KaradenizAraştırmaları•Bahar2012•Sayı33•117‐138

TÜRKDESTANLARINDAKİAİLEALGISIÜZERİNEBİRDEĞERLENDİRMEHalilİbrahimŞahin*

ÖzetTürk destanlarında kahramanlar, çoğunlukla aile bireylerini ko‐

rumakveyayenibirailekurabilmekiçinmücadeleederler.Bubakım‐danaile,destanlariçinoldukçaönemlibirkurumdur.Bumakale,birey‐aileveaile‐toplumilişkileribağlamındaTürkdestanlarındakiailealgısıüzerinebazı tespit vedeğerlendirmeler içermektedir. Türkdestanla‐rındakisosyalhayatvebuhayattaaileninyeri,aileninkuruluşaşama‐ları,kahramanınailesi içinverdiğimücadeleler,ailebireylerininözel‐likleriveailebireyleriarasındakiilişkilermakaleninodaklandığıtemelkonular arasındadır. Yapılan incelemenin neticesinde Türk destanla‐rındasağlambiraileyapısınınyeraldığı,destankahramanlarıhayatlarıboyuncabuyapıyıkurmakvemuhafazaetmekiçinmücadeleverdiklerive destanlardaki güçlü sosyal yapının temelinde töreye dayalı olaraktesisedilmişaileanlayışınınbulunduğusonucunavarılmıştır.

AnahtarKelimeler:Destan,sosyalhayat,aile,toplum.AbstractHeroesgenerally fight inorder toprotect familymembersores‐

tablishanewfamilyinTurkishepics.Inthisregardfamilyisaveryim‐portant institution for the epics. This article includes some detectionandevaluationsaboutfamilyperceptionofTurkishepics,incontextofindividual‐familyandfamilycommunityrelations.Thisarticlefocusonsocial life inTurkishepicsand family'splace in this life, stagesof thefamilyenterprise,hero'sstrugglesforthefamily,characteristicsoffam‐ilymembersandrelationshipbetweenfamilymembers.Asaresultofinvestigationhavebeenconcludedthat there isastrong familystruc‐tureinTurkishepics,throughouttheirlifeepicheroesfighttoestablishandmaintainthisstructureandastrongfoundationofsocialstructureisbasedonfamilywhichithasbeenestablishedonthebasisof"Tore",inTurkishepics.

KeyWords:Epic,sociallife,family,community.

* Yrd.Doç.Dr.,BalıkesirÜniversitesi Fen‐Edebiyat FakültesiTürkDili veEdebiyatıBölümüBALIKESİR.hsahin@balikesir.edu.tr.

HalilİbrahimŞahin

118

GİRİŞKahramanındoğumu,gençliğiveakınlarıetrafındagelişenolaylarıanlatandestanların,geleneğincanlıolduğudönemlerdebireğlenceunsuruolmanınötesinde toplumun tarih bilincini geliştiren ve bireylerin topluma aidiyetduygularını pekiştiren bir işleve sahip olduğunu söylemek mümkündür.Toplumun “öteki”sini tarif eden, ona karşı verilen mücadelenin öneminivurgulayan,bumücadeledeenbüyükgörevingençkahramanlaradüştüğümesajını vererek topluma yeni katılmaya hazırlanan gençler için idealleroluşturan destanlarda sosyal ve kültürel yapıyla ilgili önemli bilgiler debulunmaktadır. Esasındadestancı, dinleyicilerinenasıl bir toplumdayaşa‐dıklarını, bu toplumundeğeryargılarını, kutsallarını, doğayabakış açısını,evrenalgısını,kısacasıbirfelsefesunmaktadır.BaşkabirifadeyleTürkdes‐tanlarınıdinleyenveyaokuyanbirkişi,butoplumunneyeinandığını,neler‐den korktuğunu veya çekindiğini, nasıl beslendiğini ve eğlendiğini, toplu‐munhangigruplardanvenasıloluştuğunu,yasalarını,cezalarını,gelenekseluygulamalarını kısacası Türklerin hayatını bulur. Bu yönüyle destanlar,günümüzdedeTürklerintoplumyapısını,psikolojisini, felsefesini, tarihini,coğrafyasını,folklorunuvb.incelemekisteyenleriçintemelbaşvurukaynağıdurumundadır.

Aile kurumunun destanlardaki konumunu belirlemeyi hedefleyen buçalışmayadadestanlar,çokçeşitlivezenginbilgilersunmaktadır.Birey‐aileveaile‐toplumilişkilerinisomutörneklerleanlatanTürkdestanları,aileninyapısını,kuruluşaşamalarını,aileüyeleriningörevvesorumluluklarını,aileiçiilişkileriveailenintoplumiçindeğerinibütünayrıntılarıylaanlatmakta‐dır.Destanlardakahramandanöncekarşımızaailekurumuçıkar.Dahades‐tankahramanıortayaçıkmadananlatı,onunailesinintanıtılmasıylabaşlar.Kahramanın ailesi tanıtılır, çocuksuz bir ailenin çocuk sahibi olmak içinverdiği çaba, çocuk doğunca ailenin sevinci ve doğumun büyük bir toylakutlanmasıanlatılır.Destankahramanıgençlikçağınagelipakınaçıkacağı,diğerbirdeyişlemücadeleiçinevinden,yurdundanayrılacağızamangeldi‐ğinde ilkönceailesiylevedalaşır.Akındönüşü iseonunyolunuyineailesigözler, bu yüzden kahraman, dönüş yolundaki ilk uğrak yeri olarak evinitercih eder. Genellikle bir ailenin tek çocuğu olan destan kahramanı çokgeçmedenkendinebirailekurarvebukezdeobabalıkyapmayahazırlanır.Bu haliyle destanlar, ailenin gerekliliğine, bütünlüğüne, sürekliliğine, ko‐runmasına, kısacası sağlam bir toplum için sağlıklı bir ailenin lüzumunaişaretederler.

Türk destanlarında aile algısını, ailenin kuruluş aşamalarını, aile bi‐reylerinive ilişkilerini tahliletmeyiamaçlayanbuçalışmanınbirincibölü‐münde, “Türk destanlarında sosyal hayat nasıl tasvir edilir ve bu hayattaaile ne anlama gelir?” sorusuna cevap aranmaktadır. İkinci bölümde isedestanlarda ailenin hangi aşamalar takip edilerek ve nasıl kurulduğu de‐ğerlendirilirkenüçüncübölümde iseailebireylerindenbahisaçılmaktadır.

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

119

Babanın,anneninveçocuklarınkimlikleriüzerinetespitvedeğerlendirme‐lerin yapıldığı üçüncübölümdeaileüyeleri arasındaki ilişkilerde irdelen‐miştir. İlk olarakdestan kahramanlarının yaşamları boyunca tesis etmeyeuğraştıklarısosyalhayata,başkabir ifadeyleidealdünyayavebudünyadaaileninkonumunayakındanbakalım.

TÜRKDESTANLARINDASOSYALHAYATVEAİLETürk destanlarında avcılık veya hayvancılıkla uğraşan, sosyal gruplar açı‐sındanzengin, toplum içi ilişkileri gelişmişhareketlibir toplumkarşımızaçıkar.Destanlardaatıeğitmiş,boylarhalindeyaşamayabaşlamış,akrabalıkilişkilerini tesis etmiş; barınma, yeme içme, eğlenme ve eğitimde kültüreldeğerler oluşturmuş toplumla ilgili ilk bilgiler aile üzerinden verilir. Des‐tancı, özellikle güney Sibirya Türk destancıları, destana dünyanın yaratıl‐ması, yeryüzünün oluşması ve şekillenmesiyle başlarlar. Dağlar, tepeler,denizler, ırmaklar, bitki örtüsü ve hayvanların oluşumundan sonra insan‐lardan,özellikledesosyalbirgruphalinegelmişinsanlardanbahsedilir.Busosyal grup, çoğunlukla bir ailedir.HakaslarınAltınArığ destanı da böylebirgirişesahiptir:

“Yeryüzü oluşmaktadır./Madenler ortaya çıkmakta‐dır,/Yerinyükseğiakzirveler,/Oluşmaktadır./Genişyatağındacoşkun akan sular,/Ak vadilere yayılarak akıp,/Altmış yetmişkola ayrılmaktadır./Engin kırlar yeşermiş,/Derin göller oluş‐muş,/Derin göllerin dibinde/Büyülü balıklar yetişmekte‐dir./Ağaç, taşlar oluşmakta,/Genç ağaçlar, sallanıp durmak‐tadır./Gençağaçlardasincaplaroynamaktadır./Kanatlıkuşlaruçmaktadır./Yeryüzünün zirvesi Altay dağı yükseliyor./Altaydağınıneteğinde/Uçsuzbucaksızakdeniz suyu,/Oradaçağla‐yarak akmaktadır./Ak deniz suyunun aktığı yerde/Ak çiçekliak vadiler;/Ak çiçekli ak vadilerde/Aygırlı yılkı‐ları/Yayılmaktadır./Yeşilçiçekliyeşilvadilerde/Boğalıineksü‐rüsü/Yayılmaktadır. /Akdeniz suyununkıyısında,/Halk yerle‐şip,yurttutmaktadır.”(Özkan1997:37).

Butasvirdensonraanlatıdahaözele,biraileninyapısınaveyaşamtar‐zınaindirilir.Tabiatnekadarmükemmelbirhaldevedüzeniçindeysetop‐lumda, özellikle de ailede aynı şekilde huzur ve düzen aranır. Bu yüzdenTürkdestanlarıçoğunluklaçocuksuzluklabaşlarvebueksikliğingiderilme‐siyledevameder.Çocuk,aileninhuzuru,mutluğuvebütünlüğüiçinoldukçaönemlidir.Türkdestanlarındaçocuksuzlukmutlakagiderilmesigerekenbireksikliktir. Başka bir ifadeyle Türk destanları, çocuksuzluktan muzdaripyaşlıannebabanınsıkıntısınıanlatarakbaşlar.Biyolojikolarakçocuksahibiolmayaşınıgeçirmişçiftler,olağanüstüyollardançocuksahibiolmayaçalı‐şırlar. Manas Destanı’nda Cakıp Han, on dört yıllık evli olmasına rağmençocuğuolmadığındanyakınmaktadır(Yıldız1995:537).

