· TürkiJüngası : ARAŞTIR~ı/ALARI DERGiSİ '

Yıl: 2 Cilt: j Sayı: 9 Eki~ " 1980

ı

:

'

- İÇİNDEKİLER -

Beyhan KARAMAGRALI Türk .Darnga:l'annrn Devamfığı Hakkmda • . .. . .. . . . .. . . . . . . 5-24

Michael KİEL . . Cev. : Fikret ELPE

Sarı Saltık ve Erken Bektaşilik Üzel'line Notlo.r . . . . . . . . . 25-36 Tahir Kutsi MAKAL .

'Dobr:uca Türkleri .... ·. .. . .. ........... .......... .............. 37-46 Fırat OOGAN ·

Ermenıi IMes.el-esi ve Üç Mim Şeh1dim~z .................... 47-76 Necdet SEVİNÇ .

Anadol·u Türk .OevleUerinde T4cori - 'İktisadi Faa·lqyetler ve Osmcmh Sa·noyıi·• : .. . .. .. .. .. . .. .. . . . .. . .. .. . . 77-129

Cahit :DOGAN . Atatürk ıDiyo r.J<li ................. : ............................. 13Q-1'40

Rıza MOLLOV . Y.unus ıE!"fltıe Hak·kında. Koyıtkır ........................... 141-169

Mehmet Zeki AKDAG . ıHasret (Şfıir) ................ .. ................... .. ............. 170

Nail TAN ' .

Nasrett1n Hoccr Fıkr<ılarında:n Kaynok!ona·n Atas.ozle+.i ve D_eyimter.ı:mfz . ." ...... : ... -:.~-·171-187

Haver ASLAN · · · · ·

·.Aiba-r:beycart Ştl·i'i~naeHicf·v . .' ...... : :.:: .... : .. : .. ::: ....... 188-195 Erdem YÜCEL . . .

'İzmit'te Sultorı Orhan •Gaz·i· Cami ........................ 196-205

Prof, ·Dr. Michael .KİEL Cev : . Fikret ELPE

Sart' Saltlk ve Erken Bektaşilik üzerine ~Notlar

. . \ .

Bal'kar.ıl·arda Bektaşi tari·katının müccıdelesin;in, kendine; özgü .felsefes·inin ve pratbk yönden insan hay.atı ile olan yakın-

. lığının, :büyük 'b'ir savaşın konusu olduğ-u.r.:..ı söıyleı:neye hHımem gerek var mı? .Es•ki · 1 ür.k Avmpa'sınıii_. BektaşHiği üzerine bir şey:er yazmam istendiği zaman, karnrsız;·,k ·iıçer.sinde /ka:ıclım.

Bu .k<;ma tar·i~ten .. birkaç sayifalık bir yazını.r'ı rçers.İne neyi sığ­dırmol.ıyd ım?

Doğu Bul'gaı:istan'da tar:Mootın ortaya çıkmasının ve . yaıyıl· inasının şimdi·ki kalıntıları ıhakkında ve· gene tarikatın daıha yu­kari.ya, Ba·lk.anlarm .başka tara-flarına,' Maked:anya'ya; Arnavu't­luk'a etkisi hakkında· :bJr genef.lemeyi seçmiş •bulunuyorum. Bu ince'.eriıe, önceden bilinen olayla·r ve Baİkanlar<la 17 ·sene do_­laşa.mk topladığım ye ·niteliğini tesbit f\~tiğ·im mo·lıiem~ üz~rine k~rulmuştur.

B~ktaŞ,i tarikatı için Ba.l·kanlar ·i·k·inci dereceide önem taşı­mazlar, tersine en başta gel.irler. Trakya'nın ovalarında· ve te-

.. Pelerinde Kızı·! Deli ad.ı He tanınan, Seyyid AM Sultan'ın as.ita­nesi, şimdi iç.inde bulunduğumuz Ana Teıkke'ıden hemen· sonra geMr, Burası. ıBBtktaşi- merkezler·inden ikinci derecede önemı ta~ şıyan bir topı~aktır. ı<ızıJ Delıi Tekkesi, 1501' yı lı_nda, Balrm Sul­t_an'm Şeyh merte!besine erişinceye kadar. yaşadığı ve .faaliyet .gösterdiği b.ir yerdi. Şimdf, bizim; bu yende. toplu, ·bulunan ların

· Qzerine göl·ges:; düşen k'utsa·I· mezarı da 'bur.ado1tlır. Bu er.ke.n · Bektaşilik yol.unun en· ünlü mtsyonerler:inden i-kisi, . sarı Saltık ve Seyyid Ali Sultan,, buıgün . Doğu Yunani1sta.n, Do.ğu Bul.gar-is-

. tan ve Güney f:(:omarıya 9enen yerlerde v.aaz ve'rerek, müca- ·

-- ·25 -

i\Iichael KİEL Erken Bektaşilik / 2

. . . . dele ederek, hCıyat-lannın -en verimii çağlarını haı camrşıa~d;r.

Bundan :başka 14. ve 16. yüzvı.1 arası Bal.kanlar, büyük çapta tarikatın ctüŞünce ve 'biçim bakımından yön kazandığı blr yer­di-r. Ba~kanlardo bü.yük ve en görkemM eserl'erin '.birçoğ.u, Bek-

. taşi tekkelerid.ir. Osmanlı edebiyatı ve şi-iri alanında, Balkan­·lorda. yazıkı.n:ar, Anodolu'ıdo yozılan·ıardan çok daha geniş b.!1

· yer .tutma'ktadff. Yalrnzca bu duru·i'n dikkati ·?ekmeye yeter.

