VIII. Uluslararas~ Turk Dilbilirni Konferans~ Bildirileri 7-9 Agustos 1996, Ankara 1997: 191-206

TURKCEDE NEDENLI GOSTERGELER: YANSIMALARDA ANLAMLAMA

Omer Demircan Istanbul ~niversi tesi

1. Nedenli gosterge turu olarak yanslma Bu yazlnln baglam~nda gosterge, "belli bir dile bag11 olarak anlam(1ar) taglyan bir

ses dizisi" (ornegin 'koy', git, sun , bu), nedenlilik ise, dilsel bipinzle anlanz~ aras~ndaki dogal iligki (soz gelimi / t M = k a p ~ y ~ vunna eylemiyle iiretilen ses dizisinin igitme organlnca algdanan biqimi) diye tan~mlanabilir. Bilindigi gibi iiq gene1 gosterge tiirii ay~rdedilir.

Birincisi, "gosteren" (ornegin / t d yanslma biqimi) ile "gosterilen" (kapal~ bir hacim iqinde s~k~gmlg hava ya da gazln, birden aqdan bir delikten ya da yarlktan baslnqla d ~ g a r ~ slzmasl ) aras~nda "nedenli" bir iligki kuran gostergeler. Burada bagtaki kapant~ It/, sonra dar bir aqlma, ve ardlndan siireli,otiimsiiz bir s ~ z m a Is/ ( tss > t ~ s ) , ses organlarmn devinimi ve q ~ k a r d ~ g ~ ses dizisiyle birebir bir iligki kurup dilsel heceleme iqin, araya uygun bir iinlii katlllr. "[-gi i$ i]" niteligi dogal olarak "dar" iinlii sesi seqer. 0 baklmdan iinlii seqimi de nedenli olur. Oyleyse / tss / > / t d yanslma biqimi tiimuyle nedenli bir g0s te rged i r .B~ tiir dogrudan iligki kuran gostergelere "gosterilenin tipkisi / benzeri olan " anlamlnda "ikon " (icon) denir.

Ikinci tiir gosterge ise, "gosterilen" (ornegin, uzakta yanan ama goriinmeyen ateg) ile "gosteren" (o goriinmeyen ategten yiikselen ama goriinen duman) aras~nda dolayli bir i l i ~ k i kuran gostergelerdir. Yukardaki iligki atasoziine bile yanslmlgtlr : ateg olmayan yerden duman pkmaz. Burada duman, dolay11 olarak ategin belirtisi (index) olur. Demek ki ikinci tiir gosterge "belirti" tiiriindendir. Yans~ma biqimlere boyle bakllma, / t~s / sesinin, duyulabilir yaklnl~kta bir yerde "gaz k a ~ a g ~ " oldugunu gostennesi durumunda /tls/ belirti tiirii bir gosterge olur. Bu ses dogada bagka durumlarda da duyulabilir. K~rda, qay~rda iseniz,/t~sl sesi qevrenizde size sa ld~r maya haz~rlanan bir ydanln, ya da benzer ses q~karan bir bagka hayvan~n v a r l ~ g m belirtebilir.

~q i inc i i tiir gostergede, "gosterilen" varl~k (ornegin el,su,dag, ev, ...) ile "ggiieren" /el/, /su/,/dag/,/ev/, ... ses dizileri arasmda aq~klanabilir ne dogrudan ne de dolay11 fiziksel bir iligki bu l~nmaz ; bicim ile anlam arasindaki i l i ~ k i nedensizdir. Dilde qogunlugu olugturan bu tiir gostergelere "simge" (symbol) denir. Ancak bir kez kavram ile biqim arasmda bir bag kurul duktan sonra, aradaki iligki artlk seqimli olmaktan q~kar, zorunlu o1ur.l

' Ziilfikar (1 995: 1O)'da Hudaykuliev (1 962) 'de Tiirkmence yanslma sozciiklerin ayrl bir soz ciik tiirii olarak slnlflandlr~ldlglnl yazmaktad~r. Sozcuk tiirleri iglevsel aq~dan

Buradan ister istemez "edinim" iglemlerini dilin kaynagmda da arama geregi doguyor. Bir yerli Turkolog, son derece tutarslz bir usavurma ile, yazill olarak saptanan yanslmalarln eski ligi d o l a y ~ s ~ y l a T u r k ~ e d e "uzunluk" ile "uzatma"nln (Demircan 1996:60-64) baglangl~tan beri ayrl tutuldugunu kan~tlayabilecegimi soylemigti. Sozlii dil donemini (Ong 1982) yok sayan boy le bir kogul ileri siirulemez .