HalilİbrahimŞahin

120

TürkdestangeleneğininbaşyapıtlarındanDedeKorkutKitabı’ndaço‐cuksuzluğunbirproblemolarakalgılandığınıvebudurumunortadankaldı‐rılması için çeşitli yollara başvurulduğunu görürüz.DirseHanOğluBoğaçHan Boyu, Oğuz toplumunun çocuğa, dolayısıyla aile bütünlüğüne verdiğideğeri yansıtması açısından oldukça kıymetli bir anlatıdır. Toplumun enüstünü temsil eden hanlar hanı Bayındır Han, devletin zirvesinde çocuk‐suzluğu lanetlenme olarak değerlendirir ve toyda beyleri sahip olduklarıçocuklaragöresınıflandırır.BuboydaanlatılanlaragöreBayındırHan,yıldabirkezbüyükbirtoydüzenleyipiçvedışOğuzbeylerinibirarayagetirmek‐tedir.Normalşartlardabeyler,hünerlerineveerdemlerinegöretoydayer‐lerinialırlarkenbukezBayındırHan,oğluolanınakotağa,kızıolanınkızılotağa,çocuğuolmayanınisekaraotağaoturacağınısöyler.DirseHan,toyagelipkendinikaraotağdabuluncabununnormalbirdurumolmadığını“Ba‐yındırHan benümne eksikligüm gördi, kılıcumdan‐mı gördi, suframdan‐mıgördi,bendenalçakkişileriağotağakızılotağakondurdı”diyerekbellieder(Ergin1997:78‐79).KamPüreiseBayındırHan’ınsohbetindediğerbeyle‐rin oğullarını gördüğünde ağlamaya başlar. Beyler, Kam Püre’nin nedenağladığınısorduklarındaçocuğu,dahadoğrusubiroğluolmadığı içinağla‐dığıortayaçıkar.OğuzbeyleriKamPüreiçinelaçıpduaederlervebusa‐yedeKamPürebiroğulsahibiolur(Ergin1997:211‐213).

TıvaTürklerinindestanıAlday‐Buuçu’dakahramanüçyüzyaşındadırveçocuksuzluktanmuzdariptir.Çocuksuzluğugidermek içinHüürtüñ‐Kızıltayganıngüneyyamacındakibirmağaradabulunanlamayadilektebulunur.Alday‐Buuçu’nundileğinigeriçevirmeyenlama,kahramanabirilaçvererekbunueşineüçgeceiçirmesiniöğütler.LamanınsöyledikleriniyapanAlday‐Buuçu,biroğulsahibiolur(Ergunvd.2004:211‐213).

Türkmen destanlarında çocuksuzluğun önemli bir eksiklik olarak gö‐rüldüğüdestanlarınbaşındaTulumHocadestanıgelir.TulumHoca,Gonratyurdunun hanı Toktamış’ın veziridir, ancak onun bir eksiği vardır. O daçocuğunun olmamasıdır. Çocuğu olmayanın uğursuz ve bereketsiz oldu‐ğunu söyleyen Toktamış Han, Tulum Hoca’yı yurttan kovar. Tulum Hoca,malınımülkünüfakirefukarayadağıtarakeşiylebirlikteyurdundanayrılıpçöllere çıkar, çölde aç susuzdolaşır,HakimAta’nınmezarını ziyaret eder,çaresiz halde çölde dolaşırken bir çınar ağacına rast gelir. Bu ağaçta birsimurgyuvası,yuvanıniçindedeyenidoğmuşbirbebekvardır.TulumHo‐ca,buçocuğuevlatedinerekçocuksuzluğunugiderir(Şahin2011:319).

ÖzbekTürklerininAlpamışdestanıdaBayböriileBaysarı’nınçocuksuzoldukları için toyda karşılaştıkları kötümuameleyle başlar. Kongırat yur‐dundayaşayanbeyler,birsünnettoyunakatılırlar,ancakkimsegelipbeyle‐rin atının dizginini tutmaz, onları karşılamaz. Kendileri atlarını bağlayıpkalabalığagelirler,ancakkimsealtlarınaminderkoymaz,konuklardanartakalanyemeklerönlerinegetirilir.Budurumaşaşıranbeyler “BizleronaltısoyKongırat’ınzenginiveşahıolsak,bizlergelinceatımızıtutardınız,gönlü‐

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

121

müzühoş tutardınız,altımızaminderkoyardınız,budefabizdennekötülükgördünüz ki,biziböylehürmetsiz karşıladınız?” diye sorarlar. Kalabalıktanbirisi, yapılanbumuameleye sebepolarakbeylerin çocuk sahibi olmama‐sınıgösterirveonlarakarşıtahkiredicibirüslupkullanır.Buolaydansonrabeyler,Hz.Ali’ninmezarınıarayıpbulurlarveburadakırkgüngeceleyerekçocukisterler,ancakhemenisteklerinekavuşamazlar.İkincikırkgündeheriki beyde çocuklamüjdelenirler (Yoldaşoğlu2000:25‐27).Türkmendes‐tanlarında da örneğine rastladığımız tahkir ve yaptırım sonucunda çocukiçinhareketegeçmedurumu,Alpamışdestanındadayeralır.Destandahal‐kın, beylere yaptırım uygulaması, onların çocuk sahibi olmasında itici birgüçişlevigörmüştür.

Destanlardaki çocuksuzlukmotifi, toplumun çocuğa, soyun devamınave ailenin bütünlüğüne verdiği önemi gösterdiği gibi bu konudaki yaptı‐rımlarınıdayansıtmaktadır.Çocuksuzolankişi,beyveyahanolsadahitop‐lumun tavrında bir değişmenin olmadığını, onlara da aynı şekilde diğerinsanlargibiyaptırımuygulandığınıgörüyoruz.Ayrıcaçocuksuzluğunkonuedildiğibusahnelerdeçocuksuzluğaçarearamayollarıdayeralmaktadır.Tıbbibirtakımönlemleryeralsadadestanlardaçocuksuzluğu,evliya,dervişgibiolağanüstügüçlerortadankaldırmaktadır.Türklerdekiatalarkültününbir devamı olarak nitelendirilebilecek kutsal şahıslarınmezarlarından ço‐cukdileme,destanlardayaygınsahnelerarasındadır.

Türkdestanlarındakahramanlarınönemlivazifelerindenbirisiaileninbütünlüğünü ve huzurunu korumaktır. Bazı destanlarda kahramanı hare‐ketegeçirenasılunsur,aileninyağmalanmasıveyaailebireylerindenher‐hangi birinin düşman eline geçmesidir. Destan kahramanı, yurdunu yağ‐malayarak eşini veya çocuklarını esir alan düşmana karşımücadele verir.Konuyla ilgili örneklerin başında Dede Korkut Kitabı’nda yer alan SalurKazan’ın evinin yağmalanmasını ve Salur Kazan’ın tutsak olan annesini,eşiniveoğlunukurtarmasınıanlatanboygelmektedir.SalurKazan,evininyağmalanıp annesinin, eşinin ve oğlunun tutsak alındığını öğrendiğindeparçalanmışailesiniyenidenbirarayagetirmekiçinuğraşverir.Oğuzbey‐lerinindeyardımıyladüşmanımağlupedenKazan,ailesini,malınımülkünükurtarıpyineyurdundaevinitesiseder(Ergin1997:115).

Güney Sibirya Türk destanlarında da sık sık kahramanların yurtları,dolayısıylaaileleriyağmalanır, eşlerivemalları ganimetolarakuzakülke‐leregötürülür.Kahramanınyurdunuyağmalayıpailesinibölenler,düşmanhanlar,olağanüstüvarlıklar(devler,tepegözvb.)veyamitolojikvarlıklardır.Destankahramanıiseyağmalanarakalınaneşinivemallarınıgerigetirmekiçin harekete geçer. Yağmayı gerçekleştiren kişi veya yaratıklarla savaşankahraman, onlara galip gelmeyi başararak hem ailesini hem de mallarınıgerialıpyurdunadöner(Ergunvd.2004:179‐180).Örnekleriniçoğaltma‐nınmümkünolduğuaileninyağmalanarakbazıaileüyelerinin tutsakedil‐mesivekahramanınmücadeleyoluyladağılanailesinitekrarbirarayage‐

HalilİbrahimŞahin

122

tirmesidurumu,Türkdestanlarındaaileyeverilendeğerivedestankahra‐manlarının ideallerini yansıtmaktadır. Destan kahramanları için ideal vemutluhayatınbütünvesağlıklıbirailedengeçtiğinipekçokdestandagöre‐biliyoruz.Buörneklereyakındanbakalım.

VahşibirhayvanıyenerekalplığınıgösterenvedahasonraevlenerekçocuksahibiolanOğuzKağan,dünyanındörtbiryanınaakınlardüzenleyipdünya hâkimiyeti kurduğunda hemen yanında oğulları, yani ailesi vardır.Diğer bir ifadeyle akınlarını tamamlayan Oğuz, oğullarıyla bir araya gelipülkesini onlar arasında taksim eder ve ailesiyle birlikte yaşamaya başlar(Ergin1988:24‐25).Diğerdestankahramanları içinolduğugibiOğuz içindenormalvehuzurlubirhayatınyolubiraradabulunanailedengeçmekte‐dir.Hattadestankahramanlarınınyurduna,ailesinedönüşüçoğunluklabirtoylakutlanır.BaştaOğuzKağanDestanıolmaküzereTürkdestancılıkge‐leneğindeakındönüşlerindekahramaniçintoydüzenlenir(Duymaz2005:37‐60).

ÖzellikleTıvaTürklerinindestanlarındahuzurluyaşamlailgilitasvirlerdaha belirgindir. Alday‐Buuçu’nun son kısmında kahraman, düşmanlarınıyokettiktensonrakötüruhlarıngiremeyeceğidemirsurlar,şimşeğindele‐meyeceği, alttan şeytanın gelemeyeceği demir döşek, yorgan ve tavan ya‐parlar.Buşekildemutlumesutyaşamayabaşlarlar(Ergunvd.2004:288).Aldın‐Çaagay’da ise“İşteböyleAldın‐Çaagay/Çolukçocuğunudoğurtup/Uluyurdunukurup/Yuvamalınıbakıp/Oyunaoyunkatıpyaşayıp/Gönlünceyaşa‐yıp/Gidivermiş(Ergun vd. 2004: 547), diğer bir Tıva destanı “Ulu yurdunu,devletinikurup,/Oyurdubarışa,refahakavuşturup,/Yaşlıanababasını,/Uluak otağına oturtup,/Tepe yere otağını kurup,/Yokuş yere malını ya‐yıp,/Neşesine neşe, mutluluğuna mutluluk katıp,/Yaşayıverdiler haa!” şek‐linde aile birlikteliğine vurgu yapan bölümler yer almaktadır (Ergun vd.2005:344).Bütünbuparçalar,destanlardakihuzurluhayatın,büyükoran‐da toplumunkozmosakavuşmasına, sosyal ilişkilerinnormaledönmesine,kısacasıtabiattavarolandüzenintoplumdadahâkimolmasınabağlıoldu‐ğunugösterirniteliktedir.