. Bekto.şfük ile, Balkanların . birbfrlertyle bağlı olmalarının

·baş(.ongtcı.nı, geride, Osmanlılardan daha, önceki zamanlarda ciromok gerekir .•. Bu bağl·İlrk Avrupa'da Bektaşifiğin Sarışın De­desi «Sarı Saltık Dedeımin misyonerce gösterdiği çcrboıarla

gerçekleşmiştir. Sarı Saltı.k Dede'nin hayatı ve eserj, sayısız, efaan&lerin konusu o!muştur, bununla hirli.kte, rceri$ine, faa:i­yetlerinin ·tarihini yerli3ştire!bileceğimiz güvenilir bir çE?rçeveyi :bfz ·orada bulma•ktay~z .. ·sem Saltık Dede hak·kında onunlo· sıkı . sıkıyci, Romonya'nın Dobruco"sına T_ürk ·kolonistlerinin yerleş- · . mesf olayı .hokkında 1423 tarphinde yazı yazan, Gelibo:-u'lu Ya~ " zıctoğlu Ali, başlı_co kaynağımız olmaktadır. Bu kaynağın ge-

. çerli!·@. Paul Wittek tarafıiıda·n doğru~anmıştır. Yazıcıc.ğtı.ı'no

cjayanaral<, Selçuk prenslerinden il. · izzeWn Keykôvus'un. 1263/94 ta·rihleri orasında büyük toplufukta birlikte Bizans'a. sığındığını öğreniyoruz. Bizans İmparatoru, M:ohoel Palaeol·o­gus, Tür·k~eri, Bizans İmparatorluğu ile putperest Attın Ordu Totarlc:ınnın ülkesi arasındaki, bugünl(ü Bulgor;i~lon'ı oluşturan ·boş, sohips-iı: o+ana yerleştirdi. Sarı Saltık da bu l<olunistler orasında bul·unuyordu: Hatırlamamız gerekir ki bu okıy, günü­müz taı:ihcilerin~n· kesin kanıların.o dayanarak öğrendiğimile göre, 1295'ten ·biraz öı;ıce ölen', ünlü Hacı Bektaş'ın yaşadığı

1• zamana rastlar. 13. yüzyı l ın ortalarında, Sel·çuk Prens·i izzet- · tin, B!zans imparatoru taraf.ıırdcın ·hapsedi.lmiştir. Fakat No-­gay'ın Tatar. ordusu, onu yen·iden özgürıüğüne kavuşturmuşt~r. izzeUin, Kırım'o 'hicret etmiş ve orada Berke Hon'ın kızı He ev~ lenmiştir. Sarı Saltı.k'ın önderliğinde . Miislümon kcİorristleri · Dobruca'dı:ı· yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Ve Sarı Saltıl<'ın -ara­cılığı ·i!e. doğrudan doğruya, henüz Müsl.ümaı1 dinini kabul ·et- · memiş olan Kıpçak Türkler.inin güçlü başkanı Nogoy'ııı hima-

. ·yesi a :tıno girmişlerdir. B'u olayı, putperest Berke Han'ın · ölü­münden sonraya yerleştire!biliri.z. _ Da.bruca Tür.ki.eri, öz.sHikle 13. 'yüzyılın sonlarına doğru geı.ışmişlerdir, çünkü, Nogay,. çe-

- 26-

l\.lichael KİEL Erken Bektaşiİik / 3

virdiğ·i dolapları.o, Kuman Türklerinden bir soylu kişi olan Ge­or.gl- Terter'i, Tımcva'da Bu·lgar tahtİna çı.J<ıartmayı başarmıştır. Böylece, baş düşmanları Bulıgaristan, · ~arar.sız ·ha·le .gelmiş.tir.

: Görülüyor ki Bul·gari.stan Tatar lıimayes·i altına girmiştir. Taliıh­siz:ik eser,1 olmak, 1299'ıda Nçııgay, '!e ertesi yıl· da oğlu Çaka ölmüştür. Bunların yer-ine, her .i•k·isi de putperest olan Tokta'{ Han oğl-u Tukal Buga g€1Ç>miş, Sarı Saltık 1300 dolayJarında öl­muştür. Aynı anda ·Bul1garlar güçlenmişler ve eskiden Selçuk kolon.istl~r:ine ait olan toprnkların büyük 'bir kısmını ele geçir­mişlerdir. Güçlü .koruyuoularınclan ve büyü'k !Yaş.kanlarından yoksun, güneyde Hıristiyan:ar, kuzeyde putperest Türkler tara­fından sı·kıştırıl:an Selçuk kolonıistlerj, hicret etnıeve karar ver- ~

. mişıerdir . . Bu olay 1309 dolaylçır.ında meydana gelmiştir. D.ob­ruca'da ·kolanlar "ise Hıristiyç:ın!ığı !kabul ·etmişlerdir. :Sonraları

on:ara, «Keykôvus'un ıkovmi» .anlamına ·ge!en '«Gagauz» den-· miştir. (16. yüzyılın Osmanlı nüfus sayımı , Hsteleri. ·onlardan türeyenıerin birç0:k!ar.ının, · hôlô Arslan, Balık, Karo-göz. vb. gibi Türk adlarını taşıdı.~larmı göstermektedir.) ·

Sarı Saltık'ın yöne.timi altındo Selçuk Türklerinin zamansız kolonHeşmeferi başarıya erişemeyen yanlış bir ·tutum olmuş

gibi gorünmektedir. I?ununla birl.ikte, önemi . . çeşitı.i yönlerden küçümsenmeyecek kadar k1ot kat büyüktür. 1209'dci·Anadolu'ya te!<rar dönenlerin Bizanslılardan henuz elde edilinis olan Ber-. . . garyıa ve~ Bahkesir do·laylc:ırındaki l<arasi'ye yerı·eşrrıiş olma~arı, . gör.ün'ümlerden biri1dir . . 1323'te Yazıcı-oğlu, KarasYde her zaman yaşayan inanç ve söylentiye dayanarak, bura halkının büyük bir l<>ısmınııı, ·çeşttli zaman a.kımlarında, Pdbruca'dan gelmiş .

