Embed Size (px)
Citation preview
OsmanlıHükümdarlarıNasılYetişiyordu?
Hükümdarınoğlu(şehzade)doğunca,bakımıyla“usta”denilengençkızlarilgilenirlerdi.
ÇocuksüttenkesilincedeHasOda’danağalar
görevlendirilirdi.
Başmürebbisayılanenyaşlıağaya“başlala”denirdi.
Şehzadebeş-altıyaşlarındaikenşeyhülislamtarafındantörenledersebaşlatılırve“muallim-i
sultanî”denenhocasınateslimedilirdi.
OnunlaKur’anokumayıöğrenirveşehzadegânmektebinedegiderdi.
Şehzadelersünnetolduktansonra10-15yaşlarındaikensancağaçıkarılırlardı.
Sancağaçıkarılmak;bir“lala”eşliğindebirsancak
yahutvilayeteyöneticiolarakgönderilmeleridemektir.
Biryandanözelhocalarelindeeğitimlerini
sürdürürler,bazıelsanatlarınıdaöğrenirlerdi.
16.yysonlarındanitibarensancağaçıkarılmamış,saraydakafesdenilendairelerdeyetiştirilmişlerdir.
Sarayın“kafes”yada“şimşirlik”denilen
dairelerindetutulurlardı.
Kafeshayatındadenetimpadişahınkarakteriileilgiliidi.
Padişahvesveselivekorkakiseşehzadenindenetimiçoksıkı,eğeriyihuyluvedindarise
denetimgevşekolurveşehzadenispetenrahatederdi.
OsmanlılardaAskerîEğitimveÖğretim
Kurumları
AcemioğlanlarMektepleri:
Pençik,devşirmevezamanlaTürklerdensağlananoğlanlarınözellikleaskerîvebedenî
bakımdaneğitildikleri,dahaçokkışlagörünümündekikurumlardır.
BuradanenyetenekliöğrencilerEnderun
Mektebi’nealınır,gerikalanlaryeniçeriocağınagönderilirdi.
İlkdefaI.MuratzamanındaGelibolu’dabiracemioğlanlarmektebiaçılmış,sayılarızamanla
artmıştır.
Gelibolu,EdirneSarayı,EskiSaray(İst.Üniv.yerinde),YeniSarayTopkapıSarayıiçinde),İbrahimPaşaSarayı(Sultanahmet),İskenderÇelebiSarayı(Küçükçekmece),GalataSarayı
(GalatasarayLisesininyerinde)
BunlardanenmeşhuruII.Bayezidtarafından1482’deyaptırılanGalataSarayıMektebiidi.
Bukurumlaresasenaskeribirereğitimkurumu
olmalarınarağmenkuramsalbireğitimdeyapmışlardır.
Mehterhane:
Askerimızıkamektebidir.
Cambazhane:
Saraycambazvehokkabazlarınıyetiştiriyordu.Ordudabircambazsınıfı
vardı.
Tophane:
Topdökümveyapımıileilgiliaskerîsanatmektebidir.
Humbarahane:
Havantopudenentoplarındökümüveyapımıileilgiliaskerîsanatmektebidir.
Tüfekhane:
Tüfekyapımıileilgiliaskerîsanatmektebidir.
Kılıçhane:
Kılıçvekesicisilahlaryapımıileilgiliaskerîsanatmektebidir.
AzınlıkveYabancıOkulları
AzınlıkOkulları:
Fatih,İstanbul’ualıralmaz,birlütufolarakRumlaraveGalataLatinlerine,inanışve
ibadetlerinisürdürmelerine,mahalliidarelerindeserbestkalmalarına,geleneklerini,benliklerinikorumalarınaimkanverenimtiyazlartanımıştı.
ErmenilervesonralarıYahudilerdeaynıaynıhaklardanyararlandırılmıştır.
Oçağlardaeğitim,dinîfaaliyetlerdenayrı
düşünülmediğinden,azınlıklarböylece,eğitimlerinidesürdürüpgeliştirmeimkanıbulmuşlardır.
Azınlıkkiliselerinineğitimeelatmalarınınsebepleri:
Eğitim-öğretimişlerininodönemdedinî
faaliyetleriniçindedüşünülmesi.
Kendilerinibirdevletbirhükümetgibigörmeleri,kenditoplumlarınınsiyasî,idarî,
hukukîtümişlerinebakmalarıdır.
Rumokulları:
Rumlarınfetihtenöncevesonrabazısıbyanmekteplerivardı.
