Türk Dili Araştırmaları Yıllığı

8/13/2019 Trk Dili Aratrmalar Yll

1/8

T rk D ili A ra trm a la r Y ll

2 91

Trk Dil Kurumu Yaynlar


2/8

NDEKLERift nszle Balayan KelimelerCemi EKYOR 7Eski Anadolu Trkesi EserlerindenTertib-i Mu' iilece' deki Organ Adl Tp TerimleriGrkar GMATAM 25Derleme Szl'ndeki Kalplam sim-Fiillerin veSfat-Fiillerin Yaz Dilinde Kullanlrlk DurumlarHlya SAVRAN 51Genel Trke Balamnda Trkiye Trkesindeimdi ve t Szcklerinin EtimolojisiMarek STACHOWSKI ev.: Hlya KAYA 93Kes-Kopyala-Yaptr: Yeni Kelime TretMustafa ENEL 99Observations Sur Quelques AspectsDe La Planification Linguistique TurqueAdrien Alp VAILLANT 111


3/8

GENEL TRK E B GL MNDTRK iYE TRKES iNDE iMDi VE iS ZCK L ER iN iN ET iM OL OJ is i

Marek STACHOW SK reviren : H lya KAYA -

Trkiye Trkesinin sz varlnn kkenini aratnrken, genel Trke arkaplannn da dikkate alnmas gerektii kesinlikle phe gtrmez. Bu gerek, bazdurumlarda birok baka durumda olduundan ok daha esastr. Burada da genelTrkolojiye ait bir dil karlatrmas yaplmadan nce kkenleri aklanamayanszckler zerinde durulacaktr.

Tt. imdi szcnn etimolojisi, VEWT ve Eren 1999 gibi szlklerdebulunmamaktadr. A. Tietze'nin hazrlad szlk ise sadece E 'ye kadaryaynlanmtr.Bununla birlikte szcn yaps olduka kolay grlebilir: < imdi. Bu szckEat. kaytlannda us imdi (Tekin 1996: 256) ile onaylanr.

Bu imdi zerinde daha fazla durmayacaz. Bizim amacmz erevesinde bununfazla sorun yaratmadn sylemek yeterli olacaktr; nk bu szck AnaT.*amt'y > MK. amd) yanstmaktadr ve bu da *am'dan gelmektedir > Tuv. amimdi, Koyb. am(ok), TeL.em - emokhemen imdi, tam imdi;' Tekin 1996: 256).

nsesteki dme (Eat. us imdi > Tt. imdi) de fazla sorun yaratmamaktadr;nk bu tip ses dmelerine baka rnekler mevcuttur. rnein: a Tt. stma < *stma < st- (ESTYa I: 671; Eren 1999: 367) *sg > sg-ak > Tt. scak;[b] Gag. srgan Tt. srgan < sr- srmak (ESTYa II: 672).Bu drt szcn her biri us imdi, *stma, sgcak ve srgan) heceden

olumaktadr. Ortada bulunan hece dar bir nly temel alr. Bu durumda Trkeszckler bilindii gibi hecelerden birinin ksaltrnma eilimlidir. Bu da ounlukla

Makalenin zgn knyesi: Die etymologie von t. imdi 'jetzt' und ite 'voila' vor gemeintrkischem Hintergrund,Studia Etymologica Cracoviensia, vol. 12, Krak6w 2007,171-176.Prof. Dr., Jagiellonian University, Institute ofOriental Philology, Krak6w-POLONYAYrd. Do. Dr. Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Mtercim Tercmanlk Blm.Sk sk (ii) ile gsterilen geni e iin burada (e) kullanyorum. Dier yandan Trk dillerinde olduka ender grlen(daha) dar e iin kullanyorum. Modem Trkiye Trkesindeki kaytlarlbelgeler, geerli Trkiye Trkesi imlas-na gre yazlmtr.

20091 elleten 93 __


4/8

94 - ll t n 2009-1

Ge ne l T rke Balam mda T rk iy e T rk esi nde imdi ve i te S zck le r in in E tim o lo jis i

orta he ce nlsnn dmesiyle gerekleir; ancak burada bu mmkn deildir; nkbu durumda nszl bir grup oluurdu (*usmdi, *zstma, sgcak, *zsrgan). Bu daTrke iin sz konusu olamaz. Son hece nlsnn dmesi de mmkn deildir.zszrgan ve sgak szcklerinde son hece nlsnden sonra bir nszn gelmesisonses dmesini engeller; us imdi ve *zsztma szcklerinde ise sonses olarak mveya tm gelirdi, ki bu da Trkeye uygun deildir. Byle bir durumda nses nlsdmesi bu tr szckleri bir hece kadar ksaltmann tek yoludur.