·oıma'.arını kaydeder. Bu yeni-Bektaş·i.!.ik düşüncelerFhi. l<ara­si'ye, Dabrtİca'dan, onla·rın getirmiş olmaları, akla ço·k. !yatkın­dır. 'Karası BeyHğinin, Çanakkale'den aşmcrk, Bizanslıla~la sü-

- rekli "savaşl·ara sürüklenmiş o:malarını da belirtmek gerekir. 1334/35'te Karasi kenti, genç Osmanlı imparatorluğu tarafın­dan alınınca, Osmanlılar ust.a askerler, ruıhani liderler eld~ et­mişlerdı:r qma, öte yandan, Blzıqnslı!arla olan ahlaşamamazlı­ğın da mirasına konmuşl:arıdır. Sadece bir varsayım g·ibi görün­se bile, Tra.kya'riın ele geçirilmesi için girişilen savaşta, Os­manlı akıncılarının · arasında bulunan, . asker ve ruıhanl (misti!k) öncülerin çok büyfrk bin sayısının, Doıbruca'dakıi eski Sarı Sal-

. tık ko!-onistler·inin tornn!arından gelmiş olmaları "büyük bir lh-

...... 27 ~

l\Uchael J{İEL Erken Bektaşiİlk / 4

tirnôl kazanmaktaöır. Gerçekten, onların Karesi'ye gelmeler·iy­le, Avrupa; topraklarına ilk Osman:lı akı.nlan araısmda, yalnızca

bir ~uşak bulunmaktadır. ,Sarı Saltık'ın eser.lerinden ba.Şka bir görünüm de, Güney

Rusya Tatarlmının Müslümanl·ığı ka'bul etmelerine yol açmış

olmasıdır. Bu olay, Doğu Avrupa tarihinde 'basta gelen bJr ' - '

önem t10şır . Fa:s'lı gezgin İbni Batuta, Dôbruca'dan geçerek, Altınordulu Özbek Han'ın sarayında·n Bizans'a g.ider.ken, geç­tiğ;i yer.lerde bu büyük Veli'nin anısının ·hôl'ô y.aşadığını kayıde-

. der. Tmiıh 133-2/33'tür. Şqyla yazıyor İibni Batuta: « ... Adı Ba~ .ba Saltık .oıan bir .kente ıgelçfik, :oradakiler, iS~ltı.k'm :bir· :tasav­vuf ·ehli olduğunu ısöylem~kle birlfh.'te, Şeriat ;Kanununa -Oykırı olaiı birtakım şeyieri :efe 1ona· :va.kıştırıyorlardı. i iBaba. ~ Saltık, Türklerin· elinde bulunan .s<m :!<ent ıid!. ıBu :kent ~fe '.Grek· ifmpara­torluğu orasında, hiç ıkimsenin :bulunmadığı, !bomboş ıçqllercfen

': .. on sekiz günlük .bir yol~t:.ılıuk etmek gerekir.» Burası, Doğu Bul­garist:an'dan başkası değildir,. az s-q.nra Osmanlılar tarafından yeni·den iskôn edHen harap böl:ge. Bu geiişmeıde erken Bek­taş11ik dervişleri başlıca rol oynqmışlardır. İ'bni Batuta'nın bu

· bildi'riısı, Sarı SaHık'tan söz a-ca·n bil·imseb ilk tariıh'i belgedir. · Sarı Saltık'ın kahramanlfktannı anlatan Hıncı 'Beıktaş'ın Yelôyet­. nôme'si, Birge ve $aıben tarafından 1400'.den örice, en· geçerli. ; bir kaynak sayıl·J'T'!asına rağmen, sonradan yapılan birta.kım

ek:emeleri. bir yana .bırakırsak, yarı-efsan~ bir eserçf.ir: ' .

Sarı Saltık'ın hayatı !hakkında daıha fazla yazrlı . kaynak bulunması g·erekir; EvMya ,Celebi, bu Velinin Balba1dağ'ınıd'a'l?i -(şimdiki Güney Romanya) görkeı:nii tekkesini anlatırken yarar-_ !andığı iki tariıhi ·eserden söz ·acıyor. En eskisi «Futuhat-ı Tpk- · tamış»'Clır. Tarihi 1380/90'da.n önce olmalı, . i.kincrsL · 1451'de ölen ünlü Muhammediye'niı:ı yazarı, Gelföo,lulu Yazıcı·oğlu Meh: med'in Risale'sldir. Altınordu Hanlarından To'ktam.ış, Rusya· ta­rihinde önemli bir yer ~utar. iO, t1382'de ,Mosko,va'yı !alıp :yakıp­yıkan bir kin:ısedir. Tapra.!{;ları yukarıda Ddbruca ·i.!e ' sınırlı idi. Sarı Saltık'ın hikôyes.ini buradan işitmiş olmalı. Tqktamış 1330/

. 40 tar·iıhleri d'olaylar.ında doğmuştur, ·böylece, Sarı Saltık'! biz­zat tanıyan kimselerle ~onuşmuş o.iması çok muhtemeldir. Fütuhat-i-Toktamış. 9rtada yoktur, bu eser, L Aıhmed':in kızı Osman! ı prensesler.inde_n Atrke Sultan'lq evlenen Koca Kenan · Paşa tamfı.ndan; Saltukname'ye. e.klenen daha baŞ'ka kaynak- ·

_.:. 28 -

l\'Iiclıaeı KiEL Erken Bektaşilik/ 5

· lorla bir:l+kte yayımlanmıştır. Kenan Paşa Bdbadağı'nın bulrn~­

duğu Öz.ü'de, ve Silistre'de vali ol-orak çalışmıştır. Yaztcmğlu. Mehmed'in ve Kenan Paşa'nın eser!eri ka'l'l:rolmuştur. Bu ·eser-

. !er, iıbni Batutanm anlattıklarıyla, EvLiya Çel·e!bi'nin anlattıkları arasında bulu~an zurnan boşulğuna bir geoiş sağfamakta·dır.

