Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite06

8/3/2019 Trkiyenin toplumsal Yaps nite06

1/24

Turkiye Ekonomi5ininKurum5al Yaprsr

Ekonomi bilimi, leu olan kaynaklarla stntrstz insan ibtiyaclannm nastl karsdana-cagt sorusuna yanu arar. Toplumsal varltgm ve gelismenin kokeninde mal ve biz-met uretimi yatmaktadtr. Uretilen mal ve hizmetlerin uretim sureci, degisim! vepaylastmt ise toplumdaki uretirn il~kilerini olusturmaktadtr. Ekonomi de bir top-lumdaki kurumlardan birini olusturmaktadtr. Bir ekonominin kurumsal yaptstkurallar, uygulama rnekanizmalart ve organizasyonlardan olusur. Kurumsal ya-pt ekonomide uygulanan politikalart ve bireylerin daurants bicimlerini etkiler.Bu unitede; Turkiye ekonomisinin kurumsal yaptsmin iyi anlastlabilmesi if in,ozelliele 1980 sonrastnda leuruimus olan ekonomik ve mali eurumlarm neler 01-dugu, knsaca goreuleri ve bangi amaclar icin kurulduklan ile bangi birimlere bag-It olarak faaliyet yuruttukleri hakkmda bilgi verilmektedir. Soz konusu kurum veleurulusiar strastyla baglt olduklart birimlere gore incelenecektir.AmarlarlmlZBu uniteyi tamamladtktan sonra;oplumsal kurumlardan biri olan ekonominin fonksiyonlartm stralayabi-

lecek,ureiye ekonomisinin tarihsel gelisimini apklayabilecek,ureiye'de kamu ekonomi eurumlarmm temel gorevlerini stralayabilecek,ureiye'de oze! sektore ait leururnlart stralayabilecehsiniz.


2/24

104 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :Ornek Olay

TtisiAD'dan onemli mesajlarTUSjAD'tn 39'uncu Olagan Genel Kurulu Toplanttst Istan-bul'da basladt (. ..)Hiikiimete kriz sUflamas,Toplantmm actlismda bir leonusma yapan TUSjAD BaseaniArzuhan Dogan Yalcmdag duran ekonominin yeniden can-landtrtlmast icin if talebin uyandtrtlmast gereetigini, bununicin de vergilerin du~uriilmesi gereetigin! kaydetti. TUSjAD

Baskam Arzuhan Dogan Yalctndag'tn konusmasmdon sattrbaslan. Krizle mucadelede izlenen yontemler iki yol acacah. Birincisi, kurtarma paketlerinin basansiz olmast halinde, ekonomide kamuyattrtmlartrun artmast ve korumactltgm yeniden gundeme gelmesi.

Ihinci yol ekonomilerin yeniden raytna oturmast, Biz ikinci yolun baslayacagtna inaruyorue: Kuresel krizin bangi safbastnda oldugundan emin degiliz: Krizin boyutlart ueerindeei belirsizlik Tureiye uzerindeet etkisinin bilinme-sini de zorlasttrtyor.

Yasanan belirsizlik ekonomiyi durma noktastna getirdi. jki temel sorun oar. Birincisi reel sektorun krediye ulasma yolunun apk olmast Yurt ici talebinin uyandtrtlmast Guuen ortamtntn tesisi ve beklenti yonetimi coleonemli. Bunlar yapilmazsa~sizlik artmaya devam edecek.

Beklenti yonetimi Turkiye'de iyi yaptlmtyor. Son gelismeler /MF anlasmastnin tamamlanabilecegine isaret ediyor, bu iyibir gelisme.

Vergilerin azaltdmasi gerekiyor. Vergi yukumluluklerinin makul bir faizoraru ile otelenmesi dogru olacak. Bu sekilde likidite yarattlip if talep uyan-dtrtlabilir.

$irketlerin yabanct para ibtiyact da onemli. Bir Jon kurulup bu sorun ast-labilir.

Fon, bir koprii finansman isleu! gorecek. Sektorel ve bolgesel te~vik sistemi bir an once yuriirluge girmeli.

Kaynak: http./lwww.hurriyet.com.trlekonomi/10830402.asp?gid=229 Erisim. 27Ocak2009)

Anahtar Kavramlar Ekonomi Merkez Bankast 24 Ocak 1980 Istihrar Kararlart

Devlet Planlama Tesktlat: Ekonominin Kurumlart Tureiye Sanayici ve Isadamlari

Dernegi

ifindekiler GjJU$ TURKiYEEKONOMjSjNDE YAP/SAL DONU$UM Tureiye Cumhuriyeti'nin Kurulusunda Ekonomik Yapt 1980 Sonrast Yaptsal Donu~um

TURKiYEEKONOMjSjNDE KURUMSAL YAP/ Kamu Kuruluslart Ozel Sektor Kuruluslart Sendikalar
http://http./lwww.hurriyet.com.trlekonomi/10830402.asp?gid=229http://http./lwww.hurriyet.com.trlekonomi/10830402.asp?gid=229


3/24

6 . U n ite - TU rk iye E ko n om is in in K u rum sa l Y a a r s : 105

GiRi$Ekonomi (iktisat) bilimi; insanlann ve toplumlann zaman icinde cesitli mallar uret-mek ve bunlan bugun ve gelecekte tuketmek uzere, toplumdaki bireyler ya dagruplar arasmda bolusturrnek icin, kit uretirn kaynaklan kullanmak konusundakitercihlerini inceler. Dolayisryla insanligm tuketim ve uretirn etkinliklerini nasil du-zenledigini inceler. Bu nedenle ekonomi, uygarlik tarihi ve toplumsal yap ilar iledogrudan ilgilidir. Olgulan anlamak icin iktisat bilimi sosyoloji, tarih, felsefe, ma-tematik ve istatistikten yararlarur. Hemen hemen her gun medyada haber olan i-sizlik, enflasyon, buyume, verimlilik, dis ticaret gibi toplum refahim yakmdan ilgi-lendiren konular ekonominin alaru icine girer. Ekonomi, pek cok alt alana aynl-maktadir. Bunlardan bazilan, mikro-makroekonomi, cevre ve dogal kaynaklarekonomisi, teknoloji ekonomisi, iktisat tarihi, politik ekonomi, iktisadi gelisrne,uluslararasi ekonomi, para ve maliye politikalan ve finansal ekonomidir.

Ekonomi, Yunanca asilli iki sozcukten olusan birlesik bir isimdir (oikonomia;oikos =ev ve nomos = idare) ve anlami ev idaresidir. Kelime ile buyuk bir aile olansehir devletinin ihtiyaclanru karsilayacak faaliyetler tasvir edilmektedir.

\\I\I

. .. .. .. L"rI\. \

L

E ka na min in k u ru mlan : m alv e h izm et u re te n, da glta n ves atin a la n v e b u b ir im le rink a ra r la n ru e t ki le y enb ir im l er in o lu s tu rd u guagd l r .

Ekonomi; sirursizinsan ihtiyaclartrukit kaynaklarlaetkin bir sekildekarsilamayiamaclayan bilimdaltdtr.

Bir toplumdaki insanlann cogunlugunun ayru sekilde ve siklrkla ortaya koydu-gu davraruslann butunu ise 0toplumun kurumlartm olusturur, Kurumlar, be-lirsiz bireysel davraruslanru kisitlayan ve bu suretle insan davramsiru daha ongoru-lebilir yapan kurallardrr, Kurumlar etkin olmali, her zaman kural ihlalleri icin baziyaptmmlar belirtmelidir. Toplumsal yasanti icerisinde gecmisten suzulerek gelenbirtakim temel ihtiyaclarm karsilanmasma iliskin olarak kahplasmis iliskiler, kural-lar ve davraruslar butunune "eurum" denir. Kurumlar kuruluslardan farkltdir. Ku-rulus somut, kurum ise soyuttur. Ayru amaca yonelik cok sayida kurulus bir isimaltmda toplanarak kurumlan olusturur,

insanlar yasamlanru surdurebilmek icin besine, giysilere, ayakkabilara, konuta,vb. maddi varhklara ihtiyac duyarlar. Bu varhklan uretebilmek icin ise calismak 20-rundadirlar, Bu nedenle toplumsal varligm ve gelismenin kokeninde mal ve hiz-met uretimi yatmaktadir. Uretilen mal ve hizmetlerin uretim sureci, degisimi vepaylasimi ise toplumdaki "uretim iliskilerini" olusturmaktadir. Karl Marx'a gore il-


4/24

106 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

K a p il al iz m ; u r et ir na r ac la n n m i iz e l m u l ki ye ti nev e b u a ra cla nn o nla ra s ah ipo lm a y a n e r ne k cll ert ar a lm d a n i ~l et il m e si ned a ya n an to p lu m s al y a pld lr .K a pita liz m d e k a r e ld e e tm e ki ~i n i iz e l g l rl sl rn c ll e rta ra lm da n u re tlle n m al v eh iz m e tl er , s e rb e s t p iy a s ad aa lm rp s a tt lm a k t ad r r,

kel toplum, kolecilik, feodalizm, kapitalizm ve sosyalizm insanligm farkli uretirniliskilerine dayanarak kurdugu toplumsal-ekonomik sistemlerdir. Toplumdaki malve hizmetlerin uretimi ve bolusumunun nasil olmasi gerektigine iliskin, uyumludusunce ve degerler toplamma "ekonomik sistem" adr verilmektedir. Toplumdakimevcut uretirn iliskileri ise dayandigr temel kurallan koruyacak ve sistemin varlrgi-ru devam ettirecek kurumsal yapilan olustururlar,

B ir ek on om id e k urumsal yapmm ne gib i fon ksiyon lart vard tr?

Ekonomi de bir toplumdaki kurumlardan birini olusturmaktadir. Bir ekonomi-nin kurumsal yaprsi kurallar, uygulama mekanizmalan ve organizasyonlardan olu-sur, Kurumsal yapi ekonomide uygulanan politikalan ve bireylerin davrarus bicirn-lerini etkiler. Saglam kurumsal yapi, politikalann ve burokratlann kural disi faali-yetlerini sirurlar ve bu tur faaliyetlere engel olur. Politikalar ulasilmak istenenamaclar ve ulasilacak sonuclan belirler. Kurumsal yapi ise bu sonuclara nastl ula-silacaginm kurallanni belirler. Serbest piyasa ekonomisi icinde kurumsal yapi:

Piyasa kosullari, mallar ve piyasaya katilanlar hakkmda gerekli bilgilerisaglar.

Mulkiyet haklanru ve sozlesrneleri tarumlar ve kuvvetlendirir. Rekabetin piyasalarda olmasi gereken duzeyde olmasiru saglar,Turkiye'deki degisimi anlayabilmenin bir baska yolu da aile, din, siyaset, egitim

ve ekonomi kurumlanndaki degisimi anlayabilmekten gecmektedir. Bu toplumsalkurumlann birinde meydana gelen bir degisim digerlerini de etkilemektedir.

TORKiYE EKONOMisiNDE YAPISAL DONO$OMBundan tam 85 ytl once Lozan'daki cetin gorusrnelerde, ismet Inonu baskanhgin-daki Turk heyeti, basta "iktisadi bagimsizhk" icin soylu bir caba gostermekteydi,Uluslararasi egemen guclerin, Ankara Hukumeti'ne dayattiklarr ozellikle iktisadikonular nedeniyle uzlasma saglanamamis ve gorusmeler, 4 Subat 1923 tarihindekesintiye ugrarmstir. lste boyle bir donernde, Kurtulus Savasr'run noktalandigr lz-mir'de, ulkenin bircok yerinden gelen, toplumu olusturan siruflan ve gruplan tem-sil eden 1135 de lege bir araya gelerek 17 Subat 1923 tarihinde Birinci Tiirkiye ik-tisat Kongresi'ni gerceklestirrnislerdir. Ataturk'un yaptigi acilis konusrnasi veKongre'de alman kararlar dogrultusunda Cumhuriyetimizi gelecege tasryacak eko-nomik yapmm temelleri atilrmsnr (Inan, 1989).