Kiliselerebitişikolanbukurumlardapapazlar,
temeldinîbireğitimöğretimyaparlardı.
İstanbul’dafetihtenöncekurulmuşFenerRumMektebi(yadaPatrikaneMektebi)adındayüksek
seviyedebirokul,Osmanlıdönemindedegelişerekfaaliyetgöstermiştir.
BuradaYunandili,felsefe,ilahiyat,tıp,riyaziyyat,
fizikîbilimler,okutuluyordu.
BurasıRumalemininbeyniidi.
Mezunları,öğretmen,patrik,eflak-boğdanvoyvodası,OsmanlıDevletininbüyüktercumanlarıolarakatanıyorlardı.
İstanbul’daayrıca1805-1820yıllarıarasında
faaliyetgösteren“KuruçeşmeRumÜniversitesi”adındadilveedebiyat,hendese-riyaziyyat,tıp
öğrenimiyapankısmenlaikbirokuldabulunuyordu.
ErmeniOkulları:
Özellikle18.yy’daokullaraçmayabaşlamışlardır.
1745ve1828’deİstanbul’dakızmekteplerideaçmışlardır.
YahudiOkulları:
1492’deİspanya’dankovulanYahudilereOsmanlıDevletikucakaçmışveonlarıİstanbul’a
yerleştirmiştir.
Gelirkenmatbaalarınıdaberabergetirmişler,veİstanbul’daaçtıklarıokullardaİbranice,
dilbilgisi,Musevilik,hesap,hendese,tarih,coğrafyaokutmuşlardır.
17.yy’ınikinciyarısındaeğitimlerindegerilemem
gözlenir.
Osmanlı’damatbaayıilkkullananYahudilerolmuştur.
YabancıOkulları
Osmanlı’daazınlıkokullarınınaçılıpgelişmesinasılFatih’inazınlıklaratanıdığıimtiyazlardanve
kiliseninfaaliyetlerindenayrıdüşünülemezse,yabancıokullarınaçılmasıda“kapitülasyonlar”ve“misyonerlik”faaliyetlerindenayrıdüşünülemez.
KapitülasyonkelimesininkökenindeLatincecaput(baş)sözcüğüvardır.
Genişanlamıylakapitülasyonbaşeğmek,teslim
anlaşmasıyapmakanlamlarınıtaşır.
Tarihtekazandığıözelanlamlakapitülasyon,birülketarafındanbaşkabirülkeninvatandaşlarına
verilenticariayrıcalıklarbütünüolaraktanımlanabilir.
Türkçe'dekapitülasyonlarauhud-ıatika,muahedat-ıatika,imtiyazat-ıatikaveimtiyazat-ı
ecnebiyededenirdi.
Kapitülasyonlardaeğitimeilişkinbirhükmerastlanmamaklaberaber,bubelgelerticaret,
adliyeişleri,HristiyanlarıkorumakgibibahanelerleBatılıdevletlereisteklerini
genişletme,açıkvegizliamaçlarınıgerçekleştirmeimkanıhazırlamıştır.
Cevdetpaşa’nınifadesiile(1893);
“Avrupalılarbirşeyeazıcıktırnakdeğdirirlerse,uğraşauğraşabiryarıkaçarlar.”
Fransa1535tarihliilkkapitülasyonlabirlikte,OsmanlıülkesindekikatoliklerinvehattatümHristiyanlarınkoruyuculuğugibibirhakiddia
etmeyebaşlamıştır.
1540’daGalata’daSaintBenoitkilisesinincamiyeçevrilmesisözkonusuolmuş,İstanbul’dakiFransızelçisiarayagirip,bubinayıKraliçinPadişahtan
istemiştir.
PadişahdabinayıKralabağışlamıştır.
YinesayılarıçokazalmışolanGalataLatinlerininPapadanricasıveFransaelçisininaracılığıile1583’teüçCizvitrahibinİstanbul’agelmesisağlanmışvebunlarGalata’daSaint-Benoit
kilisesineyerleşmişlervehemenokulaçmışlardır.(Kasım1583)
Açılanilkyabancıokulbudur.
1629’dakapüsendenilenFransızrahiplerideGalata’daSaint-Georgeskilisesiyanınabirokul
açmışlardır.
İlkprotestanAmerikanmisyonerokuludaTemmuz1824’teBeyrut’daaçılmış,bundan
sonrayabancıokullarhızlanmıştır.
Misyonerlik,diniamaçlarıaşan,ekonomik,kültürel,siyasî…boyutlarıbulunan,birbaşkaülkeyenüfuz
etmearacıdır.