Söz konusu eserlerin son yıHarda bulünup bulunm.adıklarını b11m'i·yorum, eğer daha hôlô bulunmadılarsa 'bulunmalarını gö-

. nül nqsıl ister!... a . . . .

Sarı Saltık'ın oynamış olduğu ·rolün üçüncü görünümü cfu, Kuzeydoğu Bulgaristan ho.lkının Jbü:yük bir 'kısmının, İslôm !dl- · nini kabul etmelerini· hazırlamış olmasıdır .. Böylece, daha sori­m!arı Be.ktaşl tarikatının bu bölgede yayı.ımc-:ısıı:ıın temelJeri atıl~

mı.ştır. 1393'te Osman!<ı;ar Kuzeydoğu BlJ':!gariston'ı ve Doıbru­ca'yı aldıkları .zaman, çok sayı.da · tarikatçı ve hetered'oks· Türk­ler o o.lana göçmüşlerdir. Bu bö!1genin eski sakinlerinin çoğu · zaten Türk .i:diler. Bunların bir kİsmı Sarı Saltık kolonisUerinden ka:anlardır, 'bir kısm ıda Güney Rusya'dan gelen Türk Tatarları­dır. ·Gelen bu son kafilenin sayısını hi!miyoruz, ama böigenln Türk halkına, Ku:zey. Türklerinin ş::;vesinin izlerin.i bırakqcak ka­dar çok idiler. Anadfolu'<lan yeni gelen hetered'.oRs ve dcıho

sonraki grupların karışımı ile. oluşan dinsel ortam. .Dimeto·ka. yakınlarında Simavno k'öyünde d'Oğqn, .Simavna'lf Şe-yıh Bed­reddin'in ·öğret.ilerine iyi bir t~mel oimuştur. Simavna 1920'de Yunanistan'q ge•çmiş, ve «Arrimevounon» diye adlandırılmıştır. Aslına bakılırsa, Kuzeydoğu Bul·gçıristan'da eski. Türk halkının İslômlığa dönm$Si ·ile, bütün dinl·erin, ve bütün !nsanlann eşit . oldukl·arını söyley$n Bedre•ddln'in ölümünden sonra, izinden· giden-~en:n büyük bir kısmı ya:vqş ya.vaş Bektaşi tarikatına gir~ . m:ş'.erdir. diğer bir kısmı da değiş·meden öze!liğini korumuştur. · Sarı Saltık'ın yaşadığı Ve ç.alıştığ ı Babadağ, . Bektaşi tarikatının

etken bir merkezi olmuştur. İkisi de Güney Rusya'qa bulunan Kilia ve Akkerman'a karşı 1484'te savaşırken bu yerleri gezen Sultan Beya:z:ıt VeH'n.in m:ezarı üzerine. or.adak·i~er tarafından var.fığı hatır:anan görkemli ·bir tür!be, bir de tekke yaptırmıştır. Mezarının gerçek yeri. S~lcuk:uı~r zamanında, Seyyit Battal Gazi'nin yattığı yerin 'bulunmasına şaşılacak derecede benze­yen D'ir rüya ile bulunmuştur. Beyazıt tekkeye . yakın , bir cami, bir de Medrese yaptırmıştır: Şüphesiz amacı bu i~i heteredoks hareketi denetim altında bulundurmak kÜ. Cok yazık ki il. Be-

-29-

l\iichael KİEL E!ken Bektaşilik/ 6

yazıt'm bu ' görkemli .eserlerinin tümü, .. 18. yüzyılda .Rus sG"ıaşı . sırasında yıkılmıştır. Orayı, iki l<ez 1967 ve 1971'ıde gezdim, fa­

kat, orada, tas parçaları ile insa eailmis çok kötü bir durumda . , . . , '

yıkılmış, mütevazı, bir türbeden başka bir şey bulamadım:_ Ger-çekten bu çol< değerli tarihi anıtın .kötü durumund'Cln, 1971.'çla Bükreş'de yapıian Bizans çalışmalarının 14'. Kongresinde Ro-. · man·ya'nın etldH kişHerine söz a:çtım. Sonuç olar-ak bu, türbe 1974'de restore edildi. Bektaşi!·ik, Doğu Bul garistmı'da kuvvetli bir desteğe kavuştu. 15. ve 16. yüzyıllar boyunca, ülkede çok sayıdo büyük asitôneler vardı. «Babadağ'dan başka, ôbürleri _şunt.ardır: Varna yakınlarında Akyazılı Btiba tekkesi, Keman!or yakınında Demir Baba, .H~skova y'akınlarında \ .Ctman B<:ıha,

.Kırcalı ıycrkınlarında A!i Baba, Nova Zagara ıycııkınlarında · ·Kı­demli Baba tekkele.ri, Akyazılı (tekkesi ;·1500 .do!aylarmda ünlü Mihaloğlu ai!esinlri. maddi vcırdımları ile yapılmıŞtır. 6.v:'iyo Çe­lebi'y.e gere Kıdemli Ba•ba tekkesi bir.inci Sultan Methnıed'in