Turkiye ekonomisi gecen 85 yrllik donern icinde gerek kendi i.; dinamiklerin-den, gerekse dunya ekonomisinde boy gosteren dinamiklerden etkilenerek bircokdegisim gecirmistir. Dunya ekonomisinde kuresellesrnenin ve rekabetin arttigi,mal ve hizmet ticareti ile sermaye hareketliliginin hiz kazandigi bir dunyada, Tur-kiye ekonomisinin de kurumlanyla bu degisime uyum saglamasi gerekmektedir.

Bahsedilen degisim donemi Turkiye icin 24 Ocak 1980 tarihli istikrar politikasikararlan ile uygulamaya konulan ihracata dayah sanayilesrne stratejisi ile baslarrus-nr. Bu surecte, oncelikle Turkiye'nin mal piyasalan dis pazarlara acilmis ve ticaretkotalannm korumasi altmdaki ithalat rejimi serbestlestirilmistir, Ekonomi, yurt icitaleple beslenen, yuksek koruma duvarlan sayesinde dis piyasalann rekabetindenkorunan ulusal sanayi yerine devletin duzenleyici olarak rol aldigi, ihracati destek-leyen bir buyume modeli uzerine kurgulanmrstir. Dunya mal piyasalanyla butun-lesebilmek mall piyasalann da serbestlestirilrnesini ve uluslararasi finans merkez-leriyle butunlesrneyi beraberinde getirmistir.


5/24

6 . U n ite - TU rk iye E konom is in in K u rum sa l Y a a r s : 107Bu unitenin temel amaci, Turkiye'de ekonomi kurumlannm neler oldugu, kisa-

ca gorevleri ve amaclan ile hangi birimlere bagli olarak faaliyet yuruttukleri hak-kinda bilgi vermektir.

Tlirkiye Cumhuriyeti'nin Kurulu~undaEkonomik Yap.Cumhuriyet'in ilk yrllannda izlenen temel ekonomi politikasi, ozel ginsimci eliy-le serbest piyasa kosullannda sanayilesrneyi hedeflemistir, "Iktisadi Misak-t Milli"ye uygun olarak devletin, ozel tesebbuse yardimcr olacagi ve ozel tesebbusunekonomik gucunu asan alanlarda faaliyet gosterebilecegi hukmu getirilmistir.Boylece ozel girtsimcinin yetersiz oldugu bircok alanda devlet ekonomiye muda-hale ederek bizzat uretim surecinde yer alrrustir. Bu "devletcilik" anlayisi soyle ta-nimlanmaktadir:

"Turkiye'nin tatbik ettigi deuletcilik sistemi, beri sosyalizm teorisyenlerinin ileri sur-duhleri fieirlerinden almarak tercume edilrnis bir sistem degildir. Bu, Turkiye'nin ih-tiyaclartndan dogmus, Turkiye'ye ozgu bir sistemdir. Depletciligir; bizce anlami su-dur: Kisilerin ozel tesebbuslerini ve sabsi faaliyetlerini esas tutmak; fakat buyuk: birmilletin ve genis bir memleketin butun ibtiyaclarini ve cole seyleriri yapilmadiginigoz onunde tutarak, memleket ekonomisini devletin eline almak. Bizim takip ettigi-miz bu yol, goriildugu gibi liberalizmden baska bir yoldur. "(Aysan, 2006)

K arm a e ka na m i, e ko no m ikf aa liy e tl er d e h e m d e v le ti n,h e m d e iiz el te se bb u su nb ir lik te y er a ld lg l e ko n om iks is te m i i fa d e e tm e k te d ir .

Atatiirk BirinciTiirkiye iktisatKongresi'nde Af~Konulmas. Yaparken17 Subat 1923tarihinde gerceklesenBirinci Turkiye iktisatKongresi'nde idkeninbirr ok yerindengelen, toplumuolusturan siruflart vegruplart temsil eden1135 delege bir arayagelerek Turkiyeekonomisinin yolbaritastntcizmislerdir.

Bu anlayis cercevesinde yapilanan Turkiye ekonomisinin temel kurumlan ara-sma 1924 yilmda Turkiye i Bankasi, 1925 yilmda Sanayi ve Maadin Bankasi, cesit-li illerde kurulan seker fabrikalan, tutun, ispirtolu ickiler, tuz, barut ve patlayicrmaddelere iliskin devlet tekelleri katilrrusnr. Bu donemde kurulan i Bankasi yerlive yabanci sermaye ile siyasi iktidar arasmdaki iliskide onernli roller yuklenmis, ik-tisat politikalannm sekillenmesinde sermaye grubunun lehine onernli bir baski un-suru olmustur,

Lozan Antlasmasi hukumlerine gore, yeni kurulan Turkiye Cumhuriyeti tam an-lamryla ekonomik bagimsizhgini kazanamamis, Osmanli Devleti'nden kalan bore-


6/24

1 0 8 TU rk iy e 'n in T o p lum sa l Y a a r s :

lar ve Turkiyc'nin dis ticarette uygulayacagi bnlemlerin suurlandinlmasi Cumhuri-yetin kurulus yrllannda sikmnli donernler yasanmasma neden olmustur, Lozan'mongordugu kisitlamalar 1928 yilmda sona ermis, ardmdan dunya ekonomisi 1929bunahmi denilen ekonomik krize suruklenrnistir. Bu olumsuz ortamda Turkiye,devletcilik yoluyla sanayilesrne politikasma gecmistir. Hukumetlerin yatmm harca-malannm duzene sokulmasma yonelik planlar yapilrrustrr. 1923-1930 donernindeiki buyuk yasal duzenleme, tanma yonelik 1925 yilmda Asar Vergisi'nin kaldmlma-Sl ve sanayi sektorune yonelik ise 1927 yilmda Tesvik-i Sanayi Kanunu olmustur.

Atature'unTalimattylaTurkiye'nin ilkulusal bankasi alanTurkiye j~ Bankasi26 Agustas 1924tarihindekurulmustur.

lthal i kam e c i s a n ay il e, m e :B ir m a lin y ur t d l~ ln da n ith ale d ilm e s i v e rin e y u rt i~ in d eu r e tt lr n e s ln l i in g i ir e n ,b i iy l e ce d i iv i z t a s a rr u fusag l a yan s a n a v t l e s r n es t ra te j i s i d i r .

Mustafa Kemal Ataturk'un 19 Mayis 1919 tarihinde baslattigi Kurtulus Savasisirasrnda 23 Nisan 1920'de toplanan Turkiye Buyuk Millet Meclisi, 2 Mayis1920'de kabul ettigi 3 sayili Kanunla 11 kisilik ilk Bakanlar Kurulu'nu olustur-mustur. Bu Bakanlar Kurulu'nda Ticaret, Sanayi, Maden, Ziraat ve Orman isleri-ni yurutrnek uzere bir iktisat Bakanligi yer alrrustir. Sonradan Ziraat ve Ormanisleri aynlarak ayn bir Bakanhk olusturulmustur. 27 Mayis 1934 tarihinde kabuledilen 2450 sayilr Kanun ile kurulan iktisat Bakanligmm gorevleri kara ticareti,deniz ticareti, sanayi ve maden islerini kapsayacak sekilde genisletilmistir. Boy-lece dis ticaret konulan ile ilgili birimler ilk kez D1Ticaret Reisligi (Turk Ofis)ismi altmda toplanrrustir.

Ti irk iye Cumhur iye ti kurulusunda nasil b ir e ko nomik s istem benimsenmistirr1930-1940 donernini Turkiye'nin ilk sanayilesrne donerni olarak nitelemek

mumkundur (Sanayinin toplam ulusal gelir icindeki payi 1929 yilmda % 9,9 iken1939 yilmda % 18,3'e cikrrustir). Dunya ekonomisinin krizin Y1k1C1tkileriyle ugras-tlg1bu donernde Turkiye disa kapanarak, devlet eliyle ulusal sanayilesrne hamle-sini gerceklestirmistir, Boylece devlet yatmmci isletmeci ve denetleyici olarak eko-nomik hayatm sekillenmesinde ve gelisrnesinde buyuk olcude egemen olmustur,

1934 yilmda dunyadaki ilk planlama deneyimlerinden biri olan Birinci Bes Ytl-ltleSanayi Plant uygulamaya konulmustur, Bu donernde sanayinin yakaladigi 0 /01l,6'hk buyume hizr Cumhuriyet tarihimizde rekordur. Tanm sektoru de sanayi ka-


7/24

6 . U n ite - T U rk iy e E ko nom is in in K u rum sa l Y a a r s : 109dar olmasa da (% 5,8) buyumustur. Bu donernde devletin ekonomide agirhgr gide-rek artarken ozel sermaye sahipleri de devlet ihaleleri, ticaret ve sinai faaliyetleraracihgryla guclenmeye baslarmslardir (Boratav, 2004).

ikinci Dunya Savasi'run olumsuz etkileriyle 1940-1946 donerninde sanayilesmesureci yavaslamrstir. Bu donernde gerceklestirilen Varlik Vergisi, Toprak Mahsulle-ri Vergisi, Ciftciyi Topraklandirma Kanunu ve Koy Enstituleri'nin kurulmasi gibiuygulamalara duyulan tepkiler, 1946 yilmda Turkiyc'nin cok partili siyasi rejimegecmesiyle mevcut "devletcilik" anlayisina alternatif bir siyasi gorusun de olusma-sma katkrda bulunrnustur. Bu donerndeki yeni devletcilik anlayisina gore, devletinozel girisirnciligi acikca desteklemesi, ybnetim, guvenlik ve kamu hizmetlerindenbaska ekonominin planli kalkinmasi icin onlernler almasi ve yabanci sermaye ya-tmmlanrun ozendirilrnesi soz konusu olmustur. Bu yillarda tanm sektoru agirlikholarak desteklenrnis, makroekonomik dengelerin bozulmasi ve ithalatm hizli birsekilde artmasryla ulkenin doviz ihtiyaci artmisnr.

Bu gelisrnelerin ardmdan Turkiye'de 1960 yilmdan soma baslatilan planli kal-kmma hareketi ile liberal ekonomi politikalan yerini, devletin genis olcude dene-tim onlernleri aldigi mudahaleci bir politikaya birakrrnsnr. Planli kalkmma done-minde, sanayinin lokomotif sektor oldugu saptanmis ve ekonomik dengenin ku-rulmasi, ekonomik ve sosyal kalkinmarun birlikte gerceklestirilmesi, hizh bir buyu-me ve sanayilesmeye oncelik verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmistir.

1963 yilmda uygulanmaya baslanan bes yillrk kalkmma planlan kamunun ithalikameci sanayilesrne stratejisini uygulamasma aracihk etrnistir, Daha once yurt dt-sindan ithal edilen bir malm yurt icinde uretilmesini ongoren bir sanayilesme stra-tejisi olarak tammlanan ithal ikamesinde, kurulan sanayiler dis ticaret ve doviz ku-ru politikalanyla dis piyasanm rekabetinden korunmaya cahsihr. Ancak, izleyenbaslikta da aciklanacagi uzere gerek dunya ekonomisindeki donusum, gerekseTurkiye ekonomisinin yapisal sorunlan neticesinde Turkiye ekonomi politikasi ter-cihlerini ve buna bagli olarak kurumsal yapismr 1980 yilmdan soma degistirrnekdurumunda kalmisnr.1980 Sonrast Yaprsal Doni.i~i.imTurkiye ekonomisi 70'li yillar boyunca izlernis oldugu itbal ikameci sanayile-me stratejisi ne bagli olarak dis piyasalarla olan ekonomik iliskilerinde giderekartan oranda doviz ihtiyaci yasarrustir. 0 tarihlerde Turkiye'nin ihracatla elde etti-gi doviz gelirlerinin cok srrurh olmasi, turizm gelirlerinin olmarnasi Turkiye gibi ge-lismekte olan ulkeleri disandan bore alma yoluna suruklernistir. Ancak 70'li yillar-da yasanan petrol soku ve ardmdan ekonomik kriz dunya ekonomisini olumsuzetkilernis ve bu gelisrneler ulkernize krtlik-karaborsa, fiyat istikrarsizltgr ve issizlikolarak yansimrstrr.

