zorundadır Bir anayasa değişikliği tek-lifi Meclis Başkanlığına sunulduktan sonra Meclis Başkanı bunu ilgili komisyona havale etmeden oumlnce teklif yeter sayısının olup olmadığını kontrol etme-lidir Teklif yeter sayısının tespitinde geri ccedilekilen imzalar yeter sayıdan duumlşuumllmeli buna karşılık oumlluumlm ya da milletvekilliği sıfatının sona ermesi hacircllerinde imzalar geccedilerli sayılmalıdır (Onar 1993 32)

Anayasa değişikliği tekliflerinin gerekccedileli olma-sı zorunludur Ccediluumlnkuuml Anayasaya goumlre (m1752) ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin goumlruumlşuumllmesi ve kabuluuml bu maddedeki kayıtlar dışında kanunların goumlruumlşuumllmesi ve kabuluuml hak-kındaki huumlkuumlmlere tacircbidirrdquo TBMM İccediltuumlzuumlğuumlne goumlre ise (mm742) kanun teklifleri gerekccedilesi ile birlikte Başkanlığa verilir

Anayasarsquonın 4rsquouumlncuuml maddesine goumlre ldquoAnayasarsquonın 1rsquoinci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki huumlkuumlm ile 2rsquonci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3rsquouumlncuuml maddesi huumlkuumlm-leri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemezrdquo Anayasarsquonın ilk uumlccedil maddesinin değiştirilmesine iliş-kin bir teklif verilmesi hacirclinde Meclis Başkanının bu teklifi komisyona havale etmeyerek teklif sahiplerine iade etmesi gerekir (Onar 1993 28)

Değişiklik Teklifinin GoumlruumlşuumllmesiAnayasarsquonın 175rsquoinci maddesinin ikinci fıkra-

sına goumlre ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin goumlruumlşuumllmesi ve kabuluuml bu maddedeki kayıtlar dışında kanunların goumlruumlşuumllmesi ve kabuluuml hakkındaki huumlkuumlmlere tacircbidirrdquo Kanun teklifleri-nin Mecliste goumlruumlşuumllmesine ilişkin usul ve esaslar ise TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln 73 vd maddelerinde duuml-zenlenmiştir Buna goumlre anayasa değişikliği tekli-finin Meclis Başkanlığınca Anayasa Komisyonuna (İccediltuumlzuumlk m20) havale edilmesi gerekir (İccediltuumlzuumlk m74) Anayasa Komisyonu kendisine havale edilen bir anayasa değişikliği teklifini inceledikten sonra vardığı sonuccedilları bir rapora bağlayarak Genel Kurula sunulması iccedilin Meclis Başkanlığına goumlnde-rir Raporda konu hakkında komisyonun duumlşuumlnce-leri ile komisyonca yapılan değişikliklerin gerekccedile-leri yer alır (İccediltuumlzuumlk m42)

Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesinin birinci fıkra-sına goumlre ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda iki defa goumlruumlşuumlluumlrrdquo TBMM İccediltuumlzuumlğuumlne goumlre ise (m93) ldquoikinci goumlruumlşmeye bi-rinci goumlruumlşmenin bitiminden kırksekiz saat geccedil-meden başlanamazrdquo ve ldquoikinci goumlruumlşmede yalnızca maddeler uumlzerinde verilmiş değişiklik oumlnergeleri goumlruumlşuumlluumlr birinci goumlruumlşmede uumlzerinde değişiklik teklifi bulunmayan bir madde hakkında ikinci gouml-ruumlşmede oumlnerge verilemezrdquo

Birinci goumlruumlşmede anayasa değişikliği teklifinde yer alan maddelerden bazılarının kabul edilip bazı-larının reddedilmesi durumunda ikinci goumlruumlşmede

Anayasarsquonın değiştirilmesi Meclis uumlye tam sa-yısının en az uumlccedilte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir

İccediltuumlzuumlğe goumlre birinci goumlruumlşmede gerekli ccediloğunluk-la kabul oyu alamayan bir madde ikinci goumlruumlşmede de gerekli ccediloğunlukta kabul oyu alamamışsa redde-dilmiş olur

dikkat

birinci goumlruumlşmede reddedilen maddeler hakkında tekrar oylama yapılabilir mi Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesinin birinci fıkrasındaki ldquoDeğiştirme teklifi-nin kabuluuml Meclisin uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccedilo-ğunluğunun gizli oyuyla muumlmkuumlnduumlrrdquo huumlkmuuml buna izin verici nitelikte değildir (Onar 1993 55) An-cak 1996 yılında değiştirilen TBMM İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln 94rsquouumlncuuml maddesine goumlre bu muumlmkuumlnduumlr Bu maddeye goumlre ldquobirinci goumlruumlşmede gerekli ccediloğunlukla kabul oyu alamayan bir madde ikinci goumlruumlşmede de ge-rekli ccediloğunlukta kabul oyu alamamışsa reddedilmiş olurrdquo Kanaatimizce İccediltuumlzuumlğuumln bu huumlkmuuml (m942) Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesine aykırı olduğu gibi İccediltuumlzuumlğuumln aynı maddesinin (m94) birinci fıkrası ile de tezat iccedilindedir Ccediluumlnkuuml birinci fıkraya goumlre ldquoAna-yasada değişiklik tekliflerinin birinci ve ikinci goumlruumlş-melerinde maddelerin kabuluuml ile ikinci goumlruumlşmenin sonunda tuumlmuumlnuumln kabuluuml uumlye tamsayısının beşte uumlccedil ccediloğunluğunun gizli oyu ile muumlmkuumlnduumlrrdquo

Değişiklik Teklifinin Karara Bağlanması

Bir anayasa değişikliği teklifi hakkındaki goumlruumlş-meler tamamlandığında TBMM Genel Kurulu bu teklifi karara bağlayacaktır Anayasa değişikliği tek-liflerinin Genel Kurulda kabuluuml iccedilin Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesi uumlye tamsayısının beşte uumlccediluuml (360 oy) veya uumlccedilte ikisi (400 oy) şeklinde iki farklı karar yeter sayısı oumlngoumlrmuumlştuumlr

Kabul Edilen Değişikliğin Onaylanması

Anayasa Meclis Genel Kurulunda kabul edi-len anayasa değişikliklerinin onaylanması yetkisini Cumhurbaşkanı ile halk arasında paylaştırmıştır Kabul yeter sayısının beşte uumlccedil veya uumlccedilte iki olması-na goumlre ldquoonay usuluumlrdquo değişmektedir

TEKLİF gt 13 (200)

GOumlRUumlŞME(İki Defa)

Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı

Cumhurbaşkanı

Halk Oylaması(İhtiyaricirc)

ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ USULUuml

Halkoylaması(Zorunlu)

Geri Goumlnderme Onay

Aynen Kabul gt 23 (400)

(360) 35 lt Ccediloğunluk lt 23 (400) Ccediloğunluk gt 23 (400)

Şekil 81 Anayasanın Değiştirilmesi Usuluuml

1 Bir anayasa değişikliği teklifi TBMM tara-fından uumlye tamsayısının beşte uumlccediluuml ile veya uumlccedilte ikisinden az (yani 360 oydan 399 oya kadar) bir oyla kabul edilirse Cumhurbaş-kanı bunu Meclise geri goumlnderebilir ya da zorunlu olarak halk oyuna sunar

a Cumhurbaşkanı bu anayasa değişikliği kanununu geri goumlnderdiği takdirde Mec-lisin uumlccedilte iki ccediloğunluğu sağlaması gerek-mektedir Meclis kendisine geri goumlnderi-len anayasa değişikliği kanununu uumlccedilte iki ccediloğunlukla (400 oy) aynen kabul edemez-se anayasa değişikliği reddedilmiş sayılır Meclis geri goumlnderilen anayasa değişikliği kanununu uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccedilo-ğunluğuyla (400 oy) aynen kabul ederse Cumhurbaşkanının anayasa değişikliği ka-nununu onaylama ya da halk oyuna sun-ma yetkisi vardır Cumhurbaşkanı kanu-nu onaylarsa anayasa değişikliği kanunu Resmicirc Gazetersquode yayımlanır (AYm1755) ve kesinleşmiş olur Cumhurbaşkanı ana-yasa değişikliği kanununu halk oylamasına sunarsa halk oylamasında geccedilerli oyların yarısından ccediloğunun olumlu olması hacirclinde değişiklik kabul edilmiş (AYm1756) ve kesinleşmiş olur

b Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği ka-nununu bir defa daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlndermediği takdirde deği-şiklik uumlye tamsayısının beşte uumlccediluumlyle kabul edilmiş olduğu iccedilin zorunlu olarak halk oy-lamasına sunulmak uumlzere Resmicirc Gazetersquode yayımlanır (m1754) Halk oylamasında geccedilerli oyların yarısından ccediloğunun olum-lu olması hacirclinde değişiklik kabul edilmiş (AYm1756) ve kesinleşmiş olur

2 Anayasa değişikliği teklifi TBMM tarafın-dan uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisi (400 veya daha fazla oy) ile kabul edilmiş ise Cumhur-başkanı bu anayasa değişikliği kanununu

onaylayabilir Meclise geri goumlnderebilir ya da ihtiyari olarak halk oyuna sunabilir

a Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği kanu-nunu onaylarsa anayasa değişikliği kanunu Resmicirc Gazetersquode yayımlanır (m1755) ve boumlylece kesinleşmiş olur

b Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği kanu-nunu halk oyuna sunarsa halk oylamasında geccedilerli oyların yarısından ccediloğunun olum-lu olması hacirclinde değişiklik kabul edilmiş (AYm1756) ve kesinleşmiş olur

c Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği ka-nununu bir defa daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderirse bu durumda Mec-lis anayasa değişikliği kanununu uumlccedilte iki ccediloğunlukla (400 oy) aynen kabul edebilir Burada Meclisin anayasa değişikliği kanu-nunu aynen kabul edebilmesi iccedilin daha yuumlksek bir yeter sayı aranmaz Uumlccedilte iki ccedilo-ğunluk yeterli sayılmaktadır Cumhurbaş-kanı Meclisin uumlccedilte iki ccediloğunlukla aynen kabul ettiği anayasa değişikliği kanununu onaylama ya da ihtiyari olarak halk oyuna sunma yetkisine sahiptir Cumhurbaşkanı onaylarsa anayasa değişikliği kanunu Resmicirc Gazetersquode yayımlanır (m1755) ve kesin-leşmiş olur Cumhurbaşkanı halk oyuna sunarsa halk oylamasında geccedilerli oyların yarısından ccediloğunun olumlu olması hacirclinde değişiklik kabul edilmiş (AYm1756) ve kesinleşmiş olur Zayıf bir ihtimal olmakla birlikte Meclis geri goumlnderilen anayasa de-ğişikliği kanununu oumlnceden sağlanmış olan ccediloğunluğun yitirilmesi nedeniyle uumlccedilte iki oyla aynen kabul edemediği takdirde anayasa değişikliği gerccedilekleşmez