Ti i rk~ede yanslma (echoic word, onomatopoeia) sonucu olugmug nedenli gostergelerin saylsl ~ o k t u r (Ziilfikar 1980, Yeon 1995, Demircan 1996 ). Bu gostergelerde 'gosterilen' ile 'gosteren' arasmdaki iligkinin, ani gaz ka~aglnln pkardlg~ /tss /sesi ile Ti irk~e algdanlp olan / t d b i ~ i m i arasmda kurulan iligki gibi doirudan ml, yoksa /tss/ sesinin ani bir gaz k a ~ a g l n ~ belirtmesi gibi dolayll ml sayllmasl onemli degildir. 0nemli olan yanslma bi~imlerin nedenli gostergeler olarak kurulmug olmasldlr. T u r k ~ e ritim hece-siireli oldugundan, bu yanslmalar bi~imsel degigime ya da agmmaya ugramakslzln bugune kadar "gosterilen-gosteren" araslndaki nedenli, a ~ l k fiziksel ilijki korunmugtur. Simgesel gostergeler, zaman i ~ i n d e nedenli gostergelerden kulturel bellegin kaybolmas~ sonucu ayr111p nedensizlegmig olabilirler.

Yans~ma bi~imler , dil ediniminin daha bagmda, oteki iglemlerle birlikte iletigime katll~r. Bu bi~imler , gerek qocugun kendisi, gerekse ~evresindekiler tarafindan duz- anlamlama yoluyla yaratlllr. "Ye" i ~ i n "ham yap", "Yakar" i ~ i n "elleme, c l z ! " , "patlama" i ~ i n " b o m ! etti", " ~ e k i ~ l e oynayay~m" i ~ i n "Tok tok yap", "elektirik supurgesi i ~ i n "vuu vuu", "seni y ~ k a y a l ~ m " i ~ i n " ~ l p l ~ l p l yapahm", "ordek" ic;in "vakvak" "kopek" i ~ i n "havhav", "kedi" i ~ i n "miyav", ... turu gostergelerden yetigkin dilinde 400'un uzerinde tek heceli kok b i ~ i m i , 8000'in uzerinde de ~ o k heceli turevleri bulunmaktadlr, (Zulfikar 1995).

Demek ki ~ o c u g u n kendisinin gosterge uretimi nedenli ve duz anlamlama yoluyla baglar. Dil ediniminde " ~ o c u k dili': " ~ o c u k ~ a " yerine "ara-dizge': "nedenli gostergeleme" ve "diiz-an1amlama"dan sozedilmelidir.

2. Nedenlilik yorumu. Dili, "nedensiz, sesel simgelerle kurulmug bir dizge" olarak tanlmlayan

yapmdcl gorug, bizim evrende sanki hi^ sorgulanmadan yinelenmektedir. Gosterge, bir bak~ma (Saussure 19 17) gosterilen-gosteren iligkisiyle, bir bagka apklamaya gore ise, gosterilen-kavram-simge (Ogden ve Richards 1923) iligkisiyle a~lklanl r . Dildeki gostergelere bak~l~rsa , gosterilen ile gosteren arasmda nedenli bir biqimsel, kavramsal bag gorulemez. Olsa bile bu iligki sozlu kul tur evresinde, ozellikle vurgu-siireli ritmi olan dillerde ( Demircan 1996:129) qoktan agln~p kay bolmugtur. 0 nedenliligin yakalanmas~ a r t~k olanaks~zdlr. 0rnegin /tag/ gostereni ile gosterilen ' t q ' nesnesi ya da kavram~ arasmda baglang~qta nedenli bir iligki olmugsa bile bugiin yoktur. Ancak nedenlilik iligkisine adlandlrma iglemi aq~s~ndan bak~ l~r sa , kimi ipuqlarl yakalanabilir. Yarat~lan dilsel iligkiler diiz-anlamlama evresinde nedenli gozukmekte toplumsal bellekte

belirlendigi igin yanslmalar bir sozciik tiirii sayllamaz . Onun yerine ancak bir gosterge turu olarak ayr~labilir : nedensiz gostergelere kargl nedenli gostergeler. Tiirkqede qogunluk ad soylu olmakla birlikte, oteki turlere giren yalm ya da bilegik yanslmalar vardlr.