Türkdestanlarındakahramanlarınmutlakadüşmanlarıbertarafetmesigerektiği vurgulanır, ancakbudüşünceninardındaözellikle aileyi korumadüşüncesininyattığınıbelirtmekgerekir.Bu,sağlıklıvebarışiçindeyaşayanbir toplum için olmazsa olmaz şartlardan birisidir. Kahraman için aileninbölünmesi, savaş ve mücadele sebebidir. Destan kahramanı yurduna vetoplumuna refah vemutluluk getirmeyi hedefleyen bir tiptir, ancak bunaönce kendi ailesinden başlar. Bu durum gerçekleştiğinde artık kahramanımutluvehuzurlubirhayatbeklemektedir.

AİLENİNKURULUŞAŞAMALARIDestanlardaaileninhangiaşamalardangeçilerekkurulduğunupekçokdes‐tandan takip edebilmekteyiz. Tabii ki destanların tümünde evlilikle ilgili

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

123

aynıderecedebilgibulmakmümkündeğildir.Bazıdestanlardaevlilikleilgiliçok az bilgi verilirken bir kısım destanda ise bir ailenin nasıl kurulduğuayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır. Örneğin Oğuz Kağan destanında kah‐ramanın gördüğü bir kızı sevdiği ve onunla evlendiği anlatılır. Bunun dı‐şındaevlilikle ilgilibaşkabirbilgiverilmez.Oğuz’unevlendiğikızların ilkigökyüzündenışıkiçindeiner.OğuzbukızlaevlenirveGün,Ay,Yıldızadlıüçoğulsahibiolur.Diğereşiniisegölortasındakibirağacınkovuğundabulurveonunladaevlenir.OndandaGök,Dağ,Denizadlıüçoğludünyayagelir(Ergin1988:15‐16).Budestandaevlilikbölümüne,sadeceOğuz’unevlen‐diğiniveevliliklerindenaltıçocuksahibiolduğunubelirtmekiçinyerveril‐miştir. Bununla birlikteDedeKorkutKitabı’nda,Manas’ta, Alpamış’ta, Kö‐roğlu’ndavepekçokgüneySibiryaTürkdestanındakahramanlarınevlen‐melerigenişbirşekildeanlatılmıştır.

Türkdestanlarında evliliğe, dolayısıyla aile kurmayayönelikhazırlık‐lar,kahramanlarınküçükyaşlarından itibarenbaşlatılır.Buhazırlığındes‐tanlardaki adı “Beşikkertmesi” geleneğidir.Türkdestanvehalkhikâyele‐rindenBamsıBeyrek,Manas,Alpamış,KeremileAslıveTahirileZühre’deyeralanbeşikkertmesimotifi, ileriyeyönelikyapılanbirsözleşmeyi ifadeetmektedir(Aça 1998: 232). Genellikle aşk konulu destanlarda ve halkhikâyelerinde görülen beşik kertmesiyle kahramanların aileleri, çocuklardahadoğmadanveyaküçükbirçocukikenonlarınişanlarlar.Kahramanlaryetişipevlilikçağınageldiklerindeaileleriarasındayapılanbusözleşmedenhaberdarolurlarvegereğininyapılmasınıisterler,ancakçoğuzamantaraf‐lardanbiriverdiğisözdendönerveanlaşmayıbozar.Bundansonrakahra‐manlarınayrılıksüreci,birbirlerinekavuşabilmekiçinverdiklerimücadeledönemibaşlar.

Dede Korkut Kitabı’nda Bamsı Beyrek ve Banı Çiçek daha doğmadanbeşikkertmesiyapılırlar.OğuzbeyleriKamPüre’ye,duaylaoğulisterlerkenPayPiçendekendisinekızistenmesinitalepeder.BuesnadaPayPiçenBey,kızı olduğu takdirde Kam Püre’nin oğluna vereceğini söyler (Ergin 1997:117).TıvadestanıAlday‐Buuçu’dadestankahramanıbeşikkertmeâdetiyleevlendirilir.Alday‐Buuçu,dahaçocuğuyokkenUzun‐SarıgKağan’laçocuk‐larıbeşikkertmesiyaparlar.Alday‐Buuçu,Uzun‐SarıgKağan’ınkızınakar‐şılıkolarakgümüş,altınveatverir.ÇocuklarbüyüyüpevlilikçağıgeldiğindeHan‐Şilgi atlı Han Buuday, beşik kertmesi kızı alabilmek için Uzun‐SarıgKağan’ınyurdunagider,ancakburadaonubazıengellerbeklemektedir.HanBuuday,beşikkertmesinialabilmek içinUzun‐SarıgKağan’ınşartlarınıye‐rinegetirmekzorundakalır(Ergunvd.2004:244‐245).

Türkdestanlarındabeşikkertmesigeleneğizorlayıcıbirgelenekdeğil‐dir. Çocukların daha küçük yaşlarda nişanlanmaları, geleceğe yönelik birtemennidir. Destanlarda da bu durum açıkça görülmektedir. Beyrek, BanıÇiçek’lebeşikkertmesiyapılmıştır,ancakBanı’yıalabilmekiçinonunlamü‐cadele etmek zorunda kaldığını görüyoruz. Güney Sibirya Türk destanla‐

HalilİbrahimŞahin

124

rındadabeşikkertmesiâdetigeçmektedir,ancakoradadakahramanbazıengelleri aştıktan, kendisinden istenen şartları yerine getirdikten sonraevlenmeiznialabilmektedir.

Türkdestanlarındakiasılaygınevlenmeşekliseçerekevlenmedir.Des‐tankahramanıevleneceğieşinikendisiseçervebuuğurdamücadeleyegiri‐şir.Eşadayı,genelliklekendiboyunundışında,başkabiryurttayaşayanbirbey veya han kızıdır. Bu bakımdan Türk destan kahramanlarının büyükoranda dışarıdan evlendiğini söylemek mümkündür. Türklerde dışarıdanevliliğin yaygın olduğu tarihi kaynaklarca da doğrulanmaktadır. Çin kay‐naklarınagöreHunhükümdarlarıbellibirboydanevlenerekaslındaboylararasındakızdeğişiminegitmişlerdir.Budurumdestanlardabenzerlikgös‐termektedir. Türk kültürününbaşyapıtlarındanDedeKorkutKitabı’nda İçOğuzbeyiKazan’ındayısıDışOğuz’dandır.BamsıBeyrekileBanıÇiçekbir‐birlerinitanımazlar,KazanBey’inoğlu“yadkızıhelalimedesturversin”der‐kenDeliDumrul, “yadkızıhelalimvar” der. Görüldüğü gibi bu ifadeler veörnekler, Oğuzlarda dış evliliğin yaygın olduğunu göstermektedir (İnan1988:341‐342).

Türkdestanlarındabazıkahramanlarınganimetyoluyladaevlendiğinigörüyoruz.ManasDestanı’nda ganimet veya kaçırma yoluyla yapılan evli‐liklererastlanmaktadır.Manas, ikieşinisavaşmeydanındaganimetolarakalmıştır (Yıldız 1995: 613). Bu tarz bir evlilik de dışarıdan evlilik başlığıaltındadeğerlendirilebilir.

Destanlarda genç alplar, evlenecekleri eşlerini bulmak için genellikleuzakülkelereseyahatederler,ancakalplar,uğrundabüyüktehlikelereatıl‐dıkları eşlerinin de bazı özelliklere sahip olmalarını talep ederler. DedeKorkutKitabı’ndaKanturalı’nıneşindenbeklentisioldukçafarklıdır.Kantu‐ralı, eşinin neredeyse kendi gibi bir alp olmasını istemektedir. Kanturalı,“Babamenyirümdenturmadınolturmışola,menkarakoçatumabinmedinolbinmişola,menkanlukâfir ilinevarmadınolvarmışmañabaşgetürmişola” der (Ergin 1997: 185). Böyle bir beklentinin oluşmasında şüphesizdöneminyaşamşartları oldukçaetkili olmuştur. Süreklihareketvemüca‐delehalindekibirtoplumunfizikigüceihtiyaçduymasınedeniylekadınlar‐dan da erkekler gibi kılıç kullanıp ata binmelerinin beklenmesi oldukçanormaldir.

Destanlarda kahramanlardan evlilik için bazı şartları yerine getirme‐leriistenir.Bubazengüçgösterisibazendemalmülkolabilmektedir.EvlilikiçinmücadeleyiDedeKorkutKitabı’ndakiKanturalıboyundabütünyönle‐riyle görebiliyoruz. Kanturalı, babasına kendisi için kız bulmasını istedi‐ğindeKanlıKoca,heryerigezer,ancakoğlununistediğigibibirgelinadayıbulamaz. Sonunda Trabzon tekürünün kızı Selcen Hatun’un Kanturalı’yauygunbireşolacağınıdüşünür,ancakkıziçinbirbaşlıkkonmuştur.Kantu‐ralı, üç vahşi hayvana galip gelmek olan bu başlığı yerine getirebileceğini

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

125

söyleyerekTrabzon’ahareketeder. SöylediğigibiüçhayvanıyenipSelcenHatun’ukendineeşolarakalmayıbaşarır(Ergin1997:193).

DedeKorkutKitabı’ndakiBamsıBeyrekboyundadakıziçinbazışart‐ların öne sürüldüğünü görüyoruz. Biraz abartılı istekler olsa da bu istek‐lerde başlık geleneğinin etkisi vardır. Bamsı Beyrek, beşik kertmesi BanıÇiçek’leevlenmekistediğindeBanı’nınağabeyiDeliKarçar,kızkardeşiiçin“Biñbuğragetürüñkimmayagörmemişola,biñdahıaygırgetürüñkimhiçkısrağaaşmamışola,biñdahıkoyungörmemişkoçgetürüñ,biñ‐dekuyruksuzkulaksuzköpekgetürüñ,biñdahıpüregetürüñ”der(Ergin1997:126‐127).BamsıBeyrek’inevliliği,buşartlaryerinegetirildiktensonragerçekleşir.

