TRK azinliklar

7/30/2019 TRK azinliklar

1/176

TRKYEDE AZINLIKLAR:KAVRAMLAR,

LOZAN, MEVZUAT,

THAT, UYGULAMA

BASKIN ORAN

*Bu alflmann gerekleflmesine katkda bulunan Ak Toplum Enstitsne teflekkr ederiz.


2/176

BASKIN ORAN

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TESEV YAYINLARI

ISBN 975-8112-46-5

YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDENZ

TASARIM DANIfiMANLII BEK

KAPAK TASARIMI BLENT ERKMEN

KTAP TASARIMI YETKN BAfiARIR, BEK

BASIM YER PRINTCENTER

TEL: 0212 282 41 90-91 FAX: 0212 280 96 04

Bu kitabn tm haklar sakldr. Kitabn hibir

blm,Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler

Vakfnn (TESEV) izni olmadan, hibir

elektronik veya mekanik formatta ve arala

(fotokopi, kayt, bilgi depolama vb.) oaltlamaz.

COPYRIGHT HAZRAN 2004 TESEV

TESEV

BANKALAR CADDES N0:2

MNERVA HAN, KARAKY 34420

STANBUL

TEL:+90.212.292.89.03 PBX

FAX:+90.212.292.90.46

[email protected].

www.tesev.org.tr

Bu kitapta yer alan grfller yazarlara aittir ve

bir kurum olarak TESEVin grflleriyle

bire bir rtflmeyebilir.


3/176

Her kitap bitiriflimde iten ie umutlanan, ama her yeni kitabn yeni uzungecelerinde yine ayn gleryzle, sabrla, sevgiyle kahve getirip meyve soyan

ve gazete dosyalayan Feyhan'a aflkla, minnetle...B.O.26 Haziran 2004


4/176

SUNUfi

Dnya'da aznlk kavram mutlakiyeti krallklklarn ortaya kfl iledomufl; ancak aznlk olgusu ve aznlk haklarnn korunmas ihtiyac

merkeziyeti ulus-devlet modelinde belirginleflmifltir. Trkiye'de ise bukavramlar Osmanl'nn son dneminde bir sorunsal haline gelerek,Cumhuriyet'in kuruluflu ile birlikte Lozan Anlaflmasna konan hkmlerebalanmfltr.

Ne var ki zaten dnemin aznlk haklar standartlarnn gerisinde olanLozan hkmleri, Trkiye'de ayrca yanlfl ve eksik yorumlanmfl; Lozan'latm Gayrimslim ve hatta Mslman aznlklarla tm Trk vatandafllarnabelirli haklar getirilmifl olsa da, bu haklarn sadece Gayrimslim guruba(Rum, Ermeni ve Musevi) tannmasyla yetinilmifltir.

te yandan zellikle kinci Dnya savaflndan sonra dnyada hzla gelifleninsan haklar alan ile paralel olarak aznlk haklar da yeni bir erevekazanmfl, aznlk haklarna insan haklar iinden farkl bir bakfl as

gelmifltir. Dnyada bu geliflmeler olurken, Trkiye'de Lozan'n yanlfl ve

eksik yorumlanmas ile belirlenen ereveye resmi ballk srmfl ve buyorum Trkiye'deki aznlklar konusunda hem kavramsal hem de hukuksaladan esas alnmaya devam edilmifltir. Bugn gelinen noktada aznlklarkonusunda uygulanan somut politika, lkede aznlk kavram ve haklarkonusundaki resm grflten de daha kstlayc niteliktedir.

Tm bunlar, hem Lozan'da aznlk olarak tanmland kabul edilen

Gayrimslim cemaatin, hem de Trkiye'deki dini ve etnik tm dier aznlkgruplarn, inan, anadilde eitim, vakf olarak mal sahibi olma gibi,kimliklerini ortaya koyabilme ve srdrebilme ynnde temel haklarnnmedeni bir flekilde kullanmnn kstlanmasn veya engellenmesinidourmufltur. Aktr ki bu tarz politikalar, Trkiye'de oulcu bir toplumve zgrlk ve eflitliki bir vatandafllk anlayfln da yaralayc niteliktedir.

Bununla birlikte, AB'ye hazrlk sreci, Trkiye'deki aznlk haklar

konusunu her fleye ramen olumlu bir srece sokmufltur. Bu sre,Cumhuriyet'in ilk dneminde lkeyi adafllafltrmak iin yaplan hukukreformlarnn dorudan devam niteliinde saylabilir. Ancak Trkiye'nin


5/176

AB yeliinin ima ettii devlet ve demokrasi anlayfl ile, gemifltendevralnan ynetim zihniyeti arasnda skflmfll da gzard edilemez.

Yeni bir adafllaflma iradesine ihtiya gsteren tam da bu konjonktrde,Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV), Prof. Baskn Oran'nelinizdeki alflmasn kamuoyuna sunuyor olmaktan onur duyar. Trkiye'deaznlk kavram ve aznlk haklarnn, dnyada insan haklar konusunda

gelinen noktaya paralel olarak, kapsaml bir flekilde analiz edildii,Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye'de aznlk mevzuat,

uygulamas ve itihadnn incelendii, ve Avrupa Birlii sreciyle bu alandagereklefltirilen reformlarn ieriinin deerlendirildii bu alflmaTrkiye'nin bu konuda nereye geldiinin ve ileriki gnlerde hangi admlarnatlmas gerektiinin daha iyi anlafllmas asndan salam bir zeminsalamakta.

Bu alflma ile, Trkiye'nin aznlklar ve aznlk haklarnn korunmas vevatandafllk alannda, dnyada gelinmifl olunan noktay yakalayacak atlm

yapabilmesine anlaml bir katk yapabilmeyi umuyoruz...

Dr. fierif Sayn TESEV Genel Direktr


6/176

NSZ

leride tarihin uzun uzun yazaca yllara girmifl bulunuyoruz. zellikleKrtler, ama genellikle btn alt kimlikler kendilerini ifade etmeye bafllad.

Artk Trkiye kimilerine gre en sonunda paralanmaya gidiyor, kimilerinegre nihayet demokratikleflerek gleniyor. Bendeniz, kesinlikle ve hidnsz olarak, ikincilerdenim. Ve yine kesin olarak birincilerin -okflkr- feci biimde yanldklar kansndaym.

Bu ortamda, dnya literatryle de paralel olarak ve mutluluk verecekbiimde, aznlklar ve aznlk haklaryla ilgili alflmalar Trkiyede hzla

artyor. Fakat bir eksiklik var. Yazlan kitaplar ya temelde uluslararasantlaflmalar anlatan teorik kitaplar oluyor, veya belli bir aznl konuedinen kitaplar. kisinin aras, ikisini birlefltiren, zihinleri netlefltiren bir"el kitab" lazm. Yani, konu asndan Trkiye'yi anlatan, bunu yapabilmekiin de gerekli temel bilgileri meraklsna veren bir alflma. Bu kitab, bu

gereksinmeyi bir miktar da olsa karfllar diye planladm.

Ve, epey tepki ekebileceini dflne dflne de yazdm. nk, bir kere,

konu fazlasyla hareketli ve politik; byle konularda bilimsel yapt vermekok g. kincisi, "aznlk"tan herkesin anlad farkl; bu durumda hemdevletin hem de byk aznlklarn izgisine ters dflmek kanlmaz.rnein, uluslararas standartlarla dflnldnde Krtlerin ve Alevilerinaznlk olduklarn hem devlet reddedecek ("Baflmza durup dururken yeniaznlklar kartyor!"), hem de devletten de fazla, bu iki gruptan insanlarsinirlenecek ("Bizim arkadafl okumufl, kitapta ne diyormufl biliyor musun,

bize aznlk diyormufl!"). stelik, bu insanlarn hem aznlk diye anlmayreddettiklerini, hem de aznlk haklar (yani grupa kullanlacak haklar,rnein dil haklar) istediklerini dflnrseniz, durumun karmaflklndaha iyi alglarsnz. ncs, terminoloji oturmufl deil; birbirinin iine

girmifl vaziyette (bkz. dipnot 9); bu da insan haklar hukukularn rahatszedebilecek.

Aslnda, makale diye bafllad. New York'tan Profesr Zehra Arat, "Trkiye'densan Haklar" adyla ABD'de yaynlanacak derlemesine yaz istedi. nce

vakit yokluundan yalnzca Lozan' yazarm dedim, srar zerineTrkiye'deki mevzuata da girdim, yle byle derken bu kk kitap kt.


7/176

Bir "girifl" kitabdr. Umarm; aaca tartflmalar en sonunda aznlklarkonusunda bir sr, daha iyi, daha kapsaml kitabn yazlmasna vesile olur.

TESEV'in desteiyle gerekleflen bu alflmada, baflta Oktay Uygun olmakzere ok sayda arkadaflmdan yardm aldm; malzeme yolladlar ve/veyanceden okudular ve elefltirileriyle eksiimi-gediimi azalttlar: Ali Dayolu,Ali hsan zbul, Ayhan Yalnkaya, Blent Meri, ar Erhan, DilekKurban, Elin Aktoprak, Elin Macar, Erol Kurubafl, lhan Uzgel, KaanEsener, Mesut Yeen, Mithat Sanar, Mustafa Kemal Basa, Mustafa fien,

Naz avuflolu, zlem Kaygusuz, Sekin Tanrkulu, Sema Kler, Soli zel,Sha Atatre, Tankut Soykan, Tolga Kaya, Turgut Tarhanl. Hepsinegnlden teflekkr ederim. lerinden bazlar eski rencilerimdir, bu dabenim hayattaki en byk iftihar vesilemdir.

Siz de, eksik-gedik bulduunuzda ltfen hemen haber ediniz; bundansonraki basklara byk katk yaparsnz. Hepimizin yapt, zaten, nl

ve esprili deyiflteki denize faydadan ibaret...

Baskn Oran

[email protected]

Faks: 312-4906570

(imla zerine ksa not: yaln haldeki isimlerde kesme iflareti kullanlmfl,ek almfl olanlarda kullanlmamfltr; r. Trkiyede, Cumhuriyet

Trkiyesinde; Antlaflmann, Lozan Antlaflmasnn).


8/176

Ksaltmalar Cetveli

AB Avrupa Birlii

AGK Avrupa Gvenlik ve flbirlii Konferans

AGT Avrupa Gvenlik ve flbirlii TeflkilatAK Avrupa Konseyi

AKP Adalet ve Kalknma Partisi

BM Birleflmifl Milletler

CHP Cumhuriyet Halk Partisi

CMUK Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu

DEHAP Demokratik Halk Partisi

DEP Demokrasi Partisi

DKP Demokratik Kitle PartisiDYP Doru Yol Partisi

ECRI Avrupa Konseyinin Irklk ve Hoflgrszle Karfl Avrupa Komisyonu

EP Emek Partisi

HEP Halkn Emek Partisi

HAM nsan Haklar Avrupa Mahkemesi

HAS nsan Haklar Avrupa Szleflmesi

KOB Katlm Ortakl Belgesi

MC Milletler CemiyetiMGK Milli Gvenlik Kurulu

MT Milli stihbarat Teflkilat

NGO Hkmet Dfl rgtler

ZDEP zgrlk ve Demokrasi Partisi

RTKKYK Radyo ve Televizyon Kurumlar Kurulufl ve Yayn Kanunu

SBF Siyasal Bilgiler Fakltesi

SP Sosyalist Parti

ST Sivil Toplum rgtleriSTP Sosyalist Trkiye Partisi

TBKP Trkiye Birleflik Komnist Partisi

TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi

TCK Trk Ceza Kanunu

TEP Trkiye Emeki Partisi

TP Trkiye fli Partisi

TMK Terrle Mcadele Kanunu

TRT Trkiye Radyo TelevizyonuUP Ulusal Program

VGM Vakflar Genel Mdrl

YDEK Yabanc Dilde Eitim ve retim Kanunu


9/176

Metin i Tablolar Cetveli

Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluflu Sreci

Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik liflkileri

Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun EvreleriTablo-4: Haklar ve Politikalar

Tablo-5: Deiflen Snfsal ve Etnik Btnlk Anlayfllar

Tablo-6: Gayrimslim Vakflarnn Tesciline liflkin Vakflar Genel Mdrl Toplam Verileri

Tablo-7: Osmanl'da ve Trkiye'de st ve Alt Kimlikler

Tablo-8: Azgeliflmifl lkelerde Ulus-devlet, Millet, Aznlk liflkisi

Tablo-9: Trkiye'de adafllaflma Tsunamileri: 1920'ler ve 2000'lerde Yukardan Devrim ve Tepkileri

Tablo-10: Trkiye'de adafllaflma Modelleri: 1920'ler ve 2000'ler

10

19

2526

33

108-109

115

124

125

126


10/176

BASKIN ORAN

1945 zmir doumlu. 1968'de bitirdii SBF'ye (Mlkiye) asistan olarak girdive doktorasn 1974'te tamamlad. 12 Eyll dneminde nce YK kararyla(Kasm 1982), Danfltay'da at davay kazanmas zerine de 1402 sayl

Skynetim Kanunu uygulamasyla grevine son verildi (Temmuz 1983).Danfltay Genel Kurulu kararyla 1990 sonunda SBF'deki grevine iadeedildi. Milliyetilik, aznlklar ve Trk dfl politikas zerine alflyor veSBF'de flu ders ve seminerleri veriyor (2004 yl): "Trk Dfl Politikas I, II,ve III", "Milliyetilik, Kreselleflme, Aznlklar", "Uluslararas GncelSorunlar", "Trk-Yunan liflkilerinde Aznlk Sorunlar", "okkltrclk".Haftalk ve gndelik gazetesinde kfle yazlar yazan ProfesrBaskn Oran'n yaynlanmfl telif kitaplar flunlar (ilk basknn yaynlanfl

srasyla): , gncellefltirilmifl 3.basm,

Ankara, Bilgi Yaynevi., 1997 (396s.)