Tt. imdi szcnn VEWT ve Eren 1999'da yer almay, Clauson 1972: 156,ETYa i: 357 ve Tatarircev 2000: l O ? gibi etimoloji szlklerinde ise, AnaT. *amtykelimesinin yansmalarna ayrlan maddelerde anlmamas, bu kavramn biimbirimselyapsnn ve kkeninin henz akla kavumam olduunu aka gstermektedir.

Aada Tt. imdi szcnn nsesi -s'yi daha yakndan inceleyelim. Bu -sve Eat. us gelerini, eski yaztlardan tandmz ve muhtemelen en nemli ilevigsterme/pekitirme olan os - s - is olarak tanmlamamza? engeloluturacak birdurum yoktur. Ancak bu genin AnaT.de yeniden kurulmas pek kolay deildir.

Bir yandan, kaytlarda geen ses varyantnn (os - us - s - iS) hangisinin ilkolduuna karar vermek zordur; ancak hepsi AnaT. *Vs'e iaret etmektedir.

Dier yandan, bu ses varyantarn Yakuta dil malzemesinden ayrmamak gerekir;Yakuta yaplarda ise, her zaman *s(V) izine rastlanmaktadr. Burada *s(V) nls,nsz ile balayan tabann ilk hecesinin nls ile ayn olur. rnein Yak. subu tambu bu), samanna tam/ite burada manna burada), samannzk aynen/tambunun gibi mannzk bunun gibi biri ), siti tam uradaki ili uradaki), solite o ol o), soio tam/ite onun kadar oeeo unun kadar) vb. *s(V)'deyer alan nlnn durumu belirsizdir. Genel Trkenin ses dizemiyle uyumlu kalmakiin bunu sC- Vs C-) grubundan ses tremesi olarak alabiliriz. Ancak bunurten iki durum sz konusudur: (1) Trk dillerinde ses tremesinde nl normaldedardr ve ilk hecenin nlsyle sadece ses uyumu konusunda rtr; (2) Yakutadakipekitirmeli s- yaplarnda her zaman ilk hece vurgulanr: subu, samanna, vb. Tt.imdi szcnde de ilk hece vurgularur. Vurgunun, bilhassa trerne seste yeralmas ok artc olurdu. Yakutann mekanizmas, Trkede baka bir yerde vemuhtemelen hibir zaman grlmeyen bir eit nses benzemesi'tni' andrmaktadr.

Yakutann *s(V)- pekitirmeli yaps bir anlamda modem Trkiye Trkesindekiilk hece tekrarna benzemektedir. Ancak yle bir farkllk vardr: GnmzdeTrkiye Trkesinde hece bitiindeki nszn yerine pr; m veya s getirilirken (rn.Tt. belli ~ bel-belli > besbelli), Yakutada szcn n nsz yerine s getirilir(Yak. bu bu ~ bu-bu > subu ite bu). te yandan Yakutada mevcut samanna

ilgili dillerdeki yazl kaytlar iin bkz. ESTYa 492.Kr. Sardinya dilinin Roman dilbilimine gre tanm: Paragog, nsz ile biten szcklerde son nlnn kopyasnneklenmesi olarak bilinen olguya verilen addr: (Sardioya dili) [parayulaza) < Latince parabolas (benzetme, mesel'')(pckl/Rainer 1990: 59). Yakuta yapmlarda ise szckler ilk hecenin nlsnn bir kopyasn alr.


5/8

M are k S TA C HOW S KI

yerine manna burada szcnn *man-manna'ya dntrldkten sonra *san-manna'ya (? > *sam-manna) dntrlmesi beklenirdi. Bu nedenle burada hecetekran yerine, daha ok bir (nek biiminde?) pekitirme yaps (veya pekitirmebileeni) grmek daha uygun olacaktr.