: en:ıri ile yaptırılmıştır, 1420'den bifaz öncesine raslar, burası,

Bu;·sa'daki ünlü Yeşi! .Cami'nin mimarı, Haccı ivas Paş:a tara-. · .f:ndan ycıpı.:mış olmalı, Hacı İvas Paşa o yıMarıda, Kıdemli Ba- -

ba te·k.kesinden uzak olmayan Dime·ntoko'da çaolı'şıy-0rdu. Ru­

meWnin· en 'büyük tekkeler.inden olan· bu te;kke hakkında E·vliya . : Oe:-e;bi'nin anlattıklarını ·gözden . gecirip karşı·laştıraibilsey~ik. bu . . çok önemli bir olay c:utdu. BU iş Osmanlı arşivleri malzeme:· ~ sryle, ve bildiğime göre hôlô bu~unamayan Velôyetnfıme ile ya-. pıJaıbi:irdi. Demir Ba'ba 16. yi:izyılda yaptırılıdı. OtmötJ · Baba'nın Fatrh zamanın.da yaptırı1mış olması mümkündür. · Bütün bu t~k­·keleri görmek ve incelemek fırsatını , buldum . . Akyazılı Tekkesi olduk·ça iyi durumdad.ır. Semavi EY!ce tarafındı:m bi,Limsel bir

. bicimde incelenmiştir. Kıdemli Baba bizim tarafımızdı;ın yayın­lanmıştır. Bu iki yer.de de çok or.ijinal bi.çimi olan ve içerisinde. Ba'ba'nın mezarı bulunan çok güz:e·I bir . tür'be ile çok. ge.n)ş biı: seımahônenin kalıntılarını hôlô görmekteyiz. Demir Ba6a'da bu­gün göreıbilıdiğim:iz tekke. 18. yüzyılın 2._ · yansına H.:şkindir. Ot­rrian Baıba'nın ve Ali Saba'nın tekkelerinden . yalnızca . tprbe'er ayakta kalmışlardır.

16. ve 17. yüzyı·Harda birçok tekke yaptıqlmıştır. Bunların !cerisindıe, Ratgrad. yakınlarııid'aki Yaıwa Paşa Bali tekkesi. Duraç köyü yakınlarinda Hüseyin Ba:ba, Miralm köyü yakınla­rırl'da Genç .Saba tekkeleri bulunma.ktadır. Bu üç tekke hak-·

-30- .

Miclıael KİEL ErkeII Bekt.aŞili.k j 7

. . kında ·başkaca bildiğim yoktur. 16. ve 17. yüzyılçı ait başka bir tekke de, bugün Tir.govişte diye adlandırılan Eskicuma kenti­nin bfr tepesinde bulunan, Kızane tekkıesidir. Bu tekke 1276 (~859/SO)'da .Cukurovoli Hacı Hôfız tar.atından yeniden . yaptı­rılmıştır .. Tekkeyi .anlaron uzun bi r .kitab_esi vardır, tekke yeni­qen yaptırıldiğ ı zamçmki bvcimi i!e korunmuş. bir duru~dçıdı r, hôlô iba:detçe açıktır ve çok saygı görür. Kızône köyü tamaniı

ile Bekta~idir ve T~r~'tür: · ~ . . qoğu, Bulgarista"n'da tekke yaptıranların, · bugün anladığı-

mız an!'(Jmda Bekta.şi olduklarından emin değiliz, beik1 de on­lar, Balım Su;tan'ın . _çübalarıyla . ger.çek tarikatla kaynaşan

-Bektaşilik-öncesi bir yolda v.ür-Oyorlardı. Şimdilik, bu btçimde bJr oıav.ıa karışı karşty<J .bulunduğumuz konıs.ın'dayım. Fakat emin olma!llZI için .Veliler·in Velôyetnôme'·ierini, daha iyisi ica-

. z-etnamelerini bulup . yay~mlamak g.erekir. Doğu Bulgdrista'n'da- · ki büyük tekkelerin çoğu, 'hUôfet ilişkisi ile, ya da aile bağlan ·ile birbirlerine bağlıdırlar. Otman Bapa, Doğu Bul9aristarı 'daki

tekke!erin gelişmiş koluna bağlı: bir kişi olaml<· görünm;;·kte:dir. Tür.besinin üstünde 883 (1478/79)'da öl~üğü yazılıdır, . fakat bi'.lzat -tür.be birka9 yı.ı s.onra inşa edilm!ştir: 912 (1506/07). Ot­man Baba hakkında ilk kaydı, Krssloing tarafınıcta.n yayınlanan tar~hi bir metinniteliğiiıde olan Menakib-i-Sultan Beya~ıt Han'­da görüyor-uz. Bu kayn.ağın '_tariıhi 1500'den biraz sonrasına ilfş­!kindir. Burada, 14~2'de Arnovütluk'a karşı gfr·işilen başarısız

savaşta., Kçı.;ender Derviş'.in il. Beyazıd'ı ölidürmeye l<alıkma­

sından söz açılıyor.· Sultan, bütü"İı _ şüı;ıheli dervişlerin, yani, Abdalların, Kalenderlerin v_e inançsızların temtzlenmesini em­rediyor. Bu buyruğun sonucu olarak, Ectirn·e Kadısı Mevlana lso Fakih, Otman Dede mensuplarından birçoğunu, zor.la kent­ten çıkarmış ve sonra onları astırmıştır. Diğer b ir kısmı da Ana-· ·dolu'ya sürülmüşlerdir. Otmçın Baba r:nensuplarının Sünni ol­madıkları açıktır. BU kayıt, önceden söylenenleı:-in tersine il. Beyazıt'ın, dervi·ş ve tarikatlara hiıç de büyük bir sevgisi olma­d:ğın_ı gösteriyor. Öte yandan · Fatih,' sıl< s ık dervişlerin ve ya­şantılarmın ıkarşısında- olan bir .kimseymiş ~gib i (gösterilir. ıHa l­

buki o, ,Otman tBaba'ya .çok ıdalıa fazla idostca / davranmı~tır. Sadece bir elya~ması bulunduğu bilinen, Otman Baba'nın Ve-

· ıayetnôme'·siO'e göre •. kendisi Edirne sarayında sık sık Fatih'in konuğu olmuştur. ·çalışmaları . ıı. Murat ile Fcrtfü zamanına