, gncellefltirilmifl 2.basm,Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (349s.)

Atatrk Milliyetilii, Resm deoloji Dfl Bir nceleme, geniflletilmifl 5.basm,Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999 (312s.)

Kenan Evren'in Yazlmamfl Anlar, 9.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1990(287s.)

Kenan Evren'in Yazlmamfl Anlar - Son Defter, 4.basm, Ankara, BilgiYaynevi, 1990 (206s.)

, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (232s.)

, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994 (239s.)

, geniflletilmifl 2.basm, Ankara, Bilgi

Yaynevi, 1998 (389s.) , Ankara, Stratejik Arafltrma ve Etdler Milli

Komitesi, 1999 (96s).

, gncellefltirilmifl 4.basm, Ankara, maj Yaynevi,2001 (180s.).

(Editr), Cilt I: 1919-1980 (900s.), Cilt II: 1980-2001 (637s.)., 9. bask,

stanbul, letiflim Yaynevi, 2004. (Feyhan Oran'la birlikte), 3. bask, stanbul,

letiflim Yaynlar, 2004 (188s.).I


11/176

NDEKLER

GRfi:

DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI

I ) Aznlk Kavramnn Douflu ve Aznlk Korumasnn Geliflmesi

Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluflumu ve AznlklarSrete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu

Souk Savafl Sonras nemli Geliflmeler

II ) Aznlk Konusundaki Temel KavramlarAznlk Ne Demektir?

Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet liflkileri

Millet'in nflas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler

nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar

Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn KorunmasIII) Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl?

Aznl "Tanma"nn nemi

Aznlk Bilincinin nemi

"Ulusal Aznlklar"

Tam Eflitlik ve Genifl zgrlk m, zel Haklar m?

BRNC BLM

TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLERI) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler

II) Dnya Standartlarna Gre Trkiye'deki Aznlklar

KNC BLM:

LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI VE HAKLARI

I) Lozan'da Getirilen Aznlk Kavramnn ncelenmesiA) Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur

B) Trkiye'nin Aznlklar Konusunu Lozan'la Snrlamas adafl Eilimlerin ve Standartlarn

ok Gerisinde Kalmfltr:

II) Lozan'da Getirilen Aznlk Haklarnn ncelenmesiA) Lozan'la Gayrimslim Vatandafllara Getirilen Haklar Tam Olarak Uygulanmamaktadr.

B) Lozan'da Gayrimslimler Dflndaki Gruplara Getirilmifl Haklar Tannmamaktadr.

III) Lozan'n Ayn Zamanda Bir nsan Haklar Belgesi Oluflu ve Bu Yoruma Yaplan tirazlarMadde 39'un ncelenmesi

9

9

911

14

16

16

17

21

22

2527

27

29

30

31

3636

41

49

49

49

51

53

54

56

58

58


12/176

NC BLM:

TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI

I) Mevzuat ve Uygulama: Anayasa ve Yasalarda Aznlklarla lgili HkmlerA) Anayasa Md. 3/1: Teki (Monist) Anlayfl ve Yasalara Yansmas

"Milletin Blnmez Btnl"

"Devletin Dili Trkedir"B) Anayasa Md.66 ve Vatandaflln Tanm Sorunu

II) Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar

III) Yargtay ve Danfltay tihad: Gayrimslim Vakflar ve "1936 Beyannamesi"Yargtay

Danfltay

DRDNC BLM:

AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE UYGULANMALARII) mparatorluktan Ulus-Devlete Geifl ve Kltrel Haklarn Durumu

Mihenk Tafl: fade zgrl

Dilin Szl, Yazl vb. Kullanm

Dilin retimi ve Kltrn Korunmas-Gelifltirilmesi

Dinsel Haklar

II) Trkiye'de Aznlk Haklar Konusunda Radikal Reformlar: Anayasa Deifliklikleri ve

AB Uyum Paketleri

A) Anayasa DeifliklikleriEkim 2001 Anayasa Reformu

Mays 2004 Anayasa Reformu

B) AB Uyum Paketleri

C) Yaplan Reformlarn Uygulanmas Konusu

rnekolay-1: Radyo ve TV'lerden yayn

rnekolay-2: Krte kurslar

rnekolay-3: Gayrimslim Aznlk Vakflarnn Taflnmazlar

BEfiNC BLM

TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL

Trkiye'de Aznlklarla lgili Zihniyetin Temel Kalplar

Zihniyetin Kuramsal Temeli: Trkiye Cumhuriyetinde Alt kimlik-st Kimlik ve Kan-Toprak Yntemi liflkileri

Zihniyetin Tarihsel-Siyasal Temeli: Sevr Sendromu

SONU

"Aznlklar 'Devletin ve Milletin Birlik ve Beraberlii'ni Bozar" Yaklaflm

Trkiye'de adafllaflma Tsunamileri ve eliflkileri

Trkiye'de Ulus-Devlet'ten Demokratik Devlet'e Geifl

67

67

67

67

7072

77

83

83

86

8888

89

91

92

93

94

9495

97

98

100

101

103

105

111

111

112

116

119

119

121

125


13/176

EKLER

Bir Analiz: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi?

Ek Tablo-1: TC Anayasas Ekim 2001 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler)

Ek Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler)

Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deifltirilen Yasalarn Eski ve Yeni Maddeleri

(Aznlklar lgilendiren Maddeler)

KAYNAKA

127

127

135

144

145

165


14/176


15/176

9TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

Konuyu incelemeye tariheden bafllamann belli bir derinlik ve kolaylksalayacan dflnyorum. Bu tariheden sonra, konunun anlafllmas iin

gerekli kavramlar ele alrz.

I ) Aznlk Kavramnn Douflu ve Aznlk Korumasnn Geliflmesi

Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluflumu ve Aznlklar

Bugn bize ok doalmfl gibi gelen "aznlk" kavram nispeten yenidir veancak 16. Yzyldaki Reform hareketinden bu yana kullanlmaktadr.Antik ada (Eski Yunan ve Roma) aznlk kavram yoktu. "Yurttafl"lar

yalnzca zgr insanlardan olufltuklar iin (kleler yurttafl deildi) az saydaidiler; snfsal bakmdan blnmfl olsalar da aznlk-ounluk diyeblnmemifllerdi.

Aznlk kavram Orta a'da da yoktu. Orta a siyasal bakmdan tam birparalanmfllk gsteriyordu ama, Germen aknlarnn yaratt Karanlkalar kaosu boyunca (kabaca, .S. 476-800) Kilise her bakmdan (lmemek,kltrn srdrmek, vb.) tek snlacak yer olduu iin, Orta a'a

gelindiinde hibir atlaa izin vermeyecek kadar kuvvetlenmifl ve tam birdinsel btnlk yaratmflt. Bu dinsel btnlk iinde geri Yahudiler fiilenbir dinsel aznlk grubuydu; ama seslerini duyuracak gten tamamen

yoksun olduklar ve tamamen dfllandklar iin "aznlk" olarakalglanmyorlar, yalnzca aflalanyorlard.

Demek ki, tarihte aznlk kavramnn ortaya kmas iin hem bu"btnlk"n bozulmas sonucu "farkl" bir grubun ortaya kmas, hem debunun korunmas gerektiinin anlafllmas gerekmifltir. Tabii, "btnlk"nbozulduu kans ancak merkez bir devlette oluflacaktr. nkimparatorluklar merkeziyeti deillerdir; etnik, dinsel, dilsel btnlkleilgilenmemektedirler; onlar iin nemli olan imparatora sadakattir.

GRfi

DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI


16/176

Dolaysyla, ne zaman ki Mutlakiyeti Krallk diye ilk defa merkez birdevlet biimi ortaya kacaktr ve onun iindeki aznlklar koruma diyebir sorun belirecektir, aznlk kavram da o zaman domufltur. Bu sreciflyle izleyebiliriz (bkz. Tablo-1):

Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluflu Sreci

Mutlakiyeti Krallk iki enin 12. yzyldan itibaren oluflmaya bafllayankoalisyonu sonucu 16. yzylda dodu: Bir yanda; B.Avrupa'da asayiflsizlik

ve okhukukluluk yznden gvenli ticaret yapamayan ve ayrca pazarngeniflletmek isteyen Burjuvazi (yani, tccar snf), dier yanda da topraklarngeniflletmek isteyen Kral (yani, feodal beylerin en gls). Bu yeni siyasal

birim, zamanla, bugn "ulus" dediimiz yeni toplumsal birimin iindegelifltii rahim oldu: Asayifl ve tek hukuk ticaretin geliflmesine olanak tand;bunun sonucunda bir "ortak ekonomik pazar" olufltu; bu pazar iinde ortakbir dil ve duygular geliflti; ortak dil ve duygular da zamanla ulus'un (milletin)oluflmasna yol at.

Bu ortamda glenen ve Kilise'nin gcn krmaya bafllayan burjuvazi, o

zamana kadar bu Mutlakiyeti Krall birarada tutan temel ideoloji olandinden (Katoliklikten) daha uygun bir deerler btn bulmak ve bylecekendini hem Kraldan hem de Kiliseden zerk klmak zorundayd. Bunuda, alflmadan tketmek zerine kurulu bir snf olan aristokrasininKatolikliine karfl, ok alflmay ve pek az tketerek birikim (dolaysyla,

yatrm) yapmay teflvik eden Protestanlk'ta buldu. Aslnda, Luther ortayakmadan nce ok Lutherler kmfl, ama burjuvazi yeterince gl olmadiin tutunamamfllard; diri diri yaklmfllard.

TESEV YAYINLARI10

Kral+BurjuvaziMerkez DevletAsayifl ve TekhukuklulukTicaretOrtak Ekonomik Pazar

Ortak Duygular ve Kltr Millet (ve Aznlklar) (16.yy) Milliyetilik deolojisi (18.yy)

Ulus-devlette Asimilasyon, Dflta Emperyalizm.Grld gibi, B.Avrupa'da nce millet, iki yzyl sonra milliyetilik, arkasndan daulus-devlet domufltur.

(Bu srecin devam, bir baflka deyiflle azgeliflmifl lkelerde tersine ifllemesi hakknda Sonu blmndeki Tablo-8'e bkz.)


17/176

flte, ngiltere ve Fransa gibi geliflmifl B.Avrupa lkelerinde "millet"oluflumuyla yaklaflk ayn zamanda olmak zere, dnyadaki ilk aznlk tr(dinsel aznlklar) bylece dodu.

ktidardaki ounluk (Katolikler) asndan baknca, bu, "devletin ve milletin

btnln" bozan ok nemli bir geliflmeydi ve nlenmeliydi. ktidarlarbu sorunu kimi zaman topluca ldrerek (r. Fransa'da Protestanlarnkatledildii 1572 Saint Barthlemy Gecesi), kimi zaman da koruma belgelerikararak (r. Fransa'da 1598 Nantes -"Nant" okunur- Ferman) zmeyidenediler. Bu sylenenlerin, Protestan ounluun egemen olduu lkelerile bunlardaki Katolik aznlk arasndaki iliflkiler asndan da aynen geerliolduunu ayrca sylemeye gerek yok.

Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu

Aznlk kavramn asl gelifltirerek onu uluslararas hukuk ve iliflkileresokan, Katolik ve Protestan ynetimli devletler arasnda imzalanan aznlkkoruma antlaflmalar oldu. nk, karfl tarafta kendilerinin aznl bulunan

ve kendi ilerinde karfl tarafn aznl yer alan bu devletler, 1562'de bafllayp1598'e dek sren ve tam olarak Vestefalya Antlaflmasyla ancak 1648'de biten

kanl "din savafllar"yla birbirlerini "imana" getiremeyeceklerini anlaynca,karfllkl olarak aznlklarn koruyacak yntemler dflndler.

Tek tarafl koruma fermanlar biiminde bafllayan ve ikili antlaflmalarbiiminde devam eden bu aznlk koruma srecinin sonunda Avrupa lkeleriAvrupa'daki dinsel aznlk atflmalarn (r. Otuz Yl Savafllar) bitirdiler.Bunun sonucu olarak bir yandan glendiler, bir yandan da Avrupa dflndaki

aznlklarn (Hristiyanlar) korumaya yneldiler. nk, hemen snrlarndayer alan Osmanl mparatorluundaki fleriat dzeni hem Avrupallara okyabanc ve ters gelen bir hukuk dzeniydi, hem de Avrupa lkeleri zayfOsmanl mparatorluunun iifllerine bu Hristiyan aznlklar bahane

yoluyla mdahale ederek etki alanlarn geniflletebileceklerini keflfetmifllerdi.

Bu koruma, Avrupa politikasnda 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren ennemli problem haline gelen "Dou Sorunu"nun (Question d'Orient; zayflayanOsmanl mparatorluu topraklarna hangi devletin sahip olaca



18/176

mcadelesi) oluflmasna yol at. Hem Osmanl'nn Avrupa vesayeti altnagirmesine neden olan, hem de bu devletlerin bylece birbirlerinidengelemeleri sonucu bir bakma Osmanl'nn mrn yapay olarak uzatanbu Dou Sorunu, aznlklarn korunmas tarihinin de ta kendisi oldu.Bu sreci flyle izleyebiliriz:

1) Sre, Osmanl'daki Hristiyan aznlklarn bir tek byk devletekorunmas biiminde bafllad. rnein 1699 Karlofa Antlaflmas Polonya'yaOsmanl'daki Katolikler iin giriflim yapma hakk tand.