Dunya ekonomisinde yasanan kriz uluslararasi piyasalarda mal ticaretini de et-kilemis, gelisrnis-sanayilesmis ulkeler urettikleri mallan gelisrnekte olan ulkeleresatamaz hale gelrnisler, dolayisryla onlar da krize suruklenrnislerdir. Bu durumacozum uretebilmek amacryla, dunya ekonomisinin isleyisine mudahale edilrnis, ar-trk devletlerin mal ve hizmet ticaretine ve sermaye hareketlerine koyduklan sirur-lamalan ortadan kaldrracaklan, devletin ekonomik hayattan cekildigi, onun yerineozel girisimcinin etkinlik gosterecegi piyasa ekonomisine gecis esas almmisnr. Bu"serbest ticaret doktrini" bizim gibi ulkelere de telkin edilrnis ve ulkemizde uygu-lama somut olarak 24 Ocak 1980 tarihli istikrar kararlan ile vucut bulmustur.

l h r a c a t a y i i ne l i ks an ay ile ,m e : lllk en ln i~u r e ti rn i ~ in k u l la n a b l le c e g lk a y na k la r i hr a ca t arnaciy lay a p ll ac a k u r e ti rn ey ii nl en d ir il ir . U l u sa l m a l la n nd l~ u lk e le r de r e ka b e ti nei in em v e r il e re k ,k a r~ ll a~ tl rm a l l u s tu n lu k le re s a s almmak tad r r .


8/24

110 TU rk iy e 'n in T o p lum sa l Y a a r s :

G ii m ri ik B ir li gi , d e v le tl er ing i imr i i k mevzua t l an r unu yg ula nd lg l tn pr ak la rm h erb ir i b ir g ii m ri ik a l a r uo lu s tu ru r, G iim r iik B ir lig i i leb u a la nla rm b ir a ra yag e tir ilm e s i v e a y rnm e vz ua tm u yg uia nm a sl s iizk o n us u d u r. G ii m ri ik b ir li gin tu st ur an u lk ele r a ra sm d atic ar ete k o nu la n h e r t iir li ik r s r t la m a k a ld m h r v e B ir likd l~ ln d a k i u lk e le r e k a r~ 1 i s eo r ta k p o l it ik a l a r y i ir ii ti il ii r.

i hraca ta yone li k sanayllesme s tra te ji si n edi r?ihracata yonelik sanayllesme stratejisinde ulkenin i.; uretim icin kullanabi-

lecegi kaynaklar ihracat amacryla yapilacak uretime yonlendirilir, Bu strateji dogalolarak serbest bir dis ticaret rejimini gerektirir. Turkiye ekonomisinde de 24 Ocak1980 yilmda baslayan degisim ruzgarlan, yapisal ozellikler icermesi yanmda ku-rum sal yapida da bazi duzenlemelere gidilmesini gerekli kilrrusnr. Yeni strateji cer-cevesinde Hazine Mustesarhgi, Merkez Bankasi basta olmak uzere kamu isletme-leri ve kurumlan gorevlerini yeniden tarumlamislardir. 24 Ocak 1980 tarihinde uy-gulamaya konulan istikrar politikalannm temel unsurlanru asagidaki sekilde sirala-mak murnkundur:

Planli ve kamu kurumlanna dayali sanayilesrne stratejisinden vazgecilmistir, DI ticaret serbestlestirilrnis, kacakcilik ve karaborsa bnlenmeye cahsilrmstir. Yabanci sermaye girisleri serbest birakilrrustir. Sanayilesmede ozel girisimcilige agirhk verilmistir, Devlet tekelleri kaldmlmis, ozellestirme faaliyetleri baslarrustir. lhracati tesvik edici politikalar uygulamaya konulmustur, Kamu ekonomik kurumlannm ozellestirilmesi gunderne gelrnistir (Karluk,

2007).Ekonomide kaynaklann ihracata yonelik seferber edilmesinin ardmdan, 1989

yilmda alman "Turk Parastntn Ktymetini Koruma Haklemda 32 Saytlt Karar" ilefinansal serbestlesme surecinde onernli bir adrm atilrrusnr. Kambiyo rejiminin ser-bestlestirilmesiyle, ulkeye cekilmesi ongorulen uluslararasi sermaye hareketleriaracihgryla Turkiye ekonomisinde sanayilesrne surecinin ve artan kamu aciklannmfinansmaru amaclanmisnr. Bu degisimin ardmdan Turkiye'de sermaye piyasasmdave para piyasasmda yeniden yapilanma gerceklesmistir.

DIa acilan Turkiye ekonomisi icin bir diger kilometre tasi Avrupa Birligi (AB)ile Giimriik Birligi'nin tamamlanmasidrr. Turkiye, 1 Ocak 1996 tarihi itibanyla,AB'den ithal ettigi sanayi urunlerine uyguladigr mevcut turn gumruk vergileri vebenzeri kisrtlamalan kaldirmis, ucuncu ulkelere karst Ortak Ticaret Politikasi uygu-lamaya baslarrustir. Taraflar arasmda sanayi mallan ve islenrnis tanm urunlerininserbest dolasirrum kapsayan Gumruk Birligi surecinde Turkiye, yasal duzenlerne-lerini ve kurumlanru AB'ye uyumlastirma yukumlulugunu ustlenmis ve bu alanlar-da bircok degisiklikleri gerceklestirmistir. 1999 yilmda Turkiye'nin AB'ye tam uye-lige aday ulke ilan edilmesi ve 2005 yilmdan itibaren de uyelik muzakerelerinebaslanrrus olmasi ulkernizdeki degisim surecini daha da luzlandrrrrusnr.

Bu nedenle Turkiye ekonomisinde 1980 bncesi kurumsal yap Ida etkili olan ya-pilar yasama, yurutrne ve kalkmma planlanru hazirlayan Devlet Planlama Teskila-tr iken, 1980 sonrasma sanayilesrne stratejisinin degisrnesiyle kamunun ekonomi-deki agirligi azalirken, ozel sektorun agirligi artmistir. Turkiye ekonomisinin yapi-sal bir donusum yasamasi ile birlikte uluslararasi kuruluslar ve AB ile yakm iliski-ler kurulmustur, DIke icinde izlenecek ekonomi politikalannm belirlenmesi sure-cinde AB, Uluslararasi Para Fonu, Dunya Ticaret Orgutu, Dunya Bankasi gibi ulus-lararasi kuruluslar dogrudan etkili olmaya baslarruslardir.T iir kiy e ekonom is in in y a ad lg l d on ii iim hakkinda bilgi i~inKorku t BORATAV,Ti irk iye i k-t is at T ar ih i. A nk ar a: im ge K it ap ev i, 2 00 4.


9/24

6 . U n ite - T U rk iy e E ko nom is in in K u rum sa l Y a a r s : 111

TORKiYE EKONOMisiNDE KURUMSAL YAP.Daha once de belirtildigi uzere Turkiye Cumhuriyeti kurulusundan itibaren serbestpiyasa kurallan cercevesinde, ozel mulkiyete ve ozel girisimcilige dayanan ekono-mik sistemi, kapitalizmi tercih etrnistir, Bu nedenle ekonomik yapismr da kapita-lizmin kurumlan olusturmaktadir. Bu yapi icinde, tercih edecegi politikalarla kay-nak dagihmiru etkileyecek hukurnet, devlet kurumlan ile toplumdaki cesitli sirufla-n, gruplan (~filer, isuerenler, tuccarlar, memurlar, vb.) temsil eden kurumlar bu-lunmaktadir. Turkiye ekonomisindeki degisimle birlikte bu kurumlann da yapism-da ve karar alma surecindeki etkilerinde de degisimler yasanmrstir.

Bir ekonominin kurumlan; mal ve hizmet ureten, dagitan ve satm alan, tuketenve bu birimlerin kararlanru etkileyen birimlerin olusturdugu agdir. Dolayisryla bukurumlar hem karar alma surecinde etkili olmakta, hem de alman kararlann uygu-lanmasi gbrevini yuklenrnektedirler.

Kapitalist sistem icinde ekonominin kurumlan ekonomi politikasiru uygularlar.Bunun dismda hukuk sistemi de basta ozel mulkiyet olmak uzere kapitalizmin turntemel degerlerini koruma altma alir. Ekonomi politikalanru ise i.; ekonomik den-geyi saglamaya yonelik ve dis ekonomik iliskileri ybnetmeye yonelik politikalarolarak iki grupta incelemek mumkundur, Bu kurumsal yapryi da kamu ve ozelsektor olarak iki temel baslikta kategorize edebiliriz. Asagida bu kurumlar temelgorevleri itibanyla aciklanacaktir.

Kamu Kurulu~larlDevlet Plan lama Teskilan Mi.istearhglTurkiye'de 1960'tan itibaren ekonomik, sosyal ve kulturel kalkinmarun hizlandml-mast, uygulanan politikalar arasmda uyum saglanmasi, toplumsal ve kulturel db-nusumun uyumlu ybnlendirilmesi ve ekonomiye rasyonel kamu mudahalesinin te-mini amacryla Kalk,nma Pianiannm hazirlanmasi ve uygulanmasi fikri benim-senmistir. Bu amaclar dogrultusunda 30 Eylul 1960 tarihinde Basbakanliga bagliolarak faaliyet gbsterecek Devlet Planlama Teskilati (DPD kurulmustur,

DPT'nin gorevi ekonomik, sosyal ve kulturel politikalann ve hedeflerin belir-lenmesinde ve ekonomi politikasiru ilgilendiren faaliyetlerin koordinasyonundaHukumete yardimcr olmak ve darusmanhk yapmaktir. 1982 Anayasasi da planlikalkmmayi ve planlann devlet tarafmdan hazrrlanmasiru hukrne baglamisur.

K a l k l n m a p la n I, b ir u lk e nlnb elir l i b ir d iin em i~ in s ah ipo ld ug u k ay na kla n e tk in b irs e klld e k ulla n m ak a m a cijlah a m la d lg l b e lg e le r di r.l l lk em l zd e h iz h v e d e ng e lib ir k a lk ln m a Y Ig e rt ek le s tl rr n ek a m a c ul ah am la na n B e~ Y illikK alk ln m a P la nla n, k am ui ~i n e m r e di ci , i iz e l s e k ti iri~ in iiz en d ir ic i v e y o lg iis te r ic i b ir n it el ikt a s rmak ta , Y i ll ik p r o g ram l a ra ra cllig l i le k a m uy a tl rl m la r ln l b e l ir leme k t e d ir .

http://www.dpt.gov.tr ~'"I iNTERNET)Turkiye demokratik planlama mekanizmastru benimsernistir. Planlar ve planla-

ra dayali yrllik programlara gore hazirlanan butceler Turkiye Buyuk Millet MeclisiPlan ve Butce Komisyonu'nda gorusuldukten soma, Turkiye Buyuk Millet MeclisiGenel Kurulu'nda yasalastmlir. DPT, bu konularla ilgili teknik calismalan yapmak-la gorevlidir, Kalkmma Planlan hazirlarurken komisyonlar yoluyla toplumun cesit-li kesimlerinin ekonomik ve sosyal politikalar ve hedefler konusundaki gorus veistekleri kalkmma planlanna yansitrlabilmektedir. Beser yrllik ve yillrk planlardakamu icin bncelikler belirlenmekte, yatmmlar planlanmaktadir. Dolayisryla planhedefleri kamu icin baglayicidir. Bu planlar ozel sektore yol gbstermekte ve ayn-ca plan hedeflerine ozel sektorun de uygun hareketini saglamak icin makro-eko-nomik politikalar ve ozellikle tesvik politikalan kullarulmaktadir.
http://www.dpt.gov.tr/http://www.dpt.gov.tr/


10/24

112 TU rk iye 'n in T op lum sa l Y a a r s :

Beser yrllik donemler itibariyle hazirlanan kalk,nma planlan, yrllik program-larla uygulamaya gecirilmektedir. Gunurnuzde 2007-2013 donernini kapsayan 9.Bes Yillrk Kalkmma Plant uygulanmaktadir. Yillrk programlar, kalkmma planlann-da benimsenen hedef ve politikalarla tutarh olarak, DPT tarafmdan ilgili kurulus-lann da gorusleri almarak hazirlarur ve Bakanlar Kurulu tarafmdan onaylarur, Plansistematigine gore hazirlanan ytllik programlar, 0yr l icin ulasilacak hedefleri ve iz-lenecek politikalan belirler, kamu yatmmlannm sektorler ve kuruluslar itibanylatahsisini gbsterir. Butce ve kamu kuruluslannm i programlannm, yilltk programmhedef ve politikalan ile tutarh olmasi gerekmektedir.