. ·_ 31 -

l\Ilchael KİEL ~ken .Bektaşilik/ 8

rastlar, bu dönem 15. yüzyı!ıı:ı yarısın_ı· kapsar. 17. yüzyılın ilk yarısında, yazı yazan ·Hibri Ecfünevi'ye göre, o, Akşemseddin'in · müritlerindendi. 1453'te istan'bul surları önünde Eyıyub Ansôrl'~ nin mezarın·ı bulmak mcıcizesini göstermekle ün salmış bu ev­liya 1459'da ölmüştür ve Göynük'te toprağa .verilmiştir. Orada türbesi hôlô durmaktadır. Akşemseddin Aqkam'd'aki Hacı Ba.v­ram-ı Veli'nin müridi olmuştur. H.:ıbrl Efendi, Otman Batxı ta-r.i•h·I hakkında yazı i ı hic bir şey bıilunmadığmı, onun, Akşemseddin'­in müritlerinden olması, ağızdan ağıza dolaşan bir söylentiden başka bir Şf!Y olmadığını •bel:irtmektedir. Hacı Bayrani'ın ve Ak-· .şemsedd·in'.in öğı•etiler-i, bilindiği gibi, kaynağı · Melômi ve Hu­rufi doktrini olan, Alevi-Şia düşünceleri ve Şeyh ')3edreddin'in· düşünce:erinin karışımı re ol·uşmuştur. Bunlar Otma.n Bciba'yQ hi·C de yabancı · olmayan düşüncelerdir. ·

Otman Baba .Varnc:ılı A~yazılı'nın ho.cası idi. Akyazılı, Sa-' :. binger tarafından derlenen, bölıgenin geleneksel ipanclanna

göre. Demir Baıba'nın ba'basrydı. Güneydoğu Bu.!1g~rlstan'ın ikinqi büyük Bektaşi tekkesi, Ali Ba'ba, doğrudan- doğruya Ot­man Baba'ya dayanmaktadır. Böylece Doğu Bulgar.istan'ın- çok

· ünlü beş büyük Bektaşi merkezterind~n. dördünü anlatmış · oı·~ , duk. Sarı Saltık'ın calışmatan ite doğrudan doğruya bir • bağ­lantı şimıfüik kurulamamıştır, «Sarışın dervişin>> meydana koy-.

; duğu eser. sadece zemini hazırtamrş görünumündedir.

Söz konusu ettiğimiz tekkeler, Ba!:kan Savaşında, Gazi'nin komutanları ve Mihaloğ!u, Ma_lkoçoğ~u ve· Üsküp~ü Yahya _Pçı­şazadeler· gibi eski Osmanl~lardan soylu aileler ile sıkı bağ·lan­tı kurmuşlardı . Bektaşi torikatı, ~umeli'de, etkili büyük a·ile.ler­den dördQncüsü olan Turıhanoğ·lu tarafından korunmu_ştur. Fq­kat bu i ~işkinin sürmemesi başka nedenlere. dayanmaktadır.

6vHya Celebi Akyazılı tekkesini, Miıhaloğ~u'nun yaptırdığını "ya-. zıyor. Bu doğru olaıbilir, ·ama in'ce!enmesi gerekir. Bununla bir­

H.kte, Akyaztlı'n'ln inşası ile, Seyyid Battal'ın büyük asi'tônesi­n.in bu .ai!e tarafından yen~den yaptırılmış olması aynı zamana r~stlar, bu çalışmaları anlatan kitabeler korunmuştur. Malkoç,. oğlu Seyyid Gaz.i yakınlarında Süccacettin de çal·ışıyordu .. Biz · orada onun yaptığı ·işleri anlatan kitc;ıibeleri ... gördük. Edirneı·i

Hibri Efen~i, Otman Bdba'nın tekkesini, Malkoc:oğlu'nun . yop­tırdığını yazıyor. Daha sonraki tekkeler hakkında ayrıntılı acı~-

:- 32 -

Michael· KİEL Erken Bekta.şiJilC / 9

lamast i~e 8v.liya Çelebi, Otmon ·Baba tekkesinde, ıı. Beyazıt tamfındon, geniş bir bina yaptırıl~ığını ve Üsüplü Mehmet Paşazade'nin de aynı tekke i~in bir $(1/az ·evi» y~ptırdığını ar:ıla­tıyor. il. Beyazıt'ın çabalarını bilemeyiz, ama · Msıhmet BeY'in yçıpıtlarının kitabelerini .buirnuş olmakla. cok talihliyiz. Bu -k.!ta­beler kırık dökük olmakla birlikte hôlô ol<unabiliyorlardı. Ora­da Me'hımet Bey'in adı ve tarihi de: öümünden üc. yı.I sonra . ~

. 1553 olarak yazılı idi. Evl.iya· Çe!eoi, Otman BO'b.a'nın kitabele-rini, -bize, tarrhi değerden · yoksun, çarpık bir b~cimde yonsıt­rnaktaıdır. Osmaniı sınırlarının ünlü komutanı, Belgrad ve Bu­dapeşte Valisi, Güney Yunanistan'daki Moct.o'nun. ve Şlavon­

ya'nın zengin to.pra!<larının fati'hi Mehmet B::..ıy- Qsküp'ün en güzel camti olan Yahyapoşa Camii'nin avlusuna gömülrryüştür. Mehmet Bey, 1543/48. yılları. arasında 81,Edapeşte val·isi iken. önemli bir tekke o.lan Gül Ba'ba tekkesini yaptırmıŞtır, bu t~k-

kenin .türbesi h{Hô durur 've büyül< 'bir say9ınlık taşımaktadı r. Gülbaba te.kkesi, Avrupa'da '. Bektaşiliğin ıen !kuzeyba;asınd.'aki ~a!esi otn:ıuştur._ Doğu Bulgaristan'daki ltemeı ıBc.Maşillğin ge­llşmesi, Macaristcın'da .birim e ıekkenin!yC!pılmcrsiyle bitmiş t1e­ğildir. Makedonya.'ya da sıçramıştı r. Evl~ya Çeısroi'niıı Se\fya-

tcatnômesl'nde, bugün Yunan Makedonya'ısını...N.a ka~an Bueak' -tak! Meml Suftan tekkesi kurucusun.un, Demir Ba'ba"n.ın mürit­lerinden old.u.ğu kaydedilmek1!edir. · Demir Ba:Oa'nın ne zaman yaşadığını tam oiarak bilmiyoruz. fakat Ev:iya· Celeıbi. yaklaşık bir. tarJth bulmamıza yarayacak bilgiyi vermektedir. E.v[iya Çele- . bi, Arıs·lan Paşa'nın babasi ol·an Yannina Beyi.. Zülfi·kôr Bey'in'.