YANSIMALARDA ANLAMLAMA 193

bu nedenliligin aglnmasi sonucu sonradan simgesellegmektedir. Ortadirek >toplum, orta s m f , ayakta tutan = direk / > ortadirek = orta sin$

Sozlii kiiltiir doneminde gostegelegme baglangiqta nedenlidir denilebilir.Bunu ne reddet me, ne de kan~tlama olanag~ var. Sozel bellek doneminin tarihsel boyutu kaybolmug durumda. Bir gostergenin ne nedensiz olmasl ne de nedenli olmasl iqin herhangi bir gerekqe bulunmayabi lirse de baglanglqta gostergelerin nedenli olabilecegi daha olasl. Burada onemli olan nedenlilik degigkenlerinin do@ saptanmasldlr.

iletigimsel nedenlilik, adlandlrmanln baginda ad ile kavram/varllk araslnda (Platon: Cratylos diyalog'u) oldugu gibi, diiz-anlamlama igleminde ad ile adland~rma i,slemi aras~nda aranmalidlr. Dilsel biqim olugturmada varllga ozgu dogal nitelikler yanlnda, adland~ran insanl toplum ile varllk araslndaki kiiltiirel iligki de iglemin iqine girer. Bana kallrsa, ad ile adlandlrma edimi araslndaki ilk-iligkinin (=nedenlilik) seqilen yonleriyle biqime yanslmasl daha giiqlii bir olashktlr. Yoksa o biqim dogugundaki sozel iletigimin bir parqasl olamazdl.

Yanslmalarda, adlandlran ile adlandlrma iglemi araslndaki nedenli iligki aqlkqa g8riiliir. Ses iireten bir eylem ya da olug karglsinda insan o varllgi, q ~ k a r d l g ~ ses ile adlandirmayl sec;mig tir. Boyle adlandlrma, belki de gostergelemenin en ilkel biqimidir. Sozel iletigimi ogrenen ~ocuklarln ilk adlandlrmalarl varllklar~n qlkardlgl sese gore olur. Anne olsun, bakicilar olsun bebekleri boyle kolay iiretilebilecek ses dizilerine kogullandmrlar. Cocuk i ~ i n annenin "mama" demesiyle kopegin "hav hav" demesi araslnda baglang~qta belki de bir ayrlm yoktur. Kugkusuz, bic;im seqiminde kullanllan nedenler qok degigik tiirden olabilir.

3. Biqimsel degiamezlik. Burada soz konusu olan nedenlilik evrensel olmaylp dile-ozel saylllr; toplumsal ve

ekinsel ozellikler iletigimsel biqime ve olugumlara yans~t~l l r . T i i rk~e yansimalarm ilkel biqimlerinin (biiyiik bir olasll~kla) bozulmam~g olmasl, onlarln dilin geq bir doneminde Tiirk~eye girmig olduklarma bir tan~k sayllamaz. 1. Yansln~a bi~imler son derece yalln ve nedenli olarak olugmuglard~r. 2 . Yallnllk, deg'igemez nitelikler i~er i r . 3 . Ritmin hece- siireli (konuprken hecelerin agag'l yukarl eg-sureli) olmas~, yanslmalarin da tek-heceli biqimlerden kurulmas~ onlar~n aglnmasln~ onlemigtir. Degigmig olanlar~n tanlnmasl konunun daha ayr~ntlll incelenmesini gerektirir. Yoksa, Tiirkqede vurgu-siireli bir ritim kullanllsayd~, yans~malar~n qogu, bugiin, Hint-Avrupa dillerinde oldugu gibi, tanmmaz biqimlere qoktan doniigmug olabilirlerdi.

Bir dili kullananlar ic;in, yeni bir birimin anlamlanabilir ogelerden olugmasl kolayhk saglar. 0 nedenle, dogrudadyardlms~z anlamlanamayan, onbiligi uyarmayan ogeler ortak kullanlma zor a h r , ya da hiq giremez. Yeni gostergelerin, yardlms~z anlamlanabilir baglam ve biqimlerle sunulmas~ ka~ lndmaz ; yeni bir gostergenin daha bagta ortak ahmllhk ile bireysel dil duyarlhgln~ doyurmas~ gereklidir.

4. Nedenli boliim. Bu incelemede Tiirkqedeki yanslma sozcuklerin "nedenli" boliimleri iizerinde

durulmug, yanslma-dq~ veriler, ortak ozellikler igleme al~nmam~gtlr. Cunkii, o iglemler (iinlii/unsuz uzatma, ikileme, sonekleme) oteki sozciiklerle ortakt~r. ~kileme, yanslma

biqimleri baglms~zlagtmc~ bir tiiretme iglemi olduguna gore, bu kural ilk once yanslmalara, yani nedenli gostergelere "siireklilik" ve "yineleme" an lam~ katmak iqin kullan~lmig olabilir.