Illkemizde Be Ydhk Kalkmma Planlari neden hazirlanmaktadrrrOl Ticaret MiistearhglBir ekonominin izledigi dis ticaret politikasi, oderneler dengesi politikasi, dis yati-nm ve dis yardim politikasi, ile birlikte dis ekonomi politikasiru olusturur, Dis tica-ret politikasi, ithalat ve ihracat uzerinde hukurnetin aldigi kararlan kapsamaktadir.Bu kararlar ithalati kisrtlarnak, dis ticaretten vergi almak, ticaret yapilacak mallaramiktar kisitlamasi getirmek veya ihracati tesvik etmek amacryla altrur.

Temel olarak bu kararlar ithalat yoluyla olusacak doviz giderleri ile ihracatla el-de edilecek doviz gelirlerini yonetebilmek, ulke ici sanayiyi dis piyasalardaki ure-ticilerle rekabetinde destekleyebilmek amacryla altrur. Ulkeler, bu nedenle ithalatve ihracata yonelik kararlanru dis ticaret rejimleri yoluyla ilan ederler. Ulkemizdede Bakanlar Kurulu tarafmdan belirlenen ithalat ve ihracat rejimleri Dis TicaretMustesarhgi aracihgryla yurutulur,

Birlikte faaliyet gosterdigi Hazine Mustesarligmdan aynlarak, 9 Arahk 1994tarihinde Basbakanliga bagli olarak kurulan Dis Ticaret Mustesarligmm temel go-revleri dis ticaret politikalannm belirlenmesine yardrmci olmak ve bu politikalarcercevesinde ihracat, ihracati tesvik, yurt disi muteahhitlik hizmetleri, ikili ve coktarafli ticari ve ekonomik iliskileri duzenlernek, uygulamak, izlemek ve gelistiril-mesini saglamaktir.

( i N TERNET : liil http://www.dtm.gov.trGiimriik MiistearhglBir ulkenin dis piyasalarla gerceklestirdigi mal ve hizmet ticaretinden alman vergi-lere giimriik adr verilir. Genelde devletler ithalat uzerinden gumruk vergisi alirlar.Bu verginin miktan ve niteligi daha cok ulkenin izledigi dis ticaret politikasi ilebaglantihdir. Gumruk vergisi yoluyla hukumetler hem hazineye gelir elde ederler,hem de ithal urununun yurt ici fiyatma etki ederek sanayiyi koruyabilirler.

Turkiye Cumhuriyeti ilk kurulus yrllannda Lozan Anlasmasi geregi bagrmsizbir gumruk politikasi izleyemernis, ancak 1929 yilmdan itibaren 5383 sayrli Gum-ruk Kanunu ile bagimsizhgiru elde edebilmistir. Gumruklerle ilgili idari yapilanma2 Temmuz 1993 tarihinde Basbakanliga bagli olarak kurulan Gurnruk Mustesarlrgisekline donusmustur. Gumruk politikasinm hazirlanmasina yardrmci olmak ve uy-gulamak, Gumruk Kanunu ve gumruklerle ilgili olan diger mevzuat ve uluslarara-Sl sozlesmelerin uygulanmasiru saglamak, gumruk tarife ve vergi oranlanrun tespi-tine yardrmci olmak, gumruklerce alman gelir ve fonlann hesaplanmasmi ve tahsi-lini saglayarak kontrol etmek, gumruk kontrolune tabi kisi esya ve araclann mu-ayene ve kontrolunu yapmak, gumruk isleri ile ilgili istatistikleri toplamak ve de-
http://www.dtm.gov.tr/http://www.dtm.gov.tr/


11/24

6 . U n ite - T U rk iy e E ko nom is in in K u rum sa l Y a a r s : 113gerlendirmek, gumruk denetimine tabi esya ve araclann muhafazasiru saglamak,gins ve cikis islemlerine tabi esyarun, bnceden saptanan standartlara uygunlugunudenetlemek ve gumruk bolgelerindeki gumruk muhafaza memurlan aracihgrylakacakcihkla mucadele etmek Mustesarligm gorevleri arasmda yer almaktadir.Hazine Mi.istearhglHazine, tuzel bir kisilik olan devletin mali yonunu temsil eder. Devletin tum mal-lanrun sahibi ve devlet adma borclanabilen kurum hazinedir. Dolayisryla devletinmal varligiru temsil eder. Devletin nakit akisiru duzenler, parasmm tutuldugu kasave odernelerinin yapildigi veznedir. Yine hazine, bir ulkenin ulusal parasmm ya-banci paralar karsisindaki degerinin (doviz kuru) belirlenmesinde ve bu degisiminybntemlerinin belirlenmesinde kural koyucu ve uygulayicrdrr. Ulkede dolasimdabulunan bozuk paranm (madeni para) basilmasi yetkisi de hazineye aittir.

9 Aralik 1994 yilmda Basbakanliga bagli olarak kurulan bir mustesarliknr. Eko-nomi politikalan ile ilgili calismalar yapmak ve bu baglarnda, kamu finansrnaru,ikili ve cok tarafli iliskiler, uluslararasi ve bolgesel ekonomik ve mali birimlerleolan iliskiler, yabanci ulke ve kuruluslardan borc-hibe alrnmasi-verilmesi, serma-ye akimlanna iliskin duzenlerne ve islernler yapilmasr, bankacilik ve sermaye pi-yasasi, yurt disi muteahhitlik hizmetleri, sigorta ve kambiyo rejimine yonelik fa-aliyetler ile yatinm, yatinm tesvik faaliyetlerini duzenlernek, uygulamak, izlemekve gelistirilmesini saglayici esaslan belirlemek mustesarligm gorevleri arasmdayer alan hususlardir.

Hazine Miistearhgmm ternel gorevleri nelerdir?

Hazine Mustesarligirun gorevleri 4059 sayrli Kanun'da asagidaki gibi belirlen-mistir:

Ekonomi politikalannm belirlenmesine yardrmci olmak, Hazine islernleri ve kamu finansmanma iliskin faaliyetleri yurutrnek, Kamu iktisadi Tesebbusleri ve devlet istiraklerine iliskin pay sahipliginin ge-

rektirdigi faaliyetleri yurutrnek, ikili ve cok tarafli dis ekonomik iliskileri duzenlernek, Uluslararasi ve bolgesel ekonomik ve mall kuruluslarla iliskileri yurutmek, Yabanci ulke ve kuruluslardan bore ve hibe almrnasi ve verilmesine iliskin

islernleri yurutrnek, Ulkenin finansman politikalan cercevesinde sermaye akimlanna iliskin du-

zenlemeleri yapmak ve kambiyo rejimine iliskin faaliyetleri yurutrnek, Sigortacihk sektorune iliskin izleme ve duzenlerne faaliyetlerini yurutmek, Yatmm ve yatinm tesvikleri ile dogrudan yabanci sermaye yatmmlan faali-

yetlerini duzenlernek, uygulamak, uygulamanm izlenmesi ve gelistirilmesi-ne iliskin esaslan belirlemek.

Dikkat edilecegi uzere Hazine Mustesarhgirun kamuya ait gelirleri idare et-mek, butceyi uygulamak gibi diger temel gorevleri Maliye Bakanligr tarafmdanyuru tulmektedir.

Biil~e, h iik iim e tle rin k a m uk ay na kla rin m tn pla nm a st v eh ar ca m ala rm y ap ilm a sl i~ inu lu sa l e g am e n llg l te m s ile d en p ar la m e nto d an a ld lg lb ir y e tk id ir ; b u b a gla m d ato p lu m ile s iy a si ik tid a ra ra s m da k ay n ak la n nk u lla r un u k o n us u n day ap lla n b ir s n zle s rn e o la ra kgi i r i i lebi l i r.

http://www.hazine.gov.tr if"l iNTERNET)
http://www.hazine.gov.tr/http://www.hazine.gov.tr/


12/24


Maliye BakanhglTurkiyc'deki yapilanma uyannca Maliye Bakanligr butce, kamu gelirleri, kamuyaait tasinmazlan ve kamu hesaplannm idaresi gorevlerini yuklenmistir. Kamuya aiten onernli gelir kaynagi vergilerdir. Dis ticarete iliskin vergi gelirleri yukanda go-revleri aciklanan Dis Ticaret Mustesarhgi aracihgryla toplanmaktadir. Bunun disin-daki tum vergiler Maliye Bakanligr bunyesindeki Gelirler Genel Mudurlugu tarafm-dan toplanmaktadir. Boylece kamu adma gelir toplama yetkisi olan turn kurumlarbu gelirleri hazineye aktanrlar. Hazine de bu gelirlere bagli olarak giderleri veborclanma miktanru belirler.

Maliye Bakanhgmm bir diger onernli gorevi de ytllik butceyi hazirlaytp uygu-Ianmastru saglamaktir. Bakanliga bagli Butce ve Mali Kontrol Genel Mudurlugu ka-mu butcesinin hazirlanmasindan sorumludur. Hazirlrk asamasinda Devlet Planla-rna Teskilati kamunun yapacagi yatmm harcamalannm uygunlugu gbrevini yuru-tur. Yine hazine butce-gelir giderlerinin belirlenmesinde devletin kasasi olarakonernli rol yuklenir,Merkez Bankasi BakanhglBir ulkedek! merkez bankasmm temel gbrevi; ulke icin belirlenen ulusal hedefle-re ulasilabilrnesi icin para, doviz kuru ve faiz politikalanru kullanarak ekonomikdengelerin olusumunu etkilemektir. Bir ulkenin finansal sistemi merkez bankasi,finansal araci kurumlar (bankalar gibi) , tasarruf sahipleri ve yatmrncrlardan olus-maktadir. Merkez bankasi para arziru belirleyerek finansal sistemde istikrar saglan-masiru amaclar. Dolayisryla, ulkedeki oderne sisteminin saghkli bir sekilde islerne-sinden sorumludur. Bu nedenle genel olarak merkez bankalan parasal istikran (fi-yat istikran) ve finansal istikran saglamakla gorevlidir,

Ulkemizde ulusal bir devlet bankasi kurulmasi fikri 1923 yilmda toplanan Tur-kiye iktisat Kongresi'nde ele almmisnr. Kongrede, bir taraftan devletin bankacihkpolitikasmi belirleyecek, diger taraftan banknot ihraci ile devlet kredilerini duzen-leyecek bir merkez bankasi olusturulmasi uzerinde durulmustur, Cumhuriyetin ilkyillannda Osmanli Bankasi ve i Bankasi aracilrgryla merkez bankasmm gorevleriyerine getirilmeye cahsilmis, 11 Haziran 1930 tarihinde cikan kanun uyannca Tur-kiye Cumhuriyeti Merkez Bankasi (TCMB) anonim sirket olarak kurulmustur.