J::pirus"to Memi Sultan için bi~ tekke .yaptırdığını yazmaktadır. Arslan Paşa 1619'da ölm.üştür .. Baba·sı Zülfikar, Bucak tekke-: sinin ygptırıldığı zamar:ıda 16. y.üzyılın ikinci yarısın9a yaşamış olmalı. Eğer Demir Bcrba, Memi Sultan'ın '.bc0bası ise, · ondan dÖ·ha yaşlı o.iması ger_ekir, böylece onu11 16. yüzyıİın qrtaların­da ça'ba .gö.stermiŞ . oldl:fğ:U ~eMrm~ktedir. !ylakedonya. ~ekkesi iki filiz vermiştir: Cuma ile. Bpnçe tekkeleri. · Cuma tekkıesin,in

Hl<. ruıllani rei.si Piri Sultan'dır. Bu .veli, Arna0vutiuk'un _üıç öncü

mrsyoner!erinden. bir·i olarak tanınmaktadır. Öbur ikisi. ~se, KeşriyeH (.J<ast:orya) Kasım Ba1ba ve K·onitsolı Hüseyin' Ba~a'dır .

, Bektaşiliğin Epirus··a ve Arndvutluk'.a. Bucak .ve ~uma yolu he. Yanya'nın Oymak·beyi büyük Arslan · Paşa'nın himayesi altında

: girmiş · olması akla yakındır .Öncü misyonerlerden . Hüseyin

- 33 ' :.._ F.: S

~Hcbuel KİEL !.:rken 8elc1aşlllk 1 10

Baba ie yon yana yatan Turabi Baba'nın mezarının bugün hö:<l var olduğunu belirtmekte yorar vardır. Turabi burada Ho­cı Bektaş tekkesinin reisi ve tarikatın şeylll idi. Bu olayı, 1849 ve 1869 tarihleri arasına yerıeştırsofl-lriz. 1826 (1869/70)'don sonro Koniiso'da okul yaptırdığı yılda ölmü~ür. Adını ve tarini­ni yazan bir kllobe eliml·zde bulunmaktadır. Turabi Baba sade­ce ruhani ·bir önder olmayıp ,aynı zamonda ünlü bir şairdir de. Gilnümilzde, bölge bölge ayrılmış olon Bolkonlarda konitse'­nın Hacı Bektaş'tan çok uzak görünmesine karşın. o zornonlar burası ile boş merkez orasında sıkı bir bağlantı vardı, bu, Hacı Bekıaş tarafındon kurulan tar.ikatın ne kadar birleştirici bir yapı taşıdı~ının delllldir.

Arnavut:uk'ta tarikalın yayılması Son Saltık'ın eseriyle. dona doğrusu. hakkında söylenen öykünün etkisi He koloylo­mıştır. Onun elsenevi kcmromonlıkları o~ıııdan oğııa dolaşıyor. hattd Arnavutluk'un so rp doğiarıno kadar yoyılıv""-'"· Evlrya'­nın m&ıorı -orada Krujaj'do bulundu. ve zamonla orası. deniz­:eroşırı Venedik topraklorının manevi fethln4 hedef tutan Arna­vut Bek<aşiliğinin gitelenme noktası oldu. Sarı Soltık'ı bilyOk Slav misyoneri Aziz Naum·ıa karıştıranlar saygınlık kazandılar. göze g.lrdiler. 18. yüzyıl boyunca, özellikle 19. yüzyilın ııo.la­r;ııda Arnavutluk toprakları, Bektaşi tekkelerl die ldoldu. iBun­lardan çoğu ikinci Dünya Savaşından sonra ,uzun :zaman IJba-detı: ·oç ık kaldılar. ·

Çağ ve insan. Balkanlarda, tarikatın barışsever eserine karşı acımasız bir bi'Cimde calışıyordu . Yukarıda söylediı'limiz

grbi, 11. Mahmut zamanında bütün tekkeler Bulgaristan'da ol­ler ö:dürüldü!er v~y.:ı dağıtıidılar. '1832 yılında •Das Ausland•

. gazı;ıes indc·. Dem·r Baba ıekkesi hakkında örnek olarak ver­mek istedl~lm şu habere rastlıyoruz : «1826 do Yeniçeri Ocağı kaldırıldığı zcrr.an. Sultan, ünlü Türk mabedi Teke Baba'nın tekkesini yıktırmış. dervişler öldürülmüşler. doğıtılmışlar. mal­lan do ya~ma ed ilmiş. Tekkede Bekt'Oşi olarak tanınan derviş­ler bu:unmoktaydt.» Söz konusu ettiğimiz yer lerin cağun<la

' t:irbelerd·en ayrı bütün binolar yıktırılmışlardı. GenelHkle tek1<e binoları 19. yüzyıl boyunca. basit. mütevazi bir biçimde yenı­den inşa edildiler. Bunlar tahtadon yopılmışlardı. 16. yüzyıl yo­pıicnnrn görkeminden cak uzoktılor. Onları 1826'dan önceki eski gtrünüşlerinden, ancak. Eviiyo Çelebi'nin anlattıklorını o-