Manas, Kanıkey’le evlenmek istediğinde kız için çeşitlimallar istenir.Destandabuna “kalım” adı verilir: “onoyuğudolduracak/Yılkıyı sürüpgel!deyip/Kırk oyuğudolduracak/Koyunu sürüp gel!deyip/Yüz oyuğudoldura‐cak/Sığırı sürüp gel! deyip/Dört oyuğu dolduracak/Deveyi sürüp gel! de‐yip/Fazlamalı salmazmı?/Bulursa sürüp gelmezmi?” (Yıldız 1995: 625‐626). Görüldüğü gibi Manas’tan kıza karşılık olarak onlarca koyun, at vedeve istenmiştir. Manas’ın ailesi “kalım/başlık” olarak istenen hayvanlarıkızınbabasınagötürerekKanıkey’igelinolarakalırlar.

Türk destanlarında kahramanın eşine kavuşması ve bir aile hayatınaadım atması düğünle gerçekleşir. Destanlarda bu tarz kutlamalara veyatörenlere genellikle “toy” adı verilir. Destanlardaki toyların içerikleriyleilgili olarak ise bazı kaynaklar ayrıntılı bilgiler içermektedir.DedeKorkutKitabıbukaynaklarınbaşındagelir.BukitaptayeralanBamsıBeyrekbo‐yundaki toy tasvirlerindenhareketledestanlardaki toyların yapısı üzerineyorumyapmakmümkündür.Buboydabelirtildiğinegöretoydaozankopuzçalıp şiir söylemekte, düğüne katılanlar için yemekler hazırlanmakta, okatmayarışmalarıdüzenlenmektevekadınlarkendiaralarındaoynamakta‐dırlar(Ergin1997:145‐149).AslındaDedeKorkutKitabı’ndakievliliktoy‐ları,içerikolarakdiğertoylardançokfarklıdeğildir(Duymaz2005:53‐54).Türkdestanlarındaki toylardabolbolyemeiçme,atyarışı,okatma,güreşveozandinlemesözkonusudur.ÖrneğinTıvadestanlarındaki toylardadadağgibiet,denizgibirakıhazırlanır.Günlerceinsanlaryiyipiçipeğlenirler(Ergunvd.2005:190).

Evlilik toylarıyla ilgili ayrıntılı bilgileri Köroğlu ve Yusuf‐Ahmet des‐tanlarında da bulmak mümkündür. Köroğlu’nun Türkmen versiyonundaDavut Serdar için toy hazırlığı yapılırken bütün obalara, şehirlere atlılargönderilir,yedidenyetmişyediyeherkestoyadavetedilir,toyöncesiavcı‐larınavaçıkar,altıvesekizkanatlıçadırlarkurulur,oğlakkapmaveokat‐mayarışmalarıdüzenlenir.DavutSerdar’ınevlendiğikız,yabancıbiryurt‐tandır,ancak toyTürkmengeleneklerinegöreyapılmıştır.Toygünügeldi‐ğinde At yarıştıracaklar atlarını tımar edip gezdirirler, pehlivanlar güreşhazırlıkları yaparlar, bahşılar ise dutarlarını akort etmeylemeşgul olurlar(Şahin2011:208).

HalilİbrahimŞahin

126

YusufAhmetdestanındadageniştoytasvirlerivarır:“Kırkotağileotuzçadırdiktirilip,üçyüzkoyun,yüzsığır,

altmışat,otuzdevekestirilmiş;dörtyüzdeveyüküpirinçgeti‐rilip altmış aşçıya yemek yaptırılmaktadır.Keskin nişancılarıatışyapıppehlivanlarıgüreşmekte, iyiatbinicileratyarıştır‐makta yiğitler koşuşturmakta yaşlılar kuyruk kapmakta, bil‐geler sohbet etmekte, yiğitleri tüfek atmakta, kadınları tan‐dırdaekmekpişirmekte,sarvanlardevegüreştirmekte,maska‐ralaroyunoynamakta,cambazlariplerdezıplamaktayüztürlühünerlerinigöstermekte,halkiseyayılıpoturmakta.”(Durdıyevvd.1995:152).

YeniunsurlarındayeraldığıbutoydayineTürklerintoyanlayışınıgö‐rüyoruz.Türkdestanlarındaçadırdiktirme,etağırlıklıyemeiçme,okatma,güreşme,atvedevegüreştirme,toylarınvazgeçilmezleriarasındayeralır.

Ayrıcadestanlardakiaileler,kahramanınyurdundakurulur.Kahraman,kendisinelayıkkızıuzakülkelerdearayıpbulurveonunlabirlikteyurdunageridöner.BuaçıdanTürkdestanlarındaataerkilbiryapınınhâkimoldu‐ğunu söyleyebiliriz. Türk destanlarında kahramanın, düşmanla mücadeleetmeninyanındaevlenerekbiryuvakurması,budestanlarıyaratan toplu‐mun aileye verdiği önemin bir sonucu olarak değerlendirilmelidir. Kahra‐man, toplumun bir ferdi olarak yurdunu ve halkını korumanın yanı sırasağlıklıbirtoplumiçinailekurmakladagörevlidir.Bununiçindedoğduğuvebüyüdüğütoplumungelenekvegöreneklerinetabidir.

AİLEBİREYLERİVEİLİŞKİLERİBabaTürkdestanlarındababa,ataerkiltoplumyapısınındaetkisiyleaileninasılkoruyucusuveotoritesikonumundadır.Aile,parçalanmatehlikesiylekarşıkarşıyakaldığındababalardevreyegirerveailesininselametinisağlar.Pekçok Türk destanı, eşini veya çocuklarını kurtarmaya çalışan bir babanınmaceralarınıanlatır,çünkütoplumunbabayabiçtiğimisyon,aileyikorumakvegerektiğindedüşmanelindenkurtarmaktır.DedeKorkutKitabı’ndage‐çen Salur Kazan’ın evinin yağmalandığı boyda Kazan, ava çıktığında yur‐dunudüşmanyağmalayarakannesini, eşini veoğlunuesir alır.DurumdanhaberdarolanKazan,hikâyeboyuncaailefertlerinikurtarmayaçabalarvesonundadabaşarılıolur.YineKazanBey,başkabirboydaoğluUruz’udüş‐manelindenkurtarır(Ergin1997:96‐115,172‐176).

Tıva Türklerinin destan kahramanı Alday‐Buuçu, Dag‐İrgek’e tutsakolanoğlunukurtarır.Avlanmak içinevindenayrılanHanBuuday,avesna‐sındadevgibiDag‐İrgek’inelindetutsakkalır.OğlununavdandönmediğinigörenyaşlıAlday‐Buuçu,silahlarınıkuşanarakonuaramayaçıkar.Oğlunundevasa bir yaratık elinde tutsak olduğunu gören Alday‐Buuçu, yaşlılığına

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

127

aldırmadan Dag‐İrgek’le savaşarak oğlunu kurtarır. Aynı destanda Han‐Buuçu,birgeceuyandığındakarısınınyanındaolmadığınıgörüncekarısınıkaçıran Erlik‐Lovuñ kağanla savaşmaya gider. Arı‐Haan ise, Şara Melçen‐Haantarafındankaçırılangelininivemalmülkünüobasınagerigetirir(Er‐gun vd. 2005: 272‐275, 275‐277, 56). Buna benzer başka örneklerde debaba, dağılan ailesini tekrar bir araya getirerek aslında toplumsal düzeni,kozmosuyenideninşaetmektedir.

Destanlarda babalara düşen önemli görevlerden bir diğeri de oğluneğitilmesini,hünerveerdemsahibibiralpolmasınısağlamaktır.DedeKor‐kutKitabı’nda“oğulatadangörmeyinçesufraçekmez”denilerekoğlunancakbabasından görerek bazı meziyetleri edinebileceği ifade edilmiştir (Ergin1997:74).SalurKazan’noğluUruz’untutsakolduğuboydaKazan,oğlununsavaşmayı,alplığıöğrenemediğindenyakınırkenoğlununsözleri,baba‐oğulilişkisiniyansıtırniteliktedir:“Hünerioğulatadanmıgörürögrenür,yohsaatalaroğuldanmıögrenür,kaçan senmenialupkâfir serhaddına çıkarduñkılıç çalup baş kesdüñ,men senden ne gördüm ne öğrenem” (Ergin 1997:156).BusözlerdensonraoğlunuhaklıbulanKazan,onunlabirlikteavlan‐mayaçıkar.Amacı,oğlununatabinmeyi,okatmayıvekılıçkullanmayıöğ‐renmesidir. Av esnasında düşmanın saldırısına uğrayan Kazan burada daoğluna düşman kimdir, nasıl hareket eder, kendileri düşmana karşı neleryapar,bunlarıbirerbirerizaheder(Ergin1997:157‐158).Alday‐Buuçu’dababa,oğlunaavlanmasıiçinokveyayyapar,atabinmeyiöğretir(Ergunvd.2004:213‐222).Köroğlu iseoğluAyvaz’adüşmankarşısındanasılsavaşa‐cağınıtelkineder(Şahin2011:181).

Babalarıngörevlerioğluneğitimiylesonaermez.Baba,oğlunaayrıbirhayatkurmakladagörevlidir.Oğlunevlenmesindevekendibaşınayenibirhayata başlamasında asıl yardımcı babadır. Manas’ın babası Cakıp Han,oğlununevleneceğikızıbulabilmekiçinyurdundanayrılırveuzakülkeleregider.SonundabirçobanıntavsiyesiyleTemirHan’ınkızıKanıkey’dekararkılar (Yıldız1995:613‐616).Boğaç’aOğuzbeylerininhuzurundaadverenDedeKorkut’unsözlerindenbabanınadalmış,kahramanolmuş,dahabaşkabir ifadeyle erkek olmuş oğluna neler verdiğini anlıyoruz. Dede Korkut,Boğaçiçinbabasındanbeylik,taht,at,deve,koyun,evvecübbeister.DirseHan da oğlunun ad almasına yetecek bir kahramanlık yaptığını öğreninceistenenlerionabağışlar(Ergin1997:82‐83).