2) Arkasndan, 1854-56 Krm Savaflnn sonunda imzalanan 1856 ParisAntlaflmas bu Hristiyan aznlklarn korunmasn, Napolon-ncesi Avrupa

haritasn ve dzenini geri getirmek amacyla galip devletlerin oluflturduuAvrupa Uyumu'na (Concert Europen) brakt. Bu dzen, 19. Yzyln kolektifkoruma sistemine bir tr geifl dnemi oluflturdu.

3) 19. Yzylda aznlklar konusunda iki nemli geliflme ortaya kmflt:a) Fransz devrimi sonrasnda "dinsel" aznlklar korumaktan "ulusal"aznlklar korumaya geifl ve artk dinsel haklarn yan sra medeni vesiyasal haklarn da devreye girifli; b) Milliyetilik ilkeleri sonucu Ulus-

devlet'in (yani, millet'i infla edebilmek iin alt kimlikleri asimile etmeyegiriflen devlet trnn) douflu.

Bu geliflmelere, sanayi devriminin 19. yzyln ortasndan itibaren yarattnl gereksinmeler sonucu (hammadde ihtiyac, yeni pazarlar ihtiyac,sermayeyi dflarya yatrma ihtiyac) bir de Emperyalizm'in (yani, bu iktisadi

gereksinmeleri asker iflgalle halletme politikasnn) douflu eklenince,

Avrupa'da muazzam bir rekabet ortaya kt. Bu durumda hibir devletOsmanl'ya mdahale tekelini alamadndan, 19. Yzyl sistemi Osmanl'dakiaznlklarn byk devletlerce kolektif korunmas biiminde belirecek veartk bu konudaki ikili antlaflmalar ok tarafl antlaflmalara dnflecektir.

4) Bu dnemin de arkasndan, Milletler Cemiyetinin (MC) kurulmasyla,evrensel rgt gvencesi altnda uluslararas aznlk korumas sistemine

geildi. Yalnz, bu koruma, sadece Birinci Dnya Savaflnda yenilen lkelerive yenseler de kk-zayf lkeleri balayacak biimde dzenlenmiflti; yani

TESEV YAYINLARI12


19/176

evrensel deildi. fiu anda bu szleflmeler, tm lkeleri kapsayacak biimdeevrensel olmak flartyla yine uluslararas rgtlerin flemsiyesinde yaplmayadevam etmektedir (MC'den sonra Birleflmifl Milletler [BM], Avrupa Konseyi[AK], Avrupa Gvenlik ve flbirlii Teflkilat [AGT], Avrupa Birlii [AB]).flte, Trkiye'nin uygulamaya bugn de devam ettii ve bu incelemenin

bafllca arlk noktasn oluflturan 1923 Lausanne Barfl Antlaflmasyla(bundan sonra ksaca "Lozan" olarak anlacaktr) ilgili aznlk korumas,

yukarda sz edilen "MC flemsiyesi altnda uluslararas aznlk korumas"nnbir paras olarak ortaya kt.

Birinci Dnya Savaflndan sonra MC sisteminde l bir lt ilk defa resmbiimde ifade edilmeye bafllanarak uluslararas terminolojiye girdi: "rk,

dil, din aznlklar" (minorities of race, language, and religion). Lozan yapldsrada tm MC sisteminin "dsturu" buydu ve amac da hem Ayrmclnnlenmesi (prevention of discrimination) hem de Aznlklarn Korunmas(protection of minorities) idi (bu kavramlarla bu Girifl'te ve ayrca kitapboyunca i ie olacaz).

kinci Dnya Savafl ncesi ve srasnda Nazi Almanyas tarafndan gdlenrk politikalarn bu iki amac da bofla karmasnn yaratt hayal krkl,

savafltan sonra kurulan BM'nin ilk birka ylnda bu konunun aznlk sorunuolarak deil de "insan haklar" biiminde ele alnmas sonucunu dourdu.Bununla birlikte, hem 1950'lerden ve zellikle de 1966'dan bafllayarak aznlkkonular tekrar gndeme alnd, hem de, zellikle Dou Avrupa rejimlerinin1990'larn baflnda kmesiyle birlikte AGT dzeni, aznlk kavgalarnntekrar bafllamas kbusundan korkulan bir ortamda, Birinci Dnya Savaflertesinin l ltne byk bir geri dnfl yapt. fiu ufak farkla ki, din

ve dil ltleri aynen kalrken, 19. Yzyln rk teorilerinin etkisindeki"rk aznlklar" lt artk kltr'e de nem veren "etnik aznlklar"biiminde ifade edilmeye bafllanmflt1. l lte dnfln yan sra,Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas ikilisinin bir btnhalinde uygulanmas da yeniden n plana kt.


1 "Etnik" szcnn rk'tan ok kltr'e gnderme yapt genellikle kabul edilen bir husustur. Bununla birlikte, asistan arkadaflm Elin

Aktoprak'n da dikkatimi ektii bir nokta var: Bu l ltte etnik'in yan sra bir de dinsel ve dilsel farkllk lt vardr ki, bu iki e

zaten kltrn esas blmn oluflturur. Dier bir deyiflle, geri "etnik" terimi iki savafl aras dnemde egemen kavram olan "rk" (yani,


20/176

Souk Savafl Sonras nemli Geliflmeler

Dier yandan, zellikle 1990 sonras dnya geliflmeleri sonucu, aznlkhaklar hem corafi adan ok genifllemifl hem de nitelik bakmndan okderinleflmiflti. Sosyalist lkelerden Yugoslavya'nn dalmas srasnda, "etnik

temizlik" ad altnda zellikle Boflnaklara yaplan mezalimin bir trlnlenememesinin nihayet yaratt tepki, bu konuda nemli rol oynad.

Genifllemenin nedenleri flyle zetlenebilir:

1) Sovyet Blokunun kmesi sonucu Dou Avrupa lkelerinin genellikleuluslararas rgtlere ve zellikle de AK'ye ve AB'ye girmek istemeleri

zerine insan ve aznlk haklarn benimsemeleri;

2) Asya ve Afrika lkelerinden Avrupa'ya gelen g dalgalarnn kalcnitelik kazanmas zerine Avrupa'da fiili aznlklarn oluflmas ve sonutabunlarn eflitli haklar kazanmas;

3) Esas olarak kreselleflmenin getirdii etkiler sonucu nc Dnyalkelerinin hem Bat'nn demokratikleflme taleplerine almalar hem de

ok partili rejime geme sonucu insan haklarna greli olarak nem verendaha ak toplumlar haline dnflmeleri.

1990 sonras insan ve zellikle de aznlk haklarndaki derinleflmeninbelirtileri ise flunlar oldu:

1) "Ayrmcln nlenmesi"nden "aznlklarn korunmas"na doru bir gidifl

bafllad;

2) Aznlklarn korunmas eskiden devlete aznlklara ayrmc davranfllardankanma gibi "pasif, negatif" bir grev yklerken, artk devlete aznlk

TESEV YAYINLARI14

soy) esini ok aflmfltr ve kltr'e gnderme yapmaktadr ama (r. ayn "soy"dan yani Slav soyundan gelmekte olan Srplar ile Boflnaklar

srf dinsel farkllk yznden birbirlerine girmifllerdir); etnik teriminin, bugn artk iyice bilim dfl bulunan rk esine de, bir "aile" anlam

taflmak flartyla, gnderme yapt bir gerektir. Zaten, Sovyet Blokunun dalmasndan sonra "etnik milliyetilik"in ortal kaplamasnn

nedeni de, Komnizmin dald kaos ortamnda, insanlarn her zaman igdsel olarak sndklar "aile" imajna en yakn kavram olanetnik grup kavramndan kuvvet almak ihtiyac olsa gerektir.


21/176

haklarn zel olarak korumak ve hatta bu korumann koflullarn yaratmakgibi "aktif, pozitif" bir grev yklemeye bafllad. Buna "pozitif/olumlu edim"(affirmative action) denmektedir (bkz. Tablo-3).

3) Yalnzca vatandafllarn aznlk saylmasnn yan sra, vatandafl olmayanlara

da kimi haklar tannmasna doru bir gidifl eilimi belirdi. rnein kimilkelerde yabanc iflilere yerel seimlerde oy verdirilmekte, mltecilerekimi haklar tannmaktadr2;

4) Bir devlette aznlk bulunup bulunmad konusu AGT dzeninde (1990Paris Yasas) ve hatta BM dzeninde (1992 BM Ulusal veya Etnik, Dinsel veDilsel Aznlklara Mensup Kiflilerin Haklar Bildirgesi) artk o devletin

takdirine braklmamaya baflland. "Farkl niteliklere sahip bulunan ve bunitelikleri kimliinin ayrlmaz paras sayan" kifliler varsa, o lkede aznlkbulunduuna hkmedilmeye giriflildi3;

2 Gerek BM nsan Haklar Komitesinin 1986 ve 1994'te Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szleflmesi ile ilgili olarak verdii Genel

Yorumlarda, gerekse BM ocuk Haklar Szleflmesi erevesinde yaplan tartflmalarda aznlk haklarndan yalnzca vatandafllarn deil,

vatandafl olmayanlarn da yararlanabileceklerinden sz edilmifltir. Aznlk haklarndan yararlanmada vatandafllk bann gerekli olup olmad

konusu AK bnyesinde de tartfllmfl, Uzmanlar Komitesinde, Ulusal Aznlklara Mensup Kifliler Hakknda Avrupa nsan Haklar Szleflmesine(HAS) Ek Protokol ile aznlk haklarnn tannmas durumunda aznlk haklarndan yalnzca vatandafllarn yararlanmalarnn, taraf devletlere

kendi yetki alanlar ierisinde bulunan herkese HAS'da dzenlenen hak ve zgrlkleri tanma ykmll getiren Szleflmenin 1. maddesine

ters dflebilecei belirtilmifltir (Bu konuyla ilgili olarak bkz. Naz avuflolu, "'Aznlk' Nedir?", nsan Haklar Yll, C19-20, (1997-1998),

s. 98 ve Naz avuflolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, 2. B., stanbul, Su Yaynlar, 2001, s. 41-52.)

3 BM nsan Haklar Komitesi, 1966 tarihli BM Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szleflmesinin 27. maddesine iliflkin olarak verdii Genel

Yorum'da, aznlklarn varlklarnn ilgili devletlerin onlar tanyp tanmamalarna bal olmadn vurgulamfltr (bkz. UN Human Rights

Committee, "General Comment No. 23 (50) on Article 27/Minority Rights", Human Rights Law Journal, Vol. 15, (1994), s. 235, par. 5.2.)

Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teflekkr ederim.

AK flemsiyesi altnda 1995'de yaplmfl Ulusal Aznlklar ereve Szleflmesi md.30, devletlere bu szleflmeyi kimi blgelerinde uygulamamayetkisi vermektedir. Ayrca, Szleflme'de aznlk tanm yaplmad iin imzac lkeler kimi aznlklar tanmamak konusunda kendilerini

serbest saymaktadrlar. Bununla birlikte, Danflma Komitesi raporlar bu konuda aka "szleflmede aznlk tanmnn olmamasnn devletlerin

bu konuda tamamen serbest olduklar anlamna gelmediini" bildirmifltir (bkz. Erol Kurubafl, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas

Alanda Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklaflm, Ankara, Asil Yayn Datm, 2004, s. 204'ten Advisory Committee, Opinion on Italy, para.

13-14). Aslnda, aznln varl konusunu devletin takdirine brakmamay, Uluslararas Srekli Adalet Divannn 1930 tarihli bir istiflari

grflne kadar gtrmek mmkndr (Interpretation of the Convention between Greece and Bulgaria Respecting Reciprocal Emigration,

PCIJ Series B, No.17, 1930. Bkz. Gaetano Pentassuglia, Minorities in International Law, Strasbourg, Council of Europe, 2002, s.55 ve 67.

Bu kaynak iin arkadaflm ve eski rencim Kaan Esener'e teflekkr ederim). Ayn 1930 karar iin bkz. Jelena Pejic, "Minority Rights in

International Law", Human Rights Quarterly, Vol. 19, No. 3, (August 1997), s. 673 ve Philip Vuciri Ramaga, "The Group Concept in MinorityProtection", Human Rights Quarterly, Vol. 15, No. 3, (August 1993), s. 576-577.



22/176

5) nsan ve aznlk haklar konusunda uluslararas rgtler ve kimi devletlerinyan sra gnll rgtlerin de (hkmet dfl rgtler [NGO'lar], siviltoplum rgtleri [ST'ler]) ortaya kmas, bu haklarn uygulanmasnkuvvetlendirdi;

6) Avrupa Konseyinin Irklk ve Hoflgrszle Karfl Avrupa Komisyonu(ECRI) adl organ 2000 ylndan itibaren, aznlk hakk ihlallerini gitgiderklkla ayn kaba koymaya bafllad;

7) Belki de en nemlisi, Avrupa Gvenlik ve flbirlii Teflkilat (AGK) 1991Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan bu yana ulusal aznlklar konusuartk "ulusal yetki"ye (comptence nationale, domestic jurisdiction; yani dflardan

karflma kabul etmeyecek biimde yalnzca ilgili devlete karar verilebileceksaylan hususlar arasna) girer kabul edilmemeye baflland. Bu konu,"uluslararas toplumun meflru ilgi alan" oldu ve uluslararas izlemeye konuolabilecei kabul edildi4.