Goumlruumllduumlğuuml gibi 1982 Anayasası halk oylama-sını anayasa değişikliği suumlrecinde geccedilerli olmak uumlzere hukuki accedilıdan bağlayıcı usul bakımından ise duruma goumlre mecburi ya da ihtiyari olarak başvuru-lacak bir kurum olarak oumlngoumlrmuumlş bulunmaktadır Anayasaya goumlre (m17535) TBMMrsquonin beşte uumlccediluuml ile veya uumlccedilte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa değişikliklerinin Cumhurbaşkanınca bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderilme-mesi hacirclinde bunların yine Cumhurbaşkanı tara-fından halk oylamasına sunulması mecburidir (f4) Buna karşılık TBMMrsquonin uumlccedilte iki ccediloğunlukla ka-bul ettiği Anayasa değişikliklerinin halk oylamasına

Bir anayasa değişikliği teklifi TBMM tarafından 360 oydan 399 oya kadar bir oyla kabul edilirse Cumhurbaşkanı bunu Meclise geri goumlnderebilir ya da zorunlu olarak halkoyuna sunar

sunulması ise ihtiyaridir Yani Meclisin bir Ana-yasa değişikliğini başlangıccedilta uumlccedilte iki ccediloğunlukla kabul ettiği ya da Cumhurbaşkanınca geri goumln-derilmesi uumlzerine uumlccedilte iki ccediloğunlukla aynen kabul ettiği durumlarda Cumhurbaşkanı bu değişikliği onaylayarak yayınlayabileceği gibi halk oylamasına da sunabilir

Anayasa değişikliği kanununun ihtiyari olarak halk oyuna sunulabildiği hacircllerde Cumhurbaşka-nı dilerse anayasa değişikliği paketinde yer alan bazı maddeleri onaylayarak Resmicirc Gazetersquode ya-yımlayabilir bazı maddeleri ise halk oyuna suna-bilir (AYm175f5)

Anayasarsquonın 175rsquoinci maddesinin yedinci fıkra-sına goumlre ldquoTuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabuluuml sırasında bu Kanunun halk oylamasına sunulması hacirclinde Anayasarsquonın değiştirilen huumlkuumlmlerinden hangileri-nin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara bağlarrdquo Bu huumlkuumlmle anayasa değişikliği ka-nununun buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması iccedilin Meclise kabul ettiği anayasa değişikliği kanununun mad-deler hacirclinde blok hacirclinde veya yarısı blok diğer-leri ise maddeler hacirclinde halk oyuna sunulmasını kararlaştırma imkacircnı verilmiştir

3376 sayılı Anayasa Değişikliklerinin Halk oy-lamasına Sunulması Hakkında Kanuna goumlre ldquoAna-yasa değişikliği halk oylaması ilgili Anayasa deği-şikliği kanununun Resmicirc Gazetersquode yayımını takip eden altmışıncı guumlnden sonraki ilk Pazar guumlnuuml ya-pılır (m2) Halk oyuna sunulma işlemleri Yuumlksek Seccedilim Kurulunun youmlnetim ve denetiminde seccedilim kurullarınca yuumlruumltuumlluumlr (m3)rdquo Halk oylamasının sonucu Yuumlksek Seccedilim Kurulu tarafından ilan edilir Anayasaya goumlre (m1756) ldquoHalk oyuna sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yuumlruumlr-luumlğe girmesi iccedilin halk oylamasında kullanılan ge-ccedilerli oyların yarısından fazlasının kabul oyu olması gerekirrdquo

Yukarıdaki accedilıklamalardan anlaşılacağı uumlzere Cumhurbaşkanının yetkileri anayasa değişikliği suumlrecindeki yetkisi duruma goumlre anayasa değişik-liği kanununu ldquoonaylamakrdquo ldquogeri goumlndermekrdquo ya da ldquohalk oyuna sunmakrdquotır Anayasarsquoya goumlre (m175) Cumhurbaşkanının TBMM tarafından beşte uumlccedil veya uumlccedilte iki ccediloğunlukla kabul edilen bir anayasa değişikliğini yeniden goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderme yetkisi bulunmaktadır Birinci hacirclde yani anayasa değişikliğinin beşte

uumlccedil ccediloğunlukla kabul edilmesi hacirclinde Cumhur-başkanının geri goumlnderme yetkisini kullanması bir ldquoguumlccedilleştirici vetordquo niteliğindedir Bu durumda Meclisin anayasa değişikliğini yeniden Cum-hurbaşkanına goumlndermesi iccedilin uumlccedilte iki ccediloğunluk sağlaması gerekir Meclisin anayasa değişikliğini uumlccedilte iki oyla kabul edip goumlnderdiği ikinci hacirclde ise Cumhurbaşkanının geri goumlndermesi sadece bir ldquogeciktirici vetordquo niteliğine sahiptir Ccediluumlnkuuml Meclis hacirclihazırda sağlanmış bulunan uumlccedilte iki ccediloğunlukla soumlz konusu değişikliği ldquoaynen kabulrdquo edebilecektir Anayasa değişikliklerinin geri goumln-derilmesi Cumhurbaşkanının kanunları bir defa daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderme yetkisini duumlzenleyen Anayasarsquonın 89rsquouncu mad-desindeki usule tacircbidir Buna goumlre geri goumlnderme işleminin Cumhurbaşkanınca on beş guumln iccedilinde ve gerekccedileli olarak yapılması gerekir Meclis geri goumlnderilen Anayasa değişikliğini aynen kabul et-meyip Cumhurbaşkanının duumlzeltme istemi dışın-da yeni bir değişiklik yapacak olursa Cumhurbaş-kanı bu kanunu tekrar geri goumlnderebilir Ancak Cumhurbaşkanının geri goumlnderme işlemindeki duumlzeltme isteminin de kendisinin anayasa deği-şikliği teklif etme yetkisi olmadığından Meclisin sunduğu metinle ilgisi olmayan yeni bir değişiklik teklifi niteliğine doumlnuumlşmemesi zorunludur (Onar 1993 86-87 Oumlzbudun 1998 131)

Geri goumlnderme yetkisinin dışında Cumhurbaş-kanının anayasa değişikliğini referanduma sunma yetkisi de bulunmaktadır Cumhurbaşkanının re-feranduma gitmesi anayasa değişikliğinin beşte uumlccedil ccediloğunlukla kabuluuml hacirclinde zorunlu iken uumlccedilte iki ccediloğunlukla kabul durumunda ihtiyaridir

Anayasa Mahkemesi ise bir kararında Cum-hurbaşkanının anayasa değişikliği kanununu geri goumlnderdiği takdirde Meclisin uumlccedilte iki ccediloğunluğu sağlamasının zorunlu olmadığını kabul etmiştir Mahkemeye goumlre geri goumlnderilen yasanın uumlccedilte ikinin altında beşte uumlccedilten fazla bir ccediloğunluk-la aynen kabul edilmesi durumunda ikinci kez iade olanağı bulunmadığından Cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulmak uumlzere Resmi Ga-zetede yayımlamasını zorunludur (E 200772 K 200768 KT 0572007 RG Tarih-Sayısı 07082007-26606)

Anayasaya goumlre (m1753) ldquoCumhurbaşka-nı Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları bir daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisine geri goumlnderebilir Meclis geri goumlnde-

rilen Kanunu uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğun-luğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bu Kanunu halkoyuna sunabilirrdquo Bu ifade Cum-hurbaşkanının boumlyle bir Anayasa değişikliği kanu-nunu onaylayabileceği gibi dilerse referanduma da goumltuumlrebileceğini anlatmaktadır Buna karşılık Anayasada Cumhurbaşkanınca geri goumlnderilen Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların Mec-liste uumlccedilte ikinin altında ancak beşte uumlccedilten fazla bir ccediloğunlukla aynen kabul edilmesi halinde Cum-hurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulmak uumlzere Resmi Gazetede yayımlanmasının zorunlu oldu-ğuna dair bir huumlkuumlm bulunmamaktadır

Başka bir ifadeyle Cumhurbaşkanınca geri goumlnderme durumunda Meclisin Anayasa değişik-liği hakkındaki kanunu uumlccedilte ikinin altında ancak beşte uumlccedilten fazla az oyla kabul etmesi soumlz konusu olamaz 175rsquoinci maddenin 4rsquouumlncuuml fıkrası huumlk-muumlne dayanarak Cumhurbaşkanının uumlye tamsa-

yısının beşte uumlccediluuml ile veya uumlccedilte ikisinden az oyla kabul ettiği bir kanunun ikinci bir defa daha geri goumlnderilme ihtimali olmadığı iccedilin halkoyu-na sunulmak zorunda olduğunu soumlyleyemeyiz Zira Anayasa bu şekilde bir yoruma accedilık olsaydı 175rsquoinci maddenin 5rsquoinci fıkrasında ldquoCumhur-başkanının iadesi uumlzerine Meclis uumlye tamsayısı-nın uumlccedilte iki ccediloğunluğu ile kabul edilen Anayasa değişikliğine ilişkin kanunhellip Cumhurbaşkanı ta-rafından halkoyuna sunulabilir Halkoylamasına sunulmayan Anayasa değişikliğine ilişkin Kanun Resmicirc Gazetede yayımlanırrdquo şeklindeki ifadenin de yer almasına gerek olmazdı Cumhurbaşka-nının Meclise geri goumlnderdiği bir Anayasa deği-şikliği uumlccedilte ikiden az oy alacak olursa Anayasa değişikliği kabul edilmemiş olur ve bu nedenle Cumhurbaşkanının onayına da sunulamaz Bu gerekccedile ile Anayasa Mahkemesinin yukarıda be-lirtilen kararına katılmamaktayız