Babaların oğullarını eğitmelerinde ve oğullarının kendilerine ait birhayatkurmalarınayardımcıolmalarındaaileninvetoplumundevamlılığınıgözetmedesözkonusudur.Baba,oğlunudakendisigibialpyaparakaslındakendinigüvenealmaktadır, çünkübabadansonraaileyeveyurdunasahipolarakadınıyürütecekolanoğuldur.Buyüzdenbaba,mirasınıoğlunaveyaoğullarına bırakmadan önce onların da yetkin bireyler olmasını isterler.OğuzKağan,akınlarınıtamamladıktansonraülkesinioğullarıarasındapay‐laştırır ve onlara şöyle der: “Ey oğullarım, ben çok aştım; çok vuruşmalar

HalilİbrahimŞahin

128

gördüm;çokkargıveçokokattım;atlaçokyürüdüm;düşmanlarıağlattım;dostlarımıgüldürdüm.BenGökTanrı’ya(borcumu)ödedim. Şimdiyurdumusizeveriyorumdedi…”(Ergin1998:25).Oğuzbuşekildehemülkesinihemde ideallerini oğullarına bırakır.Onların da bu yolda yürümeleri gerektiğimesajınıverir.

OğuzKağandestanının İslamiversiyonundaveDirseHanOğluBoğaçHanboyundaolduğugibiTürkdestanlarındababaylaoğulbazenkarşıkar‐şıya gelmelerine rağmen genellikle birbirlerini tamamlayıcı niteliklere sa‐hiptirler. Bazı durumlarda babalar oğullara yardımcı olup onları zor du‐rumlardankurtarırlarkenbazendeoğullarbabalarını içinedüştüklerikar‐gaşadan çekipalırlar.Bukonuyaoğulbahsinde temasedileceğindendahafazlabilgivermeyegerekgörmüyoruz.

Destanlardabey,hangibiunvanlarlaanılanerkekkahramanlar,diğerbir ifadeylebabalar,eşlerinekarşısevgisaygıbeslerler.DirseHan’ıneşinehitabı buna güzel bir örnektir: “Berü gelgil başum bahtı ivüm tahtı/İvdençıkup yorıyanda selvi boylum/Topuğında sarmaşanda kara saçlum/Kurıluyaya beñzer çatma kaşlum/Koşa badem sığmayan tar ağızlum/Kavunumviregümdüvlegüm”(Ergin1997:79).DirseHan’ın,eşinekarşıbugüzelsöz‐leri söylemeninötesindeonundüşüncelerinededeğervermesi, ailedeba‐banınyanındaannenindesözsahibiolduğunuveeşlerarasındasağlıklıbirfikiralışverişininbulunduğunugöstermesiaçısındanönemlidir.

Destanlardakibababahsindekahramanannekarnındaikenveyadün‐yaya geldiktenhemensonrababasınındüşmanlarcaöldürülmesinedede‐ğinmekgerekir. Pek çokdestandakahramanlar, babalarıyla anılırkenbazıdestanlardababalar,çokkısabirsüresahnealırlar.Destankahramanlarıdababasını tutsak edenveyaöldürendüşmanlardanöç alabilmek içinmüca‐deleyegirişirler.Maaday‐Karadestanındakahramanınailesiobalarınasal‐dıran düşmanlarca esir edilip öldürülmüştür. Tıva ve Şor Türklerinde ol‐duğu gibi güney Sibirya Türk destanlarında da babaları öldürülmüş veyatutsakedilmişkahramanlararastlıyoruz.DedeKorkutKitabı’ndadababasıtutsakolduğuiçinbabasızbüyüyenvedurumdanhaberdarolduktansonrababasınıkurtaranalplarınyer aldığınıbiliyoruz (Aça2003:67‐75).Bütünbuörneklerdedestankahramanları isterbabasıöldürülmüş, istersetutsakedilmiş olsun sonuçta babasının intikamını almak için akına çıkarlar. Buyönüyleaslındayetimlik,destankahramanıiçinhareketkaynağıdır.Nedenyetim kaldığını öğrenen kahraman adayı, gücünü ve cesaretini ispatlamaimkânıbulur.AnneTürk destanlarında kadın karşımıza çoğunlukla sevgili, eş, kız kardeş veanne olarak çıkmaktadır. Kadın, asli unsur olmanın ötesinde destanlardatamamlayıcıbirunsurolarakyeralır(Reichl2002:321).Diğerbirifadeyledestanlarda kadınlar, kahramana bağlı olarak yer alırlar ve anlatıda ko‐

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

129

numlarıdakahramanlaolanilişkilerinegöreşekillenir.DestanlardakadınınbudurumunuMehmetAçaşöyleifadeeder:“Kahramanlıkkonuludestanlar,“alp” tipini temsil eden erkekkahramanlar etrafındagelişenolaylarıanlat‐maktadırlarvekadınlar,bu türkahramanlıkanlatılarında,bazıarkaikdes‐tanlarlamerkezindekadınlarınyeraldığıkahramanlıkdestanlarınındışında,belirleyici bir rol oynamamaktadır. Kahramanlık destanlarının, atlı‐göçebemedeniyetinbirgereğiolarak, toplumsalhayatınerkekler tarafındanbiçim‐lendirildiği dönemlerinmücadelelerini anlattığı düşünülürse, bunun hiç deyadırganacakbirdurumolmadığıgörülecektir.”(Aça2007:76).Aça’nınifa‐delerinden de anlaşılacağı üzere erkek egemen bir toplumda ve özelliklefiziki güce ihtiyaç duyan bir kültürde kadınınmerkezi bir rol üstleneme‐mesinormaldir,ancakdurumbunlarlasınırlıdeğildir.KırkKızveHarman‐deligibibazıTürkdestanlarındaasılkahramanlar,kadındır.Onlardatıpkıerkekkahramanlargibiolağanüstübirgücevesavaşmayeteneğinesahip‐tirler. Bu bakımdan destanlarda kadınların tamamıyla pasif birer varlıkolduklarısonucunuçıkarmakdoğrudeğildir.Özellikledestanlardakianne‐ler, kahraman üzerinde ve destandaki olayların yönünü tayin etmede ol‐dukçaetkindirler.

Destanî anlatmalarınbizzatkendilerindedepasif kadınmodelinin is‐tenmediği,onunyerineailedüzeninisağlayıcı,aileninbirliğiniveişleyişinidüzenleyici kadınların talep edildiğini görürüz. Örneğin Dede Korkut Ki‐tabı’ndaozanağzından“solduransop”,toldurantop”,“ivüñtayağı”ve“niçesöyler‐iseñbayağı”olmaküzeredörtkadıntipineyerverilir.Bunlardanüçüolumsuznitelikleresahipken“ivüñ tayağı”adıverilenkadın tipi ise takdiredilmektedir.Olumlutaraflarıylaöneçıkanbutip,“yazıdanyabandanivebirkonukgelse,eradamivdeolmasa,olanıyidürüriçürürağırlarazizlergönde‐rür.Ol ‘AyişeFatımasoyıdurhanum.Anuñbebekleriyetsün.Ocağuñabunçı‐layın avrat gelsün.” şeklinde tanıtılır (Ergin 1997: 76). Görüldüğü üzereövülenkadın,evdeerkekyokkenonuneksikliğinihissettirmedengerekeniyapanbirkadındır.

Kadınınanneolarakyeraldığıdestanlardaailedekikomunundahagüç‐lüolduğunusöyleyebiliriz.Ailedeannelerinfikrialınırvetavsiyelerineuyu‐lur.DirseHan,çocuksuzluğunedeniyleBayındırHan’ıntoyundakaraotağaoturtulduğunda doğruca eşine gidip durumu anlatır ve çözüm için eşinindüşüncelerinimerakeder.Eşideçocuksahibiolmakiçinbüyükbirtoydü‐zenleyerek içOğuzvedışOğuz’unbeylerinibirarayagetirmesini, açlarınıdoyurmasını, çıplakları giydirmesini, borçluyu borcundan kurtarmasını,ancak bu şekilde Tanrı’nın kendilerine bir çocuk bağışlayacağını söyler.DirseHan,eşininbutavsiyesiniyerinegetirerekbiroğulsahibiolur(Ergin1997:80‐81).ManasDestanı’ndaCakıpHan,ManasiçinKanıkey’iistediğin‐de kızın babası beylerine ve eşine bu durumu anlatır. Onların fikirlerinebaşvurur. Bazı beyler, Manas’a kız verme taraftarı değilken, kızın annesikocasınıiknaederekkızınıManas’averir(Yıldız1995:624‐625).

HalilİbrahimŞahin

130

Ailedevetoplumdaanneleredebazıgörevleryüklenmiştir.Bunlardanilki çocuğun bakımıyla ilgilidir. Dede Korkut “ağ südin toya emzürse anagörklü”diyerekanneninilkgörevininçocuğudoyurupbüyütmesiolduğunudile getirir (Ergin 1997: 75). Destanlarda babalar, oğulların eğitimindennasıl sorumlu ise anneler de kızların yetişmesinden birinci dereceden so‐rumludurlar.DedeKorkutbunu“kızanadangörmeyinçeögütalmaz”diye‐rekkısaveokadardaözbirhaldeanlatır(Ergin1997:74).

Annelerdeneşlerinevefalıolmalarıvenamuslarınasahipçıkmalarıdaistenir. Türk destanlarında ölümü pahasına da olsa eşine sadık kalan çoksayıda anne vardır. Salur Kazan’ın evinin yağmalandığı boyda düşman,yağmada pek çok kadını tutsak almıştır, ancak bunlardan Kazan’ın eşinitesitedememektedir.BurlaHatun’uortayaçıkarabilmekiçinoğluUruz’danalınaneti kıymayaptırıp kadınlarayedireceklerdir.Onlara göreBurlaHa‐tun,oğlununetiniyemeyeceğindenkendiniifşaedecektir.BoyuUzunBurlaHatun, kâfirlerin kendisi hakkındaki ahlaksız düşüncelerini öğrendiğindedurumu oğluUruz’a bildirir. Oğlunun tavrı nettir. Uruz, annesine gerekti‐ğinde oğlunun etini yemesini, asla düşmanın yatağına girmemesini, Ka‐zan’ınnamusunuayaklaraltınaaldırmamasınıöğütler.BurlaHatundaoğ‐luylaaynıfikirdedir,Kazan’asadıkkalır(Ergin1997:105‐107).

Erkeklerde olduğu gibi kadınlar da eşlerine sevgi ve saygılarını ifadeederler. Dirse Han’ın eşi, kocasına hitap ederken oldukça nazik ve sevgidoludur:“Berügelgilbaşumbahtıivümtahtı/Hanbabamuñgüyegüsi/Kadınanamuñ sevgüsi/Atam anam virdügi/Göz açuban gördügüm/A Dirse Han”(Ergin1997:86).