Tiirkcede bicimler Baglmslz

- Yanslma

+ Yanslma kokler

gorul-da

. Ekler

Dizek 1

Nedenli biqim yans~ma-ic;i

tlk- tok-

t ~ k ~ r - * p -

Vlnglr- tak-

taklr- qn-

qlnglr- *fin-

fingir-

Dizek 2

Yans~ma biqimler ya yalln, ya da bilejik olur. Yalzn olanlar tek heceli olup tekil bir edimi yansitlr. Bilefik yansimalar ise, ikinci bir hece ile, fiziksel ya da sanal edimin bilegik olugunu anlatlr, (Demircan 1966). Ister tek-heceli isterse iki-heceli olsun, yansimalar b a i m l l (*) da olabilir, bag'lrnslz da. 0 yuzden Turkqede biqimbirimlerin + baglrns~z (pcr :*jal), oluglar~ ile + kok, + ek oluglarln~ biribirinden ay~rmak gerekir (Dizek 1).

*~ii lf ikar (1 995:7,101, Yeon 1995: dipnot l,l26,127) Yans~ma biqimleri, ba@ms~z/ bailmll ,ya 11nI bile 8ik diye ay~rmaks~zln ya l~n olanlara birincill tekli, b i le~ik olanlara ise ikincil bi~imler demektedir.

YANSIMALARDA ANLAMLAMA 195

Tln > tlngrr, *con3> *congur,congur congur, *fin> *fingir>fingirde, *sak> *sakrr> saklrga, *horn> *homur> *homurda>homurdan, *gan>gangrr, *hrr> *hlrd>hrrdtl, pat> patlr, pit> *pltlr>pltlrtl, pt>ptlr, Gat>Gatlr, *fik> *fiklr>$klrda, *p1> *pldlr> gddw pldlr, *gal> *fa1 ~al>gald~r>galdlr galdu, *tir>tir tir titre, *tiril>tiril tiril, *tw> *tlr la> tlrlat, * h > *l~nglr,llnglr l~nglr, *hlm>hlmhlm, ...

Yahn yanslma ile onun bi~imsel benzeri olan bilegik yanslma aras~nda edimsel anlam iligkisi bulunmayabilir. 0rnegin "Pat /*patrr/!" diye (pat pat) vurdu, ama "*Pat/*patw/*pat pat /patlr patlr" dokuldu, denir. Yal~n b i ~ i m (tak) ile bilegik b i ~ i m (taklr) aras~nda heceleme denkligi (tak : ta-k~r ) de yoktur.

4.2. ~ n l i i l e r e bagli ayrimlar: &giiglu, fdiizenli, &rg' . Yans~ma bi~imlere bakhrsa, en s ~ k kullan~lan unlu ayrlml +genigltir. f 0 d i n c e ayrlml pek yoktur; fdiiz ayrlml ise az kullan~l~r.

Anlamlamada unlulere gu nedenli ayr~mlar yuklenir: 1. Gii&i - zaylf ayrlml; 2. Diizenli

f 0dince

tak-t~k gum-*gum giil-gul giir-gur

...

- diizensiz aynml; 3. Slg/yiizeysel- derin ayrlml.

+ Diiz

~ar-gor-~ur

gar-gor-gur tak-tok-tuk can-con-

...

4.2.1. Gu@ - zayrf ayrrmr. Devinme gucu yahn b i ~ i m i n unlusiinde genig-dar

Dizek 3

ayr~mlyla ortugur. G u ~ l i i devinme genig unlu ile, zay~f devinme dar unlu ile verilir. Ayrlca bk. Zulfikar 1995: 24-25.

3 ~ e o n (1995:113) Ye par-", k~m-", c~r-", yw-", har-", ... vb. bi~imlerin eski metinlerde aranmasm oneriyor. Onlarm bulunmasl olanaks~z, qunkii bu bi~imler 'baglrnh' olup ancak bilegik koklerin bag~nda yer al~yorlar : par-11,klm-11,har-11 har-11, ...