Anayasa değişikliği tekli-fi TBMM tarafından uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisi ile kabul edilmiş ise Cumhur-başkanı ne yapabilir

Anayasanın değiştiril-mesi usuluuml ile Yasama Boumlluumlmuumlrsquonde anlatılan ka-nunların yapılması usuluumlnuuml karşılaştırın

Cumhurbaşkanının anayasa değişikliklerini TBMMrsquoye geri goumlnderme yetkisini de-ğerlendirin

2 Anayasanın değiştirilmesi usuluumlnuuml accedilıklayabilme

ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİNİN DENETİMİ

Anayasa değişikliklerinin anayasaya uygunluğu-nun denetimi teorik olarak kanunların anayasaya uygunluğunun denetiminde olduğu gibi şekil ve esas bakımlarından duumlşuumlnuumllebilir Şekil bakımın-dan denetim genellikle kabul edilmekle beraber esas bakımından denetim konusunda ciddi tartış-malar bulunmaktadır

Anayasa değişikliklerinin esas bakımından ana-yasaya uygunluğunun denetlenebilmesi anayasaya aykırı anayasa normlarının olabileceğinin kabuluuml hacirclinde soumlz konusu olabilir Anayasaya aykırı ana-

yasa normları sorunu anayasa değişiklikleriyle bağlantılı olarak doktrin ve mahkeme iccediltihatla-rının en tartışmalı konularından birisi olmuştur Doktrinde bazı yazarlar anayasa kuralları arasında bir derece farkı yani altlık-uumlstluumlk ilişkisi buluna-mayacağını savunmaktadırlar (Oumlzbudun 1998 133 Turhan 1976 99) Bu duumlşuumlnceye goumlre ana-yasada oumlngoumlruumllen usul ve şekil kurallarına goumlre kabul edilmiş bir anayasa kuralı anayasanın diğer normlarıyla aynı değerdedir ve bunun diğer anaya-sa normlarına uygun olup olmayacağı konusunda geccedilerli bir kriter bulmak son derece zordur Hu-kuk duumlzeninde bir norm ancak kendisinden uumls-tuumln bir hukuk kuralına aykırı olduğunda geccedilersiz

kabul edilebilir Eşit değerdeki normlar arasında bir hiyerarşi değil bir oumlncelik-sonralık ve genellik-oumlzellik ilişkisi bulunabilir O hacirclde eşit değerdeki normlardan birinin diğerine uygunluğunu denetle-mek mantıken muumlmkuumln değildir

Buna karşılık anayasaya aykırı anayasa normla-rı olabileceği yani Anayasarsquonın kuralları arasında da bir derecelenme olduğu ve anayasa-uumlstuuml birta-kım ilkelerin bulunduğunu ileri suumlren goumlruumlşler de vardır (Esen 1972 58-60 San 1974 133-134) Ancak bu goumlruumlşlerin kabuluuml hacirclinde dahi bu du-rumlarda yeni Anayasarsquonın yuumlruumlrluumlğe girmesi anına kadar geccedilerliliğini koruyan oumlnceki Anayasarsquonın var-lığı zorunludur Aksi takdirde anayasaya uygunluk denetiminin neye dayanılarak yapılacağı sorunu karşımıza ccedilıkacaktır Oumlrneğin bir halk ihtilali veya huumlkucircmet darbesi sonrasında mevcut anayasa tama-men yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve daha sonra yapı-lan anayasa ile ilgili olarak bu tuumlr sorunlar ortaya ccedilıkmışsa artık bunların ccediloumlzuumlmuuml anayasa yargısı suumlrecinde değil siyasi denetim ya da kamuoyu de-netimi gibi youmlntemlerde aranmalıdır

Anayasaya aykırı anayasa normlarının anaya-sa değişiklikleri yoluyla ortaya ccedilıkması ise şeklicirc ve maddi accedilıdan soumlz konusu olabilir Değişiklik iccedilin oumlngoumlruumllen usullere uyulmaması şeklicirc aykırı-lığı Anayasarsquonın duumlzenlemelerine ters duumlşen veya bunları ortadan kaldıran değişiklikler ise mad-di aykırılığı oluşturur (San 1974 133 Eroğul 1974 166-167)

Doktrinde ortaya ccedilıkan bu iki farklı goumlruumlşten anayasaya aykırı anayasa normları bulunabileceği duumlşuumlncesini ileri suumlrenler bu aykırılığın nasıl gide-rileceği hususunda ise farklı ccediloumlzuumlmleri savunmak-tadırlar Bazı yazarlar (Arık 1961 846 San 1974 133) anayasa değişikliklerinin mutlaka hem şekil hem de esas bakımından Anayasa Mahkemesince denetlenmesi gerektiğini bazıları (Armağan 1967 124 Erem 1962 19) ise iki zıt anayasa huumlkmuumln-den sadece birisinin dikkate alınıp diğerinin ana-yasa koyucusunun iradesi dışında sayılarak uygu-lanmaması gerektiğini savunmaktadırlar Nihayet bir başka yazar (Kıratlı 1966 103) da boumlyle bir ih-timalin gerccedilekleşmesi hacirclinde bunun iki normun birbiri ile bağdaşır şekilde yorumlanmak suretiyle giderilmesini oumlnermektedir

Buraya kadar değinilen goumlruumlşlerden de anlaşılacağı gibi anayasa normlarının anayasaya aykırılığı ve bun-ların denetlenmesi sorunu kolayca halledilmesi muumlm-

kuumln olmayan bir konudur Bununla birlikte yukarıda değindiğimiz ldquoAnayasarsquonın bazı normlarının hiyerarşik bakımdan diğerlerine goumlre daha uumlstte yer alamayacağırdquo goumlruumlşuuml bize de daha doğru goumlzuumlkmektedir Kaldı ki ldquobu tuumlr uumlstuumln ilkelerin veya normların bulunup bulun-madıkları bir yana bulundukları kabul edilse bile o zaman da hangi ilkelerin veya normların uumlstuumln ko-numda goumlruumlluumlp denetimde oumllccediluumlt olarak alınacakları hususunun birtakım tartışmalara yolrdquo accedilması kaccedilınıl-mazdır (Onar 1993 134-135)

1982 Anayasasırsquonın Anayasa değişikliklerinin yargısal denetimine ilişkin duumlzenlemesine gelince Anayasa sadece şekil bakımından denetimi kabul etmiş olup bu denetimi de belli noktalarla sınırla-mış bulunmaktadır Anayasarsquonın 148rsquoinci madde-sine goumlre ldquoAnayasa Mahkemesi kanunların Cum-hurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi İccediltuumlzuumlğuumlrsquonuumln Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler Anayasa de-ğişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler (f1) Kanunların şekil bakımından de-netlenmesi son oylamanın oumlngoumlruumllen ccediloğunlukla yapılıp yapılmadığı Anayasa değişikliklerinde ise teklif ve oylama ccediloğunluğuna ve ivedilikle goumlruumlşuuml-lemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır (f2)rdquo Ayrıca Anayasaya goumlre (m149) Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından dene-timinde iptale karar verilebilmesi iccedilin mahkeme başkanı veya bir başkan vekilinin başkanlığında en az on uumlye ile toplanacak olan Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunun toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu ile karar vermesi şarttır

Anayasarsquonın Anayasa değişikliklerinin deneti-minde koyduğu sınırlardan ldquoteklif ccediloğunluğurdquo de-ğişiklik teklifinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsayısının en az uumlccedilte biri tarafından yapılmasını (AYm1751) ldquooylama ccediloğunluğurdquo Anayasa deği-şikliğinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsa-yısının en az beşte uumlccedil (Cumhurbaşkanı tarafından Meclise geri goumlnderilen bir Anayasa değişikliğinin aynen kabuluumlnde ise uumlccedilte iki) ccediloğunluğuyla kabul edilmiş olmasını (m17513) ldquoivedilikle goumlruumlşuumlle-memerdquo ise Anayasarsquonın değişik 175rsquoinci maddesiyle getirilen ldquoAnayasarsquonın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulrsquoda iki defa goumlruumlşuumlluumlrrdquo huumlk-muumlndeki iki defa goumlruumlşuumllme zorunluluğunu ifade etmektedir Anayasa şekil bakımından denetimde kanunlar iccedilin sadece ldquoson oylamanın oumlngoumlruumllen ccedilo-ğunlukla yapılıp yapılmadığırdquona bakılacağını arar-ken Anayasa değişikliklerinde ldquoson oylamardquo yerine

ldquooylama ccediloğunluğurdquondan soumlz etmektedir Bu ne-denle Anayasa değişikliğine ilişkin kanunun mad-delerine geccedililmesi ve maddelerin kabuluuml aşamala-rında da oylama ccediloğunluğunun sağlanması gerekir

Cumhurbaşkanı tarafından halk oyuna sunu-lan ve oylama sonucunda kabul edilen bir Anayasa değişikliğinin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki işlemlerinde şekil bakımından bir aykırılık olma-sı hacirclinde artık ldquokurucu iktidarın asli sahibi olan halk iradesinin onayırdquo ile bu sakatlıkların orta-dan kalktığının kabuluuml gerekir (Oumlzbudun 1998 138-139) Halk oylamasının usuluumlne uygunluğu hakkındaki denetim yetkisi ise Yuumlksek Seccedilim Ku-ruluna aittir

Anayasa değişikliklerinin denetiminde Ana-yasa Mahkemesinin tutumu Anayasa değişiklik-lerinin yargısal denetimi konusunda accedilık bir duuml-zenleme oumlngoumlrmeyen 1961 Anayasası doumlneminde Anayasa Mahkemesi kendini bu konuda yetkili sa-yarak bazı anayasa değişikliklerini iptal etmiştir Bu denetimin yapılabilmesi iccedilin anayasa normları ara-sında bir hiyerarşinin bulunduğuna dair Anayasada bir huumlkuumlm bulunması gerekirdi Anayasada boumlyle bir huumlkuumlm bulunmadığı gibi doktrinde de anaya-sal normların eşit hukuki değerde olduğu goumlruumlşuuml egemendi (Oumlzbudun 2007 259) Anayasa Mah-kemesi 1970 yılında verdiği bir kararla Anayasarsquoda yapılan bir değişikliği Anayasarsquonın Cumhuriyetin niteliklerini duumlzenleyen 2rsquonci maddesine aykı-rı bularak iptal etmiştir Mahkeme bu kararında Anayasarsquonın 9rsquouncu maddesinde yer alan ldquoDevlet şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki Anayasa huumlkmuuml değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edi-lemezrdquo kuralına dayanmıştır Mahkeme zorlama bir yorumla Cumhuriyet huumlkmuumlnuumln değişmezli-ğinin 2rsquonci maddedeki Cumhuriyetin niteliklerini de iccedilerdiğini ileri suumlrmuumlştuumlr Mahkemeye goumlre (E 19701 K 197031 KT 1661970)

ldquoBuradaki değişmezlik ilkesinin sadece (Cum-huriyet) soumlzcuumlğuumlnuuml hedef almadığını soumlylemek bile fazladır Yani Anayasada sadece (Cumhuriyet) soumlzcuumlğuumlnuumln değişmezliğini kabul ederek onun dışındaki buumltuumln ilke ve kuralların değiştirilebile-ceğini duumlşuumlnmenin Anayasarsquonın bu ilkesi ile bağ-daştırılması muumlmkuumln değildir Zira 9maddedeki değişmezlik ilkesinin amacı Anayasarsquonın 1 2 maddelerinde ve 2 maddenin goumlnderme yaptığı başlangıccedil boumlluumlmuumlnde yer alan temel ilkelerle nite-liği belirtilmiş Cumhuriyet soumlzcuumlğuuml ile ifade edilen Devlet sistemidir Bir başka deyimle 9 madde ile

değişmezlik ilkesine bağlanan Cumhuriyet soumlzcuumlğuuml değil yukarıda goumlsterilen Anayasa maddelerinde nitelikleri belirtilmiş olan Cumhuriyet rejimidir Şu hacirclde sadece Cumhuriyet soumlzcuumlğuumlnuuml saklı tu-tup buumltuumln bu nitelikleri hangi istikamette olur-sa olsun tamamen veya kısmen değiştirmek veya kaldırmak suretiyle 1961 Anayasasırsquonın ilkeleriy-le bağdaşması muumlmkuumln olmayan bir başka rejimi meydana getirecek bir Anayasa değişikliğinin teklif ve kabul edilmesinin Anayasaya aykırı duumlşeceğinin tartışmayı gerektirmeyecek derecede accedilık olduğu ortadadırrdquo

Bu yoruma goumlre 2rsquonci maddede sayılan ldquoinsan haklarına ve Başlangıccedilta belirtilen temel ilkelere dayanan milli demokratik laik ve sosyal bir hu-kuk devletirdquo niteliklerinden herhangi birine ay-kırı bir anayasa değişikliği Cumhuriyet ilkesinin değişmezliği kuralına da aykırı olacağından iptal edilebilecektir Anayasarsquonın 2rsquonci maddesinde sayı-lan ve ccedilok geniş kapsamları olan niteliklerle ilgisi olmayan bir anayasa değişikliği duumlşuumlnmek nere-deyse muumlmkuumln olmadığına goumlre Mahkemenin bu yorumla kendisine tuumlm anayasa değişikliklerini de-netleyebilme yetkisi tanıdığı ortadadır (Oumlzbudun 2007 260)

1971 yılında Mahkemenin anayasa değişiklik-lerini denetleme yetkisinin sadece şekil denetimiy-le sınırlandırılmasına rağmen Mahkeme izleyen yıllarda anayasa değişikliklerini iptal etmeyi suumlr-duumlrmuumlştuumlr Mahkeme bu iptal kararlarında Cum-huriyetin değişmezliği kuralının sadece bir maddi hukuk kuralı değil aynı zamanda bir şekil kuralı olduğu yorumunu geliştirmiştir Bu yoruma goumlre 2rsquonci maddedeki niteliklere aykırı anayasa deği-şiklikleri şekil youmlnuumlnden anayasaya aykırıdır (E 197319 K 197587 KT 1541975)

Mahkemenin Anayasaya aykırı yorumlarla ana-yasa değişikliklerini iptal etmesine bir tepki olarak 1982 Anayasası ile anayasa değişikliklerinin şekil bakımından denetimi ldquoteklif ve oylama ccediloğunlu-ğuna ve ivedilikle goumlruumlşuumllemeyeceği şartına uyu-lup uyulmadığı hususları ilerdquo sınırlandırılmıştır Mahkeme bu doumlnemde yapılan Cumhurbaşka-nının halk tarafından seccedililmesine ilişkin Anayasa değişikliğinin iptali iccedilin accedilılan davayı Anayasarsquonın esas denetimine izin vermediği şekil bakımından da Anayasada belirtilen aykırılıkların bulunmadı-ğı gerekccedilesiyle reddetmiştir Mahkeme bu davada şekil denetimine ilişkin şartları geniş yorumla-maktan kaccedilınmıştır (E19879 K 198715 KT

1861987 E200772 K200768 KT 572007 E200799 K200786 KT 27112007) Ancak kısa bir suumlre sonra Mahkeme uumlniversitelerde kılık ve kıyafetin serbest bırakılmasına ilişkin 2008 tarihli Ana-yasa değişikliği hakkında accedilılan iptal davasında yetkisini aşarak şekil goumlruumlntuumlsuuml altında esastan iptal ka-rarı vermiştir Mahkeme bu kararıyla anayasa değişikliklerinin denetlenmesinde 148rsquoinci maddedeki accedilık yasağı ihlal etmiştir Boumlylece mahkeme geleneksel aktivist tutumuna geri doumlnmekle kalmamış Meclisin anayasa değişikliği yapma yetkisini de fiilen kullanılamaz hacircle getirmiştir

Anayasa Mahkemesinin anayasa değişikliklerinin şe-kil bakımından denetimin-de iptale karar verilebilmesi iccedilin aranan ccediloğunluk nedir

Anayasa değişikliklerinin denetimi konusunu bu ko-nuya ilişkin yukarıda bahse-dilen Anayasa Mahkemesi kararları ile birlikte değer-lendirin

Anayasa değişikliklerinin esas bakımından anayasaya uygunluğunun denetlene-bilmesi muumlmkuumln muumlduumlr Arkadaşlarınızla tartışın

3 Anayasa Mahkemesinin anayasa değişikliklerini denetlemesi konusunu accedilıklayabilme

Değiştirilemeyen Huumlkuumlmler ve Esaslarldquo207 Oumlnemli yasal duumlzenlemelerin ldquoebedirdquo

olarak nitelenmesi ve değişikliklere accedilık olmama-sı geccedilmişte yaygınken guumlnuumlmuumlzde hiccedilbir anayasa tamamı itibariyle değiştirilemez nitelikte değildir Daha ziyade anayasa değişikliklerinde katı usulle-rin benimsenmesi anayasacılığın oumlnemli parccedilala-rından birini teşkil etmektedir (bkz Boumlluumlm V)

208 Bununla birlikte bazı anayasaların be-lirli boumlluumlm huumlkuumlm veya esasları değiştirilemez olarak nitelenmektedir Bu durum bazı sistem-lerde anayasacılığın koumlkluuml unsurları arasındadır Ancak bu durum hiccedilbir şekilde kural değildir Ccedilok sayıda Avrupa uumllkesinde değiştirilemezliğe ilişkin huumlkuumlm bulunmamakta birccediloğunda ise değiştirilemezlik anayasanın az sayıda huumlkmuumlne veya uygulamada herhangi bir sınırlamaya mahal vermeyen genel prensiplere indirgenmiştir Ayrı-ca bu anayasal sistemlerin sadece birkaccedilında de-ğiştirilemezliğin hukuki yaptırımlarının olduğu diğerlerinde ise soumlz konusu huumlkuumlmlerin anayasa koyucu uumlzerinde hukuki sınırlamalar getirmek yerine siyasi nitelik taşıdığı goumlruumllmektedir

hellip211 Değiştirilemezlik ccedilerccedilevesinde korunan

bazı temel ilkeler devletin temel demokratik (veya cumhuriyetccedili) şekli federal yapı ve belirli temel hak ve oumlzguumlrluumlkler olarak sayılabilir Oumlrneğin Fransa Anayasasının 89 maddesinin son fıkrası ldquoDevletin şekli olan Cumhuriyet hiccedilbir değişik-liğe tabi olamazrdquo demektedir Bu huumlkuumlm huumlkuuml-met biccedilimlerinin değiştirilemez olduğuna değil sadece devletin youmlnetim şekli olan cumhuriyetin temel değerlerini değiştirecek ağırlıkta değişiklik-lerin yapılamayacağı anlamına gelmektedir Ben-zer huumlkuumlmler başka uumllkelerde de goumlruumllmektedir İtalya Anayasasının 139 maddesinde ldquoYoumlnetim biccedilimi olarak cumhuriyet anayasa değişikliğine konu edilemezrdquo denilmektedir Ccedilek Cumhuriye-

ti Anayasasırsquonın 9 maddesinin 2 fıkrasında ise ldquoHukuk devleti ilkesi ile goumlzetilen demokratik devletin gereksinimlerine ilişkin değişikliklere muuml-saade edilmezrdquo huumlkmuumlne yer verilmiştir

212 Almanya Anayasasının 79 maddesinin 3 fıkrasında ldquoFederasyonun federe devletlere ay-rılmasını ve yasama suumlrecine esasen dahil olma-larını iccedileren huumlkuumlmler ile 1 ve 20 maddelerin-de duumlzenlenen huumlkuumlmlere ilişkin anayasa (temel yasa) değişiklikleri kabul edilemezrdquo denilmiştir Bu huumlkuumlm anayasal yollarla başa gelip mevcut duumlzeni ortadan kaldıran totaliter Nazi rejimine karşı bir reaksiyon olarak yuumlruumlrluumlğe konmuştur Almanya Anayasasının (Temel Yasasının) 1 mad-desi ldquoİnsan onuru ihlal edilemezrdquo huumlkmuumlnuuml 20 maddesi ise demokratik ve sosyal federal devlet ilkesi ile hukuk devleti ilkesini iccedilermektedir Bu huumlkuumlmler federatif yapının federe devlet sayısı-nın azaltılması federal huumlkuumlmet ile bunlar arasın-daki guumlccedil dağılımının duumlzeltilmesi gibi oumlrneklerle değiştirilmesine engel teşkil etmemektedir Ana-yasa değişiklikleri sadece 1 ve 20 maddede duuml-zenlenen ilkelerce kısıtlanmıştır Bu durum ana-yasa koyucuya duumlzenleme alanı bırakmaktadır

hellip219 Tarih iccedilinde de değiştirilemezliğin

mutlak anlamda uygulama bulması muumlmkuumln olmamıştır Koşulların değişmesi siyasi bas-kının guumlccedilluuml olması ile ldquodeğiştirilemezrdquo denilen kuralların da değiştiği goumlruumllmuumlştuumlr Benzer du-rumlarda anayasal değiştirilemezliğin uzayıp gi-den tartışmalara yol accedilma ve bu surette gerekli reformların yapılması aşamasında baskıyı ve topluma oumldetilen bedeli arttırma bakımından olumsuz etkileri olabilirrdquo

Kaynak TBMM Araştırma Merkezi (2010) Anayasa Değişiklik Youmlntemleri Venedik Komis-yonu Raporu ve Uumllke İncelemeleri s 69-73

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Genel Olarak Anayasaların Değiştirilmesi Sorunu

Toplumsal alanda yaşanan değişimler anayasal değişim temel sebepleri arasındadır Toplumsal değişimi dolayısıyla da Ana-yasal değişmeyi doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen fak-toumlrlerin başlıcaları sosyal ve ekonomik kaynaklıdır Oumlrneğin oy hakkının genişlemesi suretiyle geniş kitlelerin siyasal suumlrece katılması refah devletinin ve parlamentarizmin gelişmesi fede-ral ilişkilerdeki değişmeler ve siyasal partiler ile organize buumlyuumlk sosyal grupların giderek oumlnem kazanması anayasaları etkileyen faktoumlrler arasında yer alır Teknoloji alanındaki gelişmeler de anayasaları etkileyecek sonuccedillar doğurabilir Yeni bir devletin kurulması veya bir uumllkenin bağımsızlığına kavuşması durum-larında da genellikle yeni bir anayasanın yapılması soumlz konusu olmaktadır Bir uumllkede gerccedilekleşen ihtilal devrim huumlkuumlmet darbesi ve uumllkenin parccedilalanması gibi yollarla siyasal rejimde koumlkten veya kısmi bir değişme ya da kesintinin ortaya ccedilıkması durumunda da yeni anayasalar yapılmaktadır

1982 Anayasasırsquona Goumlre Anayasanın Değiştirilmesi

Usucircluuml

1982 Anayasasırsquona goumlre anayasanın değiştirilebilmesi TBMM uumlye tam sayısının en az uumlccedilte birinin yazılı teklifi ile muumlmkuumln-duumlr Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Ku-rulda iki defa goumlruumlşuumlluumlr ve birinci goumlruumlşmenin bitiminden kırk sekiz saat geccedilmeden ikinci goumlruumlşme yapılamazBir anayasa değişikliği teklifi TBMM tarafından uumlye tamsayısı-nın beşte uumlccediluuml ile veya uumlccedilte ikisinden az (yani 360 oydan 399 oya kadar) bir oyla kabul edilirse Cumhurbaşkanı bunu Meclise geri goumlnderebilir ya da zorunlu olarak halkoyuna sunar Cumhurbaş-kanı bu anayasa değişikliği kanununu geri goumlnderdiği takdirde Meclisin uumlccedilte iki ccediloğunluğu sağlaması gerekmektedir Meclis kendisine geri goumlnderilen anayasa değişikliği kanununu uumlccedilte iki ccediloğunlukla (en az 400 oy) aynen kabul edemezse anayasa deği-şikliği reddedilmiş sayılır Meclis geri goumlnderilen anayasa deği-şikliği kanununu uumlye tamsayısının uumlccedilte iki ccediloğunluğuyla (en az 400 oy) aynen kabul ederse Cumhurbaşkanının anayasa değişik-liği kanununu onaylama ya da halkoyuna sunma yetkisi vardırAnayasa değişikliği teklifi TBMM tarafından uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisi (400 veya daha fazla oy) ile kabul edilmiş ise Cumhur-başkanı bu anayasa değişikliği kanununu onaylayabilir Mecli-se geri goumlnderebilir ya da ihtiyari olarak halkoyuna sunabilir Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği kanununu bir defa daha goumlruumlşuumllmek uumlzere Meclise geri goumlnderirse bu durumda Mec-lis anayasa değişikliği kanununu uumlccedilte iki ccediloğunlukla (400 oy) aynen kabul edebilir Cumhurbaşkanı Meclisin uumlccedilte iki ccediloğun-lukla aynen kabul ettiği anayasa değişikliği kanununu onayla-ma ya da ihtiyaricirc olarak halkoyuna sunma yetkisine sahiptir

oumlzeti

3Anayasa Mahkemesinin anayasa değişikliklerini denetlemesi konusunu accedilıklayabilme

Anayasa Değişikliklerinin Denetimi

Anayasa değişiklikleri sadece şekil bakımından denetlenebilir Anayasa anayasa değişikliklerinin şekil bakımından denetimini belli noktalarla sınırlamıştır Anayasa değişikliklerinin şekil ba-kımından denetlenmesi teklif ve oylama ccediloğunluğuna ve ive-dilikle goumlruumlşuumllemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır Ayrıca Anayasa değişikliklerinin şekil bakımından denetiminde iptale karar verilebilmesi iccedilin en az on uumlye ile top-lanacak olan Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunun toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu ile karar vermesi şarttır

r oumlğ

1 1 TBMMrsquoye anayasa değişikliği teklifi suna-bilmek iccedilin aranan ccediloğunluk en az kaccediltır

A Uumlye tamsayısının uumlccedilte biriB Uumlye tamsayısının beşte biriC Uumlye tamsayısının onda biriD Uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğuE Uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisi

2 Anayasa değişikliği teklifi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Uumlye tam sayısının en az uumlccedilte biri tarafından ve-rilebilir

B Bakanlar anayasa değişikliği teklifi veremezC Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği teklifi vere-

bilirD Teklifinin yazılı olması şarttırE Teklifin gerekccedileli olması zorunludur

3 Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklif-lerin Genel Kurulda goumlruumlşuumllmesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A İkinci goumlruumlşmeye birinci goumlruumlşmenin bitimin-den kırk sekiz saat geccedilmeden başlanamaz

B İkinci goumlruumlşmede yalnızca maddeler uumlzerinde verilmiş değişiklik oumlnergeleri goumlruumlşuumlluumlr

C Birinci goumlruumlşmede uumlzerinde değişiklik teklifi bulunmayan bir madde hakkında ikinci goumlruumlş-mede oumlnerge verilemez

D Birinci goumlruumlşmede reddedilen maddeler ikinci goumlruumlşmede yeniden oylanır

E Anayasa değişikliği teklifleri ivedilikle goumlruumlşuumlluumlr

4 Anayasa değişikliği tekliflerinin Genel Kurul-da kabul edilmesi iccedilin en az kaccedil oy gereklidir

A 151 B 200 C 301 D 360E 400

5 Anayasa değişikliği teklifinin Cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulmasının zorunlu olma-sı aşağıdaki durumların hangisinde muumlmkuumlnduumlr

A Teklifin 151 oy ile kabul edilmesi halindeB Teklifin 200 oy ile kabul edilmesi halindeC Teklifin 301 oy ile kabul edilmesi halindeD Teklifin 360 oy ile kabul edilmesi halindeE Teklifin 400 oy ile kabul edilmesi halinde

6 Anayasa değişikliği teklifinin Cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulmasının ihtiyari olması aşağıdaki durumların hangisinde muumlmkuumlnduumlr

7 Anayasa değişikliklerinin halkoyuna sunul-ma işlemleri aşağıdakilerden hangisinin youmlnetim ve denetiminde gerccedilekleştirilir

A TBMM BaşkanlığıB Yuumlksek Seccedilim KuruluC İccedilişleri BakanıD CumhurbaşkanıE Anayasa Mahkemesi

I Onay

II Geri goumlnderme

III Zorunlu halkoylaması

IV İhtiyari halkoylaması

8 Yukarıdakilerden hangileri TBMM tarafın-dan 390 oy ile kabul edilen anayasa değişikliği teklifi hakkında Cumhurbaşkanı tarafından yapı-labilecek işlemlerdendir

A I ve II B I ve IIIC I ve IV D II ve IIIE II ve IV

neler oumlğrendik

9 Anayasa değişikliklerinin yargısal denetimi ile

ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır

A Şekil bakımından denetlenebilirB Esas bakımından denetlenemezC TBMM Genel Kurulunda iki defa goumlruumlşuumllme-

mesi iptal sebebidirD Anayasa Mahkemesi uumlye tamsayısının en az

uumlccedilte ikisinin oyu ile iptal edilebilirE Teklif iccedilin yeterli ccediloğunluğun bulunmaması ip-

tal sebebidir

I 1961 Anayasası

II 2001 Anayasa değişikliği

III 1982 Anayasası

IV 2010 Anayasa değişikliği

10 Yukarıdakilerden hangileri tali kurucu ikti-

dar tarafından yapılmıştır

r oumlğ

Yanıtınız yanlış ise ldquo1982 Anayasasırsquona Goumlre Değiştirilmesi Usucircluumlrdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

1 A Yanıtınız yanlış ise ldquoKabul Edilen Değişik-liğin Onaylanmasırdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoDeğişiklik Teklifinin Goumlruumlşuumllmesirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

3 E Yanıtınız yanlış ise ldquoKabul Edilen Değişik-liğin Onaylanmasırdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoDeğişikliğin Teklif Edil-mesirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

2 C Yanıtınız yanlış ise ldquoKabul Edilen Değişik-liğin Onaylanmasırdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoDeğişiklik Teklifinin Ka-rara Bağlanmasırdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoKabul Edilen Değişik-liğin Onaylanmasırdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoAnayasa Değişiklikleri-nin Denetimirdquo konusunu yeniden goumlzden geccediliriniz

Yanıtınız yanlış ise ldquoAnayasayı Yapan veya Değiştiren İktidarrdquo konusunu yeniden goumlz-den geccediliriniz