Bazıdurumlardaanne,babaveoğularasındadengeunsurudur.Baba‐nınveoğlunmuhtemelsürtüşmeleriniveyaanlaşmazlıklarınıanneortadankaldırır.DirseHan,kırknamertyiğidinyalansözünebakarakoğluBoğaç’ıöldürmeyekastettiğindebudurumunormaledöndürenDirseHan’ıneşidir.Bu boyda anne, oğlu için düşmanlarla savaşmaya ve oğlu uğruna canınıvermeye razı olduğunu açık bir dille ifade ederek oğlunu aramaya çıkar.Oğlunu ölmek üzere iken bulan ve iyileştiren anne, bozulan aile düzeniniyenidentesiseder(Ergin1997:83‐90). İdealbiranneveeşolarakdeğer‐lendirilebilecekDirseHan’ıneşiveBoğaç’ınannesiolanbukadın,“kadınınaile içinde baba kadar ve hatta ondan daha önemli olduğunu gösteren bukadınkarakterTürk toplumundaaileninayaktadurmasıvedevamlılığı içinkadınınkonumunuvurgular.(Ekici2000:126).

Destanlarda anneler oğullarınadeğer verirler, gerektiğindeonlar içinyapamayacakları bir şey yoktur. Reşideddin Oğuznamesi’ndeOğuzHan’ınannesi,oğlununhayatınıkurtarmak içinoğlutarafındanrüyadatebliğedi‐len dini benimsemiştir. Burada anne, tıpkı Dirse Han ve Boğaç arasındadengeyitutturmayaçalışanannefigürüylebenzeşmektedir.Oğlunundininibenimseyenanne,kocasıKaraHan’ın tepkisini çekmemek içinbudurumueşine söylememiştir (Aça 2007: 79‐80). Boğaç’ın annesi, oğlu için canını

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

131

vermeye hazırdır. Uruz’un annesi, oğlunun düşman elinde kalmasındanbüyük acı duyar ve kendini paralar (Ergin 1997: 107‐108). ÖzellikleUruz’unannesi,avdönüşündeoğlunuKazan’ınyanındagöremeyincenasıloğulsahibiolduğunu,oğlununekadarsevdiğiniveonuniçinherşeyiyap‐maya hazır olduğunu defalarca dile getirir (Ergin 1997: 163‐166). Ayrıcaannelerinoğullarıüzerindedeetkinliklerioldukçafazladır.Boğaç,kendisiniöldürmek isteyenbabasını,annesinin isteğiylekırknamertyiğidinelindenkurtarmaya gider (Kaplan 1976: 46‐47). Manas’ın annesi oğlu öldüktensonraonunemanetlerinesahipçıkar.CakıpHanve ikioğlu,Manas’ınoğluSemetey’iöldürmekistediklerindebunaannemaniolur.Dulkalmışgelininedestekolur, torununudadiğerbeylerin şerrindenkorumaya çalışır.Hattabu uğurda eşini terk eder ve sıkıntı çeker. Aynı destanda Kanıkey de biranneolarakkendinioğlunukorumaklagörevlikabuletmektedir.Semetey,düşmanla karşılaşmaya çıkacağı sırada Kanıkey de onunla birlikte savaş‐makister(Yıldız1995:492,495).

Annelerinoğullarınaverdikleribudeğeri aslındaonlarınkendideğervekıymetinideyükseltmektedir.Destankahramanınıdoğranvealplıkça‐ğınakadarkoruyupkollayananne,oğlununbabasıylaveyatoplumundiğerfertleriyleyaşadığısorunlarıçözmedeaktifbirrolesahiptir.Anneninetkin‐liği sadece oğluyla sınırlı değil, baba ve kız çocuklarını da kapsayacak şe‐kilde oldukça geniştir. Eşine erkek bir çocuk, alp adayı ve bir kahramandoğurmuşolan anne, ailede alınankararlardada söz söylemehakkına sa‐hiptir.Destanlardakiataerkilvedolayısıylaerkekegementoplumyapısınabakarak bunun aksini iddia etmek de zaten doğru olmayacaktır.Mücade‐lede, harekette erkek kahramanlar önemlidir, ancak ailenin işleyişinde,ailenin geleceğini etkileyecek kararların alınmasında ve işletilmesinde ka‐dınınüstlendiğiönemlirolüdegörmekgerekir.BubakımdanTürkdestan‐larındaTürkkültürününgenelçizgisinedeuygunolarakailedevarlığıbelli,eşininveçocuklarınınyanındagüçlübirannefigürününyeraldığınısöyle‐mekyanlışolmayacaktır.

OğulDestanlardaolaylarıhareketettiren,düşmanlaolağanüstübirmücadeleyegiren asıl kahramanlar, toplumun genç erkekleridir. Bu yüzden pek çokTürkdestanıbukahramanlarınadıylaanılır.BaşkabirifadeyleTürkdestan‐ları, ergenlik çağına gelmiş erkeklerin güç ve cesaret gösterisi yaptıklarıakınlarını anlatır. Genellikle bir ailenin tek oğlu olan genç kahramanlar,toplum için oldukça kıymetlidirler. Bu kıymetiDedeKorkut, “oğulatanuñyeteridür, iki gözinüñ biridür.” diyerek dile getirir (Ergin 1997: 74). Türkdestanlarındaailelerbiroğulsahibiolabilmekiçinuzunuğraşlarveripçokçeşitli yollara başvururlar. BudurumuTürkdestanlarının temel unsurlarıarasında gösterebiliriz. Kahramanın doğumunu anlatan destanlarda kah‐ramangeçdoğanbirçocuktur.Yaşlılıkçağınagelmiş,biyolojikolarakçocuk

HalilİbrahimŞahin

132

sahibi olma imkânları sona ermiş ailelerinolağanüstü güçlerinyardımıylaçocuk, daha doğrusu oğul sahibi oldukları görülür. Geç doğan bu oğullargenellikleailenintekçocuğudur.Manas,Semetey,SeytekveAlmanBet,hepyalnız olmaktan şikâyetçidirler. Semetey’in kardeş isteği ve tek olmanınzorluklarınıdilegetirdiğibölümdekardeşeverilendeğerveaynızamandayalnızlığınzorluğudilegetirilmektedir:“Atdanaltıtaneolmadım/Anadanikitaneolmadım/Heryalnızlıkbaşımda/Yalnızneyarattınbaşımı/Heryalnızlıkbaşımda/Yalnız ne yarattın başımı/Ne almadın yaşımı/Yalnızlığın yüzün‐den/Argımak yığdım, at yığdım/Bir buudanca olmadı/Yalnızlığın yüzün‐den/Yiğittopladım,ertopladım/Birkardeşçeolmadı”(Yıldız1995:499,538).

Geç ve sıra dışı güçlerin etkisiyle dünyaya gelen çocuk, diğer insan‐larda olmayan bir güç ve cesarete sahip olduğundan kahraman olmayaadaydır.Hattabazı destankahramanları, farklı olduklarını gösterenbirta‐kımişaretlerledoğarlar.OğuzKağandoğduğundayüzügök,ağzıateşkırmı‐zısı,gözlerial,saçlarıvekaşlarıkara,perilerdendahagüzeldir.Oğuz,“ışık,renkvegökyüzücisimlerininadlarıylaörülübirsimgelerdünyası” ile tasviredilir (Duymaz 2007: 51). Doğumda olmasa da bebeklik döneminde Kö‐roğlu’nun bütün vücudu kıllarla kaplıdır. Oğuz’un beden tasvirlerinde deyer alan bu özelliği Ali Duymaz, “Tüylü olma veya vücudun tüylerle kaplıolmasımitolojik bir tasavvur olduğu gibi olağanüstü gücün ve direncin degöstergesidir.”şeklindeyorumlar(Duymaz2007:51).

Kahramanındoğumugibi adının konması dadestanlarda ayrıntılı birşekilde anlatılan sahneler arasındadır. Ad verme, bazı Türk destanlarındadoğumdanhemensonragerçekleşirkenDedeKorkutKitabı’ndaolduğugibiergenlikdönemindeyapılankahramanlığabağlıolarakadalankahramanlardavardır.Boğaç,boğayı,BamsıBeyrek isebezirgânlara saldıranyağmacı‐larıyenerekadalmayahakkazanmışlardır.DedeKorkutKitabı’ndakahra‐mana ad verme bir törenle yapılır ve bu tören de ergenlik çağına erişengenci kutsama anlamına gelir. DedeKorkut, bütün ad verme törenlerindeyeralır,kahramanaadkoyar,Oğuzbeylerielaçıpduaederler,tıpkıbirkamgibiDedeKorkutdakopuzlaefsunluşiirlersöyler(Duymaz2004:45).Ca‐kıpHan,yıllarsonrabiroğulsahibiolduğundaakbozkısrakkestirir,oğlu‐nunadınıdörtpeygamberekoydurur.Manas’ınoğluSemetey’inadıdabü‐yük bir toyda verilmiştir. Toya davet edilen aksakallar, çok düşünürler,ancakoğlanauygunbiradbulamazlar.Buesnadaelindeasa,akbozbiratabinmiş,aksakallıbirihtiyarortayaçıkarveçocuğaSemeteyadınıverir.Buihtiyar,Hızır’dır. Semetey’inoğluSeytekdebir toydavegökten inanaltınsakallıAy‐Koca’dan isimalır (Ergin1997:96‐98).AlpamışDestanı’nınÖz‐bekvaryantındakahramanınilkadıHakimbek’tir.DestandaŞahimerdanPirgelipBayböri’ninoğlunaHakimbekadınıkoyarveçocuğunsağomzunasağelinivurur.Pirinelininizioğlanınomzundakalır.Hakimbek’eAlpamışismiancak dedesinden kalma on dört batmanlık yayı çekerek ok atmasındansonraverilir.Advermesırasındadiğerdestanlardaolduğugibitoydüzen‐

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

133

lenmiştir (Ergin 1997: 95). Alday‐Buuçu, büyük bir toy düzenleyerek oğ‐lunaadkonulmasınıister.Toyakatılanlaroğlanauygunbiradbulamamış‐kendokuzyüzdoksanyaşındabirkadın,oğlanaHan‐ŞilgiatlıHanBuudayadınıkoyar(Ergin1997:223).