TCMB'nin temel arnacr fiyat istikranru saglamaktir. Banka temel amacryla celis-medikce ulkenin kalkinmasi icin uygulanacak politikalan da desteklemeye calis-maktadir. Banka para politikasinm uygulanmasmda tek basma yetkilidir. Fiyat is-tikranru saglamak amacryla belirleyecegi politika kapsammda para politikasi arac-lanru serbestce kullanabilmektedir. Bankanm, politika araclanru uygulamada veekonomiyi takip etmede ihtiyac duyacagi bilgileri toplama ve kurumlan denetlemehakki bulunmaktadir. Bankanm gorev ve yetkileri su basliklar altmda toplanabilir:

Banknot basma ve pararun dolasumm saglamak: Para politikasma uy-gun olarak Turk Lirasr cinsinden banknot basar ve paralann piyasada dola-srmiru ve hacmini duzenler,

Para politikastnl belirlemek: Banka, fiyat istikran amacma uygun olarakpara politikasiru belirler ve uygular. Bu amacla faiz oranlanru belirler vebankalara son kredi veren kurum olarak hizmet eder. Diger bir deyisle mer-kez bankasi bankalann bankasidrr. Aynca para politikasi amaclanni gercek-lestirmek icin mali piyasalan yakmdan takip ederek, faaliyet gosteren kuru-luslann uygun hareket edip etmediklerini denetler.


13/24

6 . U n ite - TU rk iye E ko n om is in in K u rum sa l Y a a r s : 115 Hiikiimete danismanhk yapmak: Banka hukumetin alacak ve borclanrun

odenrnesinde ve hukurnetin ekonomik gidisle ilgili bilgilendirilmesinde ma-li damsmanlik yapar. Bu amacla acilacak kamu borclanrna ihalelerine araci-Irk yapar ve ulkedeki ekonomik durumla ilgili olarak ortaya cikan gelisrne-ler hakkmda hukumeti ve diger kurum ve kuruluslan bilgilendirir.

http://www.tcmb.gov.tr ~ 1 1 1 iNTERNET)Bankacrhk Diizenleme ve Denetleme KurumuGunumuzde ilk once ABD'de baslayan, sonrasmda ise tum dunya ekonomilerinietkileyen finansal krize kadar; basta Hazine ve Merkez Bankasi olmak uzere, ener-ji, ulastirma, telekornunikasyon gibi eksik rekabete hatta kismen tekellesmeye acikolan ve eskiden kamu sektoru tarafmdan isletilen alanlann, kamunun denetimin-den cikmasi ya da ozel sektor tarafmdan isletilmeye baslamasi ile ozellikle siyaset-ten bagrmsiz bir kamu otoritesinin gozetim ve denetimine girmesi yaygm bir uy-gulama olmustur (Cimat ve Bahar, 2003).

Bu dusunce cercevesinde ulkernizdeki bankacilik sisteminin siyasetin mud aha-lelerinden anndinlmasi, kamunun bankactlik sistemindeki etkisinin azaltilmasi vesistemin guclendirilebilmesi amacryla, kamu tuzel kisiligi olan, idari ve mali ozerk-lige sahip olan kurum basbakanliga bagli bir kurulus olarak Bankacrlik Duzenle-me ve Denetleme Kurumu (BDDK) 23 Haziran 1999 tarihinde kurulrnustur.BDDK'nin kurulus arnacr ve misyonu; bankalann ve ozel finans kurumlannm pi-yasa disiplini icerisinde saghkli, etkin ve dunya olceginde rekabet edebilir bir ya-pida isleyisi icin uygun ortami olusturmak ve ulkenin uzun vade de ekonomik bu-yurnesine ve istikranna kavusmasina yardrmci olmaknr.

Bankalann kurulmasi, sube acrnasi, mali bunyesi zayifladiginda Tasarruf Mev-duati Sigorta Fonu'na (TMSF) devredilmesi, satilrnast, tasfiyesi vb. dismda; banka-cihk sektorunun etkinligini ve rekabet kabiliyetini artirmak, sektore guveni kalrcikilmak, sektorun ekonomi uzerinde olusturabilecegi zararlan asgariye indirmek,sektorun dayaruklihgmr gelistirrnek ve tasarruf sahiplerinin haklanru guvence alti-na almak ve korumak, kredi sisteminin etkin bir sekilde islernesini saglamak ve ge-rekli tedbirleri almak; Hazine, Merkez Bankasi ve Devlet Planlama Teskilati'na pa-ra, kredi ve bankactlik politikalannm yurutulrnesinde i birligi yapmak kurumundiger gorevlerindendir.

http://www.bddk.org.tr ~ 1 1 1 iNTERNET)Ekonomik ve Sosyal KonseyGunumuzun gelisrnis toplumlannda hukumetle toplum kesimleri arasmdaki diya-logda sivil toplum orgutleri onernli gorevler yuklenmektedir, Ulkernizde de 2001yilmda Basbakanliga bagli olarak kuru Ian Ekonomik ve Sosyal Konsey, ekonomikve sosyal politikalann olusturulmasinda, toplumsal uzlasrna ve i birligini sagla-mak, surekli ve kalrci bir ortam yaratmak ve ortak gorus belirlemek amaciyla ku-rulmustur, Konsey, Basbakarun baskanliginda, ekonominin cesitli kurumlanndansorumlu bakanlar ile Turkiye Odalar ve Borsalar Birligi, i.;i ve isveren sendika-Ian konfederasyonlan ve sivil toplum kuruluslan temsilcileri ile kamu gorevlile-rinden olusur,

Ekonomik ve Sosyal Konsey'in temel islevi ise, ekonomik istikrann kurulmasi,buyumenin ve sanayilesmenin hizlandmlmasi, uretirnin, yatmmlann ve verimliligin
http://www.tcmb.gov.tr/http://www.bddk.org.tr/http://www.bddk.org.tr/http://www.tcmb.gov.tr/


14/24

116 TU rk iy e 'n in T op lum sa l Y a a r s :

S e rm a y e p iy a s as ln lnun s u r l a n : A ra ci k u rum la r: ik in c i e l

p iy as a v e h alk a a rzfaa l i ye t l e r i , Y atm m o rta kh kla n.

B o rs a da v ey a b o rs ad is m da a ltm v e k ly m etlim a d e n p o r tf ii y le r in ii~let i r ler.

Y atm m I o n l a n . Ce~i t l iva r l l k l a rdan olusanp o r tf ii yl e ri t a s ar r u fsah ip le r i ndentnp ladrk lan fon la r l ai~let i r ler.

artrnlmasi, ekonomiye rekabet gucu kazandinlmasi, istihdamm gelistirilmesi ve i-sizligin onlenrnesi, i gucu niteliginin yukseltilmesidir, Bunlann yanmda, ulkemiz-de gelir dagihrmrun iyilestirilmesi ve sosyal adaletin saglanmasi, sosyal devlet an-layisirun geregi olarak kamu hizmetlerinin gelistirilmesi, calisma hayatmm demok-ratiklestirilmesi, ulke demokrasisinin daha da gelistirilmesi ve guclendirilmesi iletemel sosyoekonomik amaclar icin surekli ve kaltci bir diyalog platformu olustu-rulrnasi diger amaclan arasmda sayilabilir. Bu amacla Ekonomik ve Sosyal Konseybir darusrna orgaru olarak Hukumet ile Parlamentoya tavsiyelerde bulunur.Rekabet KuruluRekabet, bir piyasada saticilann daha fazla musteri edinerek mal ve hizmet satisla-nru, dolayisryla da karlanru artirmak icin giristikleri yans seklinde tammlanabilir.Serbest piyasa ekonomisinin saghkli bir sekilde isleyebilmesi rekabetin varligmabaglidir. Ulkemiz Anayasasi da devlete rekabet kosullanni bozan eylem ve islern-lerin onune gecmek icin gerekli onlernleri almak ve duzenlerneleri hayata gecir-mek gbrevini vermistir, Bu amacla Rekabet Kurulu, 7 Aralik 1994 tarihinde Sanayive Ticaret Bakanligma bagli olarak, kamu tuzel kisiligine haiz, idari ve mali ozerk-lige sahip bir kurul olarak kurulmustur.

Rekabet Kurulu, mal ve hizmet piyasalanndaki rekabeti engelleyici, bozucu ve-ya ktsrtlaytci anlasma, karar ve uygulamalan ve piyasaya hakim olan tesebbuslerinbu hakimiyetlerini kotuye kullanmalanru onlernek, bunun icin gerekli duzenlerneve denetlemeleri yaparak rekabetin korunmasiru saglamak amacryla kurulmustur,Sermaye Piyasasl KuruluSermaye piyasalan bir yildan uzun vadeli yatmm araclanrun ihrac edildigi ve islerngordugu piyasalardrr. Dolayisryla bu piyasada fon arz edenlerle talep edenler kar-l karsrya gelmektedir. Sermaye piyasasi; yatmmcilar, tasarruf sahipleri, araci ku-rumlar, bankalar, yatmm ortakliklanndan olusan finansman sistemidir. Sistemin te-mel arnacr tasarruflan tesvik ederek bunlann yatmma donusrnesini saglamaktir.

Turkiye'de 1982 yilmda Sermaye Piyasasi Kurulu (SPK) kurularak piyasanm de-netimi saglanmistrr. Turkiye'de bir sirketin halka acrlabilmesi, hisselerini satabilme-si icin SPK'den izin almasi gerekmektedir. Turkiye'de hisse senetleri istanbul Men-kul Kiymetler Borsasi (iMKB)'nda islern gormektedir, Kisaca "borsa" olarak arulaniMKB, 1986 yilmda faaliyete gecmistir. Bununla birlikte ulkemizde doviz, altm vevadeli islemlerle ilgili piyasalar da olusmustur,

(iN T ERNET :~J http://www.spk.gov.trSosyal Giivenlik KurumuSosyal guvenlik, herhangi bir sosyal risk yuzunden geliri veya kazanci azalrrus ki-silerin, baskalannin yardimma gerek kalmaksizin, yasama ve gecinme ihtiyaclanrukarsilayan bir sistemler butunudur. Halkm hastahk, issizlik, yashlik, blum sebebiy-le gecici veya surekli olarak kazanctan mahrum kalmasi durumunda dusecegi fa-kirlige karst tibbi bakimdan dolayi, cocuk sayrsmm artmasi ve analik halinde ko-runmasma yonelik umumi tedbirler sistemidir. Turkiye Cumhuriyeti, Anayasa'dasosyal devlet olarak tarumlanrrusnr. Sosyal devlet sosyal bansi ve sosyal adaletisaglamak amacryla sosyal ve ekonomik hayata aktif olarak mudahale eder.

Ulkemizde i.;i statusunde calisanlar Sosyal Sigortalar Kurumu, memurlar Emek-li Sandtg) ve esnaf, sanatkar ve diger bagrmsiz calisanlar ise Bag-Kur catisi altmda
http://www.spk.gov.tr/http://www.spk.gov.tr/


15/24

6 . U n ite - TU rk iye E ko n om is in in K u rum sa l Y a a r s : 117sosyal guvence altmdaydr. Bu U.; yapi 16 Mayis 2006 tarihinde kabul edilen 5502sayrli Sosyal Guvenlik Kurumu Kanunu ile Calisma ve Sosyal Guvenlik Bakanlrginabagli Sosyal Guvenlik Kurumu haline donusmustur.