Aznlklar konusunun tarihesini Orta a'dan alp bugne kadar kuflbakflgetirdik. fiimdi, Trkiye'de aznlk sorunlarna ilgi duyan ama konununuzman olmayan bir kiflinin bilmesi gereken teorik kavramlar, bilgileri,

tartflmalar vermek istiyorum. Ama yine kuflbakfl, zetle ve yalnzca"Trkiye'de Aznlklar" konusunu anlamann gerektirdii kadaryla.

II ) Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar

Aznlk Ne Demektir?

Bu konu epey tartflmal olmakla birlikte, "aznlk" kavram iki adan elealnabilir:

1) Genifl (sosyolojik) adan: Bir toplulukta saysal bakmdan aznlk oluflturan,baflat olmayan, ve ounluktan farkl niteliklere sahip olan gruba aznlkdenir. Bu, aznln en genel tanmdr ve rnein buna eflcinseller de girer.

TESEV YAYINLARI16

4 Bu 1991 uzmanlar toplants, 1990 Paris Yasas vesilesiyle biraraya gelen devlet ve hkmet baflkanlarnn istei zerine toplanmfl ve ulusal

aznlklara (bu terimi biraz ileride ayr bafllk altnda greceiz) mensup bireylerin arzularna ramen asimilasyon giriflimlerine karfl kimliklerinikoruma hakkn da (1990 Kopenhag lkesi) teyit etmifltir.


23/176

2) Dar (hukuksal) adan: BM raportr Capotorti'nin yapt tanm,bir aznln olduunu kabul edebilmek iin gerekli nitelikleri flylesralyor:

a) ounluktan eflitli bakmlardan farkl olmak. Bu farklar gnmzde

"etnik, dinsel, dilsel" olarak ifade edilmekte.

b) lke genelinde sayca aznlk olmak. Bu aznln, lkenin belli birblgesinde ounluk olmas bir fley fark ettirmez.

c) Baflat (dominant) olmamak. nk yle baflat aznlklar vardr ki,ounluu ezer. r. apartheiddneminde Gney Afrika Cumhuriyetindeki

Beyazlar.

d) Yurttafl olmak. nk yurttafl deilse, ok farkl bir kategori olan"yabanc"dr. Yurttafl olmayanlar rnein "yeni aznlklar" diye anlan

gmenleri ve mltecileri aznlk sayma yolunda yeni bir eilim varsa da,bunlar "aznlk saylmadklar halde, korumasz kalmamalar iin aznlkhaklarndan yararlandrlmalar istenen dezavantajl gruplar"dan saymakdaha dorudur.

e) Yukardaki drt unsur, aznlk olmann nesnel koflullarn oluflturur.Bir de znel koflul vardr: Aznlk bilincinin varl. Nasl ki snf bilinciolmadan snf olmaz, farkl olduunun bilincine varmayan ve bu farkllkimliinin vazgeilmez koflulu saymayan birey veya grup da aznlkoluflturmaz. Bu, aznlk kavramnn znel kofluludur ve ok nemlidir.rnein, ounlua gnll olarak asimile olmak (ounluk iinde erimek)

isteyen kifli veya grup, aznlk saylmaz.

Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet liflkileri

Kimlik konusu, aznlklar konusunu anlamak asndan temel nemdedir.Kimlii adan snflandrabiliriz:

1) Bireysel kimlik-kolektif kimlik: Bireysel kimlik, aznla mensup bireyinkimliidir. Ama bireyler bofllukta yaflamazlar; bir grubun yesi olarak



24/176

yaflarlar. Grup kimlii diye de anabileceimiz kolektif kimlik5, iflte buaznlk grubunun btn olarak kimliidir.

Aznlk bireyinin benimsedii aznlk kimlii, kolektif kimlikten kuvvetalr. Fakat bireysel ve kolektif kimlikler, grubun bireyi denetim altna almak

istemesi ve bireyin buna yanaflmamas durumlarnda atflabilir. r. birailenin kendi gelinini rtnmeye zorlamas durumu.

2) Objektif kimlik-sbjektif kimlik: Objektif kimlik, bir insann doufltangetirdii tarihsel-antropolojik kimliktir; bu nedenle gayri iradidir. r.Ermeni anababadan doan ocuun objektif kimlii Ermeni'dir.

Sbjektif kimlik ise bireyin kendi tercihiyle sonradan "Ben fluyum" diyerekyapt zgr irade beyandr ve objektif kimlikten farkl olabilir.

3) Alt kimlik-st kimlik: Aznlklar asndan en nemli kimliksnflandrmas budur. Alt kimlik, bireyin iinde doduu grubun kimliidir

ve dolaysyla da objektif kimlie denk dfler. rnein Trkiye'de Rumanababadan doan ocuun alt kimlii Rum'dur.

st kimlik ise devletin vatandaflna empoze ettii kimliktir. Bu anlamda,vatandaflla denk dfler.

Bireyin objektif kimlii ayn zamanda onun alt kimlii olmakla birlikte,yukarda da ksaca belirtildii gibi birey objektif kimliini reddederekdevletin kendisine vermek istedii kimlii (st kimlii) kabul edebilir; buartk onun sbjektif kimliidir. r. Krt kkenli olduu halde kendini Krt

olarak anmaz, Trk olarak anabilir. Bu (yani gnll asimilasyon), nemliolan bireyin iradesi olduu iin, kendi grup kimliini korumak istemekkadar doal bir haktr 6.

TESEV YAYINLARI18

5 "Kolektif" ve "grup" terimlerinin iliflkisi konusunda bir tartflma iin bkz. avuflolu, Uluslararas nsan Haklar..., s. 55-57.

6 Bununla birlikte, bireyin bir baflka objektif/alt kimlii iradi olarak (sbjektif kimlik) edinmesinde nemli doal snrlamalar vardr. Bunun

olabilmesi iin, bir kere, edinilmek istenen yeni alt kimliin bu geifli kabul eder nitelikte olmas gerekir. r. Alevilik sonradan Alevi

olunabileceini kabul etmez. kincisi, mantn kabul etmesi gerekir. r. yeni bir dinsel alt kimlik edinilebilir ama yeni bir etnik alt kimlik

edinilemez; bir Rum kendini Ermeni veya Krt olarak ilan edemez, Musevilie geilebilir ama branilie geilemez.Bir lkedeki alt kimlikler arasnda bir tr "hiyerarfli" olabilir. Byle bir durumda bir alt kimlik mensubu, eer bir tr st kimlik olarak


25/176

Bir lkedeki alt ve st kimlikler arasndaki iliflkiler tabii ki aznlk bireyiile devlet iliflkisi sz konusu olduunda zel nem kazanr. Bu iliflkinin ana biim alaca sylenebilir. (Bkz. Tablo-2)

Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik liflkileri


gryorsa, lkedeki bir baflka etnik alt kimlii sbjektif kimlik olarak benimseyebilir. r. Hristiyan Balkan lkelerinde yaflayan Mslmanlar

(alt kimlikler) arasnda bir hiyerarfli vardr: Mslmanlar arasnda hangi etnik grup daha kalabalk ve stnse, alt kimlikler arasnda obaflattr. Bat Trakya'daki Trkler, Yunanistan'daki dier Mslmanlar olan Pomak ve Romanlara (ingenelere) baflattr ve bu iki grup

kendilerini Trk sayarak sbjektif kimliklerini Trk olarak ilan edebilirler. Bunu da, Trk olmak kendileri iin bir tr st kimlik olduu iin

yapabilirler (nitekim, Bat Trakya'da durum byledir). Ama Trkler Pomak olduklarn ileri sremezler. Bu durum, Makedonya'da ve zellikle

Kosova'da tersinedir. Orada Mslmanlar arasnda kalabalk ve baflat grup Trkler deil, Arnavutlardr. Ve sonuta Arnavutlar Trkleri

asimile edebilir ve nitekim durum bir miktar byledir (bkz. "Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik - Yunanistan, Bulgaristan,

Makedonya ve Kosova zerine Karfllafltrmal Bir nceleme", SBF Dergisi, Cilt 48, No. 1-4 (Ocak-Aralk 1993), s. 109-120). zellikle 1970-

1989 dneminde Bulgaristan'n Pomaklara uygulad Bulgarlafltrma politikalarnn, 1989'dan gnmze de Pomaklarn youn olarak

bulunduu blgelerde eflitli Arap vakflarnn Pomaklar Arap etkisi altna sokmak amacyla yrttkleri faaliyetlerin, zellikle Pomak

genlerini Trk kimliinden uzaklaflma yolunda etkiledii bilinmektedir. Bkz. Ali Dayolu, Bulgaristan'da Mslman-Trk Aznl (1878-2000), yaynlanmamfl doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, s. 32-36.

Trkiye'de alt kimlikler arasndaki geifl durumu bugn de Zazalar ile Krtler arasnda sz konusudur. Bir Zaza'nn kendini Krt saydna

rastlanabilir ama, bir Krt kendini Zaza sayamaz.

Dier yandan, olaya sosyoloji deil de hukuk asndan baknca, bu konuda da ilgin (ve istisnai) durumlara rastlanabilir. r. Danimarkal

aznlk olarak tannp tannmamann bireyin beyanna brakld Almanya'da, Schleswig-Hollstein eyaletinde, kimi Almanlar Danimarka

hkmetinin yardmlarndan yararlanabilmek iin kendilerini Danimarkal aznlk ilan etmifllerdir ve hatta halk arasnda bunlara "Jambon

Danimarkallar" anlamna gelen bir lakap taklmfltr (Tankut Soydan'la grflme, 01 Haziran 2004). Bununla birlikte, ereve Szleflmeyi

Aklayc Rapor'da kiflinin herhangi bir aznla mensup olmay keyfi olarak tercih etme hakknn bulunmad, bu tercihin kiflinin kimlii

ile ilgili objektif ltlere bal olduu belirtilmifltir (Bkz. "Explanatory Memorandum on the Framework Convention for the Protection ofNational Minorities", Human Rights Law Journal, Vol. 16, (1995), s. 103, par. 36. Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teflekkr ederim).

Aznlk BireyininTutumu

Devletin Tutumu Sonu

Durum-1 st kimlii sbjektif kimlikolarak benimseme

Memnuniyet Gnll asimilasyon

Durum-2 st kimlii ret Sert tepki Travmatik durumlar(ayrlma, katliam, vs)

Durum-3 st kimlii kabul,alt kimlikte srar

1) Asimilasyondasrar olasl2) Alt kimliesayg olasl

Birinci olaslktaatflma, ikinciolaslkta uyum

ortam


26/176

TESEV YAYINLARI20

Eer aznlk bireyi, sbjektif kimlik olarak st kimlii benimserse, devletle(tabii, rk olmayan devletle) o birey arasnda hibir sorun kmaz. Buna"gnll asimilasyon" denir. Tabii, bu durumda aznlk bireyi ile aznlk

grubu arasnda srtflme kmas mmkndr.

Eer birey kendi alt/objektif kimliinde srar eder ve lkenin st kimliinireddederse, bu atflma durumudur ve soykrm, ayrlma vb. gibi travmatiksonulara kadar gidebilir. Ayn durum, devletin alt kimlikleri zorla asimileetmeye girifltii durumlarda da grlebilir.

Bir de, ok nemli bir nc durumdan sz edilebilir ki, konumuzu esasilgilendiren budur: Birey st kimlii kabul eder ama kendi alt kimliinde

de srarc olur. Burada atflma kp kmayaca, devletin tutumuna baldr.deal zm, yurttafln (aznln) alt kimliine devlet tarafndan sayggsterilmesi, yurttafln da kendi alt kimliini koruyarak st kimlii kabuletmesidir.

Yalnz, bu st kimliin alt kimlii ortadan kaldracak bir isim ve niteliktaflyp taflmad, lkedeki baflat etnik grupla zdefl olup olmad nemlidir.nk byleyse, dier alt kimlikler bundan rahatszlk duyabilirler, st

kimlie yabanclaflabilirler, entegre olmaktan uzaklaflabilirler. Sorunkabilir. Baflka bir deyiflle, bir ulus-devlette milleti infla yntemi olarak"kan temelli" yntem uygulamakla "toprak temelli" yntem uygulamakarasnda ciddi fark vardr7.

Dier yandan, toplumu birlefltirmek iin ileri srlen st kimlik zellikleiki durumda bu amacn tam tersi sonu verebilir:

7 Burada yanlfl anlamamak gerek: st kimliin ad baflat alt kimliin adyla ayn olabilir ve yine de aznlk haklar korunabilir (zaten kimi

durumlarda lkenin st kimlii tarihsel olarak dflardan belirlenmifltir; r. Osmanl mparatorluuna Avrupallar 14. yzyldan beri Trkiye

diyegelmifllerdir. Nitekim Sevr Anlaflmas metninde Osmanl [Ottoman] szc 20 kere getii halde, Trkiye [Turkey] szc tam

308 kere geer B.O.). Dier yandan, st kimlik corafi ad tafld halde asimilasyoncu politika izlenmesi mmkndr ve lkenin adnn corafi

anlam taflmas bu politikay nleyemeyebilir. r. 1960'ta Fransa'dan bamszln alan Siyah Afrika devleti Yukar Volta'nn ad bir blge

ismidir. Bu lke 1984'te "onurlu insanlar lkesi" anlamna gelen Burkina Faso adn almfltr. Her iki isimde de lkedeki aznlklar asndan

bir fley deiflmemifltir. Yani, st kimliin ad ile asimilasyoncu politika arasndaki iliflki bire-bir ve tamamen zorunlu bir ba deildir (Do.