Türkdestanlarındaailekurumunun,özellikledebabanınasligörevleriarasında oğlun eğitilmesi, alplık için gerekli olan hüner ve erdemin oğlakazandırılmasıbulunur.Budaoğlungençlikdönemindeyerinegetirilmesigereken bir görevidir. Bu yüzden destanlarda genç kahramanlar ava git‐meye ve avlanmaya teşvik edilirler. Başka bir deyişle Türk destan kahra‐manlarınıneğitimiçoğunluklaavlardagerçekleşir.AliDuymaz’ınifadesiyle“avcılıkbaşlangıçtabirgeçimkaynağıolarakdahafonksiyonelbiryapıarze‐derken sonraları daha ziyade savaş tatbikatı ve eğitimi görevi üstlenmeyebaşlamıştır.” (Duymaz1999b: 188).DedeKorkutKitabı’ndaki alpların bü‐yükkısmıavdaeğitilir.Gençler, silahkullanmayıve savaşmayı avdaöğre‐nirler.SalurKazan,onaltıyaşınagelmesinerağmenbirkahramanlıkgöste‐rip alp olamayan oğlunu eğitebilmek için ava götürür, ancak karşılarınadüşmançıkar,SalurKazan’ınsözünüdinlemeyenUruz,düşmanaesirdüşer(Duymaz1999b:188).

Babanın, oğluna karşı sorumlulukları olduğu gibi oğlun da babasınakarşı bazı yükümlülükleri vardır. Bunların başında oğlun babasını sevipsayması ve adını devam ettirmesidir. Dede Korkut için de hayırlı oğul buözelliklere sahiptir: “Ata adını yorıtmayan hoyrad oğul ata bilinden ininçeinmese yig, ana rahminedüşinçe toğmasa yig.Ata adın yorıdanda devletlüoğulyig.”(Ergin1997:74).Babanınyerineaileyesahipolmavebuşekildebabanınadınısanınıdevamettirmegibisorumluluklarverilenoğullar,ba‐balarınıdüşmanelindenkurtararakdaonlaraolansevgivesaygılarınıgös‐terirler.KonuylailgiliDedeKorkutKitabıgüzelörnekleriçermektedir.Bo‐ğaç,namertkırkyiğidinyalansözlerinebakarakkendiniöldürmekisteyenbabasını, yine namert kırk yiğidin elinden kurtarır. Kırk namert yiğit, Bo‐ğaç’ınölmediğiniöğrenincebukezDirseHan’ıtutsakalıpkâfirellerinegö‐türürler.Babasının tutsakedildiğiniduyanBoğaç,babasıyladahaönceya‐şadığı sürtüşmeyi bir kenara bırakıp onu kurtarmaya gider. “KazılıkKocaOğlıYigenekBoyı”isebaşlıbaşınatutsakbirbabanınoğlutarafındakurta‐rılışınıanlatır.Yigenek,DüzmürdKalesi’nde tutsakbulunanbabasıKazılıkKoca’yı kurtarır.Yigenek’inbabası,BayındırHan’danakındileyipyurdun‐dan ayrılır, ancak bir daha geri dönemez, düşmana tutsak olur. Bu aradaKazılıkKoca’nınhamileeşibiroğuldoğur.KendisindensaklananbabasınıntutsakolduğubilgisiniöğrenenYigenek,adıgeçenkaleyegiderekbabasınıkurtarmayıbaşarır.Emren isebabasıattandüşüpayağınıkırdığındaonunyerine düşmanla savaşarak bir nevi babasını düşmandan kurtarır (Ergin1997:90,199‐206,218‐224).

BabasınıkurtaranoğullararasındaUruzdavardır.Uruz,babasıSalurKazan’ı tutsaklıktan kurtarmıştır. Babası tutsakken oğlun babaya hitaben

HalilİbrahimŞahin

134

kullandığı şu ifadeler Türk destanlarındaki baba ve oğul arasındaki sevgibağlarınındelilidir:“Abigbabaişidürem/Amma‘Arafatdairkekkuzıkurbaniçün/Baba oğul kazanur ad içün/Oğul da kılıç kuşanur baba gayretiy‐çün/Menümdebaşumkurbanolsun senüñ içün” (Ergin1997:160).OğulunbabasınıkurtarmasıTürkdestanlarındaoldukçayaygınbirdurumdur.Gü‐ney Sibirya Türk destanlarında da tıpkıDedeKorkutKitabı’ndaki gibi biryapıvardır.TıvadestanıArı‐Haan’dakahraman,Şara‐MelçenHaantarafın‐dantutsakedilipbirçukuraatıldığındaArı‐Haan’ıneşihamiledirvebiroğuldünyayagetirir.Çocukbüyüyüpdiğerçocuklarlaonarkenbabasınınolma‐dığını öğrenir. Annesine babasının nerede olduğunu soran çocuk zorla daolsababasınıngüneyegittiğinivebirdahageridönmediğiniöğrenir.Bununüzerine kendine olağanüstü bir at bularak Han‐Sayın Hovugun adını alanArı‐Haan’ınoğlu,babasınıaramayaçıkar.Yoldaöncebabasınınatınarastlarveondanbabasınınbaşınagelenleriöğrenir.Atınverdiğibilgidenhareketlebabasının tutsak olduğu çukuru bulan oğul, çukurdan babasını çıkarmayıbaşarır (Ergun vd. 2005: 56). Köroğlu, Arap Reyhan’a tutsak düştüğündeoğlu Övez babasını kurtarmaya gelir, ancak Köroğlu, Övez’e savaş eğitimivermemiştir,hemenoradaelleribağlıdaolsanasılsavaşacağınıÖvez’ean‐latmayabaşlar,hattaÖvez’eoldukçasertcümlelersarfeder.Övez’inonbeşyaşındanonaltıyaşınaayakbastığını,artıkbirişbecermeninvaktigeldiğinisöyler. Övez, Köroğlu’nun sözlerinden sonra Arap Reyhan’a saldırır, onuattandüşürür,diğeryiğitlerindeyardımıylaArapReyhan’ıöldürür(Şahin2011:181).

Oğlun,babanınyanısıraanneyivekardeşlerinikurtardığınıdagöste‐ren destanlar bulunmaktadır (Ergin 1997: 233). Bu örnekleri çoğaltmakmümkündür,ancakörneklernekadarçoğaltılırsaçoğaltılsınTürkdestanla‐rındaerkekçocuklailgilitemelhususlaröneçıkacaktır.Dahaöncedebelir‐tildiği gibi destanlarda erkek çocuk talep edilmekte ve onun eksikliği birproblem olarak algılanmaktadır. Destanların teşekkül ettiği dönemlerdekiyaşamşartlarıgözönünealındığındabudurumunolağanolduğuzatenan‐laşılacaktır.Buradaaçıklığakavuşturulmasıgerekenasılhusus,destanlardaaileninvetoplumunerkekçocuktanbeklentileridir.Doğumu,eğitimi,silah‐ları ve atıyla sıradan insanlardan farklı erkek çocuklar, hem aile hem detoplumun birliği vemutluluğu için hayati bir öneme sahiptirler. Anne vebabanınbütünvesağlıklıbirailekurmasıiçinlazımolanoğul,toplumiçinsehareket ve huzur kaynağıdır. Ailesinin parçalanmasını, yok olmasını veyaeziyetçekmesiniönleyenoğulaslındatoplumunbütünlüğünüvedevamlılı‐ğınısağlamaktadırlar.Ayrıcaakınaçıkarakdüşmanlarıylasavaşanveonlarıbertarafedenoğul,aitolduğutopluluğunyaşamalanlarınıgenişletmiş,di‐ğerkavimlereveyaboylarasiyasiveekonomikanlamdaüstünlüksağlama‐sınıdagerçekleştirmişolmaktadır.

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

135

KızTürk destanlarında ailenin temel unsurlarından birisi de kız çocuklarıdır.Onlar,genellikleerkekçocuklargibiçok fazlaönplandadeğillerdir,ancakonlarındadestandünyasındabelirlibiryerlerivardır.Destanlardaadıveyabahsi geçen kızlara baktığımızda bunların bazı ortak özelliklere sahip ol‐duklarını görürüz.Doğumları ve eğitimleri hakkında fazlabilgi sahibi ola‐madığımızbukızların,tıpkıerkekkahramanlargibiatabinme,kılıçkullan‐mavesavaşabilmeyeteneklerivardır.Hattabazıdurumlardaadısanıbellibazıalplarıbukızlarmağlupedebilmektedir.Buaçıdanbaktığımızdades‐tanlardadahaçokaktifkızlarınyeraldığınıveyaalpkarakterlikızlarındes‐tanlara dâhil edildiğini söyleyebiliriz. ÖrneğinDedeKorkut Kitabı’nda ge‐çenSelcenHatunveBanıÇiçek, alplarınpekçoközelliğini taşırlar. İyi atabiner,iyiokatarlar.Birerkekleatyarıştırabilecekvegüreşebilecekhünere,güce sahiptirler. Kanturalı boyunda SelcenHatun, alpların çektiği yayı çe‐ker,attığıokyeredüşmez.Kanturalıuyurkendüşmanaskeriylesavaşır,onudüşman elindenkurtarır (Duymaz1999a: 370‐371). Banı Çiçek iseBamsıBeyrek’inhünerinisınar,Beyrek’leyaptığıyarışmalardaondangerikalmaz(Ergin1997:123‐124).

DedeKorkutKitabı’ndakibu tiplerdenbaşkaTürkdestancılıkgelene‐ğinde kadın tiplerin kahramanlıklarını anlatan destanlar da vardır. Kara‐kalpakTürkleriarasındantespitedilen“KırkKız”destanı,bunlardanbirisi‐dir.Destandabirkadınkahramanınönderliğindekikırkkızınmücadelelerianlatılır (Maksetov 1980). Türkmenistan’daki Köroğlu kollarından Har‐mandeli’dealpkarakterlibirkızınmücadelesianlatılır.Rumülkesininzen‐ginlerinden Arslan Bay’ın on ikinci eşinden dünyaya gelen Harmandeli,erkek gibi büyütülmüşbir kızdır. ÇünküHarmandeli’ninbabası, erkek ço‐cuk istemiş, ancakdileği gerçekleşmemiş, eşibirkız çocuğudoğurmuştur.Buna rağmen Arslan Bey, kızını erkek kabul edip erkek gibi yetiştirmeyekararverir.Kız,ondörtyaşınageldiğindeevlendirilmekistenir,ancakHar‐mandeli’nin kendisiyle evlenecek erkekten bazı istekleri vardır. Bunlar,güreşte ve bahşılıktaHarmandeli’yi yenmektir. Üç yılda üç yüz bagşıyı veyiğidimağlupedenHarmandeli,sonolarakKöroğluileatışırvegüreşir.HerikisindedeKöroğlu’numağlupeder(Mämmetyazov1980:684).

Destanlardakızlarınsavaşçıözelliklerininyansısıravefalarıdavurgu‐lanır. Kızlar, evlenecekleri eşlerine karşı vefalıdır. Banı Çiçek, on altı yıldüşmanelindetutsakkalanBeyrek’ibekler.BeyrektutsakdüştüğündeBanıÇiçek, karalar giyer ve eşine şöyle hitap eder: “Vay alduvağum iyesi/Vayalnum başum umudı/Vay şah yiğidüm vay şahbaz yigidüm/Toyınça yüzinebakmaduğum hanum yigit/Kanda gitdüñ beni yaluñuz koyup canum yi‐ğit/Göz açuban gördügüm/Köñül ile sevdügüm/Bir yasdukda baş köydu‐ğum/Yolındaöldügümkurbanolduğum” (Ergin 1997: 131). Segrek, tutsakolankardeşinikurtarmakiçinakınaçıkarkeneşi,yıllarcaSegrek’ibekleye‐ceğini, hepyolunabakacağını veüzerineerkek sineğibilekondurmayaca‐

HalilİbrahimŞahin

136

ğınısöyler(Ergin1997:228‐229,Tural1999:81).Kızlarınerkekkardeşle‐rinekarşıdaaynışekildesevgivesaygıbeslediklerinisöylemekmümkün‐dür.BamsıBeyrekdüşmanelinedüştüğündekızkardeşlerikaralargiyerler.Onun yolunu gözleyip gelip geçenlerden onun haberini sorarlar (Ergin1997:139‐142).

DestanlardaalplargibisavaşankızlarınyeralmasıvePayPiçenBey’inbütün Oğuz beylerinin huzurunda kız çocuk talep etmesi, Türk destanla‐rında kızlara verilen değerin yansımaları olsa gerektir (Ergin 1997: 116).Tabiikikızlar,erkeklerkadaröndedeğildir,ancakbununsebebi,Türklerinkız çocuklarına karşı olumsuz düşünceler beslemesi de değildir. Öyle ol‐saydıBanıÇiçek,SelcenHatun,Gülayım,Harmandeligibikızlardestankah‐ramanı haline gelemezlerdi. Onlara eşlerini ve aile fertlerini koruyucu vekurtarıcıbirrolyüklenmezdi,ancakdestanlardantakipedebildiğimizkada‐rıyla bu roller kızlara verilmiştir. Kısacası, Türk destanlarında kızlar, ta‐mamıylaanlatınınveolaylarınmerkezindeyeralmamaklabirliktesahneyeçıktıklarıbölümlerdetoplumsalyapınınasliunsurlarıolarakaileninkurul‐masınavedevamlılığınınsağlanmasınaönemlikatkılaryapmaktadırlar.

SONUÇYapılantespitvedeğerlendirmelerinsonucundaTürkdestanlarındasağlambiraileyapısınınyeraldığısöylenebilir.Dünyanınyaratılmasındanvetabia‐tın şekillenmesinden sonra insanın ortaya çıkışını ve toplumsal yapınınoluşumunuanlatandestanlardaaile,sosyalhayatınentemelunsurlarındanbirisiolaraktasviredilir.Zatendestanlardakarşımızahemenbiraileveailebireylerinözellikleriçıkar.BaşkabirifadeyleTürkdestanlarındailkolarakkahramanın ailesi tanıtılır. Anne ve babanın sosyal hayattaki konumların‐dan, yaşlarından ve varsa problemlerinden bahsedilir. Bu sayede destankahramanınınbiraileyemensupolduğumesajıverilir.Kahramandadestanboyunca ailesinin ve toplumunun huzurunu bozmak isteyen düşmanlarlamücadeleeder.Bazentutsakolmuşannebabasını,bazeneşiniveyakarde‐şini kurtarır. Düşmanlarını bertaraf edip ailesini ve toplumunuhuzura verahata kavuşturan kahraman, kendisinden bekleneni yerine getirmiş vekahramanlığınıispatlamışbirkişiolarakailesiylebirlikteyaşamayabaşlar.Destanlardaki bu olaylar, Türk toplumu ve özellikle de destan kahramanıiçinailebütünlüğününöneminivurgulayanörneklerdir.

Türkdestanlarındatamamıylameşrubirzemindekurulmuşolanaile‐lerde töre egemendir.Babanın, annenin ve çocuklarınkonumlarıbelirlen‐miştir.Aileüyeleriarasındaki ilişkilerdesevgivesaygıönplandadır.Kısa‐cası Türk destanlarında kurumlaşmış, kuruluşu ve işleyişi birtakımkural‐larladenetlenensağlambiraileolgusuvardır.Buyapıiçindegençbireyler,yeniailelerkurmaya,diğerbir ifadeyleevliliğeteşvikedilir.Annevebaba,aileninsaygınkişilikleridir.Çocuklarvegençbireyleronlarasaygıçerçeve‐sindeyaklaşırlar.Annebabadaçocuklarınasosyalhayataadapteolabilme‐

TürkDestanlarındakiAileAlgısı

137

leriiçingereklieğitimivermekleyükümlüdürler.Bütünbunlar,aslındades‐tanlardaki Türk toplum yapısının gücüne de işaret etmektedir. Toplumunen küçük sosyal grubu olan ailenin sağlıklı temeller üzerinde yükselmesidoğalolaraktoplumudaetkilemiştir.Destanlardaiçvedıştehditlerkarşı‐sındabirlikolmayıvezordurumlardançıkmayıbaşaranbirtoplumunvar‐lığıailedekidüzendevesağlıklıişleyiştearanmalıdır.

KAYNAKLARAÇAMehmet (1998).KozıKörpeş‐BayanSuluDestanıÜzerindeMukayeseli

BirAraştırma.DoktoraTezi.Konya:SelçukÜniversitesi.AÇAMehmet(2003).“TürkKahramanlıkDestanlarınınÖksüz‐YetimBaha‐

dırları”.MilliFolklorVIII(58):67‐75.AÇA Mehmet 2007). “Reşideddin Oğuznâmesi’nde Kadın”.Millî Folklor X

(76):76‐92.DURDIYEV Kakacan ve Tecen Nepesov, (1995). Magrupı, Yusup‐Ahmet:

Dessan.Aşgabat:Magarıf.DUYMAZ Ali (1999a). “Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üze‐

rine”.TürkDünyasıDilveEdebiyatDergisi,8:360‐386.DUYMAZ Ali (1999b). “Dede Korkut Kitabı’nda “Hüner” ve “Erdem” Kav‐

ramları Üzerine”. IV. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı‐Bildiriler, An‐kara:İLESAMYay.187‐198.

DUYMAZ Ali (2004). “Dede Korkut Kitabı’nda Alplığa Geçiş ve ToplumaKatılmaTörenleriÜzerineBirDeğerlendirme”.TürkDiliAraştırmalarıYıllığıBelleten1998/I,Ankara:TDKYay.39‐50.

DUYMAZAli(2005).“OğuzKağanDestanı’ndanDedeKorkut’aToyGelene‐ğinin Simgesel Anlamı ve Türk Paylaşım Modeli”. Karadeniz Araştır‐maları,II/5:37‐60.

DUYMAZAli(2007).“OğuzKağanDestanı’ndanDedeKorkutKitabı’naKah‐ramanlarınBedenTasvirlerininSembolikAnlamlarıÜzerineDeğerlen‐dirmeler”.MillîFolklorX(76):50‐58.

EKİCİ Metin (2000). “Dede Korkut Kitabı’nda Kadın Tipler”. UluslararasıDedeKorkutBilgiŞöleniBildirileri(19‐21Ekim1999,Ankara),Ankara:AKMYay.123‐138.

ERGİN Muharrem (1988). Oğuz Kağan Destanı (Tercüme, Metin, Sözlük).Ankara:HülbeBasımveYayınTic.A.Ş.

ERGİN Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I Giriş‐Metin‐Faksimile. An‐kara:TDKYay.

HalilİbrahimŞahin

138

ERGUNMetin(1997).“ManasÜçlemesindeAdVermeGeleneğiveBuGele‐neğinTürkKültürüİçindekiYeri”.Manas1000BişkekBildirileri(Bişkek26‐31Ağustos1995),Ankara:AKMYay.93‐98.

ERGUNMetin veMehmet Aça (2004).TıvaKahramanlıkDestanları I. An‐kara:AkçağYay.

ERGUNMetin veMehmetAça (2005).TıvaKahramanlıkDestanları II. An‐kara:AkçağYay.

ERGUNMetin(2006).ŞorKahramanlıkDestanları.Ankara:AkçağYay.İNANAbdülkadir (1998). “TürkDüğünlerinde Exogamie İzleri”.Makaleler

veİncelemeler,I.Cilt,Ankara:TTKYay.341‐349.KAPLANMehmet (1976). “Dede Korkut Kitabı’nda Kadın”.TürkEdebiyatı

ÜzerindeAraştırmalar1,İstanbul:DergâhYay.41‐54.MAKSETOV Kabıl (1980).KırkKızKarakalpakHalkınınKaharmanlıkDes‐

tanı.Nökis:KarakalpakstanBaspası.MÄMMETYAZOV Babış vd. (1990). Göroglı Türkmen Gahrımançılık Eposı.

Aşgabat:TürkmenistanNeşiryatı.ÖZKANFatma(1997).AltınArığDestanı.Ankara:BiligYay.REICHL Karl (2002). Türk Boylarının Destanları (Gelenekler, Şekiller, Şiir

Yapısı).Çev.MetinEkici.Ankara:TDKYay.ŞAHİN Halil İbrahim (2011). Türkmen Destanları ve Destancılık Geleneği.

Konya:KömenYay.TURAL Sadık (1999). “Dede Korkut Destanlarında Aile”.TarihtenDestana

AkanDuyarlılık.Ankara:AKMYay.77‐84.YILDIZNaciye(1995).ManasDestanı(W.Radloff)veKırgızKültürüİleİlgili

TespitveTahliller.Ankara:TDKYay.YOLDAŞOĞLUFazıl(2000).AlpamışDestanı.Aktaran:A.CanpolatveA.Öz.

Ankara:AKMYay.