Krgzca usutl) ~ osol). Kazaka osu, vb. o, ilgili (Kotwicz 1951: 114) olduugibi VCVyaplan (nl-nsz-nl yaps), kanmca Yakutadaki yaplardan farkldr.Aksi takdirde bir dilde nses-o'nun, dierinde bir sonses -u'nun, bir bakasnda dahibir sesin dmedii AnaT. osu veya benzer bir genin varln varsaymakgerekirdi; ancak bu pek inandnc olmazd. Ben bu yaplarda daha ok pekitirici sile gsterme zarniri *0(/) odan oluan bir bileim gryorum.

Ayn pekitirme nsuru Vs'yi Tt. ite'de grmek istiyorum (aynca bu szcnde ilk hecesi vurguludur). Bu szck Eren 1999'da yer almamaktadr. ESTYa I: 493'teise, ite'nin pekitiricilii anlalan ve baz balamlarda o, ilgili olarak evrilebileniS'e ait szlkselletirilmi bir bulunma durumu yaps olduu yazmaktadr (ESTYai: 493). Bu yorum, muhtemelen daha eski bir ifade biimi olan s bunda ite buradaile desteklenebilir belki ama ben bu yorumn doruluundan en az iki nedenlepheliyim.

Birincisi, bir pekitirme nsuru tmce iinde tek bana yer almaz ve bu nedenlede ekime girmez. kincisi ise buradaki anlam geliimi dorudan anlalamaz,nk=bunda ve unun iinde gibi bir bulunma durumu anlamndan ite anlamnasl gelimi olabilirdi?

Trkiye Trkesi ite szcnde bulunan sonses -te 'yi ben AnaT. *te zamirinin(o, ilgili ) bir izi olarak yorumluyorum. Geri bu szck modem Trk dillerindekikaytlarda ok az geer (en azndan Sibirya dnda), ama yine de bu ge vardr ve bukonuda baz kaytlan sunmaya deer .

. Ancak *te zamirinin (rnein AnaAlt. arka plan veya AnaUraL. =s bu, *tlSo,ilgili ile olan ilikisi gibi) dier makul balantlarn Trke etimolojisi asndanbir anlam olmadn ve bu nedenle burada daha fazla tartlmayacan zelliklevurgulamak gerekir.

Tofalarca te o, ilgili (Rassadin 1978: 256; 1995: 264) szcnde iki durumekimi de bulunmaktadr: tege oraya, tede orada (Rassadin 1995: 76). Tofalarcate'nin anlam konusnda Rassadin 1971: 80 nemli bir eklemede bulunur: o, ilgili,u, (konumacnn grme mesafesinde bir cisim/eya) . Bnun, gnmzde ite'ninkullanld konuma durumlanna uyduu anlalmaktadr.

Tuvacada bunn yerine dlf ~ du ~ d ~ d ~ da azlannda de ~ d bulnur(Tatarincev 2002: 237; Pal 'mbach 1953: 610; da varyant sadece mom kavram altndakirneklerde bulunmaktadr.) Bylece AnaT. iin nlnn yeniden nasl kurulacasorusu ortaya kar (Bunn iin aaya baknz). Ancak Tuvaca baka bir soruyu dadayatr: Bulunma durumu ekimleri dnde ~ dnda orada ekillerindeki -n- llSZ

20091 elleten 95


6/8

;.

Gen e l T rk e B a lammd a T rk iy e T rk e sin de imdi ve ite Szck le r in i n E tima la j is i

nasl aklanabilir? (Tofalarca n 'siz, te e orada ile karlatrnz, yukan baknz).SafTrke dil zemininde, *tegi *tek) o, oral, oradaki den yola kmann belkidaha doru olaca dsncesi yrtlebilir ki, bu durumda Tuvacadaki dnde - dn daorada ekli, te-gl ? *te-k)-n-de onun iinde orada trevinden gelimi olur.

Oysa Tuvaca konusunda baka bir aklama daha uygun grnmekte. Buaklamaya gre, Moolcadan dnlenen tende oradann (Lessing 1960: 801a)Tuvaca dIf - d o, ilgili, u ile iie gemesi sz konusudur.

ulmcada hem t?g o, ilgili, u (Birjukovi 1984: 62) hem te (Pomorska 2004:167, madde 3.6.), hem de te yed-utjge o haftada?' kalb (Pomorska 2004: 136, madde3.6.) vardr. ulmca t?g muhtemelen *tegi'den gelmektedir, dier bir deyile ul. t?g *tegi < *tek < *te > ul. te.