Oktay Uygun'la grflme, 31 Mays 2004), fakat st kimliin adnn lkedeki baflat alt kimliin adyla zdefl olmas ou zaman bir asimilasyoncupolitikann belirtisidir ve onu glendirir. Kan ve toprak temelli yntemler konusunda ayrca bkz. Tablo-10.


27/176

1) st kimliin kimi gruplar (aznlklar) tarafndan edinilmesiolanakszlafltrlmfl veya snrlanmflsa: Burada sz edilmesi gereken rklkpolitikasdr. Gerek bir rk politika segregasyoncudur. Yani aznlkendinden fizik olarak ayrr ve onu srf baflka soydan olduu iin kimiolanaklardan yoksun klar. Bunun en iyi rnei, 1990 ncesi Gney Afrika

Cumhuriyetindeki apartheidpolitikasdr. 1960'lar ncesi ABD'nin kimieyaletleri de bu kategoriye girer.

2) st kimlik bireyi temsil etmiyorsa: Eer bir ulus-devlette millet inflas"toprak temelli" yntemle deil de "kan temelli" yntemle yaplyorsa, stkimlik kimi gruplar temsil etmez. Bu durumda o gruplar st kimliibenimsemezler ve hatta ona karfl karlar. Bu iki yntemi incelersek bunu

daha iyi anlarz.

Millet'in nflas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler

Aslnda sistemler flu veya bu biimde karmadrlar ama, milletler (uluslar)infla edilirken (nk millet kavram gerek deil sanal bir kavramdr, tulazerine tula koyar gibi infla edilir) iki ana temelden birine dayanarakkurulurlar: kan veya toprak.

Eer bu yntemlerden kan temelli yntem ("Alman yntemi") sz konusuysa,o millet ounlukla belli bir etnik grubun deerleri ekseninde infla ediliyordemektir. Dier gruplarn bu baflat etnik kimlie ve kltre asimile olmasistenmez ve beklenmez; baflat etnik grubun dflnda kalanlar tecrit edilir(direct exclusion), yok saylr. Zorunlu gler, nfus mbadeleleri ve hattabazen dorudan fliddet ieren politikalarla bu farkl unsurlardan kurtulmaya

alfllr. Bu durumda, o lkede sorun ortaya kabilir. Dier etnik vb. gruplarve kimlikler yabanclaflabilir.

Byle okkltrllk durumlarnda (ki dnyada neredeyse btn lkelerokkltrldr) st kimlii lkede yaflayan baflat gruba deil, lkeninkendisine (ve dolaysyla bu toprak zerinde yaflayan herkese) gnderme

yaparak saptamak ve buna uygun bir terim kullanmak uygun olur. Buna,milletin inflasnda "toprak temelli yntem" ("teritoryal yntem", "Fransz

yntemi", "E.Renan yntemi") denir. r. "Amerikal" st kimlii, lkedeki



28/176

TESEV YAYINLARI22

herhangi bir gruba (ngiliz, talyan, vb.) deil, ABD lke toprana gndermeyapar. "Fransz" terimi de yledir, nk Fransa'da "Frank" diye bir etnikgrup yoktur. spanya'da "spanyol" diye bir etnik grup yaflamaz. "ranl"terimi, keza yledir.

Bu ok nemli noktann Trkiye'ye uygulanmasn "Trkiye'de AznlkUygulamasnn Tahlili" adl Beflinci Blm'de inceleyeceiz.

Alt kimlik ve aznlk bilinci taflma konusunu bitirmeden nce iki nemlinoktaya daha temas etmek retici olacaktr:

1) "Mekan" asndan: Aznlk bilinci iin "tarihsel mekan" ok nemlidir.

Bir lkenin ulusal snrlar kesinleflmeden o lkede eskiden beri yaflayagelenyani "tarihsel mekan"larnda bulunan aznlklar ("otokton" aznlklar) olkeye gle dflardan gelen aznlklara oranla alt kimliklerini (aznlkbilinlerini) ok daha gl olarak hissederler ve korurlar8.

2) "Zaman" asndan: Bir lkede "ortak ekonomik pazar" ile "aznlkbilinci"nin birbiri karflsndaki kronolojik durumu ok nemlidir. Eer olkede ortak ekonomik pazar nce kurulmuflsa, aznlk bilinci geliflmeyebilir

nk bu pazar doal olarak asimile eder. Ama o lkede nce aznlk bilincikmfl ve pazar ondan sonra oluflmuflsa, ok byk olaslkla bu pazar szkonusu aznl asimile edemez.

Bu iki noktann Trkiye asndan nasl gelifltiine, Beflinci Blm'nsonunda yine dneceiz.

nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar

Aznlk haklar, bir lkede yaflayan aznlk bireylerine devlet tarafndantannan ve topluca (grup olarak) kullanlabilen zel insan haklardr. Buhaklarn uluslararas standartlar karfllyor veya onun gerisinde kalyorolmas hususu, byk ounlukla, ilgili devletin demokratikleflme dzeyiyleilgilidir.

8 Pierre George, Gopolitique des Minorits, Presses Universitaires de France, Que sais-je, 1984, s.15.


29/176

Aznlk haklarn anlamak iin, nce, farkl ama yakndan iliflkili iki haktrnden sz edebiliriz:

a) Negatif eflitlik haklar veya ksaca negatif haklar: Bunlar, bir lkenintm vatandafllarna tannan bireysel haklardr. r. yasa nnde eflitlik,

siyasal hak eflitlii, dinini uygulama zgrl vb. gibi.

b) Pozitif haklar: Bunlar tm yurttafllara tannmaz; yalnzca aznla tannr.Esas aznlk haklar bunlardr. Aznlk bireyi bunlar kendi grubuyla birliktekullanr; yani bunlar grup haklardr. rnein Trkiye'de Lozan'a gre

yalnzca gayrimslimlerin kendi okullarn kurarak buralarda kendi dilleriniokutma hakk vardr9.

Eflitlik ilkesini sanki bozar biimde kimi yurttafllara byle "art" haklartannmas, doal olarak "dezavantajl" olan aznlklarn eflitlie kavuflmasnnbaflka trl mmkn olamayaca gereine dayanr. Aznlk olmak demekzaten farkl kimliini korumakta byk glk ekmek demektir; hem dednyann neresinde olursa olsun. ok yakn zamanlara kadar, ilk doumunusezaryenle yapan bir kadn sonraki doumlarn da sezaryenle yapmayamahkumdu ("once a caesarian, always a caesarian"). Buna benzer biimde,dnyann bir noktasnda aznlk olan kifli otomatikman dnyann her

yerinde aznlk olmaya mahkumdur: Trkiyeli ifli Almanya'da


9 Bu kitap boyunca yukarda verilen tanmlar dahilinde kullanlacak olan bu negatif-pozitif hak ikilisi, aznlk haklarnn en ok ifllendii ki

Savafl Aras dnemde ortaya kan terminolojidir (bkz. Tennent Harrington Bagley, General Principles and Problems in the International

Protection of Minorities, Genve, IUHE, 1950, s. 41-42) ve doal olarak, bu kitabn konusu olan aznlk haklar asndan kullanlmfltr.

Bununla birlikte okuyucu, kafasnn karflmamas iin, aznlk haklarnn zel bir dal olduu insan haklar alannda fazlasyla eflitli tanm

ve snflandrmalarn kullanld konusunda zellikle uyarlmaldr. Nitekim bu negatif ve pozitif terimleri, birey karflsnda devletin pozisyonunutanmlayan snflandrmada farkl anlamlarda geer. Devletin aznlklara karfl izledii politikalar negatif ve pozitif olarak ayrlabilir. Bireysel

insan haklar da yine negatif (siyasi ve medeni haklar) ve pozitif (ekonomik, sosyal, kltrel) olarak ayrlabilir. Burada negatif, devletin

dokunamayaca hak ve zgrlklere karflmamasn; pozitif ise kimi haklarn gerekleflmesi iin devletin mdahalesinin istenebileceini

ifade eder. stelik, bunlar da birbirinin iine girmifl vaziyettedir. r. birok hak ve zgrln gerekleflmesi iin devletin karflmamas deil

fiilen karflmas gerekebilir; veya aznlklarn kendi dillerini yazl olarak kullanmas benim bu kitapta kullandm anlamda bir pozitif hak

olduu gibi, ayn zamanda insan haklarnda klasik bir negatif hak olan bildiimiz ifade zgrlne de girebilir. Aznlk haklarndan sonra

geliflen bu insan haklar yaklaflmndan baknca, benim kullanacam "pozitif haklar"n yalnzca aznlklara zg olmad da sylenebilir.

zet olarak, bu kitapta kullanlan negatif/pozitif haklar terimlerini, insan haklarnda kullanlan terimlerle karfltrmamak ve yukardaki

metinde tanmland gibi "btn vatandafllara verilen bireysel temelli haklar" ile "sadece dezavantajl kiflilere tannan grup temelli haklar"

biiminde anlamak gerekmektedir.


30/176

TESEV YAYINLARI24

"Karakafa"dr, memleketi Trkiye'ye dnnce "Almanc" olur. stanbulluRum Trkiye'de "gavur" saylr, Yunanistan'da ise "Turkosporos" (Trk tohumu).

flte bu nedenle, bu "art" haklarla bu gln azaltlmas ve eflitliin fiilensalanmas amalanr. Bu pozitif haklar uygulamasna "pozitif ayrmclk"

(positive discrimination) da denir.

Burada flunu da eklemek gerekir ki, pozitif haklar veya pozitif ayrmclkyalnzca etnik vb. aznlklarla ilgili deildir; lkede dezavantajl olan tmgruplara uygulanabilir. r. "Herkes genel tuvaletlerden yararlanmak hakknasahiptir" diye ynetmelik karmak, bir negatif hak vermektir. "Engellilerin

genel tuvaletlerden yararlanmas iin zel kabinler yaptrlr" diye hkm

koymak ise bir pozitif hak vermektir ve tekerlekli iskemlede yaflayanengelliler birinci tr haktan ancak ikinci tr hak sayesinde yararlanabilirler.Dier bir rnek, kadnlara eflitli kurullarda kontenjan tanmaktr (Trkiye'debyle bir kontenjan Cumhuriyet Halk Partisi [CHP] ve Doru Yol Partisi'nde[DYP] vardr), nk kadnlar ok eflitli nedenlerle (ocuk dourup

yetifltirmek zorunda olmak, toplumdaki tutucu telakkilerle mcadele etmek,vb.) doufltan dezavantajldrlar ve ancak pozitif haklarla eflit durumagelebilirler.

Mays 2004'teki anayasa reformu srasnda kadnlara zel haklar tannptannmamas vesilesiyle gndeme gelen bu "pozitif ayrmclk" ile daha ncead geen "olumlu edim" (affirmative action) zaman zaman efl anlamdakullanlr; sadece, eyleme dnklk asndan ikincisi birinciden nde gelir.Kimi yazarlar pozitif de olsa ayrmclktan sz etmek istemedikleri iinikinciyi kullanrlar. Bu iki terim arasnda nemli geifl noktalar mevcuttur.

kisi de devletin haklara "karflmama"s (yani, pasif kalmas) yerine bizzatdevreye girerek birfleyler yapmas anlamna gelir.

Eer devletin kimi haklar salamada aflama aflama ilerlemesi asndanalnacak olursa, bu terimler ikinci aflamay olufltururlar. r. ynetimlerherkesin tuvaletlerden yararlanmasna yasal olanak tanmann ve geneltuvaletlere engelliler iin zel kabinler yaptrlmasn ngren kurallarkoymann (birinci aflama) yan sra, bir de bu kabinleri infla ettirirlerse veya"Kadnlara Eflit Koflullarda fl Salama Genel Mdrl" kurup harekete


31/176

geirirlerse, bunlar olumlu edim'dir (ikinci aflama). Eer ilgili kifli ve/veyakurulufllar bu kurallara uymazlarsa yani bu kabinleri yaptrmazlarsa, devletnc bir aflama olarak bu sefer de yaptrm uygulayabilir, rneintazminata hkmedebilir (policing) (bkz. Tablo-3).

Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun Evreleri

Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve AznlklarnKorunmas

Bu negatif-pozitif haklar ayrm, uygulamada, "Ayrmcln nlenmesi"ve "Aznlklarn Korunmas" adl, birbirinin tamamlaycs iki farklpolitikada somutlaflr. Birinci politika birey veya gruplarn hukuksal eflitliinisalamay yani onlara ayrmclk yaplmasn nlemeyi amalar. kinci

politika ise aznlk birey veya gruplarnn, farkl kimliklerini korumalarnayardm yoluyla, gerek eflitliklerini salamaya ynelir. Birinci politikadevletin aznla "Sana karflmyorum", ikinci politika ise "ounluk ile aynkoflullarda yaflaman salyorum" demesi anlamna gelir.10

Birbirini tamamlayan bu iki politikadan birincisi 20. Yzyln baflndaki"liberal demokrasi"ye/"klasik haklar"a benzer: devlet biimsel eflitliin

kurallarn koymufltur ve artk mdahale etmemektedir. kincisi isegnmzdeki "adafl demokrasi"ye/"sosyal haklar"a benzer: devlet eflitlimdahaleler yaparak biimseli gerek hale getirmeye alflmaktadr(bkz. Tablo-4).


Birinci Evre kinci Evre nc Evre

Ayrmcln nlenmesi /Aznlklarn Korunmas

(pasif)

Pozitif Ayrmclk /Olumlu Edim

(aktif)

Yaptrm uygulamak

10 Dilek Kurban, "Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey's Path to the European Union", ColumbiaHuman Rights Law Review, Vol. 151, No. 35, 2003, s. 160-161.

(policing)


32/176

TESEV YAYINLARI26

Birinci politikann yerleflmedii lkelerde ikinci politikay uygulamakzordur; genel olarak yurttafllarna eflit haklar uygulamaya fazla alflmamflbir devletin aznla zel haklar vermesi pek beklenemez.

Dier yandan, bu politikalardan birincisi normalde devletler tarafndan

nispeten itirazsz uygulanr. Ama ikincisi konusunda ou zaman devletinisteksiz davrand grlr, nk devlet aznln glenmesinden vesonuta kendisinden ayrlmasndan korkmaktadr.

Oysa, pozitif haklarn verilmesi, milletin btnlne katk yapmakasndan nemlidir. nk bylece aznlk kimlii korunmufl olur, aznlnkendini itilmifl veya ezilmifl hissetmesi nlenir, bunun sonucu olarak da

toplumu oluflturan eflitli unsurlar arasnda demokrasi ve barfl kolaylaflr,aznlklarn ayrlp kendi devletlerini kurmalar iin gereke (ve meflruiyet)kalmaz. Yani, o lkede "i self-determinasyon" gereklefltii iin, "dfl self-determinasyon" olasl azalr11. stelik bu, adafl eilimlere de uygun birortam yaratt iin uluslararas destek grr.

Tablo-4: Haklar ve Politikalar

Hak tr Aznlklara iliflkin politika Benzeflme

Negatif (bireysel) haklar Ayrmcln nlenmesi Liberal demokrasi

Pozitif (grupsal) haklar Aznlklarn Korunmasadafl demokrasi

("i self determinasyon")

11 Self-determinasyon en az iki anlama gelir. "" anlam, bir lkedeki yurttafllarn kendilerini ynetecek ekonomik, sosyal, siyasal vb. dzeni

seebilmesi, yani demokrasidir. "Dfl" anlam, ayrlarak kendi bamsz devletini kurmaktr. Yalnz, bu ikincisi, mevcut bamsz bir devletten

ayrlma deil smrge durumundan bamszlaflma anlamnda kullanlr. Gnmzde "dfl" self-determinasyon ancak "i" self-determinasyona

izin verilmeyen lkeler iin geerli kabul edilebilir. Bu konuda bkz. B. Oran, Kreselleflme ve Aznlklar, 4. B., Ankara, maj Yaynlar, 2001,s. 108-118; ayrca bkz. kitabn sonundaki Ek: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi?


33/176

III) Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl?

Aznl "Tanma"nn nemi

Bu konuyu birtakm temel hususlar ele alarak inceleyelim:

nce, aznln varlnn kabul ile aznlk haklar verilmesinin iki farklfley olduunu bilmek gerek.

Aznln varl, kimi olgularn olup olmadna dayanr. Yani, yukarda"Aznlk Ne Demektir?" altbafll altnda sz edilen nesnel koflullar(farkllk, vb.) ve znel koflul (aznlk bilinci) varsa aznlk da vardr ve daha

nce de belirtildii gibi, lke devletinin bu gerei kabul etmesi veya inkaretmesi artk 1991'den beri birfleyi deifltirmemektedir. Oysa aznlk haklar,ancak lke devletinin bunlar kendi yurttafl olan aznlklara tanmaszerine gerekleflebilen haklardr.

Peki, bir devlet kendi lkesindeki aznla bu zel haklar (pozitif haklar)vermeyecekse, o aznl tanmas neyi deifltirir?

ok fleyi. Kendi lkesinde aznlk olduunu inkar eden ve dolaysylayurttafllar arasnda farkl nitelikler (alt kimlikler) taflyanlar bulunduunukabul etmeyen devlet o farkllklara sayg gstermeyecektir, negatif haklarbile uygulamayabilecektir, bu farkl yurttafllarn ounlua benzemeyezorlayacaktr, ou zaman bunun iin "milli gvenlik" ve "kamu dzeni"

gibi bulank gerekeler kullanarak onlarn toplumsal belleini sfrlamayaalflacaktr, hatta bu yolda eflitli basklar yapabilecektir12.

"Asimilasyon" ad verilen bu politika, yle daha rahat edeceini dflnenbir aznlk tarafndan "gnll" olarak kabul edilebilir ve/veya zaman iinde"doal" olarak oluflabilir. Fakat devlet bu ifli "zorla" ve "sert" bir biimde de

yapabilir ki, genel olarak grlen budur ve gnmzde hibir biimdekabul grmez.


12 Bunun belki de tek istisnas Fransa'dr. lk ulus-devlet olan Fransa, yakn zamanlara kadar kendisinde aznlk olduunu inkar etmifl ve haklarvermemifltir. Bununla birlikte, ileride greceimiz gibi (bkz. dipnot 117), Fransa hl aznlklar kabul etmemekte fakat artk haklar vermektedir.


34/176

TESEV YAYINLARI28

Bu son durumda devlet hem kendi yurttaflna bask yapt iin ite toplumsalbarfl bozma eilimine girer, hem de gnmzde ok yaygn biimde kabuledilen uluslararas insan haklar ve aznlk haklar standartlarna aykrhareket ettii iin dfl dnyadan ciddi tepki grr. Bir devletin kendilkesinde aznlk olduunu kabul etmesi bu alardan ok nemlidir.

Bununla birlikte, aznlklara pozitif haklarn verilmesi konusunda farklfleyler dflnmek de mmkndr:

Bu pozitif haklar, ounluk asndan bakldnda, aznl ounluktanbir anlamda tecrit ettii iin ounluun tepki duymasna yol aabilir.stelik, zaten "teki" saylmak yznden tepki almakta olan aznla bu

art haklarn tannmas, bu aznl ounlua daha da hedef gsterebilirve dolaysyla aznla zarar verebilir.

Aznlk asndan alndnda ise grlen fludur ki, bu haklar aznl biranlamda tecrit ettii iin onun geliflmesine zarar verebilir. rneinocuklarn genel okullara deil, retimi aznlk dilinde yrten okullara

gnderilmesi halinde bu ocuklarn ounluun dilini (resm dili)renmeleri gleflebilir ve dolaysyla da hayatlarn kazanmalar

zorlaflabilir. r. Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iindurum byledir. Bu durumda aznlk, lke yaflamna katlmakta ve entegreolmakta zorlanabilir.

Devletlerin bu konudaki aflr hassasiyetlerini karfllayacak nlemleruluslararas planda mevcuttur13. Bir kere, uluslararas szleflmelerde nezaman aznlk haklarndan sz edilse, bunun hemen yanna "lkenin toprak

btnl ve ulusal egemenlii" ilkesi de yerlefltirilir. kincisi, aznln buhaklar ktye kullanamayaca ilkesi kabul edilmifltir. ncs, ilk ktandan itibaren aznlk haklar kavram bireysel hak olarak alglanmfltr;

yani bu haklar Hobbes'dan (16. yzyldan) beri Bat felsefesinde gittikedaha gl biimde bireylere verilmifl haklardr, gruplara deil.

13 Naz avuflolu, "Aznlk Haklar: Avrupa Standartlar ve Trkiye - Bir Karfllafltrma", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk

Haklar (Birleflmifl Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlaflmas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan

Haklar Merkezi, s.127-128 (bu kitabn ad bundan sonraki dipnotlarnda Aznlk Haklar biiminde ksaltlacaktr); avuflolu, Uluslararasnsan Haklar..., s.165.


35/176

Bu sonuncu hususun nedenleri nemlidir: Bir kere, bireylerin tersine gruplaruluslararas hukukta hak sahibi (hak sjesi) deillerdir. kincisi, gruba hakverilirse bunun devleti paralamasndan korkulur. ncs, kimi gelenekselgruplarn (rnein tarikatlarn) bireyi ezmeleri istenmez. Birey, aznlk altkimliini devletin st kimliine karfl korurken, bireysel kimliini de aznlk

grubunun alt kimliine ezdirmeme olanana sahip olabilmelidir. Dierbir deyiflle, bir aznlk mensubu kendi grubundan bireysel kimliinintannmasn ve sayg grmesini, devletten de kolektif kimliinin tannmasn

ve sayg grmesini ister.

Bunun iindir ki, uluslararas aznlk koruma metinlerinde ok egemen bireilim olarak, haklarn "aznlklar"a deil "aznlklara mensup bireyler"e

(individuals belonging to minorities) verildii yazldr. Ama, birey boflluktayzmedii iin, bu haklar tabii ki grupsal olarak kullanlacaktr; r. aznlkdilini kullanma gibi.

Aznlk Bilincinin nemi

Her farkllk aznlk yaratmayabilir. Nesnel koflullarn tamamnn mevcutbulunmas durumunda bile, nemli olan znel koflul yani aznlk bilincidir.

Eer aznlk bilinci yoksa, daha nce de belirtildii gibi, aznlk da yokturdemektir. Bu husus, ulusal aznlklklarla ilgili olarak 1991 tarihli AGKCenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan bafllayarak kabul grmfltr.

Burada, "aznlk bilinci" terimini akla kavuflturmak gerekiyor. Bu terimalt kimliini nemseyen, onu srdrmek isteyen her grup iin kullanlacakmdr, yoksa daha seici bir anlam m taflr?

Her kltr, alt kimlik dzeyinde olsun olmasn, kendini srdrmek ister.Bu adan, nemli olan, onun st kimlik karflsndaki pozisyonudur. Eerbu srdrme abas yalnzca kendi gelenek ve greneini koruma amacna

ynelikse, burada sadece bir kltr eflitlilii sz konusudur ve bir aznlkbilincinden ve dolaysyla bir aznln varlndan sz edilemez. Ama buaba st kimliin yan sra srarla ileri srlyor ve siyasal taleplere yolayorsa, o zaman ortada bir aznlk bilinci ve dolaysyla bir aznlk vardr.Tabii, bu topluluk bireylerine aznlk haklar verip vermemek, yukarda da



36/176

TESEV YAYINLARI30

belirtildii gibi, yine ayr bir konudur; ama verilecekse bu "aznlk bilinci"ltnn gz nne alnmas doaldr.

"Ulusal Aznlklar"

Gnmzde, bu "etnik, dilsel, dinsel" l ltne dayanan aznlklarteriminin yan sra, bir de "ulusal aznlklar" (national minorities) terimi szkonusudur. Aznlk haklarnn verilmesi asndan bu kategori hakkndane sylenebilir?

Anlam ak olmayan bu sonuncu terimi, Trkiye, Lozan' kastederek,"uluslararas belgelerle statleri saptanmfl gruplar" iin kullanmaktadr.

Uluslararas ortamda ise bu terimin drt farkl anlam tafld grlmektedir:

Terimin birinci anlam, dpedz, bir lkede bulunan etnik, dilsel, dinselaznlklardr. Bunu en ok kuzey Avrupa lkeleri kullanrlar.

kinci anlam, bir "akraba devlet"i bulunan aznlktr. Bir aznln iindeyaflad ve yurttafl olduu devlete "evsahibi devlet" (host state), o aznlnsoydafllarnn egemen olduu devlete de "akraba devlet" (kin state) denir. r.Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iin evsahibi devletYunanistan, akraba devlet Trkiye'dir. Trkiye'deki Rumlar iin de budurumun tam tersi geerlidir. Aznlklar evsahibi devletlerine "vatan", akrabadevletlerine "anavatan" derler. (Trkiye'nin i aznlklar konusundaki tutumuterimin bu anlamyla barflk bir nitelik gsterir; bununla birlikte kuzeyIrak'ta bir Krdistan'n kurulmas halinde durum farkl olabilir).

Terimin nc anlamna gre ulusal aznlk, bir anlamda, sesi gl kanaznlktr. Bu anlam, D.Kurban'n bir aktarmasnda bulmak mmkn:Ulusal aznlk, "aznlk" saylmak iin gereken nesnel koflullarn (farkllk,

vb.) yan sra znel koflulu da (aznlk bilinci) yerine getirebilen gruptur.Yani, eflitli nedenlerle aznlk bilinci gl olmayan farkl grubu "ulusal"deil, "kltrel aznlk" saymak doru olacaktr14. Bu ayrm, ulusal aznla

14 Dilek Kurban, "Confronting Equality...", s. 160'dan Joseph Eliot Magnet, "National Minorities and the Multinational State", 26, Queen'sLaw Journal (2001), s. 399.


37/176

hukuki tanma (ve belki de koruma, yani aznlk haklar) salanmasbakmndan nemli olabilir. Bu kategorilefltirmeye gre kltrel aznlklara"ayrmcln nlenmesi", ulusal aznlklara ise buna ilaveten "aznlklarnkorunmas" politikalarnn uygulanmas dflnlebilir.

Nihayet, ulusal aznlk, "yeni aznlklar"n yani gmen ifli vb. aznlklarnkarflt kavram olarak kullanlmaktadr15.

Tam Eflitlik ve Genifl zgrlk m, zel Haklar m?

Kimi aznlklar "nemli" ilan ederek onlara zel (pozitif) haklar tanmakkonusunda, ikisi de doru olan iki ters argman ileri srmek mmkndr:

a) Byle bir kategorilefltirmeye gitmek, zeceinden daha fazla sorunyaratabilir:

"Ulusal" aznlklara tannacak pozitif haklar "kltrel" aznlklar tarafndanda talep edilebilir ve bu durumda devletin kaynak tahsisi sorunu iindenklmaz bir hal alabilir.

Hangi aznln hangi kategoriye sokulacan saptamak da kolay deildir.Zaten "gl" olup olmama kavram sabit deildir, geifllidir. Bu durumdadurumu srekli gzden geirmek ve hatta ara kategoriler veya geiflkategorileri yaratmak bile gerekebilir. Bu farkl kategoriler arasndakskanlk, dolaysyla da bir tr yarfl bafllayabilir ve bu yarfl lkede birlikte

yaflamak iin gerekli olan dzeni fazlasyla zorlayabilir. Oysa, uluslararasiliflkilerin temelinde yatan kavram, bu iliflkilerin nereye gidecei belli

olmayan bir kaosa dnflmemesi asndan, lkelerin topraksal (teritoryal)btnl kavramdr.

Dier yandan, "ulusal" ilan edilecek aznlk eflitli uluslararas etkilere (r.gl lkelerin ve/veya akraba devletin mdahale giriflimlerine) vesileolabilir. Sonunda aznlk, onu yabanclarn "Beflinci Kol"u olarak alglamayabafllayacak ounluun hedefi haline dnflebilir. Nitekim, Osmanl


15 Tankut Soykan'la 01 Haziran 2004 tarihli grflme.


38/176

TESEV YAYINLARI32

mparatorluunda gayrimslim aznlklar iin durum byle olmufltur.

"zel" ve "gl" ilan edilmifl aznln bir gn "dfl self-determinasyonhakk" isteyeceinden, yani ayrlarak bamsz bir devlet kurma yoluna

gidebileceinden korkulabilir. Bu durumun zincirleme reaksiyon biiminde

srp gidebilecei kbusu oluflabilir16.

b) Karfl argman fludur: Kabul etmek gerekir ki bu tr lkelerdeki aznlklar,hibir ayrlma talebinde bulunmasalar dahi, "ulusal btnlk" veya "milli

gvenlik" sloganlar adna flu veya bu biimde ciddi bask altndadrlar vebu basknn bu insanlarn kimliklerinde yaratmfl olduu tahribatn

giderilmesi 21. yzylda fevkalade yaflamsal bir konudur.

Bunun salanabilmesi iin yalnzca "ayrmcln nlenmesi" politikasylayetinmek mmkn deildir. nk bu politika herkese, yani ounlua daaznla da eflit koflullarn salanmasn ngrr. Oysa bu iki unsur eflitolmaktan ok uzaktr; daha nce de belirtildii gibi aznlk fazlasyladezavantajldr.

Olay kolay anlayabilmek iin, her trl hukuksal eflitliin saland ama

snf farklarnn dikkate alnmad bir rejimi gz nne getirmek yararlolabilir (bkz. Tablo-5). Bu, 20. yzyl bafllarndaki "liberal demokrasi"dir ve

16 Kurulufl bakmndan, devletler ikiye ayrlr: Gle kurulanlar (Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya; ABD), doal geliflimle kurulanlar (ngiltere,

Fransa, Trkiye, vb.). ok istisnai durumlar dflnda, bunlarn hepsi de okkltrldr (multicultural), yani aznlk ierirler. Fakat birinci

kategoride farkllk arz eden btn gruplara her trl zel kltrel haklarn tannmas bir devlet politikasdr, ikinci kategoride ise buna

ancak zamanla ve abayla ulafllabilir.

rnein, Avustralya'da btn yurttafllar istedii dilde otomobil ehliyet snavna girebilir; kendisi iin devlet evirmen getirtir. Bu lkelerdebu "okkltrc" (multiculturalist) politika doaldr, yararldr, zararszdr. Doaldr, nk bu devletler srekli gelen glerle olufltuklar

iin ok farkl kltrleri birarada bulundururlar. Yararldr, nk lke toprann geniflliine oranla ok yetersiz olan nfusun srekli olarak

dflardan beslenmesi zorunluluu sonucu gelen gmenlerin kendilerini buraya ait hissetmeleri iin bu kltrel haklar flarttr. Zararszdr,

nk bu devletlerin ekirdei bu topraklara smrgeci lkelerden bir zamanlar gelen Beyazlar tarafndan oluflturulmufltur ve temel dzen

(ngilizce, kapitalizm, Bat kltr ve demokrasisi, vb.) salamdr. Gmenlerin ikinci veya nc kuflaklar ngilizce baflta olmak zere

bu "temel dzen" elerini doufltan itibaren "damardan" almaktadrlar. stelik bu lkeler ekonomik gnen iindedirler; yani yeterli

kaynaklara sahiptirler. Nihayet, bu insanlar buraya isteyerek gelmifllerdir ve geldikleri yerden ok daha rahat bir hayata kavuflmufllardr.

Oysa, bu okkltrc birka lkenin dflnda kalan btn lkeler tarihsel geliflim sonucu ve i mcadeleyle oluflmufllardr, hatta oluflma

srecindedirler. Bunlarn ounda demokrasi vb. Bat'dan ithal biiminde yerlefltirilmeye alfllmaktadr ve sonu olarak bunlar, yukardakikategorinin aksine, belirtilen alardan fazla "salam" deillerdir. Yukarda sz edilen paralanma kbusu bunlardadr.


39/176

hakkaniyetle ilgisi yoktur. Burada belli bir egemen snf vardr ve oyununkurallarn "devlet adna" o koymufltur. Byle bir dzenin haka saylabilmesi

ve dolaysyla toplumsal barfln salanabilmesi iin, devletin bu farkllklarciddi biimde trplemek iin devreye girmesi (r. asgari cret uygulamayabafllamas) ve en azndan alt snflara da kendini ifade olana tanmas (r.

sendika ve grev hakk getirmesi) vb. flart olmufltur. Ancak ekonomikuurumlar giderecek bir ortam salandktan yani "sosyal devlet" sayesinde"sosyal demokrasi" kurulduktan sonradr ki, bu dzenin haka olaraknitelenmesi olana doar. Sonuta devlet glenir, nk bylece altsnflarn rejime kazanlmas mmkn olmufltur.

Benzer biimde, 20. yzyln sonunda, aznlklar asimile etmeye giriflen ve

bunu da, genellikle, "millet adna" konuflan belli bir etnik/dinsel grubun(ounluk grubunun) ynetiminde yapan bir devlet tr, yani ulus-devletvardr. Klasik demokrasi nasl demokratik deilse, bu devlet tr dedemokratik deildir; alt kimlikleri reddeder.

Tablo-5: Deiflen Snfsal ve Etnik Btnlk Anlayfllar

Demek ki burada btn mesele, toprak btnlne zarar vermeden, bu

devlette maksimum zgrln ve hakkaniyetin (ve dolaysyla toplumsalbarfln) nasl salanabilecei meselesidir. Bir yandan, "kanun nnde eflitlik"nasl "frsat eflitlii"yle desteklenmedii zaman fazla bir fley dzelmiyorsa,"ayrmcln nlenmesi" politikas da "aznlklarn korunmas" politikasyladesteklenmedii takdirde asimilasyon zerine bina edilmifl olan ulus-devlettefazla bir fley dzelmemektedir17; dier yandan, "aznlklarn korunmas"


17 Aznlklarn korunmas politikasn uygulamaktan ekinen devletlerde ok yaygn olan bir yanlfl dflnce vardr: Bir aznlk mensubu, yurttaflolduu lkede her trl makama gelebiliyorsa (r. cumhurbaflkan olabiliyorsa) o lkede ayrmcln olmad sanlr. Oysa, bu fazla bir

20. Yzyl Bafl 20. Yzyl Sonu

"Snfsal Btnlk"Anlayfl

Liberal Demokrasi /(Devlet-egemen snf iliflkisi)

Sosyal Demokrasi /Snfsal Barfl / nsan Haklar

"Etnik Btnlk"Anlayfl

Ulus-devlet /(Millet- baflat etnik grup iliflkisi)

Demokratik Devlet /Etnik Barfl / Aznlk Haklar


40/176

TESEV YAYINLARI34

politikas uygulanrsa, yani gerek yasa kararak gerekse (ve genellikle)uluslararas szleflme imzalayarak aznla pozitif haklar salanrsa, yukardasz edilen eflitli sakncalarn doabileceinden korkulmaktadr.

Bu durumda, en iyi zmn flu olduu dflnlebilir:

"Egemen snf" temeli zerine bina edilmifl klasik demokrasi'den "snfsalbarfl" temeli zerine bina edilmifl sosyal demokrasi'ye geifle benzer biimde;her zaman deil ama genellikle "baflat etnik grup" temeli zerine binaedilmifl ulus-devlet'ten "etnik barfl" zerine bina edilmifl demokratik devlet'e

geifl. Bunu daha somut olarak ifade etmek gerekirse:

Aznlklarn talepleri, ou zaman hatta her zaman, aznlk dilininkullanlmas ve retilmesinde (yani, kltrel haklarda) somutlaflmaktadr.Burada yaplabilecek fley, bu ve benzer konulardaki tm yasaklamalarn(aznlk dilinde yaynn, kltr merkezlerinin ve dil kurslarnnengellenmesinin, vb.) istisnasz btn yurttafllar iin kesin biimdekaldrlmas olabilir. Dier bir deyiflle, yalnzca belli bir aznla pozitifhaklar tanmak yerine, alt kimlikleri korumay glefltiren yasaklarbtnyle ortadan kaldrmak suretiyle negatif haklar alabildiine

geniflletmek ve bylece demokrasiyi fazla ge kalmadan yaygnlafltrpderinlefltirmek doru bir davranfl olabilir. Fazla ge kalmadan; nk gekalnrsa ekiflme sonucu aznlk bilinci artabilir ve bu kltrel haklardanfazlas yani zerk ynetim ve ayr devlet talepleri ortaya kabilir.

Bu geniflletme ve derinlefltirme yaplrsa hem gerek bir "ayrmclnnlenmesi" politikas gdlmfl olacaktr, hem de "aznlklarn korunmas"

politikasndan ekinenlerin korkular giderilmifl olacaktr. Dier yandan,hem aznln gerek eflitlik iin alt kimliini koruyabilmesi salanacaktr,hem de onun tecride urayp zarar grmemesi temin edilecektir.

fley ifade etmez. Olsa olsa, o lkede rklk yaplmadn gsterir. nemli olan, kendi "alt kimlik"ini (yani, mensup olduu aznlk grubunun

kimliini) ak ve korkusuz biimde ifade ettii zaman o makama gelip gelemediidir. r. Trkiye'de on cumhurbaflkanndan en az tanesi

yarm Krt etnik kkendendir. 1990'lardaki bir dfliflleri bakan da tam Krt kkenlidir; ilkokula gittikten sonra Trke renmifltir. Fakatbunlar bu grevlere farkl bir alt kimlik belirtmeden, Krt kimliinden syrlarak, "Trk" kimlii altnda gelmifllerdir.


41/176

Dahas, aynen nasl sosyal demokrasi bir "snfsal barfl" yaratarak snfkavgasn engellemifl ve dolaysyla milletin "birlik ve beraberlik"ini

glendirmiflse; bu yasaklarn kesin olarak kaldrlmas da bir "etnik barfl"yaratarak "i self-determinasyon"u (yani demokrasiyi) salayarak "dfl self-determinasyon"u (yani ayrlmay) gereksiz klabilir.

Yalnz, burada dikkat edilecek bir nokta vardr:

Farklln srarl biimde ileri sren grubun bunu yapabilecek maddiolanaklardan yoksun olmas durumunda devlet devreye girerek "aktif" roloynamal (yukarda sz edilen "olumlu edim") ve devlet olanaklarn o

gruba kullandrmaldr. r. Devlet radyo-TV'sinde zaman ayrmaldr.

Devletin "negatif" tavr taknmas yani yalnzca yasaklar kaldrmaklayetinmesi durumunda hem aznlk hem devlet iin istenmeyen durumlarortaya kabilir: Kimi aznlklar kimliklerini ifade edemez durumda kalr(ve toplumsal barfln salanmas aksar), kimi gl aznlklar da hakszavantaj salamfl olur (ve st kimlie rakip duruma gelebilirler).

Bu konuya, Trkiye asndan Sonu'ta tekrar dneceiz.

I



42/176

TESEV YAYINLARI36

BRNC BLM

TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER

18 Peter Alford Andrews, Trkiye'de Etnik Gruplar, (ev. Mustafa Kpflolu), stanbul, Ant Yaynlar, 1992, s. 56.

19 B. Oran, "Thoughts on the State and the Kurdish Identity in Turkey", (ed. Ole Hoiris and Sefa Martin Yurukel), Contrasts and Solutions inthe Middle East, Aarhus, Aarhus University Press, 1998, s. 489-491; Oran, Kreselleflme ve Aznlklar, s. 153-154, dn. 78.

Trkiye'de aznlklar deyince, devletin resm olarak kabul ettii aznlklartablosu ile uluslararas standartlarn uygulanmas sonucu ortaya kan tabloarasnda byk fark vardr. Peter Alford Andrews, ilk defa 1989'da yaynladEthnic Groups in the Republic of Turkeyadl kitabnda 42 tane etnik gruptansz etmektedir18. Bunlarn hepsi olmasa da en azndan bir blmnnaznlk grubu olduu dflnlebilir.

I) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler

Dnyada geerli aznlk standartlarnn aksine, Trkiye'deki resm aznlktanm ve uygulamas epey dar bir yorumla ele alnr. "Aznlk" deyince

yalnzca gayrimslim yurttafllar, hatta, biraz aflada ele alnaca gibi,yalnzca tarihsel gayrimslim grup (Ermeniler, Museviler, Rumlar)kastedilir. Mslman yurttafllar, eflitli alardan (etnik, dilsel, vb.) farklolsalar bile, aznlk saylmazlar. Bunun nedenleri flyle zetlenebilir19:

1) Tarihsel: Trkiye Cumhuriyeti birok adan Osmanl mparatorluunundevamdr ve Osmanl'nn toplumsal dzeninin ekirdei de, temelinde din

ve hatta mezhep yatan "Millet Sistemi"dir. Bu sistem, stanbul'un fethininhemen ertesi yl yani 1454'te bafllamfl ve resmen 1839 Tanzimat Fermannakadar srmfltr. Buna ramen, etkilerini (ileride de ayrntsyla greceimiz

gibi) gnmze kadar byk lde devam ettiregelmifltir.