( tak-taaak 1 t~k-*tmk 1 / pat-paaat 1 p~t-*prnt 1

gak-gaaak

--- cart-caaart

Dizek 4

Bilegik eylemlerdeki guq a n l a t ~ m ~ ise vurgu egliginde sondaki unsuz uzunlugu ile verilir: *$an > ganGIr r r , *gal > galDIrrr , Fat > qaaat > ~ a T I r r r , ... 4.2.2. Diizenli - geli~igiizel ayrrmz, iki leme iglemine yuklenen s i i rek l i l ik ozellijji ile birlikte, genelde iinlu, olmadigl yerde d e unsuz degigimi ile anlatllir. Yinelenen bolumde kullan~lan unlu / ~ / ' d u r . ~

Diizenli Diizensiz 1 Diizenli Diizensiz

lak rrtk qat pat

hay huy hlk hrk hlk mk

~ a [ F U I hok zot

Sap sv yalap yalap yalap gap dan dun ~ 1 t 1 prt~

vlrt zrrt

fokur fokur

Dizek 5

4 ~ i i l f i k a r (1995:28-) geligigiizel" kargil~gl olarak herhalde uyurnsuzlu@n vurgulanmasl"d~r diyor. Bu tur ikilemelerle duzensizlik anlatildljj~ ~ o k aqlktir : Fat Fat Fat qut / a q k a ~ ~ k : a q k s a q k .

YANSIMALARDA ANLAMLAMA 197

4.3. ~nsiizlere bail1 ayrrmlar ~ n s i i z l e r hecenin yanlarmda bulundugu iqin onlara ancak eylemin baglangq ve bitigi ile ilgili ayrlmlar yuklenebilir. Bu ozellikler eylemin turunu belirler. Ses veren eylem ya da olugumlarda karglllkl~ etkilegen varllklarla ilgili nitelikler de unsuzlere yuklenir. Bu ozellikler belli bir slra ile anlatllabilir.

4.2.3. Szg - derin ayrzmz ile 'bo? hacim - dolu hacim' ayriml, f yuvarlak unlu sesimiyle anlatilir. Duz unluler, sig ve yuzeysel olanl, yuvarlak unliiler ise derin olani ayirir. Havalgaz dolu kapali hacim yuvarlak unlu ile belirlenir.

4.3.1. Etkilejim yiizeylerine bakhrsa iki karg~thk belirir: i s yap1 baklmlndan fsert, ortugme baklmmdan +dar. Sertlik ozelligi bagta otumsuz patlamah unsiizlerle an la t~ l~ r : sok sert: /t,k,s / biraz sert Yumugakllk ise slzmalllar ve oteki seslere bindirilir. ortugme yuzeyi genig ise bu /g,d ile nitelenir, dar ortugme ise patlamall unsuzlere kogulur.

Slg

canglr

clz Icazzz

fiklr

w har

fig

5~ii lf ikar (1995: 39-)Ida /p/ sesinin sijzciik bag~nda bulunmadlgindan s6z ediliyor. Bu apklama, yansimalarl sozcuk saymayan yerli Turkoloji ile uyuguyor, ama Tiirksenin sozlugune aykm. Pit, PIS, pat, pay, pis, pig, par-, plr, ... benzeri sozlu dil sozcuklerinin on Turksede bulunmadig~ yalmzca yazlll metinlere dayatilamaz 6 ~ e o n (1995: 113) zlp ile zlp zlp arasinda bir iligki kurmaga ~allglyor.0 iligki zorunlu olmayip zip" bisiminin anlam~ dogru tanlmlanirsa sorun sozulebilir. Zlp pktl (= birden gorundu), Zlp zlp zlplad~ arasmda 5c isindeki son iligki vard~r. As11 sorun bisimdedir, /plz/ denecegi yerde /zip/ slrasi sesilmig, 5a daki birinci sizime benzetilmigtir.

zart / zorf

Dizek 6

Derin

congur

cozzz

fokur

gum

cum

guldurrr

Tor

hor

f 0 T

Boj

-

tak tak

Dolu

dan

tok tok

I / + sert j -sert I

4.3.2. Varlrk/nesne ile ilgili gene1 fiziksel ozellikler de yansimalara yiiklenmigtir. Bu ozellikler f ka t l , fsrvr olabilir. Katl nesnelerin etkilegimi otiimsuz patlamall iinsiizlere, slvi nesneler /g, F / seslerine, gaz olanlar ise /f,s,h,r,z,v / seslerine baglanlr.