Sosyal Guvenlik Kurumu'nun gorevleri 5502 sayrli Kanun'un 3'uncu maddesi-ne gore sunlardrr

Ulusal kalkmma strateji ve politikalan ile yrllik uygulama programlanm dik-kate alarak sosyal guvenlik politikalanru uygulamak, bu politikalann gelisti-rilmesine yonelik calismalar yapmak,

Hizmet sundugu gercek ve tuzel kisileri hak ve yukumlulukleri konusundabilgilendirmek, haklannm kullarulmasiru ve yukumluluklerinin yerine geti-rilmesini kolaylastirmak,

Sosyal guvenlige iliskin konularda; uluslararasi gelismeleri izlemek, ulusla-rarasi anlasmalan uygulamak,

Sosyal guvenlik alanmda, kamu idareleri arasmda koordinasyon ve i birli-gini saglamaktir.

Tiirkiye i KurumuUlkemizde 4904 sayrli Kanun ile 2003 yilmda istihdamm korunmasma, gelistirilme-sine, yaygmlastmlmasma ve issizligin bnlenmesi faaliyetlerine yardrmci olmak veissizlik sigortasi hizmetlerini yurutmek uzere Calisrna ve Sosyal Guvenlik Bakanli-gina bagli olarak faaliyet gbsterecek Turkiye i Kurumu kurulmustur. KurumunTurkiye'de i gucu piyasasma yonelik temel gorevleri sunlardrr

Ulusal istihdam politikasinm olusturulmasma ve istihdamm korunmasma,gelistirilmesine ve issizligin onlenrnesi faaliyetlerine yardrmci olmak, issizliksigortasi islernlerini yurutrnek,

i gucu piyasasi verilerini derlemek, analiz etmek, yorumlamak ve yaymla-mak, i gucu arz ve talebinin belirlenmesine yonelik i gucu ihtiyac analiz-lerini yapmak,

i ve meslek analizleri yapmak, i gucunun istihdam edilebilirligini artirma-ya yonelik i gucu yetistirme, mesleki egitim ve i gucu uyum programlangelistirrnek ve uygulamak,

lsci isteme ve i aramanm duzene baglanmasina iliskin calismalar yapmak,igucunun yurt icinde ve yurt disinda uygun olduklan islere yerlestirilmele-rine ve cesitli isler icin uygun i gucu bulunmasma ve yurt disi hizmet akit-lerinin yapilmasma araciltk etmek,

istihdammda gucluk cekilen i gucu ile i yerlerinin yasal olarak cahstirmakzorunda olduklan i gucunun istihdamlanna katkida bulunrnaktir.

Ozel Sektor Kurulu~larlSerbest piyasa ekonomisi icinde sermaye sahipleri, girisimciler, esnaf ve zanaatkar,gecimmi tanmdan saglayanlar, memurlar, isciler ve diger tum cikar gruplan orgut-lenerek karar alma sureclerini, siyaseti kendi lehlerine olacak sekilde etkilemeyecahsmaktadir. Cunku izlenecek politikalar sonucta bir grubun yaratilan ulusal ge-lirden aldigi payi etkileyecektir. Her grup da ulusal gelirden daha cok pay almakisteyecektir. Ulkemizde sikca taruk oldugumuz ozel sektor kurumlan arasmda Tur-kiye Odalar ve Borsalar Birligi, Turkiye Sanayici ve Isadamlan Dernegi, Turkiye Is-veren Sendikalan Konfederasyonu sayilabilir.


16/24


Tiirkiye Odalar ve Borsalar BirligiUlkemizde sanayiciler dismda kalan ticaretle ugrasan sermaye sahipleri odalar veborsalar aracilrgryla orgutlenmislerdir, Her ilde faaliyet gosteren ticaret odalan veborsalar birlik ve dayarusmayi saglamak, ticaret ve sanayinin genel menfaatlere uy-gun olarak gelisrnesini saglamak, uyelerinin mesleki faaliyetlerini kolaylastirmakamaciru gutmektedir, Bu yapilarm can orgutu olan Turkiye Odalar ve Borsalar Bir-ligi (TOBB) 1950 yilmda cikan 5590 sayrli kanun ile kurulmustur,Ozel sektorun Turkiyc'de mesleki ust kurulusu ve yasal temsilcisi olan TOBB,

asagidaki gorevleri yurutur: Turkiye girisimcisinin calismalanna onculuk ve liderlik eder. Ozel sektorun ihtiyaclan dogrultusunda siyasi guce gorus ve cozumleriniiletir.

Kanunlar ve duzenlemeler ile ilgili goruslerini ilgili bakanliklara, meclis ko-misyonlanna sunar.

Tabaruru olusturan KOBi'lerin ekonomiden hak ettigi payi almasi icin odave borsalar kanahyla bilgi ve darusmanlik hizmeti sunar. Ticari, ekonomik ve uluslararasi i birligi alanlannda yararli olabilecek herturlu bilgiyi uyelerine sunar; ulke, il ve sektor bazmda ekonomik raporlarhazirlar.

Yabanci kuruluslarla kurumsal baglar kurar, i birligi anlasmalan imzalar,cok tarafli oda ve uluslararasi kuruluslarda Turkiye ozel sektorunu temsileder.

Dis ticaret yapihrken kullarulan bazi belgeleri duzenler, Odalar ve Borsalar arasmda cikabilecek mesleki anlasmazliklan cozer,

(iNTERNET :~j http://www.tobb.org.trTiirkiye Sanayici ve iadamlarl Dernegi1971 yilmda ulkernizin onde gelen sanayicileri tarafmdan kurulan Turkiye Sanayi-ci ve Isadamlan Dernegi (TUSiAD), Turkiye'nin gonulluluk temelinde faaliyet gos-teren ve kamuoyu tarafmdan yakmdan izlenen bir sivil toplum kurulusu olmustur,1970'li yillarda Turkiye'de i.;i sendikalannm guclenmesi, sermaye cevrelerinin da-ha yakm i birligini dogurmustur, 'rustxn aracihgryla sanayiciler hukumetler uze-rinde etkide bulunmaya calisrruslar, hatta 24 Ocak 1980 Kararlan'nm almmasmdaonernli rol sahibi olmuslardir.

Turkiyc'nin disa acilmasi ve dunya ekonomisi ile butunlesmesi ile birlikte TU-SiAD'm faaliyet alanlan da genislernistir. Bu surecte TUsiAD, duzenli olarak, Tur-kiye'nin ekonomik, sosyal ve siyasi sorunlanna isaret ederek, cozum onerileri uret-mekte, kamuoyunu ybnlendirmeye calismaktadir.

TUsiAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapisrrun yerlesrnesi-ne ve i dunyasinm evrensel i ahlaki ilkelerine uygun bir bicimde faaliyette bu-lunmasma cahsir. TUsiAD, Turkiye'de liberal ekonomi kurallannm yerlesmesininyam sira, ulkenin ins an ve dogal kaynaklannm teknolojik yeniliklerle destekle-nerek en etkin bicimde kullarurruru; verimlilik ve kalite yukselisini surekli kila-cak ortamm yaratilmasr yoluyla rekabet gucunun artinlmastru hedef alan politi-kalan destekler.

(iNTERNET :~j http://www.tusiad.org
http://www.tobb.org.tr/http://www.tusiad.org/http://www.tusiad.org/http://www.tobb.org.tr/


17/24

6 . U n ite - TU rk iye E ko n om is in in K u rum sa l Y a a r s : 119Tiirkiye Esnaf ve Sanatkarlar KonfederasyonuTurkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu, esnaf-sanatkarlar kesiminin orgut-lenmesidir ve 1964 yilmda kurulmustur, Ulkemizde esnaf ve sanatkarlar "odalar"seklinde orgutlenrnistir. Gunumuzde sayilan 3000'i asan odalarda yaklasik 2 mil-yon uye yer almaktadir. Turkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu bu odalanncan kurulusudur, Konfederasyon genel olarak esnaf ve sanatkarlann calismalanrumesleki yonden ve kamu yaranna uygun olacak sekilde duzenlerne gbrevini yu-rutmektedir, Bunun disinda esnaf ve sanatkarlann hak ve menfaatlerini korumak,meslek standartlannm belirlenmesine katkida bulunmak ve mesleki egitim sun-mak konfederasyonun temel gorevleri arasindadir.

Illkemizde etkin olan ozel sekter kurumlari hangileridir?SendikalarSendikalar i.;i sirufi hareketinin bir parcasi olarak, Endustri Devrimi'nden somaortaya ciktilar. Sendikalar, iscilerin kendi hak ve cikarlanru korumak ve gelistirrnekuzere olusturduklan, orgutlendikleri sirufsal ve toplumsal orgutlerdir, Bu mucade-le karsisinda isverenler de kendi sendikalanru kurmak yoluyla toplu sozlesmeler-de guc birligi saglamaya cahsrruslardir. Ulkernizde isverenler Turkiye lsveren Sen-dikalan Konfederasyonu catisi altmda birlesmisler, iscilerin ve memurlann ise ce-sitli i kollanndaki sendikalan birleserek birden fazla konfederasyon olusturrnus-lardrr. Resmi rakamlara gore 2008 yilmm Ocak aymda yaklasik 5,4 milyon i.;inin3,1 milyonu sendikaya kayitlrdrr. Ulkernizde 48 isveren ve yaklasik 100 adet i.;isendikasi faaliyet gbstermektedir.

ilC;ive Memur SendikalarlUlkernizde 1947 yilmda Sendikalar Kanunu cikartilrrus ve ilk kez yasal zemindesendikalar kurulmustur, Turkiye'de cagdas anlamda i.;i-iveren iliskilerinin teme-li 1961 tarihli Anayasa ile atilrrusnr. 1961 Anayasasi i.;i ve isverenlere sadece sen-dika kurma hakkiru vermekle kalmamis, ayru zamanda toplu i sozlesmesi ve greyve lokavt haklanru da tamrmstir,

i$c;:iSENOiKALARI I MEMUR SENOiKALARIT i. ir kiy e i ~i Sendikalari Kon- Baglm slz K am u Gorevlileri Hi. ir ri ye t~ i K amu C ;: ah a n la rlfe de ra sy on u (T urk -I s) Sendikalari Konfederasyonu Sendikalari Konfederasyonu(BASK) (H i.ir Kamu-Sen)Devrim ci i~ i Sendikalan K on- K amu Ernekcileri Sendikalari B ir le sik K am u i go re nle rifederasyonu (D iSK) Konfederasyonu (KESK) Sendikalari Konfederasyonu

Hak i~i Sendikalan Konfede- M emur Sendikalari Konfede- Kamu C ;:ahanlarl Hak Sendi-rasyonu (Hak-lj) rasyonu (M emur-Sen) kalari Konfederasyonu

B ag lm slz i ~i Sendikalari T i. ir ki ye K amu C ;:a h an la rlSendikalari Konfederasyonu(T i. ir ki ye Kamu-Sen )

Tablo 6.1Turkiye'deSendikalannOlusturdugu.Konfederasyonlar


18/24


Tiirkiye iveren Sendikalarl KonfederasyonuTurkiye'de cagdas anlamda i.;i-iveren iliskilerinin temeli 1961 tarihli Anayasa ileatilmis, boylece i.;i ve isverenler sendika kurma hakkiru elde etmistir, Gida, teks-til, madeni esya gibi cesitli sektorlerde kurulmus olan isveren sendikalan 1961 yi-lmda "istanbul lsveren Sendikalan Birligi" adr altmda toplanmaya baslamis, 1962yilmda bu yapmm adr Turkiye lsveren Sendikalan Konfederasyonu (TiSK) olarakdegistirilmistir, Bu orgutlenrnede temel amac i.;i sendikalanna karst isverenleri biraraya getirmektir. TiSK'in dismda 27 adet Bagrmsiz lsveren Sendikasi bulunmakta-dir. Gunumuzde 21 isveren sendikasmm yer aldigi TiSK'in genel amaclan:

Serbest piyasa ekonomisi anlayisiru yuceltmek ve korumak, lsveren ve isciler arasmda diyalog ve uzlasma kurulmasma calismak yoluy-

la calisma bansinm korunmasma yardrmci olmak, Teknolojik gelisrneleri yakmdan izleyen sanayilesmeyi temel hedef almak;

hizmetler ve tanm sektorlerinin de gelisrnesini ve cagdas duzeye ulasmasi-ru desteklemek,