Millet Sistemine gre gruplar etnik veya dilsel farkllklarna gre deil,dinsel ve mezhepsel farkllklarna gre tanmlanmfllardr. Burada btnMslmanlar, baflka mensubiyetleri ne olursa olsun, tek bir "slam Milleti"(Osmanl'da "millet" szc 20.yzyl bafllarna kadar "mmet" anlamndakullanlmfltr) saylarak birinci snf bir ounluk ("Millet-i Hakime")


43/176


20 Pratikte pek nemli olmamakla birlikte, Trkiye'deki aznlk haklar, Lozan'n yan sra Bulgaristan'la yaplmfl 18 Ekim 1925 tarihli Trk-

Bulgar Dostluk Antlaflmasnda da sz konusu edilir. Ama burada hak sahibi olarak grnen "anadili Bulgarca olan Trk uyruklar"nn

"Hristiyan dininden" olaca da ngrlmektedir. Yani Millet Sistemini izleyen Lozan mant aynen burada da geerlidir.21 Bu iki kavram ileride dipnot 40'ta izah edilecektir.

addedilmifl, gayrimslimler ise mezheplerine gre ayr ayr "millet"ler olarakele alnarak ikinci snf tebaay oluflturmufllardr. Dolaysyla, Osmanl'da1454'ten itibaren uygulanan Millet Sisteminde, aznlk kastedildii andaotomatik olarak bu ikinci snf tebaa gayrimslimlerden sz edilmektedir.

2) Siyasal: Trkiye'deki Hristiyan aznlklarn Avrupa lkeleri tarafndankorumaya alnmas mparatorluun zayflamasyla doru orantl olarakhzlanmfl ve glenmifl, mparatorluun iifllerine karfllmasnn bafllcanedenini/bahanesini oluflturur hale gelmifltir. Dolaysyla Mslmanounluk bu aznlklar, dinsel farklln yan sra, bir de bu yzden hep"teki" sayagelmifltir.

3) deolojik: Bir zamanlar ktaya yaylan imparatorluun 20. yzyl baflnagelindiinde yalnzca Anadolu'dan ibaret kalmas ciddi bir travmayaratmfltr. 1923'te kurulan cumhuriyetin de dalabilecei korkusu butravmann gnmze kadar srmesini salamfl ve yeni bir paralanmannnlenmesi amacyla Trk'ten baflka kltrel kimliklere tahammlszle

yol amfltr. Trk ttihat ve Terakki, Millet Sistemi gerei MslmanlaraTrk muamelesi yapmfl ama gayrimslimler Trk'ten ok farkl kimliesahip olduklar iin bunlar "teki" ilan etmifltir.

Erzurum ve Sivas kongrelerine gayrimslim setirilmemesiyle bafllayan budurum, Lozan'da da anlatmn bulmufltur. Lozan'da yalnzca gayrimslim

yurttafllar aznlk saylmfllar, kinci Blm'de ayrntsyla greceimiz gibi MCsistemi iinde yalnzca onlarn haklar uluslararas garanti altna konmufltur20.

Trkiye'nin bu tutumunu, devletin imzalad uluslararas szleflmelere

ekledii "Yorum Beyan" veya "ekince"lerde21

flyle okuyoruz:

"Trkiye Cumhuriyeti, Szleflme'nin xxx maddesini, Trkiye CumhuriyetiAnayasas'nn ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Barfl Andlaflmas ve Ek'lerininilgili hkmlerine ve usullerine gre uygulama hakkn sakl tutar."


44/176

TESEV YAYINLARI38

Bu beyann/ekincenin syledii zetle fludur: Trkiye'nin katldszleflmelerde getirilen haklar eer Trkiye anayasas tarafndan yasaklananhaklardansa veya Lozan'da aznlk kabul edilenler dflnda kimselere dehaklar getiriliyorsa, bunlar kabul edilemez.

Grld gibi, bu yorum beyan/ekince Trkiye'nin resm olarak kabulettii aznlk tanmn (Lozan) bir de anayasay devreye sokarak daha dadaraltmaktadr. Oysa, daha nce de belirtildii gibi, zellikle 1990 sonrasdnya geliflmeleri sonucu aznlk haklar hem corafi adan ok genifllemiflhem de nitelik bakmndan ok derinleflmifltir ve bu sre hzla devametmektedir. Dolaysyla, Trkiye'nin snrlayc tutumunun, adafl eilimlere

gn getike daha ters dflt ve Trkiye'yi gitgide skfltrd aktr.

Gerek bu ters dflme durumunu, gerekse Lozan uygulamasnn Lozanmetnine aykr dflmesini kinci Blm'de, Lozan'da getirilen aznlk kavram

ve Lozan'da getirilen aznlk haklar diye iki bafllk altnda inceleyeceiz.Ama bunu yapmadan nce, hem Trkiye'nin resm grflne gre, hem de

uluslararas standartlara gre Trkiye'deki aznlklar kuflbakfl grebilmekiin bir ufuk turu yapalm.

Trkiye'deki uygulamann aznlk sayd geleneksel "byk" gayrimslimgrup, alfabetik sraya gre, flunlardr :

Ermeniler: Byk ounlukla Gregoryen Ortodoks olan, az miktardaKatolik ve Protestan da ieren bu halk Anadolu'nun otokton ahalisindendir.Hem etnik hem dinsel hem de dilsel bakmdan farkllk arzeden Ermeniler,ttihat ve Terakki'nin 1915 Tehcirindeki katliamlar ve ayrca g nedenleriyle

ok azalmfllardr. Geri, Anadolu'da ve zellikle Dou Karadenizblgesindeki dalk kesimlerde Tehcir'den kurtulmak iin zamannda ihtidaetmifl (Mslman olmufl) Ermeni kkenli bir nfusun yaflad ve bu dindarMslman insanlarn hi farknda olmadan yerel dil olarak Ermenicekonufltuklar bu iflleri bilenler iin bir "ak sr"dr ama, Ermenilik bilincitaflyan Ermeniler esas olarak stanbul'da otururlar ve saylar 55.000-60.000kadardr. Gregoryen Ermeniler Kumkap'da Fatih'in giriflimiyle 1461'dekurulmufl Ermeni Patrikhanesine baldrlar. Ermenilerin Ermenice olarakkardklarJamanak veMarmara adl iki tane gndelik, Trke arlkl


45/176


22 C.A.Macartney, National States and National Minorities, London, Oxford University Press, 1934, s.446.

olarak kardklarAgosadl bir de haftalk gazeteleri yaymlanmaktadr.

Museviler: Dier ikisinin aksine, Trkiye'deki Musevilerin bykounluu otokton deildir. 15. yzyl sonunda spanya ve Portekiz'denkamak zorunda kalarak Osmanl mparatorluuna g eden Sefarad

Yahudilerinden gelirler ve anadil olarak spanyolca'nn bir kolu olanLadino'yu konuflurlar. Etnik, dinsel ve dilsel farkllk arzeden bu grup gle

gelmifl olmalarndan kaynaklanan bir uyum iinde devletle srtflmemeyezen gstermifltir ve bu ynyle de Ermeni ve Rumlardan ayrlr. Tabii,Musevilerle devlet arasndaki bu uyumun ok nemli bir nedeni de, akrabadevlet srail'le Trkiye arasndaki iliflkilerin hibir zaman kt olmamflolufludur; oysa Trkiye'nin Yunanistan ve sonra da Ermenistan'la iliflkileri

byle olmamfltr.

stanbul'da bulunan Baflhahamla bal olan Museviler, srail'in 1948'dekurulmasndan sonra bu lkeye g nedeniyle azalmfllardr. Bugn saylar

yaklaflk 25.000 civarnda olan Musevilerin kendi dillerinde fialom adl birhaftalk gazeteleri vardr.

Rumlar: Grek Ortodoks olan, ok az bir miktar da Katolik ve Protestanieren bu halk da Anadolu'nun otokton ahalisindendir. Etnik, dinsel vedilsel farkllk arzeden Anadolu'nun Ortodoks Rumlar 1923 Lozan'daYunanistan'la imzalanan zorunlu Ahali Mbadelesi sonucu g etmekzorunda kalmfllar, yalnzca stanbul ile Bozcaada ve mroz Rumlarnnkalmasna izin verilmifltir. Bylece, Kurtulufl Savafl sonunda ve Mbadeleicab yaklaflk 1.190.000 Rum Yunanistan'a gitmifl, o tarihte yaklaflk 110.000Rum kalmfltr22. zellikle 1964 sonrasnda Kbrs sorununun Trk-Yunan

iliflkilerini zehirlemesi zerine, gnmzde bu yerdeki Rumlarn says,g yznden 1500'n altna inmifl bulunmaktadr ki, bunlarn ou yaflldr.Ortodoks Rumlar Fener'deki Rum Patrikhanesine baldrlar. Rumlarnho

ve Apoyevmatini adl iki tane gndelik gazetesi yaymlanmaktadr .

Trkiye'de resm politika yalnzca bu grubu aznlk saymfl ve eflitli


46/176

TESEV YAYINLARI40

23 Sryaniler ve Anadolu'nun benzer eski halklar (Asuri, Keldani, Nasturi, vb.) hakknda zet bilgi iin bkz. B.Oran, "Sryaniler" kutusu, (ed.

B. Oran), Trk Dfl Politikas, Kurtulufl Savaflndan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, 9. B., stanbul, letiflim Yaynlar, 2004, s.

194-195 (bu kaynak bundan sonra TDP olarak geecektir).

24 Trkiye'de zellikle resmen aznlk kabul edilmeyenlere iliflkin istatistikler tutulmad (daha dorusu, gizlendii) iin, bu konuda szl

ifadelere ve ayrca yabanc yazl kaynaklara baflvurmaktan baflka are yoktur. Bir resm ABD kayna Trkiye'deki Sryanilerin 15.000,

Bahailerin 10.000, Protestanlarn da 3.000 kadar olduunu bildirmektedir: US Department of State, International Religious Freedom Report2002: Turkey (http://www.state.gov/g/drl/rls/irf-2002/13986.htm). Aktaran: Kurban, "Confronting Equality: The Need for...", s.178.

ihlaller hari tutulacak olursa (bkz. kinci Blm) bunlar Lozan'daki aznlkkoruma hkmlerinden yararlandrmfltr. Oysa, Asurileri ve Keldanileride iine alacak biimde kullanlan Sryani terimiyle anlan23 ve kkeni ilkHristiyanlara dayanan gayrimslimler baflta olmak zere, Trkiye'dekibtn gayrimslim yurttafllarn (Nasturi, Yezidi, Protestan, vb.) Lozan

korumasna dahil olduklarna hibir hukuksal kuflku yoktur (bkz. kinciBlm).

Etnik, dinsel, dilsel farkllk arzeden Sryaniler 1980 ve 90'lardaGneydou'da kan i savafl benzeri durumdan ok olumsuz etkilenereknce stanbul'a, oradan da Avrupa'ya g ederek iyice azalmfllardr. Bununlabirlikte, blgedeki ortam normallefltike bugn (2004) dnmeye ve eski

kylerine yeniden yerleflmeye baflladklar grlmektedir. Kendi ifadelerinegre, blgede 3.000 ve btn Trkiye'de de (zellikle stanbul'da) 50.000kadar olan Sryanilerin dillerini, okullarn ve eflitli kurumlarn devletbugne kadar Lozan'n korumas altnda saymamfltr. Fakat, 02 Ocak 2003tarihinde kan Drdnc AB Uyum Paketinin 3. maddesinin uygulanmasiin 24 Ocak 2003'te kartlan Ynetmelie bir gayrimslim vakflar listesiilk defa eklenmifl ve bylece bu geleneksel aznlk dflndakiler de sonundatanmaya bu dolayl yoldan kavuflmufltur.

Bunlarn yan sra, cemaatin kendi ifadesine gre 5.000-10.000 kadar Bahaive yine cemaatin kendi ifadesine gre 1.500 kadar Protestan vardr; bunlarda gayrimslimdir. Bu Protestanlarn, bir ksm son yllardaki misyonerfaaliyeti sonucu olarak ve bir ksm da AB lkelerine g edebilmek amacylatanassur eden (Hristiyanlaflan) Mslmanlar olduu bilinmektedir24.

"byk" gayrimslim aznlk, Mslman ounluklu bir lkedeyafladklarndan tr aznlk bilincini daima korumufllardr. zellikle de


47/176


Ermenilerin ve Rumlarn otokton olmalar bunda nemli rol oynamfltr.Tabii bunda, Millet Sisteminin getirdii zerkliin ve verdii grup haklarnnkatksnn yan sra, ayn sistemin onlar ikinci snf saymasnn rol de

vardr. Ermeni, Rum ve Musevilerin aksine, yukarda sz edilen saylaraz olan gayrimslim aznlklarda ve saylar ok az olmasa da son derece

barfll ve kendi iine dnk bir topluluk olan Sryanilerde youn vezellikle de st kimlie paralel bir bilin sergilemesi grlmez. Bunlarnbtn talepleri, ayrm grmemek ve dinlerini/dillerini rahata

yaflayabilmektir.

II) Dnya Standartlarn

Documents

TRK azinliklar