Araştır 1

Asli kurucu iktidar oumlnceden var olan bir anayasa ile bağlı olmaksızın yeni bir anayasa yapan iktidardır Asli kurucu iktidarın ortaya ccedilıkması bir uumllkenin siyasal rejiminde ihtilal huumlkucircmet darbesi veya uumllkenin parccedilalanması sebebiyle bir hukuk boşluğu meydana gelmesi ya da bağımsızlığın kazanılması veya yeni bir devletin kurulması gibi durumlarda muumlmkuumlnduumlr Aslicirc kuruculuk sınırsız ve hukuk dışı bir olaydır Ancak asli kurucu iktidar sosyolojik anlamda top-lumdaki siyasal değer ve inanccedillar siyasal guumlccedil dengesi uluslararası ortam ve uumllkenin dış ilişkileri gibi faktoumlrlerle kendini sınırlı hissedebilir Tali kurucu ik-tidar ise bir uumllkenin anayasasını mevcut anayasal kural ve usucircller ccedilerccedilevesinde tuumlmden yenileyen ya da değiştiren iktidara denir Tali kurucu iktidar hukuken sınırlı bir iktidar olup yuumlruumlrluumlkteki anayasaya bağlı olarak yeni bir anayasa ya da anayasa değişikliği yapar

Araştır 2

Araştır 3

Anayasa değişikliği teklifi TBMM tarafından uumlye tamsayısının uumlccedilte ikisi ile kabul edilmiş ise Cumhurbaşkanı bu anayasa değişikliği kanununu onayla-yabilir Meclise geri goumlnderebilir ya da ihtiyari olarak halkoyuna sunabilir Cumhurbaşkanı anayasa değişikliği kanununu bir defa daha goumlruumlşuumllmek uumlze-re Meclise geri goumlnderirse bu durumda Meclis anayasa değişikliği kanununu uumlccedilte iki ccediloğunlukla (en az 400 oy) aynen kabul edebilir Cumhurbaşkanı Meclisin uumlccedilte iki ccediloğunlukla aynen kabul ettiği anayasa değişikliği kanununu onaylama ya da ihtiyari olarak halkoyuna sunma yetkisine sahiptir

Anayasa Mahkemesinin anayasa değişikliklerinin şekil bakımından deneti-minde iptale karar verilebilmesi iccedilin en az on uumlye ile toplanacak olan Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunun toplantıya katılan uumlyelerin uumlccedilte iki oy ccedilokluğu ile karar vermesi şarttır

Arık K Fikret (1961) ldquoYeni Anayasa Mahkememiz Hakkında Mukayeseli Bir İncelemerdquo Adalet Dergisi

Atar Yavuz (2000) Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı Konya

Balkin J M (1992) ldquoWhat is a Postmodern Constitutionalismrdquo Michigan Law Review June Vol 90 No 7

Banting Keith G and Richard Simeon (1985) ldquoIntroductionrdquo Keith G Banting and Richard Simeon eds Redesigning the State The Politics of Constitutional Change Toronto

Ccedilağlar Bakır (1989) Anayasa Bilimi İstanbul

Dale William (1993) ldquoThe Making and Remaking of Commonwealth Constitutionsrdquo International and Comparative Law Quarterly Vol 42 No 1

Elazar Daniel J (1985) ldquoConstitution-making The Pre-eminently Political Actrdquo Keith G Banting and Richard Simeon eds Redesigning the State The Politics of Constitutional Change Toronto s232-248

Erem Faruk (1962) Oumln Mesele Olarak Anayasaya Aykırılık İddiası Ankara

Eroğul Cem (1974) Anayasayı Değiştirme Sorunu Bir Mukayeseli Hukuk İncelemesi Ankara

Esen BNuri (1972) Anayasanın Anayasa Mahkemesince Yorumlanışı Ankara

Lehmbruch Gerhard (1985) ldquoConstitution Making in Young and Aging Federal Systemsrdquo Keith G Banting and Richard Simeon eds Redesigning the State The Politics of Constitutional Change Toronto

Miller Arthur Selwyn (1979) Social Change and Fundamental Law Americarsquos Evolving Constitution Westport Connecticut s14-41

Onar Erdal (1993)1982 Anayasasında Anayasayı Değiştirme Sorunu Ankara

Oumlzbudun Ergun (2007) ldquoTuumlrk Anayasa Mahkemesinin Yargısal Aktivizmi ve Siyasal Elitlerin Tepkisirdquo ProfDr Yavuz Sabuncursquoya Armağan AUuml SBF Dergisi Ankara

Preuss Ulrich K (1991) ldquoThe Politics of Constitution Making Transforming Politics into Constitutionsrdquo Law and Policy April Vol 13 No 2

San Coşkun (1974) Anayasa Değişiklikleri ve Anayasa Gelişmeleri Ankara

Turhan Mehmet (1976) ldquoAnayasaya Aykırı Anayasa Değişikliklerirdquo AUumlHFDCilt XXXIII Sayı 1-4

Wolf-Philips Leslie (1970) ldquoConstitutional Change in the Commonwealthrdquo Political Studies (Oxford) Vol18 No1 s18-42

Kaynakccedila

C Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi Yuumlruumltme yetkisi-

ne ilişkin konularda Cumhurbaşkanı tarafından doğrudan doğruya Anayasadan alınan yetkiye dayanarak ccedilıkarılan duumlzenleyici işlemlerdir 1982 Anayasası Cumhurbaşkanlığı kararnamelerini Cumhurbaşkanlığı kararnameleri (m10417) ve olağanuumlstuuml hacircl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri (m1196) olmak uumlzere iki kategori hacirclinde duuml-zenlemiştir

GGeccedilici Başkanlık Divanı Yasama doumlneminin birin-

ci birleşiminin ilk oturumundan başlayarak Baş-kan seccedililinceye kadar goumlrev yapan geccedilici başkan başkanvekili ve kacirctip uumlyelerden oluşan Başkanlık Divanıdır En yaşlı milletvekili Geccedilici Başkanlık goumlrevini yapar İkinci derecede en yaşlı uumlye Baş-kanvekilliği goumlrevini yerine getirir En genccedil altı milletvekili de geccedilici olarak kacirctip uumlyelik yaparlar (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 8)

Genel Başkan Siyasi partiyi temsil yetkisine sahip olan buumlyuumlk kongre tarafından uumlye tamsayısının salt ccediloğunluğu ile seccedililen kişidir İlk iki oylama-da bu ccediloğunluk sağlanamazsa uumlccediluumlncuuml oylamada en ccedilok oyu alan aday seccedililmiş olur Genel Başkan merkez karar ve youmlnetim kurulunun da tabii baş-kanıdır (Siyasi Partiler Kanunu m 15)

Genel Goumlruumlşme Toplum ve Devlet faaliyetlerini ilgi-lendiren belli bir konunun Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi Genel Kurulunda goumlruumlşuumll mesidir

Gensoru Parlamenter sistemlerde Bakanlar Kurulu veya bakanların huumlkucircmetin ge nel siyasetinin yuuml-ruumltuumllmesinden ya da bakanların faaliyetlerinden kaynakla nan siyasi sorumluluklarını ortaya ccedilıka-rarak goumlrevlerinden duumlşmelerini sağlamaya youmlne-lik bir denetim aracıdır

Grup Başkanı Partinin genel başkanı milletvekili ise parti grubunun da başkanıdır değilse grup baş-kanı grup uumlyeleri arasından iccedilyoumlnetmelikte goumlste-rilen youmlntemle seccedililir (Siyasi Partiler Kanunu m 26)

Grup Genel Kurulu Bir siyasi partinin grup genel kurulu ilgili partinin milletvekillerinden oluşur (Siyasi Partiler Kanunu m 24)

AAnayasa Devletin kuruluşunu yani niteliğini yapı-

sını huumlkucircmet şeklini organlarını ve bu organlar (yasama yuumlruumltme ve yargı) arasındaki iliş kileri ve kişilerin temel hak ve huumlrriyetlerini duumlzenleyen kurallar buumltuumlnuumlne anayasa adı verilir

Anayasanın Bağlayıcılığı Anayasa huumlkuumlmlerinin yasama yuuml ruumltme ve yargı organlarını idare ma-kamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağla yan te-mel hukuk kuralları olmasını ifade eden ilkedir

Anayasanın Uumlstuumlnluumlğuuml Kanunların ve diğer hukuk kurallarının anayasaya aykırı olamayacağı esasıdır Anayasanın normlar hiyerarşisinin en uumlstuumlnde yer alması ve onun altında yer alan diğer kuralların (kanunlar Cumhurbaşkanlığı kararnameleri youml-netmelikler gibi) anayasaya aykırı olamayacağını anlatan ilkedir Anayasanın uumlstuumlnluumlğuumlnuumln sağla-nabilmesi iccedilin de başta anayasa yargısı olmak uumlze-re birtakım meka nizmalar getirilmiştir

Araverme Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin on beş guumlnuuml geccedilmemek uumlzere ccedilalışmalarını ertelemesidir (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 6)

B Birleşim Genel Kurulun belli bir guumlnuumlnde accedilılan

toplantısıdır (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 1)Buumltccedile Kanunu Devlete ve diğer kamu tuumlzel kişile-

rine belli bir suumlre iccedilin (genellikle bir yıl) kamu gelirlerini toplama ve kamu harcamalarında bu-lunma izni veren şart-işlem niteliğinde oumlzel bir kanundur

Buumlyuumlk Kongre Seccedililmiş uumlyeler ile tabii uumlyelerden oluşan buumlyuumlk kongre siyasi partinin en yuumlksek organıdır Seccedililmiş uumlyeler parti tuumlzuumlğuumlnde goumls-terilen şekilde ve sayıda il kongrelerince seccedililen delegeleri ifade eder Seccedililmiş uumlyelerin sayıları Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye tamsayısının iki katından fazla olamaz Tabii uumlyeler ise parti genel başkanı merkez karar ve youmlnetim kurulu ile merkez disiplin kurulu uumlyeleri ve partinin uumlyesi olan bakanlar ve milletvekillerinden oluşur (Siyasi Partiler Kanunu m 14)

soumlzluumlk

Soumlzluumlk

HHakimlik Teminatı Hakimlerin her tuumlrluuml maddi ve

manevi baskıdan uzak olarak huzur ve suumlkucircn iccedilin-de tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla goumlrev yapa-bilmelerini sağlamak iccedilin onlara tayin terfi gouml-revden alma maaş ve diğer oumlzluumlk haklarıyla ilgili olarak tanınan kişisel guumlvencelerdir

İİccediltuumlzuumlk Parlamento kararı niteliğinde olan iccediltuumlzuumlk-

ler yasama mec lislerinin kendi iccedil ccedilalışmalarını duumlzenlemek amacıyla koydukları kural lardır

KKaduumlk Olma Bir yasama doumlneminde yani iki seccedilim

arasındaki doumlnemde sonuccedillandırılamayan kanun tasarı ve tekliflerinin huumlkuumlmsuumlz kalmasına ldquokaduumlk olmardquo denilmektedir

Kanun Teklifi Milletvekillerinin hazırlayarak Mecli-se sunduğu kanun oumlnerisine denir

Karşı-İmza Kuralı Genel olarak parlamenter huumlkucircmet sistemle rinde sorumsuz olduğu kabul edilen devlet başkanının buumltuumln işlemle rinin baş-bakan ve ilgili bakan tarafından imzalanması ve bu işlemler den kaynaklanan sorumluluğun da başbakanla ilgili bakana ait olması esasıdır

Kesinhesap Kanunu Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Mec-lisinin buumltccedilenin uygulanmasını denetlemesini sağlayan oumlzel bir kanundur TBMM ge lirlerin toplanması ve harcamaların buumltccedileye uygunlu-ğunu Meclis adına denetleyen Sayıştayrsquoın genel uygunluk bildirimine dayalı olarak ha zırlanan kesin hesap kanun tasarısını kabul ettiği takdirde huumlkucircmet ibra edilmiş yani sorumluluktan kur-tulmuş olmaktadır

Kurucu İktidar Bir devletin anayasasını yapan ya da değiştiren iktidar kurucu iktidar olarak ad-landırılır Asli kurucu iktidar Bir uumllkenin siyasal rejiminde ihtilal huumlkucircmet darbesi veya uumllkenin parccedilalanması sebebiyle bir hukuk boşluğu meyda-na gelmesi ya da bağımsızlığın kazanılması veya yeni bir devletin kurulması gibi durumlarda hiccedil-bir hukuk kuralıyla bağlı olmaksızın yeni anayasa-yı yapan iktidara denir Tali Kurucu İktidar Bir uumllkenin anayasasını mevcut anayasal kural ve usuller ccedilerccedilevesinde tuumlmden yenileyen ya da de-ğiştiren iktidara denir

MMeclis Araştırması Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin

belli bir konuda bilgi edinmek iccedilin yaptığı ince-lemedir

Meclis Komisyonu Yasama meclislerinin ccedilalışmala-rını verimli ve duumlzguumln yuumlruumltebilmesi iccedilin oumln ha-zırlık ve goumlruumlşmeleri yapa n kurullardır

Meclis Soruşturması Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanların goumlrev leriyle ilgili cezaicirc sorumlu-luklarının araştırılmasını sağlayan bir denetim aracıdır Cumhurbaşkanının işlediği iddia edilen kişisel succedillar ve goumlrevle ilgili succedillar bakımından da bu usul uygulanır

Merkez Karar Youmlnetim ve İcra Organları Siyasi partilerin iki buumlyuumlk kongre arasında parti tuumlzuumlk ve programına ve buumlyuumlk kongre kararlarına uymak şartıyla partiyi ilgilendiren hususlarda karar al-mak ve alınan kararları uygulamak yetkisine sahip olan organlarıdır Merkez Karar Youmlnetim ve icra organları parti tuumlzuumlğuumlnde goumlsterilen isim şekil ve sayıda kurulur ve uumlyeleri buumlyuumlk kongrece seccedililir (Siyasi Partiler Kanunu m 16)

OOdak Olma Bir siyasi partinin Anayasarsquonın 68rsquoinci

maddesinin doumlrduumlncuuml fıkrasındaki huumlkuumlmlere ay-kırı eylemleri sebebiyle kapatılabilmesi iccedilin aranan kriterdir Bir parti şu hallerde Anayasaya aykırı eylemlerin odağı hacircline gelir 1 Anayasaya aykırı fiillerin bir partinin uumlyelerince yoğun bir şekil-de işlenmesi ve bu durumun o partinin yetkili organlarınca (buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya merkez karar veya youmlnetim organları veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup youmlnetim kurulu) zımnen veya accedilıkccedila benimsenmesi 2 Anayasaya aykırı fiillerin doğrudan doğruya bir partinin yetkili organlarınca (buumlyuumlk kongre veya genel başkan veya merkez karar veya youmlnetim organları veya Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup youmlne-tim kurulu) kararlılık iccedilinde işlenmesi

Olağanuumlstuuml Hacircl devletin hukuk duumlzeninin olağan kurum ve kuralları ile hacirclledilmesi ve giderilmesi muumlmkuumln olmayan olağanuumlstuuml bir tehdit veya teh-like karşısında başvurduğu oumlzel youmlnetim usuluumlduumlr

Oturum Bir birleşimin ara ile boumlluumlnen kısımlarından her biridir (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 1)

PParlamento Kararı Parlamento kararları Tuumlrkiye

Buumlyuumlk Millet Meclisinin kanun dışındaki buumltuumln işlemleridir

SSiyasi Parti Genel Merkez Teşkilatı Buumlyuumlk kong-

re genel başkan ile diğer karar youmlnetim icra ve disiplin organlarından ibaret olan partilerin mer-kez organlarını ifade eder Bu organların isimleri ve uumlye sayıları parti tuumlzuumlklerinde goumlsterilir (Siyasi Partiler Kanunu m 13)

Siyasi Parti Grubu En az 20 milletvekiline sahip olan partilerin Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisirsquonde kurduğu grupları ifade eder (Siyasi Partiler Kanu-nu m 22)

Siyasi Parti Siyasi partiler Anayasa ve kanunlara uy-gun olarak milletvekili ve mahalli idareler seccedilim-leri yoluyla tuumlzuumlk ve programlarında belirlenen goumlruumlşleri doğrultusunda ccedilalışmaları ve accedilık propa-gandaları ile milli iradenin oluşmasını sağlayarak demokratik bir Devlet ve toplum duumlzeni iccedilinde uumllkenin ccedilağdaş medeniyet seviyesine ulaşması amacını guumlden ve uumllke ccedilapında faaliyet goumlstermek uumlzere teşkilatlanan tuumlzel kişiliğe sahip kuruluşlar-dır (Siyasi Partiler Kanunu m 3)

Soru Milletvekillerinin Cumhurbaşkanı yardım-cıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormala-rından ibaret olan yuumlruumltmenin denetlenmesi araccedillarından birisidir

TTatil Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisinin ccedilalışma-

larının belli bir suumlre ertelenmesidir Danışma Kurulunun oumlnerisi uumlzerine Genel Kurulca baş-ka bir karar alınmadıkccedila Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi 1 Temmuz guumlnuuml tatile girer Bir yasa-ma yılı iccedilinde uumlccedil aydan fazla tatil yapılamaz (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 5)

UumlUumlye Tamsayısı Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlye

tam sayısı altı yuumlzduumlr Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi uumlyeliklerinde boşalma olması uumlye tam-sayısını değiştirmez

YYasama Dokunulmazlığı Seccedilimden oumlnce veya

sonra bir succedil işlediği ileri suumlruumllen bir milletve-kilinin Meclisin kararı olmadıkccedila tutulması sorguya ccedilekilmesi tutuk lanması ve yargılan-masının yasak olmasıdır Ağır cezayı gerektiren succediluumlstuuml hali ve seccedilimden oumlnce soruşturma-sına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14rsquouumlncuuml maddesindeki durumlar bu huumlkmuumln dışındadır

Yasama Doumlnemi Tuumlrkiye Buumlyuumlk Millet Meclisi-nin iki milletvekili genel seccedilimi arasındaki suumlre olup bu suumlre Anayasa uyarınca uzatılmadığı veya seccedilimler yenilenmediği takdirde beş yıldır (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 1)

Yasama Sorumsuzluğu Milletvekillerinin yasama faaliyetlerini yuumlruumltuumlrken accedilıkladıkları duumlşuumlnce-lerinden ve verdikleri oylardan do layı sorumlu tutulamamalarını ifade eder

Yasama Yılı 1 Ekimde başlayıp 30 Eyluumllde sona eren suumlredir (TBMM İccediltuumlzuumlğuuml m 1)

Yuumlce Divan Anayasarsquoda belirtilen kişileri goumlrevle-ri ile ilgili succedillarından dolayı ve istisnai olarak Cumhurbaşkanı kişisel succedillarından dolayı yar-gılamakla goumlrevli Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunu ifade eder

Boumlluumlm 1 Turkiyersquode Anayasal Gelişmeler ve 1982 Anayasası

GİRİŞ

SENED-İ İTTİFAK

TANZİMAT FERMANI

ISLAHAT FERMANI


1921 ANAYASASI

1924 ANAYASASI

1961 ANAYASASI

1982 ANAYASASI

oumlğrenme ccedilıktıları ve boumllum oumlzeti

neler oumlğrendik

Boumlluumlm 2 Devletin Temel Nitelikleri

GİRİŞ

CUMHURİYETCcedilİLİK

BAŞLANGICcedilTA YER ALAN İLKELER

UumlNİTER DEVLET


LAcircİK DEVLET

DEMOKRATİK DEVLET

HUKUK DEVLETİ

SOSYAL DEVLET

EŞİTLİK


neler oumlğrendik

Boumlluumlm 3 Temel Hak Hurriyetler

GİRİŞ

GENEL OLARAK TEMEL HAK VEHUumlRRİYETLER

1982 ANAYASASIrsquoNIN TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERE YAKLAŞIMI

1982 ANAYASASIrsquoNIN TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİ SINIFLANDIRMASI


TEMEL HAK VE HUumlRRİYETLERİN KOumlTUumlYE KULLANILAMAMASI




neler oumlğrendik

Boumlluumlm 4 Hukucircmet Sistemi ve Devletin Hukuki Fonksiyonları

GİRİŞ




neler oumlğrendik

Boumlluumlm 5 Yasama

GİRİŞ

YASAMA FONKSİYONU

YASAMA İŞLEMLERİ

YASAMA ORGANI


neler oumlğrendik

Boumlluumlm 6 Yurutme ve Olağanustu Youmlnetim

GİRİŞ

YUumlRUumlTME FONKSİYONU

YUumlRUumlTME İŞLEMLERİ

YUumlRUumlTME ORGANI

OLAĞANUumlSTUuml YOumlNETİM


neler oumlğrendik

Boumlluumlm 7 Yargı

GİRİŞ

YARGI FONKSİYONU



ANAYASA YARGISI


neler oumlğrendik

Boumlluumlm 8 Anayasarsquonın Değiştirilmesi

GİRİŞ


1982 ANAYASASIrsquoNA GOumlRE ANAYASArsquoNIN DEĞİŞTİRİLMESİ USULUuml

ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİNİNDENETİMİ


neler oumlğrendik

soumlzluk

TC ANADOLU UumlNİVERSİTESİ YAYINI NO 3761

ACcedilIKOumlĞRETİM FAKUumlLTESİ YAYINI NO 2576

Bu kitabın basım yayım ve satış hakları Anadolu Uumlniversitesine aittirldquoUzaktan Oumlğretimrdquo tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın buumltuumln hakları saklıdır