Uretirnin ve verimliligin artmasma, fiyat istikranna, ihracatm gelistirilmesine,ek istihdam imkanlan yaratilmasma ve refahm yaygmlastmlmasina katkidabulunmak,

lsverenlerin ve konfederasyona uye isveren sendikalannm calisma iliskile-rinden dogan ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini mevzuat cer-cevesinde korumak ve gelistirrnek icin Hukumet nezdinde surekli girisim veetkilerde bulunmak,

Sanayilesme ve rekabet gucunun artrnlmasi, nitelikli i gucu aciginm kapa-tilmasi bakimmdan mesleki ve teknik egitime gereken bnemi vermek sek-linde siralanabilir,


19/24

O z e t

6 . U n ite - TU rk iy e E kon om is in in K u rum sa l Y a p ts 121

Toplumdaki kurumlardan birisi olan ekonomi-nin [onksiyonlanni siralamak.lnsanlar yasarnlanru surdurebilmck icin besine,giysilere, ayakkabilara, konuta, vb. maddi varhk-lara ihtiyac duyarlar. Bu varhklari iiretebilmekicin ise calismak zorundadirlar, Bu nedenle top-lumsal varhgin ve gelisrnenin kokeninde mal vehizmet iiretimi yatrnaktadir. Uretilen mal ve hiz-metlerin iiretim sureci, degisimi ve paylasimi isetoplumdaki "uretirn iliskilerini" olusturmaktadir,llkel toplum, kolecilik, feodalizm, kapitalizm vesosyalizm insanhgm farkh iiretim iliskilerinc da-yanarak kurdugu toplumsal-ekonomik sistemler-dir. Toplumdaki mal ve hizmetlerin iiretim vebolusumunun nasil olrnasi gerektigine iliskin,uyumlu dusunce ve degerler toplamma "ekono-mik sistem" adi verilmektedir. Toplumdaki mev-cut iiretim iliskileri ise dayandigi temel kurallankoruyacak ve sistemin varhgim devam ettirecekkurumsal yapilan olustururlar,Ekonomi de bir toplumdaki kurumlardan biriniolusturrnaktadir. Bir ekonominin kurumsal yapi-Sl kurallar, uygulama mekanizmalan ve organi-zasyonlardan olusur. Kurumsal yapi ekonomideuygulanan politikalan ve bireylerin davrarns bi-cimlerini etkiler. Saglarn kurumsal yapi, politika-lann ve burokratlarin kural disi faaliyetlerini Sl-rurlar ve bu tur faaliyetlere engel olur. Politika-lar, ulasilmak istenen arnaclar ve ulasilacak so-nuclan belirler. Kurumsal yapi ise bu sonuclaranasil ulasilacaginin kurallanru belirler. Serbestpiyasa ekonomisi icinde kurumsal yapi:Piyasa kosullari, mallar ve piyasaya katilanlarhakkmda gerekli bilgileri saglar,Miilkiyet haklanru ve sozlesrneleri tarumlar vekuvvetlendirir.Rekabetin piyasalarda olmasi gereken duzeydeolmasiru saglar,

iiiTurkiye ekonomisinin tarihsel gelisimini apk-'(!)' lamak.Cumhuriyet'in ilk yrllannda izlenen temel eko-nomi politikasi, ozel girisirnci eliyle serbest piya-sa kosullannda sanayilesmeyi hedeflernistir. Bu-na ragmen ozel girisimcinin yetersiz oldugu bir-cok alanda de vlct ekonomiye miidahale ederekbizzat iiretim siirecinde yer alrrnstir. Boylece dev-let yatmrnci isletrneci ve denetleyici olarak eko-nomik kurumsal yap Ida buyuk olcude egemenolmustur. Uluslararasi piyasalarda rekabet edebi-lir duzeye gelinceye kadar yurt ici iiretimin dis ti-caret politikalan ve cesitli parasal ve mali arac-larla korunmasiru arnaclayan ithal ikameci strate-ji izlenmistir.Tiirkiye ekonomisi, gerek kendi ic dinamiklerin-den, gerekse dunya ekonomisinde boy gosterendinamiklerden etkilenerek bircok degisim gecir-mistir. Diinya ekonomisinde kuresellesrnenin verekabetin arttigi, mal ve hizmet ticareti ile serma-ye hareketliliginin hiz kazandigi bir diinyada,Tiirkiye ekonomisi de kurumlanyla bu degisimeuyum saglamistir. Tiirkiye icin temel degisim do-nemi 24 Ocak 1980 tarihli istikrar politikasi ka-rarlan ile uygulamaya konulan ihracata dayahsanayilesme stratejisi ile baslannstir. Devletin du-zenleyici olarak rol aldigi, ihracati destekleyenbir buyume modeli uzerine kurgulanrmstir. Dun-ya mal piyasalanyla butunlesebilmek mall piya-salann da serbestlestirilmesini ve uluslararasi fi-nans merkezleriyle butunlesmeyi beraberindegetirmistir.


20/24

12 2 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :.3- ) Turkiye'de kamunun ekonomi leurumlarinin te-

mel goreulerini siralamak.Ekonominin kurumlan; mal ve hizmet iireten,dagitan ve satin alan, tuketcn ve bu birimlerinkararlanru etkileyen birimlerin olusturdugu ag-dir, Dolayisiyla bu kurumlar hem karar alma su-recinde etkili olmakta hem de alman kararlannuygulanmasi gorevini yiiklenmektedirler. Turki-ye Cumhuriyeti'nin idari yapilanmasinda yiiriit-me organ! olarak hukumet ve yasama organ! ola-rak da Tiirkiye Buyuk Millet Meclisi bu yapilan-mada en iist organlar olarak yer almaktadir. Hu-kuk sistemi de bu yapiyi tarnamlamaktadir. Do-layisiyla basta basbakanlik olmak uzere ekono-mi ile ilgili turn bakanhklar bu kurumsal yapiicinde yer almaktadir. Bu bakanhklara bagh ola-rak faaliyet gosteren Devlet Planlama Teskilati,Dis Ticaret, Gumruk ve Hazine Mustesarliklan,Maliye Bakanligi, Merkez Bankasi Baskanligi,Bankacilik Diizenleme ve Denetleme Kurumu,Ekonomik ve Sosyal Konsey, Rekabet Kurulu,Sermaye Piyasasi Kurulu ile i~ giicii piyasalannayonelik Sosyal Giivenlik Kurumu ve Tiirkiye t~Kurumu kamunun ekonomi kurumlan arasmdasayilabilir,

~ Turkiye'~e ozel sektore ait kurumlan siralamak.Serbest pryasa ekonomisi icinde sermaye sahip-leri, girisirnciler, esnaf ve zanaatkar, geciminitanmdan saglayanlar, memurlar, isciler ve digerturn cikar gruplan orgutlenerek karar alma su-reclerini, siyaseti kendi lehlerine olacak sekildeetkilemeye cahsmaktadir, Cunku izlenecek po-litikalar sonucta bir grubun yaratilan ulusal ge-lirden aldigi payi etkileyecektir. Her grup daulusal gelirden daha cok pay almak isteyecek-tiroUlkernizde sikca taruk oldugurnuz ozel sek-tor kurumlan arasmda Tiirkiye Odalar ve Bor-salar Birligi, Tiirkiye Sanayici ve lsadamlan Der-negi, Tiirkiye lsveren Sendikalan Konfederas-yonu yer almaktadir,


21/24

K e n dim iz i Sm a y a llm6 . U n ite - TU rk iy e E kon om is in in K u rum sa l Y a p ts 123

1. Asagrdakilerden hangisi serbest piyasa ekonomisiicinde ekonominin kururnlanrun fonksiyonlanndan biridegildir?

a. Gelir dagihminm adil olmasiru saglarnakb. Piyasalarda bilgi akisiru saglarnakc. Ozel girisirnciligi desteklemekd. Miilkiyet hakkiru korumake. Rekabetin varhgiru saglamak ve korumak

2. Tiirkiye'de planh kalkmma donerni ne zaman bas-lanustir?

a. 1923 Birinci Tiirkiye lktisat Kongresi ileb. 24 Ocak 1980 lstikrar Kararlan ilec. 01 Ocak 1996 Gumruk Birligi iled. 1961 Anayasasi ilee. Cumhuriyet'in ilarn ile

3. Asagidaki uygulamalardan hangisi 1980 sonrasi Tur-kiye'nin benimsedigi ekonomi politikasi icinde yer al-maz?

a. Dis ticaretin serbestlestirilrnesib. Yabanci sermaye girislerinin serbest birakilmasic. Ozel girisimcilige agirhk verilmesid. lthalatm tesvik edilmesie. Kamu ekonomik kururnlanrun ozellestirmesi uy-

gulamalannm baslamasi

4. Tiirkiye'de kalkmma planlanru asagidaki kurum-lardan hangisi hazirlar?

a. Hazine Mustesarligib. Dis Ticaret Mustesarhgic. Rekabet Kurulud. Sermaye Piyasasi Kurulue. Devlet Planlama Teskilan

5. Asagidakilerden hangisi Maliye Bakanligmin temelgorevidir?a. Kamu gelirlerini toplamak ve butceyi hazirla-

makb. Para politikasiru uygulamakc. Dis ticaret politikasiru uygulamakd. Devletin kasasi olma gorevini yiiriitmeke. Bankacilik sisteminin duzgun islernesini sagla-

mak

6. Asagrdakilerden hangisi Merkez Bankasinm gorevle-ri arasmda yer almaz?

a. Turk Lirasi banknotlanru basmak ve dagmrniruyapmak

b. Para politikasini uygulamakc. Vergi toplamakd. Hukumcte ekonomi konulannda danisrnanhk

yapmake. Mali piyasalan takip etmek

7. Ulkernizde ekonomi ve sosyal politikalann olusturul-masmda hukumet ve TBMM'ye bir darusma orgaru ola-rak gorii~ bildiren, toplumun cesitli kesimlerinin temsil-cilerinden olusan kurum asagidakilerden hangisidir?

a. Rekabet Kurulub. Tiirkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonuc. Tiirkiye Odalar ve Borsalar Birligid. Ekonomik ve Sosyal Konseye. Bankacihk Diizenleme ve Denetleme Kurumu

8. 1970'li yillarda Tiirkiye'de isci sendikalannm gii


22/24

124 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

Okuma Par~asl

"---------------------Arad1g1n1Z Servete (:opten Ulastlryor!Mobil iletisim sistemleriyle 1994'te tarnsan ve yilda or-talama 10 milyon cep telefonu satismm yapildigi Turki-ye'de, 0tarihten bu yana 22 milyar dolarhk cep telefo-nu ithal edildi. Cesitli nedenlerle cope atilan cep tele-fonlan yuzunden 1994-2006 donerninde Tiirkiye'nin za-ran 14milyar dolara ulasti.Cep telefonlannm cope atilmasi ekonomiye oldugu ka-dar dogaya ve insan saghgina da zarar veriyor. Yaklasik300 malzemenin bulundugu mobil telefonlann icerigi-nin % 56'Slplastikler, % 5'i metaller, geri kalan kismi isegeri donusurn irnkaru bulunmayan LCD ekran ve SlVlkristallerden olusuyor, Cep telefonlannm cope atilrnasi,icerigindeki bakir, gumus, kursun/kalay lehimleri, yan-rna onleyiciler, epoksi, kobalt, berilyum, kursun ve ni-kel-kadmiyum gibi metaller nedeniyle cevreye ve insansaghgma zarar veriyor.