-34-

koduğumuz ya da Seyyld Battel lle Süccoceddln gibi 16. yüz· yıldan kalma korunmuş yapılarıo ka rşılaŞtırdıl)ımız zaman · bir fikir eôfnrebillriZ. Otman Baba'nın, Kıdemli Baba'nın ve AJ<ya· zılı'nın asit<lneleri, mutlu bir olay olarak yerinde kalan Eskişe­hir yakıma'rındakl binalardan şüphesiz daha geniş, daha gör­kemH. ~dller. 19. yüzyılın atışop tekke!erl, 1912/13'de Bolkon Sovafında yıkılmışlardır. Birkoc yıl sonra. 1923'de lausanne (Lozan) Antiaşması lle, Grek Makedonya'sındaki /ve Eptrua'ta­ki tüm MiiSiümonların ·ıAnodolu'ya 'ı:ıktarıldtklon ııomon, orada li\llunon ·tekkelerin hepsi. yıktırılmıŞtır. tBUCc<Jk, Cuma 'll& Bahçe tekkelerinden bir taş bile ortokdtmamıştır . . Cı;mc tekkesinln. bilgisiz köylühir teralındon sadece sekiZ yıl önce yıkJ.Idığını. 1972'd& orayı ge.zdlğim zaman söylediler. Arnavutluk'taki tek· kelerln hepsi, 1967 Amııvut kültür ld&vrlminden .sonra Jkapatıl­mıŞtll'_. Onlar bölgedeki tOm dinl çohşmcıor.'o birlikte · koPatıl·· mışlardır.' Görebildiğimiz tekkeler, ya depo ya· do ·ıııvuk clftll!)l olarcık kullanıltyotdu. Bulgorlston'da hölö cak ;soıy<da !Bektaşi &ulunmalrtcidıi'; fakcit' .oranın .sıyasal yapısı 1neôeni ile, ·bu Bek­~llerln· tnanclarırM gizli olarak ıvertne ,getlrdlkleriill 1söyledH8r. Tarikat sadece YugosiO'IIyo'da kolnNştı'r ve ıoldll'~ca büylll< · .tıır i:>zgilrlilk IQerslnd'e .yoı;amoktodır.

&ızı Balkan ülkeleri, dadıo iyi bir oosyal hcryat bakımından islômıo yepıcı etkisini kabul etmeseler bile, toprakları kolon!· leştlrecek, yeniden imar ederek Bektaşi tarikatının sosyal et­kisinin cok ıbüyük önem kazandıOı ycdsınamaz. Bolkan ülkele­ri icin. Bektaşi tarikatı, Hıristiyanlık ve Müslümarılık arasında bir köprü görevini görmüştür ve kadına da, oradaeşitlik içer­sinde katkıda bulunmdk imkanını kazandırmıştır. Tarikotın. inancı ne olursa olsun tüm yaıculcra, ge:ı:ginlere konukseverlik etmesini, a~cra yiyecek vermesini ne kader övsek azdır. Bek· taşi tekkelerinde. aşhonenin ve konuk odalarının, bina yapılır­ken en geniş tutulmuş yerlerden olduğu özellik taşımaktadır. Tarikatı, insan yaşamıarına olanyakınlığı en etkileyici mimari tarzı ile maddeteştlrilmiştlr. Işte bundan daleyıdır ki, yalııızca dini Işlevi olan yapılara dokunmayarak, yukarıdaki özelliği ta· şıyan diQer ~ütün yapıların 1826'da yıktırılmış olmoları gercek­ten ürucüdür. Bu da tarJkotın yapısında toşıdıljı anlamın bilin­memesiriden ileri gelmi~lr. Seyyld Gazi ve Süccaceddin gibi korunmuş yapılar, tarikatın bOyilk sosyal etkisini göstermek·

~35-

i\Iicira!<!l . KİEL Erken Bektaı/ilik ı 12

tedirler. Fakat. Balkanlarda -buna benzer binaların hiç bfr~ ko- · runmamıştır.

Yukarıda, Bel<toşili1< y0luna girmiş olan Osman~ı İmpara­torluğunun önde gelen. o.Heleri tarafınd.an korunmuş olan tari­katın, Güneydoğu Avrupa'ya nasıl yayıklığJrn göstermeye çalış~ tım. Tarikatın ·barrşcı bir bicimde oynadığı~ dinsel, sosyal· ve kmtüre1 ro:den: resmi Scıray torihçilerJr.in ve onlardan esinle-

. nenterin kitap:arında söz · cıcılmaz. Onlar . yalnızca Osmanlı ha-ı . . nedoomın büyük görkeminden söz ederler. Bundan ctola:y ı ta-rikatın geliş·me tar-ihini ayrımılı bir bicimde izlemek zor:{jur. Bazı ·şey.h.:erin, ozizler~n wrl·ığı bnlnen «Velôyetnôme'leri, tekk-e­lerfo Vakıfoöme:erı. Osman~ ı arşivlerindeki· belgeler. yoymlona­cak olurs.a. ancak o zaman bu oluşumu, gelişmeyi .:doha doğru olarak izieyebilir:iz. Bosna'<l.a, Hamzeviye'ye ·alt Osmanlı be~ge­lsrinln bugünlerde yayınlanmış olması. arş~vlerin sunduğu bel-

. ge.nin ne kadai( değerli olduğunu göstermektedir. Bu. ben-im ka­nıma . göre, yerine getirilen ödev~erin en önemlis.i olarpk. kala­caktır, ·öyle bir ödev ki orada bu topluluğun düStları, bağlılık­İarını· ve ördükle·r1 dostluk ağını genişl·etere!<, başta ~elecekıler ve e:ııur da onlcrı n c-lccoktır.

''

. ' .

- 36-