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tuumlmuuml ya da boumlluumlmleri mekanik elektronik fotokopi manyetik kayıt veya başka şekillerde ccediloğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system or transmittedin any form or by any means mechanical electronic photocopy magnetic tape or otherwise without

permission in writing from the University

Grafik Tasarım ve Kapak Duumlzeni ProfDr Halit Turgay Uumlnalan

GrafikerlerHilal Oumlzcan

Ayşeguumll Dibek

Dizgi ve Yayıma HazırlamaMehmet Emin Yuumlksel

Guumllşah SokumSelin CcedilakırGuumll Kaya

Burcu SemizArzu ErcanlarBurcu VurucuYasin Narin

Burak ArslanSinem Yuumlksel

TUumlRK ANAYASA HUKUKU

E-ISBN

978-975-06-2509-1

Bu kitabın tuumlm hakları Anadolu Uumlniversitesirsquone aittir

ESKİŞEHİR Eyluumll 2018

2954-0-0-0-2009-V01

İccedilindekiler

Eşitlik 53

Oumlnsoumlz

Editoumlr

ProfDr Yavuz ATAR

Boumlluumlm 1

accedilıklayabilme

oumlğre

ccedilıkt

ıları

dikkat

internet

1982 ANAYASASI

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

dırılmıştır

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 4

Araştır 3

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Araştır 8

Kaynakccedila

Boumlluumlm 2

oumlğre

ccedilıkt

accedilıklayabilme

sıralayabilme

internet

dikkat

SOSYAL DEVLET

Temel Sosyal Haklar

dikkat

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

yasaktır

ması gerekir

Araştır 1

Araştır 3

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Araştır 9

Kaynakccedila

Boumlluumlm 3

ccedilıkt

ıları

Sınıflandırma

dikkat

TURpdf )

accedilıklayabilme

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

neler oumlğrendik

olmalıdır

yetkisi yoktur

dokunmamalıdır

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 3

Araştır 4

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Kaynakccedila

Boumlluumlm 4

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlzeti

r oumlğ

son verebilir

neler oumlğrendik

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Kaynakccedila

Boumlluumlm 5

Yasama

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

YASAMA FONKSİYONU

Yasama

YASAMA İŞLEMLERİ

Kanunlar

Yasama

internet

Yasama

internet

YASAMA ORGANI

Yasama

(A) 172000 172000 86000 57333 43000 34400

(B) 112000 112000 56000 37333 28000 22400(C) 76000 76000 38000 25333 19000 15200(D) 40000 40000 20000 13333 10000 8000

Yasama

dikkat

Yasama

dikkat

Yasama

misyonu

Yasama

dikkat

internet

Yasama

dikkat

Yasama

(m159)

internet

Yasama

oumlzeti

Yasama Fonksiyonu

Yasama

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Yasama İşlemleri

Yasama Organı

neler oumlğrendik

A 151 B 251C 301 D 360E 400

A 151 B 201C 301 D 360E 400

A 7 B 10C 15 D 30E 90

gun bulmak

A 120 B 151C 200 D 251E 301

Yasama

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Kaynakccedila

Boumlluumlm 6

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

sıralayabilme3

internet

Cumhurbaşkanı

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

A 151B 276C 301D 360E 400

A 296B 301C 360D 367E 400

neler oumlğrendik

A 3B 4C 5D 6E 8

r oumlğ

Araştır 2

Araştır 3

Araştır 4

Kaynakccedila

Boumlluumlm 7

Yargı

oumlğre

ccedilıkt

Yargı

dikkat

Cumhurbaşkanı

Şekil 71

Yargı

ANAYASA YARGISI

Yargı

Anayasa Mahkemesi

Yargı

Şekil 72

Yargı

ccedilekleşebilir

Yargı

dikkat

Yargı

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

Yargı

r oumlğ

A 10B 15C 30D 60E 90

Yargı

Araştır 1

Araştır 4

Kaynakccedila

Boumlluumlm 8

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

accedilıklayabilme

dikkat

TEKLİF gt 13 (200)

Cumhurbaşkanı

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Usucircluuml

oumlzeti

r oumlğ

A 151 B 200 C 301 D 360E 400

I Onay

II Geri goumlnderme

neler oumlğrendik

tal sebebidir

I 1961 Anayasası

III 1982 Anayasası

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 3

Kaynakccedila

soumlzluumlk

Soumlzluumlk

GİRİŞ

SENED-İ İTTİFAK

TANZİMAT FERMANI

ISLAHAT FERMANI


1921 ANAYASASI

1924 ANAYASASI

1961 ANAYASASI

1982 ANAYASASI


neler oumlğrendik


GİRİŞ



UumlNİTER DEVLET


LAcircİK DEVLET

DEMOKRATİK DEVLET

HUKUK DEVLETİ

SOSYAL DEVLET

EŞİTLİK


neler oumlğrendik


GİRİŞ









neler oumlğrendik


GİRİŞ




neler oumlğrendik


GİRİŞ

YASAMA FONKSİYONU

YASAMA İŞLEMLERİ

YASAMA ORGANI


neler oumlğrendik


GİRİŞ






neler oumlğrendik


GİRİŞ

YARGI FONKSİYONU



ANAYASA YARGISI


neler oumlğrendik


GİRİŞ





neler oumlğrendik

soumlzluk

İccedilindekiler

Eşitlik 53

Oumlnsoumlz

Editoumlr

ProfDr Yavuz ATAR

Boumlluumlm 1

accedilıklayabilme

oumlğre

ccedilıkt

ıları

dikkat

internet

1982 ANAYASASI

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

dırılmıştır

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 4

Araştır 3

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Araştır 8

Kaynakccedila

Boumlluumlm 2

oumlğre

ccedilıkt

accedilıklayabilme

sıralayabilme

internet

dikkat

SOSYAL DEVLET

Temel Sosyal Haklar

dikkat

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

yasaktır

ması gerekir

Araştır 1

Araştır 3

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Araştır 9

Kaynakccedila

Boumlluumlm 3

ccedilıkt

ıları

Sınıflandırma

dikkat

TURpdf )

accedilıklayabilme

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

neler oumlğrendik

olmalıdır

yetkisi yoktur

dokunmamalıdır

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 3

Araştır 4

Araştır 5

Araştır 6

Araştır 7

Kaynakccedila

Boumlluumlm 4

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlzeti

r oumlğ

son verebilir

neler oumlğrendik

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Kaynakccedila

Boumlluumlm 5

Yasama

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

YASAMA FONKSİYONU

Yasama

YASAMA İŞLEMLERİ

Kanunlar

Yasama

internet

Yasama

internet

YASAMA ORGANI

Yasama

(A) 172000 172000 86000 57333 43000 34400

(B) 112000 112000 56000 37333 28000 22400(C) 76000 76000 38000 25333 19000 15200(D) 40000 40000 20000 13333 10000 8000

Yasama

dikkat

Yasama

dikkat

Yasama

misyonu

Yasama

dikkat

internet

Yasama

dikkat

Yasama

(m159)

internet

Yasama

oumlzeti

Yasama Fonksiyonu

Yasama

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Yasama İşlemleri

Yasama Organı

neler oumlğrendik

A 151 B 251C 301 D 360E 400

A 151 B 201C 301 D 360E 400

A 7 B 10C 15 D 30E 90

gun bulmak

A 120 B 151C 200 D 251E 301

Yasama

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Kaynakccedila

Boumlluumlm 6

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

sıralayabilme3

internet

Cumhurbaşkanı

oumlzeti

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

r oumlğ

A 151B 276C 301D 360E 400

A 296B 301C 360D 367E 400

neler oumlğrendik

A 3B 4C 5D 6E 8

r oumlğ

Araştır 2

Araştır 3

Araştır 4

Kaynakccedila

Boumlluumlm 7

Yargı

oumlğre

ccedilıkt

Yargı

dikkat

Cumhurbaşkanı

Şekil 71

Yargı

ANAYASA YARGISI

Yargı

Anayasa Mahkemesi

Yargı

Şekil 72

Yargı

ccedilekleşebilir

Yargı

dikkat

Yargı

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

oumlzeti

Yargı

r oumlğ

A 10B 15C 30D 60E 90

Yargı

Araştır 1

Araştır 4

Kaynakccedila

Boumlluumlm 8

oumlğre

ccedilıkt

ıları 1

accedilıklayabilme

dikkat

TEKLİF gt 13 (200)

Cumhurbaşkanı

oumlğre

ccedilıkt

ıları

oumlluumlm

oumlze

Usucircluuml

oumlzeti

r oumlğ

A 151 B 200 C 301 D 360E 400

I Onay

II Geri goumlnderme

neler oumlğrendik

tal sebebidir

I 1961 Anayasası

III 1982 Anayasası

r oumlğ

Araştır 1

Araştır 2

Araştır 3

Kaynakccedila

soumlzluumlk

Soumlzluumlk

GİRİŞ

SENED-İ İTTİFAK

TANZİMAT FERMANI

ISLAHAT FERMANI


1921 ANAYASASI

1924 ANAYASASI

1961 ANAYASASI

1982 ANAYASASI


neler oumlğrendik


GİRİŞ



UumlNİTER DEVLET


LAcircİK DEVLET

DEMOKRATİK DEVLET

HUKUK DEVLETİ

SOSYAL DEVLET

EŞİTLİK


neler oumlğrendik


GİRİŞ









neler oumlğrendik


GİRİŞ




neler oumlğrendik


GİRİŞ

YASAMA FONKSİYONU

YASAMA İŞLEMLERİ

YASAMA ORGANI


neler oumlğrendik


GİRİŞ






neler oumlğrendik


GİRİŞ

YARGI FONKSİYONU



ANAYASA YARGISI


neler oumlğrendik


GİRİŞ





neler oumlğrendik

soumlzluk