BudinîamacıngölgesindeözelyetiştirilmişvegereklibilgiveimkanlarladonatılmışHristiyan
misyonerlerin,kendiülkelerineekonomik,kültürel,siyasîçıkarlarsağlamagibidünyevîamaçları
gerçekleştirmearacıdır.
Busebeplemisyonerfaaliyetleriiçindeokulaçmaveeğitimişlerininnedençokönemlibiryertuttuğu
anlaşılabilir.
Osmanlı’daHalkEğitimÇalışmaları
(yaygıneğitim)
CamiveMedreseler
Toplumadinî,ahlakibilgivenasihatverilenyerlerdi.
Camilerdeyapılanderslereherkesdevamedebilirdi.
Buderslerdecemaat,hocanınetrafındatoplanır;onunanlattıklarınıdinlerdi.
Camilerdehalksiyasivesosyalkonulardada
bilgilendirilirdi.
TekkeveZaviyeler
Halkatasavvufbilgisi,musikisiilehalkedebiyatıöğretilenyerlerdi.
Yaygıneğitimyanındaücrayerlerdeyolcu
barındırma,bölgegüvenliğinisağlama,yeniyerlerinfethedilmesiniveburalara
yerleşilmesinisağlamagibiişlevleridevardı.
Bazıtekkelergerçekbirbedeneğitimiocağıidi.
EvliyaÇelebi;I.Murad’ınEdirne’deyaptırdığı“GüreşçilerTekkesi”ndeseksençiftpehlivandervişinyazkışherCumagünüyağlıgüreş
tuttuğunu,mandaderisindenkıspetlerinin40-50okkageldiğini,tekkededervişlerindemiryayları,
gürzleribulunduğunuyazar.
Osmanlıhükümdarlarışeyh,fakih,dervişdenilenkimselerezaviyekurmalarıiçinbiryerivakıfyahut
mülkolarakbağışlar,onlarabirbelge(berat)verirlerdi.
Vakfedilenyerlergenelliklehalkıdağılmışboşalanlarvedağbaşlarındasahipsiztopraklardı.
Köyündenayrılmışgariplerburalarayerleşmeleriiçingönderilir,zaviyelerdebugazaveyerleşme
faaliyetinekatkıdabulunurlardı.
Zaviyelereyönetimleri,vergilerivs.bakımındanaskerimülkiamirlerkarışamazonlarısadece
kadılardenetlerdi.
Ücrayerlerdeyolcularıbarındırmak,dağgeçitleriveköprüleringüvenliğinisağlamak,sınır
bölgelerindefetihveyerleşmehareketlerinekatkıdabulunmakamaçlarıarasındaidi.
Kütüphaneler
Medresekülliyelerininiçindeveyakınlarındakütüphaneleryapılırdı.
Bukütüphaneleröğretmen,öğrencivearaştırmacılardanbaşkahalkadaaçıktı.
Okumuşkişilerinkitapbağışlamasıgeleneğisayesindehalkkütüphanelerikitapsayısı
bakımındanzengindi.
Sahaflar(Kitapçılar)
Azbulunur,eskikitaplarınsatıldığısahaflarilehertürlükitabınsatıldığıkitapçılar;öğretmen,
öğrenci,araştırmacıvekitapseverlerinbuluştuklarıyerlerdi.
Kıraathaneler
Aydınların,ediplerinvehalktankişilerintoplanıptartıştığı,şiirokuduğuyerlerdi.
BazıkahvehanelerdeOğuzname,BattalGazi,NasrettinHoca,LeylaveMecnun,Keloğlangibi
eserlerokunmaktaydı.
DevletAdamlarınınZenginlerinKonakları:
Bilimadamlarıvesanatçılarısevenbazıdevletadamlarının(özelliklevezirlerin)vezenginlerin
konakları,önemlieğitimyerleriidi.
Buralarabilginler,sanatçılar,davetedilir,kendilerine“hanegi”denirdi.
Onlardakonağaçağrılanbaşkakişileresohbetve
toplantıyoluileyararlıolurlardı.
Bilginlerin,ediplerin,sanatçılarınevleri:
Bukişilerdendurumuvebilgisiuygunolanlar,genellikle,kendilerinebaşvuranlara,maddibir
karşılıkbeklemeden,evlerindeöğretimveeğitimyaparlardı.
Ortaoyunu,Karagöz:
Butürtiyatrooyunlarıdahalkeğitiminekatkısağlıyordu.