+ dar

- dar -

/ sert / pat, cat, ~ a k , tak, trk, gap / dm, clz, Ilk,

slvl glp, glr, gar, gor, fog, ~ i g , 1 fi gprr pr, ~ r r l

gaz I t m , jis,fir, hor, hrr, kill, hrrrl

Dizek 7

pat, tak, tlk, krrr,

gap, gak, Fat,

Dizek 8

fis, j i g ,

grr gor, mrg, brng-rl

4.3.3. Eylem nitelig'i. Bu ozellikler gunlar olabilir: f an i , + kesk in , + surek l i , +yinelerneli. Ani (-surekli) ozelligi bagta ve sonda patlamall / p,t,k,b,d,g, ~ , c / iinsiizleriyle imlenir. Keskinlik /q / ile verilir. Sureklilik sizmali sesler ve uzatma ile anlatilir. Bir tur siireklilik say1 Ian yineleme ise ikileme iglemiyle elde edilir.

ZIP 6 , gap gak, crt, pat, Fat, rap caaat, gaaak,

yrrrl grrrl, galdrr galdrr

Dizek 9

ani b a ~ l a m a

4.3.4. Ortamzn Devinimi. Sesi ileten ortamla ilgili titregim + otiirn, f trnlama olarak belirir. Titregim ses telleriyle, tlnlama ve derinlik geniz boglugu ile iligkilendirilir.

I

trk, tak, prr, vrn, dun, krs krs, tlsss, jiggg, tlnnn, jirrr, horrr, p , ~ i g , prrr, grrd grrrl, vrr vrr,

Dizek 10

Otum

Trnlanta

4.3.5. Devinim - Ses organr ~ l i ~ k i s i . D i l ile ilgili eylemler bagta /I/ ile, grrtlak ile ilgili eylemler ise bagta /h/ ile anlat~lir; dudak iligkisi /m/, sonda /p/ ile de verilir. 0mekler: Ilk l lk l l~k~r hklr /lokur lokur iq, lak lak et, ..., hap,ham, hir,hor, mam

vij, dlr, ciz, gor, gur, car, rnlr, rnlz, yr, z~r , $or ,...

in-le, tlnnn, gurnrnrn, vlnnn, zan-glr, ?an-glr, hun-gur, ...

YANSIMALARDA ANLAMLAMA

(=ye), maq muG op, ...

5. Eylem Turleri. Etkilegimde ve ses uretiminde devinim turleri, nesneler arasmdaki qizgisel iligki ile belirtilebilir

a. Dural bir yiizeye dogru hareket etme - L + I duvme: kuru /pat/, yag /gap/ damlama: kuru :/tip/, yag : /SIP/, yagma: kuru :/patlr patlrl, yag / gaplr gaplr / qarpma: kuru: Idan/, yag 1 glrak /,/gap / qakma: ltaW,lqaW vurma: kuru /pat/, /Gat/, lgaW ~ a k l a m a : /gaW .

b. Bolunerek, ya da birleqmi~ pargalarin ayrilmas~ t l + gatlama: ga at/ patlama: /pat/, /patlr/ yar~lma: at/ , I ~ a t ~ r / k ~ r ~ l m a : /qaaat/, 1 q t /, koparma: /pat/, /pit/, y~r t i lma: /caart/, I clrt 1

c. Bir butunden ayr~lma: firlama: / f~r / , /plr/, S ~ z m a : fisss, sss f iak~rma: fW3 f0W

akma: glp, pit, ufurme: iif, vuu z~p lama: ZIP,

G o p i i ~ m e : op, gap gup, gaplr gupur, + I t qigneme: cak cak.

Evrensel ozellikleri aragtlran yazllarda iki saklnca goze Garplyor: 1 . Turkqe ozelliklerin yabancl kallplara dokulmesi, 2. Turk~eye-ozel yanlarm inceleme-dl21 ya da terimleme-dl91 blrak~lmasl. Ben, yeterli derleme, girdileri dogru betimleme agamaslna ulagmamlg metinlerin evrensel a~~k lamala ra veritabanl olugturam~yacagl kanlslndaylm. T u r k ~ e vurgu, Gat], ve oteki ozellikleri yanlnda "ikileme" iglemleri yeterli betimlenmedigi i ~ i n kll~nlg/gorunug (aspect) yorumlarmln da onemli yanllgllar i~e rd ig in i diigunuyorum. Yanslma incelemesinde acaba o bi~imler in sozluge yazllabilecek duz-anlamlan nedenli olarak tanlmlanabilir mi sorusuna bir yanlt aradlglm iqin birkaq ornek tanlm vermeksizin bu bildirinin bitmesi tutarslz saylllr. Tak: ani baglayan, yiizeysel, dar alanll, keskin biten, guqlu ama sureksiz, katl ve sert bir yuzeye sert bir nesne ile tek bir qarpmdvurma sonucu olugan ses. Sak: lsllkll baglayan, yuzeysel, genig alanll, keskin biten, guqlu, sureksiz, katl ve sert /

200 OMER DEMIRCAN

yumugak bir yiizeye, genig yiizeyli esnek hir nesne ile vurmalqarpma sonucu qikan ses. Szp: bir yerden sessizce slzlp damla olugunca agagiya sert ya da yumugak, kuru ya da SIVI bir yiizeye diigen kiiqiik SIVI kiitlcnin qlkardig~ qarpma sesi. Fus: a q ~ k bir yanktan dlgarlya slzan bas~nqll hava/gazln qikard~gl siirekli otiimsiiz ses. Vzzz: bir boglukta ortamla birlikte titreyen bir organ ya da nesnenin q~kard~g l otiimlii siirekli ses.

Kaynakqa Demircan,O.-(1996 a)," Tiirkqe Yanslmalar~n 0ziine Dogru", Dilb.Aragt. 1996.

, (1996), Tiirkqenin Sesdizimi, Der y. 1996, ~stanbul. Platon (Eflatun), Kratylos" (Dil ustune), Diyaloglar I, Remzi Kitabevi y. 1982,

S. 189-260. Yeon, Kyoo Seok (1995), Tiirkqede ve Korecede Y a n s ~ m a l a r ~ n (onomatope)

k a q ~ l a q t i r ~ l m a s i , Ankara ~ n i v . DTCF Dilbilim A.D. (Doktora tezi). Ziilfikar, Hamza (1980), Tiirkqede Ses Yanslmall Kelimeler, Ankara . u n i v . . D ~ C ~

doqentlik tezi, TDK y. Ankara 1996, 699 s.

Ek : Dogal sesler ile ses organlar i aras indaki i l i ~ k i l e r (Hece yap~slna , Y-0-YY , gore biqimleni~)

I. Kapalz - a p k - kapalz (+ ikinci hece -(Y )I Y = Ir , 11) ( ikileme ikinci ogesi diiz Iyuvarlak)

G ii 1 ii Z ~ Y lf Diiz Yuvarlak Duz Yuvarlak * clrt

plrt * p l k cllk *tak tok tlk tuk

qak klk FarP

* p t kiit Gut kat kut

* F"- *cak cuk * p1t-

diirt *paat

port pirt clrt dlrt

*gar1 gurt * kat gld

klk kik

Tanlm Bozunma

Clrp~nrna Cignemc Cokluk Diirtme Diigme F~gklrma

Gaz qikarma Gegirme Giilme

YANSIMALARDA ANLAMLAMA

* gluk

* kop * port

*gar$ kart

*pat * gac-

*deb- * tii?

*tak

tap tep tek-me

Pat kiit giip

Gat EarP * kiit-

cart cart

* kiip-

*tap

klrp cirt

g w - kurt klt- klrt klrk k ~ p -

Elt klrt

mik

Pl t g1c- qit Clrt

tit tlk

tlP

pit

iqme

Kopiirme Kaqma

Kakma Kapama Kaz~ma Kesme

Kekeleme

dung- Konugma

Kopma

gut Siirtunme

tuk

Tepinme Tiikiirme Titreme Vurma

qut

Yeme

tup- Y iiriime

202

2.a. Srzmalr - a ~ r k - kapalr Gii~li i

Diiz *hap-

*gap gak ~ i r a k girk

* * *gap *hart * * fart

*zxt

*gak-

* * *fak-

* * VP *gap-

*gap *VP

gak

*gap- *gap

Yuvarlak hop-

Z ~ Y lf Diiz Yuvarlak

hup-

81P

fink gik-

VP hurt zink

VP-

zort virt Zlrt

fok- ? cong-

virt Zlrt

VP girk firt fik-

zurt

guk-

VIC- vik-

zonk

Aglama Cirpinma Damlama Davranig Duma G e ~ m e

Gaz gkarma

Hiz Islak iGme Kay nama

Konugmak ~ ~ i i g m e sig Sulu/ezilmig

Siviiqindehareket Vurma (elle)

Yagmur yagmasi Y eme Ziplama

2.b. Geniz - a p k - ka~a l r Gii~li i Z ~ Y lf

Diiz Yuvarlak D iiz Yuvarlak Tanlm * mik Konugma * mirk

YANSIMALARDA ANLAMLAMA

2.c. Akicr - a p k Giiglii

Diiz Yuvarlak *lap-

lak- ? lang-

* lok

? long-ur *lak- * lok-

*rap * lop

liip *lap-

2.d. Kayici - a p k Giiglii

Diiz Yuvarlak *hart- *hat- * *lap

3.a Kapali - aczk Giiglii

Diiz Yuvarlak * coz

kapali Z a y f

D iiz Yuvarlak

ling-ir Ilk

Ilk ? I~ng-lr

kapali

Diiz

luk

Z a y f Yuvarlak

hlt- hut- hlk

]UP hirt

hup-

sizmali Z ~ Y t f

Diiz Yuvarlak

Diizensiz yiiriime iqme kaynarna Konugma Oy naklgevgek

(ayak) Vurma Yeme

Yiiriime

T a m m Is~rmak Kaz~ma Konugma (birine) Vurma Siirtiinme Yeme Y iiriime Zlplama

Tamm Carpqma

(kizgm slvl-katl) Cigneme Cizme Esma F~gkirma Giilme HIZII gitme Kaqma (eve)

*baz- * * *paf piif

piis-kiit * * * * iif

10s * $is-

*caz coz

3.b Kapall - a ~ r k Gii~li i

Diiz Yuvarlak *dm

p n - pal- kiil-

*ag-

* p g - gor- giil- giir-

*be1 bon * tom-bul

ton- *tam diim-

3.b Kapalr - a ~ l k Gii$dii

Diiz Yuvarlak

*dam-la * gum

*pal- kiil- pg-Ipv-Ian

*

CIZ

klz klv-11-cim

puf

CIV-

PIS c lv l~ lv

- Trnzlz Z ~ Y lf

Diiz Yuvarlak din

El"

dim dum

- Tinrlr Z ~ Y lf

Diiz Yuvarlak tm- ~ i m -

cum

EU'

Klzarma Klzma Kivllclm Piiskiinne

Sulu Susma Uqma ~ f i i r m e Vurma Yagma Yanma

Tanrm

Cirplnma Damla IGi bog Diigme

* giir-

YANSIMALARDA ANLAMLAMA

* * *kem kiim * og *par- *dar *gar go'.

*tam tan gum

* *pal- kiil-

giim- *tam-bur

gal- giil- giim-

4.a Szzmalz - agzk Gii@ii

Diiz Yuvarlak * fos- *

* SUS- *

4.b Szzmalz - aczk Gii$i

Diiz Yuvarlak *$an- *$ar- $or- * *$am- * siim- *

p1r- tirldir glr cirlq~r

glY t~rltir- p~rlfirlvin ug-ul dim tin qil-e

tum- gul-

- szzmalz Z ~ Y lf

Diiz Yuvarlak

f1s v1z- fis- s1z-

pus VIZ-

- tznzlz Zay lf

Diiz Yuvarlak gun-

$1'. $ur fll-

gum-

fir

Ti tre Uqma Ugulda Vurma

Yuvarlanma

Tanim Ag~zdan bog soz Bozunma Sarsma F q k ~ r m a

Gaz $'karma H~z la geqme Konugma Sizlama Susma

Tanim

CarP'a Akma Bak~g calkalama Siimkiirmek Donme

OMER DEMIRCAN

*sal-ldsars- *zarrr

vurma

gul-

fon-gur som-ur v ~ r l z ~ r

fir- 3111-glr

4.b Geniz - a p k - srzmab Gii~l i i Z ~ Y rf

Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak * m1g-11

4.b Akrcr - a p k - srzmalr /trnrlr Giiplii Z ~ Y rf

Diiz Yuvarlak Diiz Yuvarlak *lan- lin- * lon- * Im-

*lam- lum-

4.b Kayrcr - aqrk Giiplii

Diiz Yuvarlak * har hor * * horn- hiin- *hag *ham * har *hag-lr * hah * hor *hal-

- srzmalr /tmrlr Z ~ Y rf

Diiz Yuvarlak hur

hlr- hlm

hug hum

Suda yiiriime Flrlatma Girip-qkma HIZ Kaqmdyiiriime Kaynama Konugma Kurtulma Oyna Salla Titreyerek

Tanlm Aglzdan uyurken

pkan ses. Konugma Oynama Elle slklgtlrma Uyuma

Tanzrn Oynama Kaynama OynaWgevgek Yuvarlanma

Tanlm Giiriiltii Hlrlama Soluma Siirtiinme Yeme B a g m a G i m e Giilme Uyuma Yuvarlanma