Asagidaki metinde Devlet Planlama Teskilan tarafmdanhazirlanrrns 8. Bes Yillik Kalkmma Plani'nda yer alanUzun Vadeli Strateji kapsammda, Tiirkiye Cumhuriye-ti'nin 100. Yilinda ulasacagi noktaya iliskin amaclar yeralmaktadir, Burada belirlenen arnaclar dogrultusundatoplumsal donusurn yonlendirilmeye cahsilmaktadir.

UZUN VADELi GELi~MENiN TEMEL AMA(:LARI VESTRATE]iSi(2001-2023)C . . ) 14. Ataturk'un gosterdigi cagdas uygarhk duzeyiniasma hedefi dogrultusunda, Tiirkiye gelismesini, dahaileri asarnalara ulastirmakta kararlidir. Tiirkiye, 21. yuz-yilda kultur ve uygarhgin en ileri asamasina ulasarakdunya standardmda iireten, gelirini adil paylasan, insanhak ve sorumluluklanni giivenceye alan, hukukun us-tiinlugunu, katilirnci demokrasiyi, laikligi, din ve vicdanozgiirliigiinii en iist duzeyde gerceklestiren, kurescl du-zeyde etkili bir dunya devleti olacaktir, Tiirkiye, mev-cut birikimi ile bu hedefleri gerceklestirebilecek giicesahiptir.C . . ) 18. Tiirkiye'nin gerekli yapisal donusurnleri ger-

----------------------" ceklestirrnesi durumunda, 2001-2023 donerninde yillikKaynak: Bu yazi, 28.04.2009 tarihli Radikal gazetesin- ortalama yuzde 7 dolaymda buyume hizi saglarnasi veden almrmstir. biiyiimenin yaklasik yuzde 30'unun top lam faktor ve-rimliliginden kaynaklanrnasi, boylece 1998 yihnda 3.200

dolar olan kisi basina gelirini 2023 yihnda Avrupa Birli-gi iilkeleri duzeyine yaklastirrnasi beklenmektedir. Tur-kiye'nin, donern sonunda ulasacagi 1,9 trilyon dolar ci-vannda GSMH duzeyi ile dunyanin ilk on ekonomisiarasma girmesi ongorulmektedir.19. 2023 yilmda tanm, sanayi ve hizmet sektorlerinintop lam katma deger icindeki paylannm sirasiyla yuzde5, 30 ve 65 olrnasi beklenmektedir. lstihdarnm yapism-daki temel degisimin tanm ve hizmet sektorlerinde ger-ceklesecegi ve donern sonunda tanrnm payinrn yuzde10'lara gerilemesi ongorulmektedir.20. uzun donernde nufus artis hizinm yavaslayarak, or-talama yillrk yuzde 1,1'e ve 2020 yilmdan sonra yuzdel'in altma dusecegi tahmin edilmektedir. Uzun vade denufusun kendi kendini yenileyebilmesi ve dinamik biryapiya sahip olmasi esas olup, nufus artis hrzmin vedogurganhk hizinm belirli duzeyde istikrar kazanrnasionern arz etmektedir. 1999 yilmda, 0-14, 15_64ve 65 veustu yas gruplan itibanyla sirasiyla, yuzde 31, 64 ve 5olan nufus dagihrrunrn, 2023 yilmda yuzde 23, 69 ve 8olarak gerceklesecegi tahmin edilmektedir.


23/24

6 . U n ite - TU rk iy e E kon om is in in K u rum sa l Y a p ts 125

21. 1997 yili nufus tespitine gore yuzde 60'lar duzeyin-de olan kentsel nufus paymm, donern sonunda yuzde90 duzeyine ulasrnasi beklenmektedir.22. Okullasma oraninin, 2023 yilmda ilkogretimde veortaogretirnde yuzde 100, yuksekogretirnde yuzde 50duzeyine ulasmasi ongorulmektedir.23. Yoksulluk smirrmn altmda bulunan nufusun 2010yilina kadar onernli olcude yoksulluktan kurtanlmasihedeflenmektedir.24. 2000 yilmda yuzde 22 dolaymda gerceklesrnesi bek-lenen top lam yatmrn harcamalannm GSMHicindeki pa-yimn, tedricen artarak 2023 yilinda yuzde 27 civanndagerceklesecegi tahmin edilmektedir. 2000 yilmda yuzde30 olan kamu yatmmlanrun toplam yatinmlar icindekipaymm donern sonunda yaklasik yuzde 10 duzeyinegerilemesi ongorulmektedir.Kamu yatinmlarinm 2001-2023 donerninde giderek egi-tim, saghk ve teknolojik arastirma alanlannda yogun-lastmlmasi, enerji, ulastirrna ve haberlesrne sektorleri-nin yatmrn paylannm 2010 yilma kadar duzeylerini ko-rurnasi ve 2010 yilmdan itibaren tedricen dusurulrnesiongorulmustur. Toplam ozel sektor yatinmlari icindeegitim, saglik, haberlesme ve enerji yatinmlarinm payi-run donern boyunca, ozellikle 2010 yili sonrasmda arta-cagi, imalat sanayi yatinmlanmn paymda ise belirginbir degisme olrnayacagi tahmin edilmektedir.25. Toplumsal hedeflere ulasmada piyasalann ve devle-tin birbirlerini tarnamlayici rol oynamalan esas olacak-tir. Bu cercevede, devletin duzenlerne, gozetirn ve de-netleme fonksiyonlan gelistirilecek, yerel yonetimlerguclendirilecek ve ulusal oncelikler dogrultusunda siviltoplum orgutleri desteklenecektir. (...)

Kaynak: Devlet Planlama Teskilan, Uzun Vadeli Strate-ji ve Sekizinci Bes Yillik Kalkmma Plant, s. 217,hnp:/ / ekutu p .dpt.gov. tr/ plan/viii! planSstr. pdf

Ke ndim i z i Sm a y al lm Ya n lt An ahta rlYarutiruz yanhs ise "Giris" bolumunu yenidengozden geciriniz.Yarutiniz yanlis ise "Turkiye Cumhuriyeti'ninKurulusunda Ekonomik Yapi" bolurnunu yeni-den gozden geciriniz.Yanitimz yanhs ise "19S0 Sonrasi Yapisal Donu-sum" bolurnunu yeniden gozden geciriniz.Yanitimz yanlis ise "Devlet Planlama Teskilati"bolurnunu yeniden gozden geciriniz.Yanitimz yanlis ise "Maliye Bakanhgi" bolumu-nu yeniden gozden geciriniz.Yamtiruz yanhs ise "Merkez Bankasi Baskanh-gl" bolurnunu yeniden gozden geciriniz.Yanitimz yanhs ise "Ekonornik ve Sosyal Kon-sey" bolurnunu yeniden gozden geciriniz.

S. a Yarutrniz yanhs ise "Turkiye Sanayici ve

1. a

2. d

3. d

4. e

5 . a

6 . c7. d

lsadarnlan Dernegi" bolurnunu yeniden gozdengeciriniz.

9. e Yanitiniz yanlis ise "Turkiye Odalar ve BorsalarBirligi" bolurnunu yeniden gozden geciriniz.

10. b Yanitimz yanlis ise "Isci ve Memur Sendikalan"bolurnunu yeniden gozden geciriniz.

Sn a S izde Ya n lt An ahta rlSira Sizde 1Bir ekonominin kurumsal yaplSIkurallar, uygulama me-kanizmalan ve organizasyonlardan olusur. Kurumsalyapi ekonomide uygulanan politikalan ve bireylerindavrarns bicimlerini etkiler. Saglarn kurumsal yapi, po-litikalann ve burokratlann kural disi faaliyetlerini sirur-lar ve bu tur faaliyetlere engel olur. Politikalar ulasil-mak istenen arnaclar ve ulasilacak sonuclan belirler.Kurumsal yapi ise bu sonuclara nasil ulasilacaginm ku-rallariru belirler. Serbest piyasa ekonomisi icinde ku-rumsal yapi

Piyasa kosullan, mallar ve piyasaya katilanlar hakkinda gerekli bilgileri saglar,Miilkiyet haklanni ve sozlesrneleri tammlar ve kuv-vetlendirir.Rekabetin piyasalarda olrnasi gereken duzeyde 01 -masiru saglar,


24/24

126 TU rk iye 'n in To p lum sa l Y a a r s :

Sira Sizde 2Cumhuriyet'in ilk yillannda izlenen temel ekonomi po-litikasi, ozel girisirnci eliyle serbest piyasa kosullanndasanayilesmeyi hedeflernistir. Ancak ozel girisimcininyetersiz oldugu bircok alanda de vlct ekonomiye muda-hale ederek bizzat iiretim siirecinde yer almistir.

Sira Sizde 3lhracata yonelik sanayilesme stratejisinde iilkenin iciiretim icin kullanabilecegi kaynaklar ihracat arnaciylayapilacak iiretime yonlendirilir. Bu strateji dogal olarakserbest bir dis ticaret rejimini gerektirir.

Sira Sizde 4Tiirkiye demokratik planlama mekanizmasiru benimse-mistir. Kalkmma Planlan hazirlamrken toplumun cesitlikesimlerinin ekonomik ve sosyal politikalar ve hedeflerkonusundaki gorii~ ve istekleri degerlendirilir. Ardin-dan Kalkmma Plaru TBMM'de yasalasir ve boylece ka-munun ekonomik kurumlan icin zorunlu oncelikler,hedefler ve yatinm planlan ortaya cikar, Bu planlar ozelsektore yol gosterici olmakta, kamunun nasil bir eko-nomi politikasi izleyecegi, ozel sektoru nasil destekle-yecegini gorebilmektedir.Sira Sizde 5Devletin turn mallannm sahibi ve devlct adma borcla-nabilen kurum hazinedir. Dolayisiyla devletin mal var-hgml temsil eder. Devletin nakit akisiru duzenler, para-sirun tutuldugu kasa ve odemelerinin yapildigi vezne-dir. Yine hazine, bir iilkenin ulusal parastrun yabanciparalar karsisindaki degerinin (doviz kuru) belirlenme-sinde ve bu degisimin yontemlerinin belirlenmesindekural koyucu ve uygulayicidir, Ulkede dolasirnda bulu-nan madeni paranm basilmasi yetkisi de hazineye aittir.

Sira Sizde 6Ulkernizde sikca tanik oldugurnuz ozel sektor kurumla-ri arasmda Tiirkiye Odalar ve Borsalar Birligi, TiirkiyeSanayici ve lsadarnlan Dernegi, Tiirkiye lsveren Sendi-kalan Konfederasyonu sayilabilir,

Y ara rla n lla n ve B a $vu ru la bile c e kKaynak l a rAksin S. (Haz.) (2006). Yakm~ag Tiirkiye Tarihi Is-

tanbul: Milliyet Yaymlan.Aysan, M. (2006). "Ataturk'un Devlctcilik Anlayisi ve

Uygulamalan" Atatiirk'iin Diisimce Yapisr ve Tiir-kiye icinde. Ankara: Genelkurmay Asker! Tarih veStratejik Etut Baskanhgi Yaymlan.

Baskaya F. ve Ordek, A. (2008). Ekonomik Kurumlarve Kavramlar Sozliigu Istanbul: Ozgiir UniversiteYaymlan.

Boratav, K. (2004). Tiirkiye iktisat Tarihi Ankara: lrn-ge Kitapevi.

Cirnat, A. ve Bahar, o. (2003). "Turkiye'de 1990 sonra-Sl kurulan ekonomik ve mali kurumlar" MevzuatDergisi Ekim 2003 Y1I:6Sayl:70.

lnan, A. (1989). izmir iktisat Kongresi, 17 ~ubat - 4Mart 1923 Ankara: Atatiirk Kiiltiir Dil ve Tarih Ku-rumu Tiirk Tarih Kurumu Yaymlan, Tiirk Tarih Ku-rumu Basimevi,

Karluk, S. R. (2007). Tiirkiye Ekonomisi Istanbul: Be-ta Yaymlan.

Documents

Türkiyenin toplumsal Yapısı ünite06