Krgzcada tigi 'nin o, ilgili, u *te-gi) yan sra bir de tetigi (Kotwicz 1951:114) vardr. *tegi o, ilgili, oradaki gnmzde or. tigi ve Oyr. Hks. Kp. tigi(Rasanen 1957: 36'da yanlarak Hakasa tigi denmitir), aynca Ker. tigi lak oolan (Radloff 1868: 695) olarak grlmektedir. Bu zamirin ikinci hecesi, ok iyibilinen *-k ekidir; bunun iin baknz Tt. hangi < AnaT. *kaf01)5 hangi veuv. saka bu < *yek *Vsimdi [= Eat. us imdi] > Tt. imdi) Ana'T. *te o, ilgili, u [konumacnn

ul. yedun 'hafta'


7/8

M are k S TA C HOW S KI

Ksaltnalar ve Kaynaka

gr mesafesinde] . Buna paralel biimsel yap iin baknz Tt. ibu (ite) o, Krg.osol Yak. sol (ite) o .

ul. uhmcauv. uvaaEat. Eski Anadolu TrkesiHks. HakasaKp. KpakaKrg. KrgzcaKoyb. KoybalcaKer. KerikeOsm. OsmanhcaOyr. OyrotaAnaT. Ana TrkeTeL.TeleteTt. Trkiye TrkesiTuv. TuvacaYak. Yakuta

ESTYa: Sevortyan, E. V. (1974-) Etimologieskiy slovar ' tyurkskih yazzkov. 1-,Moskva: zdatel'stvo Nauka .

Vewt: Rasanen, M. (1969), Versuch eines etymologischen Wrterbuchs derTrksprachen, Hel'sinki.

Biryukovi, R. M. (1984), Leksika ulmsko-tyurkskogo yazzka, Saratov.Clauson, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-CenturyTurkish, Oxford: Clarendon Press.Eren, H. (1999), Trk Dilinin Etimoloji Szl. Ankara.Kotwcz, W. (1936), Les pronoms dans les langues altaiques, Krak6w.- (1951), Studia Nad Jezykami Altajskimi , Rocznik Orientalistyczny 16: 1-317.Lessing, F. D. (1960), Mongolian-English Dictionary, Berkeley& Los Angeles.Meninski l Mesgnien, F. Thesazzrs Lingzzarm Orientalium Turcicae . Arabicae

. Persicae. Viennae 1680 {2. Aufiage: ed. M lmez S. Stachowski, stanbul2000]

Pal 'mbach, A. A. (1953), Russko-Tuvinskiy Slovar ', Moskva.Pckl, W-Raner, F. (1990), Einfiihrung in die romanische Sprachwissenschaft,

Tbingen.

2009 1 elleten 97 _c.


8/8

98 elleten 20091

Ge ne l T rk e B a lam n da T rk iy e T rk e sin de imdi ve ite Szc k le r in in E timolojis i

Pomorska, M. (2004), Middle Chulym Noun Formation, Krakw,Poppe, N. (1926), Die Tschuwassisehe Spraehe in ihrem Verhalmis zu den Trk-

spraehen, Krsi Csoma Archivum 2: 65-83.Radloff, W. (1868), Proben der Volksliteratur der trkisehen Stdmme Sd-Sibiriens,

II, St. Petersburg.Rasanen, M. (1957), Materialien zur Morphologie der trkisehen Sprachen, Helsinki.Rassadin, V. 1., (1971), Fonetika i Leksika Tofalarskogo Yazka, Ulan-Ude,- (1978), Morfologiya tofalarskogo yazka v sravnitel 'nom osveenii, Moskva.- (1995), Tofalarsko-russkiy, russko-tofalarskiy slovar '. Irkutsk.Schnig, C. (1995), qa:fi.o und Konsorten , Erdal, M.- Tezean, S. (ed.): Belak Bitig

[FS G. Doerfer], Wiesbaden: 177-187.Tatarncev, B. i. (2000), Etimologieskiy slovar' tuvinskogo yazka, I, Novosibirsk.- (2002), Etimologieskiy slovar' tuvinskogo yazka, II, Novosibirsk.Tekin, T. (1996), Altaie Etymologies, I, International Journal of Central Asian

Studies I: 245-268.Tetze, A. (2002), Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugati I/Sprachgeschichtliches

und Etymologisches Wrterbuch des Trkei- Trkischen, stanbul-Wien.

Documents

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı