١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ـیســاـیـسـ

(٣٢١ :ژمارەی متمان) ..دەردەچ (KTFA) تی كورد - توركی دۆستاین كۆمالیل كی سیاسی و كولتووری گشتییگۆڤار

دیزاین و گرافیك: شاخوان جعفر شاخوان جعفر

سرۆكی ئنجومن و سرنووسر: شوان تاڤینگ شوان تاڤینگ

دانانی سكچ:لوقمان رەشیدیلوقمان رەشیدی

سرۆكی كۆم و خاوەن ئیمتیاز: فلكددین كاكییفلكددین كاكیی

(U4/779) ر، دریم ستی، ژمارەولراق ـ ھمی كوردستان/ عرناونیشان: ناونیشان: ھ Tel: 00964 66 451 4080 & 00964 770 235 6000 Email: turkiyenasi@yahoo.com

٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

٢

وتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــار

فلكددین كاكیی

درەنگ بۆ ئاشتیجگای خۆشـــحای ك ماوەیك دەنگی چك كـــپ كراوەو تقـــ نماوە، ڕاگرتنـــی حاتی ئاگربســـت ئرككـــی گرنگ، تا ئـــو ڕۆژەی ئیتـــر دۆخی جنگ ب ڕەســـمی و ب ئجگاری

نامنت.لالیكی دیكوە، رەجب تیب ئردۆغان و پارتی دادو گشپدان و ھز و الین ئاشتیخوازەكانی كوردو تورك، ھمیشـــ لبزاڤدان بۆ پشبردنی

پۆسی كرانوەی ئاشتیان بڕووی كورددا.بـــۆ ئردۆغـــان حكومتـــی پشـــنیارەكانی ڕیفۆرمســـازی، ك لگۆڕینی چند ماددەیكی دەستووری توركیا برجست دەبت، ھنگاوكی گرنگی تازەی، ك دنیاین پرۆســـی ئاشتی و

دیموكراتی خرا برەو پش دەبات.ئردۆغان لتكۆشانی بوچاندای بۆ پاراستنی بۆنموون .ككانی پرۆسپرەنســـیپ و ئامانج- كـــ نموونیكی زۆر گرنگـــ- ئردۆغان پی داگرتووە لســـر ئوەی ك ناوی كۆمكوژی، لتراژیدیای دەرسیم سای ١٩٣٨ بنت، برامبر ك توندڕەوان ناسیۆنالیست توركیی و حزبب

ئو كۆمكوژی ب (ڕەوا) دەزانن.ل تراژیدیای دەرسیمیدا ھزاران مناڵ و ئافرەت تـــاوان بوون، بی بســـڤی نج، كو پیـــرو گ

ناھق كوژران.....ناولنانـــی ئـــو تراژیدیای بـــ (كۆمكوژی) یارمتیدەری پۆسی ئاشتیی، چونك ئش و گوە، ڕمدەكاتلی كورد كئازاری دەروونی گ

خۆشدەكات بۆ ئاشتبوونوەی مكوم.فلســـفی ئردۆغان و AKP لـــو بوارەدا

.یو مرۆڤانوتنخوازانشككی پبۆچوونئاوڕدانـــوەی ڕەخنگران لڕابـــردوو خزمتی

پشڤچوونی ئمۆمان دەكات.ئم لعراق تووشی كارەساتی مزنی جینۆساید بووین، مبســـتم تاوانی ئنفال و بكارھنانی

وەخت، بنرخترین سامانی ژیان، ئگر وریای نبیـــن بئاســـانی لدەســـتمان دەردەچت و

بفیۆدەڕوات. ڕەنگ بتوانین ھر شـــتك و ھر ســـامانك، جاركـــی دی بدەســـتبھنینوە، بم وەخت (كات) ناگڕتـــ دواوە، ئگـــر ڕەتبوو ئیدی

ئبد دەڕواو تكوی ڕابردوو دەبت.لكوردەواریـــدا دەـــن: «كاری خـــر، پلی

لبكن». ،شـــینانزموونكراوی پنـــدی ئپ وە، كئـــدروســـت و بجی، وەكو یاسایك لیاساكانی

.ژیانكواتـــ، ھر خولككی ژیـــان بۆ كاری خرو

چاكو ئاسوودەیی گلكانمان بقۆزینوە.ئاشتی، ل گشـــت كردەوەیكی دیك، خرترو ســـوودمنترە. چونك ژیان، بھتاوی ئاشتیدا

شین دەب و گودەكات.پرۆســـی كرانوەی دیموكراتی و ئاشتی خرو بری بۆ ھمووان ھی، بۆ گالنی كوردو تورك و گشت خكانی توركیا لسركوەو، بۆ گلی كورد لگشـــت جگیـــك و، بۆگلی عراق و خكی ڕۆژھتی ناڤین لســـركی دیكوە، بگرە ئاشتی و ئاشتبوونوە لناو وتی توركیا

سوود بگشت جیھان دەگینت.ئازادیخوازانـــی و ئاشـــتیخوازان ھربۆیـــش ناوچك، ھریك لڕوانگی خۆیوە، پشتگیری ئو پۆســـ ئاشـــتیییان كردووە، چاوەڕوانی

وەگرخستنوەی پرۆسكن.گل و حكومتی ھرمی كوردستان لپشوەی

.نو بزاڤپشتیوانانی ئوەل دەبینین ماوەیك دەنگی پرۆســـك الواز و نزم بـــووە، ھرچنـــدە لبرزترین دەزگای كپرۆس یاندووە كتی توركیاوە ڕایانگحكوم

بردەوام، دەبت ب ئنجام بگات.

٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣

وتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــار

چكی كیمیاوی و كۆمكوژی جۆربجۆرە.گلی ھرمی كوردســـتان، لســـانی ١٩٨٧ - ١٩٨٨ بدواوە، ھمیشـــ لئازاركی دەروونی دژوار دابوون و، چاوەڕوانی ســـركوتنی دادو مرۆڤایتی بوون. تاكو لـــدوای نمانی ڕژمی پشـــووی عراق، دادگایكی بـــای تاوانكان دامزرا و كوت لكۆینوەی قزایی و یاسایی لگشـــت ئو تاوانانو كۆمـــك لتاوانباران كوتن بر ســـزای دادپروەران، لپرلمان و حكومتی عراقدا، ئو تاوانان ب (جینۆساید)

ناونرا.ئو وەخت بوو ك تۆزك باری دەروونی خكی كوردستان ھاتوە ســـر جۆرە ھاوسنگیك، بوایان ھنا ك دادو دادپروەری ھی، ھقی بشخوراوان نافوت و تاوانباران ل سزا دەرباز

نابن.ئم ھاوســـنگی لـــ ســـایكۆلۆژیای خكی كوردستان ھۆیكی ســـرەكی ئارامی و ئاشتی لی كـــورد ئیجابیانتا گ كھاندەر ،مـــرھ

لپرۆسی سیاسی عاق بشداربت.دەربینی ئردۆغان لمڕ كارەســـاتی خكی ژوویی گرنگكـــی موازدەرســـیم ١٩٣٨ بانگبۆ ســـینوەی سلبیاتی كۆن و كمكردنوەی

ئازارو دەروونی ئستا.ئوە ھوســـتكی بوران بوو، ك پارسنگی

ئاشتبوونوەو داد گرانتر دەكات.بم لعراقدا سیاستوانانی عراقی وەھامان ھی ك ھشـــتا دان نانن بـــوەی ك ڕژمی ق بی دەرھورانگ و تاوانراق ئشووی عپ

كوردو خكانی دیكی عراق ئنجامداوە.ھشتاش سیاستوانانی وەھامان ھی، ئسن، پاســـاو بۆ ئو تاوانان دەدۆزتوە، ك ئوەش

دی خكی كوردستان بریندار دەكات.ب! بشكی زۆر(وات زۆرین) پارت و ھزە سیاســـیكانی عاق تاوانكانیـــان محكووم كردووە، تنانـــت ھندكیان دوای لبوردنیان

لخكی كوردستان خواستووە.ھندكـــی دیك ھشـــتا چـــاو و گوی خۆیان كانی دادگای بایـــارە یاســـاییر برامبـــب

داخستووە.دیـــارە لعراقیـــش، وەك توركیا، كســـانی

دادپروەر و ھقخوان ھن، برامبر كســـانی برچاو تنگ و شۆڤنیست ك دان ب ڕاستیدا

نانن.ب! داننان بڕاستییكان، یكمین ھنگاوی ئاشتبوونوەی، چ لالین كوردەوە یان الینی ،یتای ھو خكوردیش ھ :وە. واتتوركــــھرچندە كمترب چونك لدەستدا نبووەو نیی، بم ھو ختاكانی ھرچندە بچووك بــــن، دەب ئویش دانیــــان پدابن و، ربازی

دروستتر بگرتبر.لتوركیــــادا جموجوــــی گرنــــگ لئارادای بۆ فراوانكردنــــی ئــــازادی چاالكــــی حزبــــكان و پشــــڤچوونی زمان و خونــــدن و فربوون، ھروەھــــا خریكی چاككردنوەی یاســــایكن بــــۆ ئوەی ئیتر ھیچ منداــــك، لبر چاالكی سیاســــی، ندرتــــ دادگا، بتابتیش دادگای تاوانــــكان ك ھقی نابــــت دادگایی مندان بكات لسر بشــــداربوون لھر چاالكییكی

سیاسی جماوەری ئاشتیخوازاندا.لم الشــــوە ســــردانكانی نچیرڤان بارزانی و دیــــداری لگــــڵ ســــرۆكوەزیران و وەزیری ،ی دیكرپرســــانی بــــادەرەوەی توركیاو بئومدكی دیكی بۆ پیشڤچوونی دۆستایتی و ھاوكاریی برامبری نوان گل و حكومتی توركیــــا لالیك، گــــل و حكومتی ھرمی كوردســــتان لالیكی دیكــــوە، ك لئنجامدا دۆستایتی و پیوەندی ھردوو وتی توركیاو

عراق سقامگیرو پتو دەكات.لھولر توركیاش كۆنســــوگری كردنوەی ھر لــــو ڕاســــتیدای ك دەوتــــی توركیا سوورە لسر ئو دۆســــتایتی و ھاوكارییی

ھردووال.ھموو ئوان باش و ورە بخشن.

وەل ھشـــتا دەمنتوە بـــم ك درەنگ بۆ ئاشتی...

ھشتاش پویست پرۆسی ئاشتی و دیموكراتی لتوركیا باشـــترو گرمتر بخرتگڕ، ھشتاش النی دیكوی كوردو تـــورك و گھاوكاری پت ك زانس و ھو كت لبدر گتا ڕ ویستپدەیانوێ ئم پرۆســـی نچت پش، بكو

خوا نخواست بخنكنرت!

٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بھرۆز گی*

بكوردی؟خـــری پنكردووە. خودی شخســـی مام جالل خۆی، بتنیا حزبك و خودی خۆی ھز دەبخشـــ بكورسی سرۆك كۆمار. جا چ جای ھودان بۆ فرامۆشكردنی ئو

یكتییی ك دەریایك خونی داوە.یكتی نیشـــتمانی كوردســـتان لپناوی ســـركوتنی ھاوپیمانیتـــی نوان یكتی و پارتـــی، قوربانی زۆری داوە. یكتی لپناوی كوردو كوردایتی و مسۆگركردنی لی كورد، چۆتكانـــی گماففیدرالـــی و داكۆكیكردن لبغداو مام جالل-ی ناردۆت بغدا. لئنجامی بۆشایی مام جالل لكوردستانیش، رەنگ یكتی وەك خودی یكتی بۆ ماوەیكی كورت زەرەری كردب و تووشـــی كۆمك كشـــو گرفتی ناوخۆ بۆوە. بم كورد بگشتی لبوونی مـــام جالل لبغدا قازانجی كردووە. یكتی نیشـــتمانی كوردســـتان برژوەندی كوردی بالوە گرنگتر بووە، وەك لبرژوەنـــدی حزبی و تایبتی خۆی. لوەشـــدا یكتی نیشتمانی كوردستان پشیمان نیی. كاركی سیاسیانی و ژیرانو مســـئوالنو كوردانی كردووە ك جنابی مام جالل وەك ســـرۆكی كۆمار ل بغدا خزمتی عر اق و تلبلی كوردستان دەكات. ئراق و گالنی عواوی گتھاوپیمانیتی نوان یكتی پارتی و پشـــتیوانی برایانی پارتیش ناشـــارینوە و دیاربووە و جگای سوپاس. ئوە

.یرەفكی دوو تتییمانیو ھاوپوایئگر تماشای ھبژاردنی ئمدواییش بكین، دەبینین یكتی و بگۆڕان لســـرووی یك ملیۆن و سد ھزار دەنگیان زیاتر ھناوە.. ئستاش یكتی بتنیا، نزیكی ،م ژمارەیناوە. ئزار دەنگی ھنجا ھدو پش ســـش ش كرزەیلو بوومڵ ئـــگـــل !م نیكـــی كـــژماریلیكتیدا، ھشتا یكتی زوو خۆی گرتوەو ھسایوە. ڕاستییك ھی بیزانین، ئویش توانا و بوون و گورەیی یكتی و جمـــاوەری یكتی و خۆشویســـتی یكتی دەســـلمنی. بۆی بتنیا ھبژاردنك نابت پوەر بۆ الوازی یكتی نیشتمانی كوردستان؟ وات ئو ئنجامی ئمجـــارەی پرلمانی عراق، جگ لوەی ك ھبژاردنی پرلمانی عیراق بوو، ھی كوردســـتان نبوو. ئمشیان دیســـان پـــوەر نیی بۆ الوازبـــوون و داڕمانـــی یكتی نیشتمانی كوردستان. گرنگ ئوەی ھاوپیمانی كوردستان ســـركوت، بكوردی ئوانی دەیانوێ درز بخن نوان ھاوپیمانیتـــی یكتی و پارتی، بواناكم تا مام جالل تووبن. چونكركیان سوو ھســـعود مابن لو كاك مئیرادەی گلی كوردستان تبایی و برایتی نوان یكتی و پارتـــی و ھمووالینكانی دەوێ. بم ناشـــب چیتر ســـرە نیزە بنرێ ب ســـینگ و ھست و سۆزی ئندام و

جماوەری یكتی نیشتمانی كوردستان.

ل توركیا جۆرەھا ھبژاردن ھی، ھبژاردنی پرلمانی گورەی توركیا، ھبژاردنی شـــارەوانییكان. ھبژاردنی ســـندیكاكان و...ھتد. بم ئنجامـــی ھریك لمجۆرە ھبژاردنانـــ، ھریكی وەك خۆی ھدەســـنگنرت و تكو بیكتری ناكرن، ھزو توانای حزبكان بگورەی جـــۆری ھبژاردنكان لكدەدرتـــوە و توانای حزبكان ھدەســـنگنرێ. تنانت جمـــاوەری خككش بۆ پرلمان بجۆرك دەنگ دەدەن و بۆ شـــارەوانیكانیش بك ھكخ كـــی تـــر دەنـــگ دەدەن. ڕەنگـــجۆربلھبژاردنی پرلمانی توركیا بۆ حزبكی دیاریكراو دەنگ بدات! بم لھبژاردنی شـــارەوانییكان بۆھمان حزب دەنگ نداتوە. ئنجامـــی ھبژاردنكان تكو ناكرێ و بپـــی جۆری ھبژاردنك وەك خۆی ھســـنگاندی بۆدەكرێ.. لكوردســـتانی عراق، ئیشـــتیبای بویسترێ رســـوڕمانگای سیربكرێ؟ جبچوكی ســـتـــی بكیھندجار، ئنجامی ھبژاردنی پرلمانی عراق و ئنجامی ھبژاردنی پرلمانی ھرمی كوردستان تكو دەكرێ. بئـــوەی لكبدرتوە ك ھبژاردنـــی پرلمانی عراق جۆركو گرنگی تایبتی خۆی ھی. ھبژاردنی پرلمانی كوردســـتانیش جۆركی ترەو، ئویش گرنگی و بایخكی تری ھی، بداخوە خوندنوەیكی دروستیان بۆ ناكرێ. ناب كتـــری جیاوازن، بۆییبژاردنی زۆر لدوو ھ واتـــئنجامكانیشـــیان بتكوی ســـیر بكرێ. ھمووكس دەزان، یكتی نیشـــتمانی لگڵ ھاوپیمانكی خۆیدا لپرلمانی كوردســـتان نیوە بنیوەی. تنانت یكتی نیشـــتمانی لئنجومنی پارزگای ھولر، لكۆی ٤١ چل و یك كورسی، ئستا ١٦ شـــانزە كورسی ھی. برایانی پارتی ١٩ نۆزدە كورسی و دیارە كورسییكانی تریش، ھی

حزب و ھاوپیمانكانی ترن. كچی دوای دەركوتنـــی ئنجامی ھبژاردنكانی ٧-٣ی پرلمانی عـــراق، لكداریـــوە ك یكتی نیشـــتمانی كوردســـتان، تواو برەو كۆتایی ڕۆیشت و بووە حزبكی ژمـــارە دووی زۆر بچـــوك. لرە بـــدواوەش دەب خری پبكـــرێ. لكاتكدا یكتی نیشـــتمانی كوردســـتان لو ھبژاردنی ئمدواییشـــدا، نزیكی (٦٥٠) شش سدو م نییكی كدەنگ مـــناوە.. ئزار دەنگی ھنجا ھـــپك یكتی ھناویتی. بۆی ئیشـــتیبای ئگر بویسترێ یكتی نیشـــتمانی ببچووكی ســـیر بكـــرێ. ھر لبر

!!!كانی زۆر نییوەی ژمارەی كورسیئئوانـــی دەیانـــوێ یكتـــی وەك حزبكـــی بچـــووك ســـیر بكن. مـــژووی كورد و تاریخـــی یكتییان باش نخوندۆتـــوە. یكتـــی لبغدا ھر مســـئولیتكی وەرگرتب، لداھاتوشـــدا وەربگرێ! بری ڕەنج و خبات و ماندووبوونـــی خۆی و ھاوپیمانیكانی بووەو دەب. كس

وتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــار

٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

وتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــار

دوای چند ســــاك ل گرژیی و ئاۆزی، خریك ئاشــــتوایی و لكنزیكبوونوەیكــــی خــــرا لنــــوان توركیــــا و كوردەكانی ل كشــــب تازەی تو سیاســــت. ئدەب ســــترجاق بــــع (AKP) دانپشی پارتی داد و گو دواییی ئكریشخدەستپبۆ دۆزینوەی چارەســــركی كۆتایی بۆ پرسی لمژینی كوردی توركیــــا. ھروەھا درژەدەری سیاســــتی بب كشــــی لگڵ دراوســــكان، ئو سیاستی توركیا گرتوویتی بر لگڵ گشت

دراوسكانی ب سوریا و یۆنان و ئرمنیاوە. بم لكاتكدا پیوەندیی باشــــی نــــوان توركیا و كوردەكانی ك لمان كاتدا ژمارەیھ ل ،ستایش كی جچوونشڤاق پع اق، پرسی كورد لردەم داھاتووی عب ت دەخاتدا و دەرفحت

ناوچكدا و پرۆسی ب دیموكراتیزەكردنی توركیا خۆی. توركیا ل كۆنوە ئاگاداری پرســــی كــــوردە ل عاق. تورگوت ئۆزال ھشمین سرۆكی توركیا یكم سركردەی توركی پایبرز بوو ك ب ئاشكرا لسرەتای سانی ١٩٩٠ پشوازیی ل سركردە كوردەكانــــی عاق بۆ توركیا كرد. وەك بشــــك ل سیاســــتی گرتنباوەشــــی تواوی كورد ل ناوچك، ئۆزال پیوەندیكی زۆر گرمــــی لگڵ ســــركردە كوردەكان جالل تابانی و مســــعود بارزانی گشپدا تا ئو ڕادەیی كاتك سدام حسن ھرشكانی بۆ ســــر كورد لــــ عاق چكردبــــووەوە پاســــپۆرتی توركیای پبخشین. سدان ھزار كوردی عاق مافی پنابریان ل توركیا وەرگرت كاتك لالین ھزەكانی ســــدام حســــنوە ل سانی ١٩٨٠ و ١٩٩٠ ھرشــــیان دەكرای ســــر. ئۆزال ب ڕادەیكی زۆر ورەترین گروپی كورد لاق، دووەم گــــكردنی كوردەكانی ع لــــڕۆژھتی ناوەڕاســــت، ب دەرفتك نك ھڕەشــــیك بۆ سر

توركیا سركوتنی بدەستھنا. داگیركردنــــی عاق ل ســــای ٢٠٠٣ خاكی وەرچرخان بوو. ســــتیان بكردنیاندا ھمام كدا لــــكاتاق لكوردەكانــــی عســــركوتن دەكرد و ل ھمان كاتیشدا ب نائارامی، ھوستكی ت ببوو ببڕازی ن ر توركیا وەرگرت كــــرامبــــیــــان بدوژمنانبشــــك ل جنگی جۆرج بۆش بۆ ســــر عــــاق. ھندێ الینی كــــوردی نیگرانیكانــــی توركیایان لمڕ یكتــــی خاكی عاق وەك ڕەتكردنوەی دانپیانان ب دەســــتكوتكانی كورد ل عاق ەوكرد كیكی پلتگی بــــوش سیاســــوە. ئیدارەكــــكدایــــلپاپشتیی ئاواتكانی كوردی عاقی دەكرد بۆ سربخۆیی، بم دەركوت ئو سیاســــتان ئنجامگلكی كارەســــاتباری بۆ سر عاقیكان ھبوو. ب پچوانوە، توركیا ھوەشــــانوەی عاق و الوازبوونی حكومتی ناوەندی ب ھڕەشــــیكی گورە بۆ سر تــــواوی گروپ عاقیكان دەزانت ب كوردیشــــوە. جگلوەش (PKK) كانیتیرۆری ڕ چاالكیمكانی توركیا لمنیئ رانینیگو سیاستی ھیچ نكردنی ھولر تا ئو دواییش زیاتر ب بوایی ل نوان توركیا و كوردەكانی عاق دروستكرد. دواتریش گرژیكان لســــر پگی شاری كركوكی ب نوت دەومند خاكی تری ناكۆكی لنوان توركیا و كوردەكانی عاق. بم لو دوو سای ڕابردوودا پرســــی كركوك بۆشــــاییكی گورەی لنوان بغدا و

ھولر دروستكردووە. وە لشــــپ رایی دەچنخ اق زۆر بــــتــــورك و كــــوردی عباســــكردن و گفتوگۆكردنــــی ئــــو پرســــان لڕگــــی دیالۆگ و بانی كن تاالیــــك لدوانند لدیبلۆماســــیی كــــراوە. دوای چئستا ســــرۆكی عاق و بارزانی ســــرۆكی ھرمی كوردستان،

وەزیــــری دەرەوەی توركیــــا ئحمد داود ئۆغلــــو لگڵ وەزیری بازرگانی زەفر چاغلیان ل ٣١ی ئۆكتۆبر ســــردانی ھولریان كرد. ھبژاردنی ئو دوو وەزیرە ھڕەمكیان نبوو، بكو توركیا دەیوت لڕگی دیبلۆكاســــی و بازرگانیــــوە پیوەندی لگڵ KRG دروستبكات. ســــركردە كوردەكانی عاق تگیشتنكی زیاتریان دەربــــی برامبر نیگرانیــــ ئمنیكانی توركیا لمڕ بنكدانانی PKK ل باكوری عاق. ھروەھا پیمانیاندا یارمتی توركیا بدەن بۆ چۆكردنی كمپی مخمور، كمپكی پنابران و نزیكی ١٢,٠٠٠ ھزار كوردی توركیای تدا نیشتجی ك بھۆی شــــڕ و پكدادانی خوناوی نوان PKK و ھزە ســــربازیكانی توركیا ل ســــانی ١٩٩٠ ئــــو وتیان جھشــــتووە. بارودۆخی كۆتایی كركــــوك وەك خای ناكۆكیكان ماوەتوە، بم وادیارە ھولر ھست بوە دەكات ك ھنان ناوەوەی كركوك ب تواوی بۆ ناو ســــنووری ھرمی كوردستان كشی زیاتر دروست دەكات

وەك لوەی سوودی بۆ كوردەكانی عاق ھبت. داھاتووی پیوەندیكانی نوان توركیا و كوردەكانی عاق بو چوار پرەنسیپ دیاری دەكرت ك توركیا بۆ پیوەندیكانی خۆی ل م پرەنسیپ بریتیكشتووە. یكانی دایڵ گشت دراوســــگلئمنیت بۆ ھمووان. ڕۆژھتكی ناوەڕاستی نائارام و ناسقامگیر

تنھا ماف پشكردن و ناكۆكی ل ناوچك دەنتوە. .یكتانی ناوچتی خاكی گشــــت وكپرەنســــیپی دووەم یچندین جار نخشــــی ڕۆژھتی ناوەڕاســــت دووبارە و س بارە كشــــراوە بۆ ئوە ب ئنجامكی كۆتایی بگات. ھر گۆڕانكاریك ل نخشــــی عاق و توركیا و ســــوریا و ئران یان ھر وتكی تــــر ناكۆكی ھرمیكان قووتر دەكاتوە. بۆی پویســــت عاق ب پایتختكی سیاســــیی كاراوە بردەوامی ب یكتیی خاككی

بدات. پرەنســــیپی ســــیم ھاریكاریی ئابووری. ھاریكاریی ئابووری توخمكــــی گرنگــــ بــــۆ ســــقامگیریی سیاســــی و پكوەژیانی كۆمیتی ل ڕۆژھتی ناوەڕاست. ھماھنگی و وابستبوونی ئابووری دەبت قغانكی ئمنی لبردەم سیاست خیاویكان ل ناوچك. توركیا چند ھنگاوك بم ئاراستی چووەت پش. ئســــتا زیاتر ل ٤٠٠ كۆمپانیــــای توركی ل ھرمی كوردســــتان كاردەكن و بردەوام ڕژەی بازرگانیش برەو ھكشان دەچت. پرەنســــیپی چوارەمیش، ك شوەی پیوەندیكانی توركیا و یوەندیوەی پكردنقوو ل ت بریتیشاق دەككوردەكانی ع یوەندیگادا. پردوو كۆموان ھنكان لتی و كولتورییكۆمئایینــــی و كولتوری و مژووییكانی نــــوان كوردەكانی توركیا و عاق و لگڵ خكی گشتیی توركیاش سیفتكی تری ئیجابی .كناوەچ تی نوێ لیكی كۆمنایدانی ورەپبۆ پ و گرنگكناــــی تلڤزیۆنی TRT 6 ك دەوت خرجیی دەكات ھر تنھــــا خزمتی كوردەكانــــی توركیا ناكات، بكــــو كوردەكانی عاقیــــش. مال مســــتفا بارزانــــی، باوكی مســــعود بارزانی، ناوكــــی ناودارە لناو كوردەكانی توركیا ك نك ھر تنھا وەك سركردەیكی كورد سیری دەكن بكو ب مرجعكی ڕۆحی دادەنــــن. ئــــو لكنزیكبوونوەیی ئنقــــرە و ھولر چندین ز و خۆشگوزەران كھكی باقوە. عشــــپ تنرت دەھدەفكورد و ئوانی تر مومارەســــی ماف كولتوری و سیاســــیكانی خۆیان تدا بكن زۆر جگای گرنگی بۆ ئاشــــتی و سقامگیری

.كناوچ ل

توركیا و كوردەكانی عراق.. مامكردنی ئقنی

ئیبراھیم كاین *ئیبراھیم كاین *

* مامۆســــتای زانكۆی ل سنتری * مامۆســــتای زانكۆی ل سنتری سیحی لمان و میشتنی موسوگكتل سیحی لمان و میشتنی موسوگكتلزانكۆی جۆرج تاون و ڕاوژكاری سرۆك زانكۆی جۆرج تاون و ڕاوژكاری سرۆك

.وەزیرانی توركیای .وەزیرانی توركیایسرچاوە: دەیلی ستاری توركیسرچاوە: دەیلی ستاری توركی

٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سردانكی نچیرڤان بارزانی بۆ تــــسردانكی نچیرڤان بارزانی بۆ تـــــوركیا.. چسپاندنی دیفاكتۆی ھرم

كانۆزەئا سی دۆویپیا

.ی.رزان باڤانچیرن <

<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ــوركیا.. چسپاندنی دیفاكتۆی ھرمسردانكی نچیرڤان بارزانی بۆ تـــــوركیا.. چسپاندنی دیفاكتۆی ھرمبدواداچوونی توركیاناسی بۆ رۆی نچیرڤان بارزانی لتوندوتۆكردنی پوەندییكانی ئنقرە- ھولر

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سیاســـتی وزە لھرمی كوردســـتاندا، بشـــوەیك توانی برژەوەندی زۆربی وت ســـوپرپاوەر و پشـــكوتووەكانی دنیا بھنت كوردســـتان و سرمایگوزاری نوت بگڕ بخرێ و پرۆژەی غازی ھرمی كوردســـتان بپـــرۆژەی ھی نابوكو ببســـترتوە، ك لڕی ئم پرۆژەیـــ ٤٠٪ی غازی ئوروپا دابین دەكرت، بمش ھرمی كوردستان دەبت ئاترناتیڤی مانموو ئوروپا، ھتانی ئدابینكردنی وزە بۆ ورووســـیا ل ڕەشـــھ تمی كوردســـتان ببروەی ھئ نجامـــدران بئ دائم ئر ئبر لر ئاسایشـــی توركیا. ھترسی بۆســـو مســـركوتووەش بووە ك نچیرڤـــان بارزانی ختی دكتۆرای فخـــری لالیـــن زانكـــۆی بناوبانگی ئمریكا (واشـــنتۆن-

جیڤرسۆن) پبخشرا. نچیرڤان بارزانی لجیاتی ھدانوەی مژووی پ لناســـۆر و راندوای دیالۆگی بونیاتنو كوشتاری كورد و تورك، بشـــكو برژەوندی ھاوبشدا دەگڕا، لجیاتی ڕەتكردنوەی یكترو سنگر لیكتر گرتن، دۆســـتایتی و پاراستنی برژەوەندی ھاوبش و پوەندیی ھاوســـیتی دروســـت و مندی ب بنما گرت، ئگرچی ســـرەتا ئم شـــواز و تـــرزە نویی بڕز نچیرڤان بارزانی لكاری دیپلۆماســـی لالین كاربدەســـتانی توركیـــا بھنـــد وەرنگیرا، جـــا لبرئوە ب كـــ ھرمی كوردستان لبر الوازی یان وەكو تاكتیك پنا بۆ ئم شوازە دەبات، بم ب تپڕبوونی كات بۆ ھموو الیك، بتایبتیش بۆ توركیا ڕوونبۆوە ك حكومتی ھرم ن الوازە و ن تاكتیك دەكات، بكـــو لپناوی برژەوەندی ھردووال ئم شـــوازە دەڕۆیی نییز ەو دەكات، بۆییپ ودایستراتیژیك و دوورمئگر بین ئاســـایكردنوەی پیوەندیكانی ھرم و توركیا ب لھاتووی و كۆششـــی بردەوامی سرۆكی كابینی پنجم بدیھات، ك بدنیاییوە كابینی ششـــمین درژە بھمان رەوت دەدا و لســـر ئو سیاســـت بردەوام دەب. توركیا ســـرەتا (موراد ئۆزجلیك)ی نونـــری خۆی ڕەوانی بغدا كـــرد، لبغداش چاویان بســـرۆكی حكومتی ھرم كوت، دواتر عبدو گویل ســـردانی بغدای كردو دیداری تایبتی لگڵ نچیرڤان بارزانی ئنجامدا، پاشـــان لسرەتای مانگی نۆڤمبـــری ٢٠٠٩ ئحمـــد داود ئۆغـــو وەزیـــری كاروباری دەرەوەو زافر چالخیان وەزیری دەوت بۆ كاروباری بازرگانی ھاوڕێ لگڵ سوپایك لكۆمپانیا و گورە بیزنسمانانی توركیا ســـردانی ھولریان كرد، بھاتنـــی وەزیری دەرەوەی توركیا ســـاین ئحمد داود ئۆغو ئاســـتی پیوەندییكانی ھردووال گیشـــت قۆناخكی دراماتیك و باتر، تا گیشت كردنوەی

كۆنسوخانی توركیا لھولر. تی توركیا بك سیاســـنی ٢٠٠٦ و ٢٠٠٧ و ٢٠٠٨ كاتســـالئاگری كوردان دەكو و ژەنا سربازییكانی تورك ھڕەشی داگیركردنی ھرمی كوردســـتانیان دەكـــرد و زمانكی زبر و توندیان برامبر ھرمی كوردســـتان بكاردەھناو ســـوپای توركیا پنج ھزار ســـربازی لســـر ســـنووری ھرم مۆڵ دابوو، ناوە ناوە لشكركشیان دەكرد و ناوچ سنووریكانیان یانوابوو كنـــی كـــوردی پنـــدێ الیبۆردومـــان دەكرد، ھحكومتـــی ھرم ب ھوســـت و ناتوانـــ وەمی توركیا

بارودۆخی سیاســـی و ئابـــووری ھرمی كوردســـتان (وەكو ھرمك ك دوای دەیان ســـای دەستی رژمكی داگیركار ھودەدات لســـرجم بوارەكان خۆی ببوژنتوە و لسر مرڵ ھگندین الوە جیاوازی لچ ل (ی خۆی بوەســـتپتازە ڕزگاربووەكانی وەك (كرتی غززە، تیموری ڕۆژھت)دا ھیـــ، چونك ئگـــر ھریكك لـــو ھرمان دوژمن و ،یم دەیان دۆســـت و پشتیوانیشی ھب ،بكی ھداگیركار واو جیاوازە، چونكمی كوردستان ترھل كچی ڕەوشـــك ی كورد لشـــبوونی كھۆی ھم - بری ھتانی دراوســـووتكانیان- ئزموونی ھرم ب گورەترین مترســـی بۆسر میان دەزانن، ئكیی خاككپارچوەیی و یتئاسایشـــی نلكاتكدا ك ســـركردایتی سیاسی ھرمی كوردستان تنیا خۆی ب نونری ھرمی كوردســـتان زانیوە و نھاتووە خۆی بكات خاوەنی سرجم گلی كوردستان و ھڕەش بۆ سر ئو وتان دروســـتبكات، لرەوە پرەپدانی دیالۆگ و تگیشتن لگڵ ئو وتان، دۆزینوەی خای ھاوبش كاركی سخت و دژوارە و ب ئاسانی ئنجام نادرێ. لسرك دەب برژەوەندی زرێ، لمی كوردستان بپارریاری سیاسی ھخۆیی بربو س كان -كڕووی دراوسوە بكران وە دەبشـــی دیكرەكسھوستی نگتیڤی پشـــوەختیان وەرگرتووە- ئنجامبدرێ، ویستی بپ نگیو ھاوسوا ڕاگرتنی ئئ ،بحاڵ نر مگئ ك ،یەوی زۆر ھھاتوویی و میانژ و تیژبینی و لپشووی در

ھموو سیاسیك ناتوان كۆی ئمان دەستبر بكات.ھرمی كوردستان، لالیك وەكو ھرمكی زۆرین كوردنشین (ك لڕووی نتوەیی) تورك و فارس و عرەب ب مترســـی گـــورەی دادەنـــن، لالیكی دیكشـــوە ھرمك دەیوێ گشـــ ب سیستمكی دیموكراســـی و علمانی بدات، ئمش ل واقیعی ئســـتای ڕۆژھتی ناوین ب ئاسانی ھرس ناكرێ، نك ھر دەســـتی دۆستایتی بۆ درژ ناكرێ، بگرە لچندین

الوە دژایتیش دەكرێ! می كوردستان كری ھدیاران ركردە سیاسییو سك لكی م دۆسیڵ ئگی لمام ھاتووانتی و لكی بابوەیش بئاۆزەدا كردووە و توانیویتی گرێ كورەكان بكاتوە و بسر كۆســـپكاندا ســـربكوێ و پیوەندییكـــی پۆزەتیڤ لگڵ وتانی دراوسی، بتایبت لگڵ ئران و توركیا دروستبكات، بڕز نچیرڤان بارزانی ســـرۆكی پشووی حكومتی ھرمی

.كوردستان ك دان بوەیھیچ شـــبوو بدوای ٢٠٠٣ ئامادە نتوركیا لـــئزموونـــی ھرمی كوردســـتان دا بنـــت و مامی لگدا بكات، لوەش زیاتر بردەوام ناوچی سنووریكانی بۆردومان دەكرد، بڕز نچیرڤان بارزانی لجیاتی نواندنی ھوستكی عاتیفیانـــ و ئاۆزكردنی زیاتری دۆخك، ســـرەتا مبدەئی ھوركردنـــوەی ببنما گرت، دواتریـــش پرەی ب ئزموونی دیموكراتیانـــی ھرم دا، ھوی زۆریدا تا كارەكانی حكومت قامگیری ئیداری دروستبسك لزراوەیی بكرێ و جۆردام بو یاســـا لكوردستان ســـروەر بت، لگڵ ئمشدا پرۆسی ئاوەدانكردنـــوە و بوژاندنوەی ئابووری ھرم ڕۆژ لدوای ڕۆژ گشی زیاتری بخۆوە بینی و توانی ببت ئندازیاری داڕشتنی

نچیرڤان بارزانی لجیاتی

ھدانوەی ژووی پملناسۆر و

كشو كوشتاری كورد و تورك،

بدوای دیالۆگی بونیاتنران و برژەوندی ھاوبشدا

دەگڕا، لجیاتی ڕەتكردنوەی یكترو سنگر لیكتر گرتن،

دۆستایتی و پاراستنی برژەوەندی

ھاوبشی ب بنما گرت

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

و ھڕەشـــكانی توركیا بداتوە! بم سیاســـت و منتیقی وە دەكرد، كر ئســـداگری لپ میشـــچیرڤان بارزانی ھن گوللژتر لكی درگایر گای دیالۆگ و دیپلۆماسی دەتوانرو بارووت ببت. لڕاســـتیدا ئوكات ھریك لئران و توركیا بپلی یكم دەیانویست سقامگیری ھرم تكبدەن و وەكو ،بینخۆوە نراق ئاسایش و ئۆقرەیی بی عشـــارەكانی دیكبۆی خریكی گمیكی سیاســـی بوون، ك ندەبوو ھرمی كوردســـتان بخزت نو گمی. بڕـــز نچیرڤان بارزانی لو كات ھســـتیاراندا ب پشـــووی درژو بھناســـیكی سارد (دوور لـــ ھچوون) ڕووبڕووی ڕەوشـــك بـــۆوەو ھرمی كوردستانی نخست نو ئو گمیی وتانی دراوس. ئگر ھرمی كوردستانیش ھمان ھوستی بزووتنوەی حماسی وەرگرتبا، ئوا ھرم دەبووە میدانی شڕو كاولكاری و ئوەی مل راندەكرا! ك(١٠) ڕۆژ و (١٠) ســـاڵ بنیات نرابوو ب بســـوودمند دەبوو؟ توركیا یان ھرمی كوردستان؟ لجیاتی ئم ســـرۆكی حكومت ســـقامگیری ھرمكی پاراست و ھـــی زۆریدا تـــا وەبرھنان ل ھرـــم پرەپبدرێ و زیاتر تشـــویق بكا، بتایبتیش لكرتی نیشـــتجكردن و گاز و نوتدا، ھروەك لتقلالیكی كرداریدا بوو بۆئوەی ئو دید و روانگ ئمنیی ك توركیا بۆ ھرمی كوردســـتان ھیبوو،

تیك- ئیكۆنۆمی. بۆیكی كولتووری و پۆلیت بۆ روانگبگۆڕكاتك توركیا ئو پشكوتن خرایی ھرمی كوردستانی بۆ ڕوونبۆوە و بینی دەیان كۆمپانیای بیانی ڕوو ل ھرم دەكن، نیتوانـــی درژە ب منتیقی ھز بدات، لجیاتی ئم ھویدا ھزی منتیـــق بگڕتـــوە، لجیاتی دوژمنایتی، دەســـتی

دۆستایتی بۆ ھرمی كوردستان درژبكات. ئـــو ئاســـتی ئمـــۆ لپیوەندییكانی توركیـــاو ھرمی كوردستان ب براورد لگڵ سانی (٢٠٠٣- ٢٠٠٨) بدیھاتووە، شـــتكی چاوەڕوان نكرابوو، بتایبتیش ك لسرەتای ئم مانگ(نیســـان) بڕـــز نچیرڤان بارزانی ســـردانی توركیای تو ورۆك وەزیرانی ئن وەزیری دەرەوە و ســـالیكـــرد و لپشـــوازییكی گرمـــی لكرا، ســـردانكش وەكـــو بارزانی بـــۆ دەزگاكانـــی راگیاندنی روونكـــردەوە بـــۆ پتوتركردنی پیوەندییكانـــی ھـــردووال بـــووە، ئاكامی باشـــی ھبووە، ،خۆوە ببینكردنی زیاتر بشـــداھاتوو گل یدیش ھئومئو ڕگای، ڕگایكی سخت و پ لھوراز و نشو بوو، بم نچیرڤان بارزانی ب دووربینی و لھاتوویی خۆی توانی ھورازە سختكان ببێ، زەمینیكی لبار بۆ پوەندییكانی ھردووال دروســـتبكات، ك لمودواش دەكرێ پرەی زیاتر پبدرێ تا

.شتر و ڕووناكتر ببردووال گكانی ھوەندییئاسۆی پ

بینتیژ

ی ركداتمەو. د

ی.رزان باڤانچیرن

<<<

لسانی ٢٠٠٦ و ٢٠٠٧ و ٢٠٠٨ كاتك سیاستی توركیا ب ئاگری كوردان دەكوو سوپا ناوە ناوە لشكركشی

دەكرد و ناوچسنووریكانیان

بۆردومان دەكرد، ئگر ھرمی كوردستانیش

ھمان ھوستی بزووتنوەی

حماسی وەرگرتبا، ئوا ھرم دەبووە

میدانی شڕو كاولكاری و ئوەی ب (١٠) ساڵ بنیات نرابوو ب (١٠) ڕۆژ

وراندەكرا!

<<<

فۆتۆ: سفین حمید

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

«لتوركیا زۆر ھنگاونراون «لتوركیا زۆر ھنگاونراون ك قابیلی گڕانوە نین»ك قابیلی گڕانوە نین»وتوژی توركیاناسی لگڵ سفین دزەیی

ســـفین دزەیی، جگ لوەی ئندامی كۆمیتی ناوەندی پارتی دیموكراتی ســـفین دزەیی، جگ لوەی ئندامی كۆمیتی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردســـتان و برپرسی پوەندییكانی پشـــووی پارتیی بوو لئنقرە، كوردســـتان و برپرسی پوەندییكانی پشـــووی پارتیی بوو لئنقرە، رە دیارەكانی كوردستان كگدیپلۆماتكار و شرۆڤل كیشـــكروەھا یھ رە دیارەكانی كوردستان كگدیپلۆماتكار و شرۆڤل كیشـــكروەھا یھشارەزاییكی زۆری لبارەی دۆسی توركیاوە ھی، ھروا كسكی ئاگادار شارەزاییكی زۆری لبارەی دۆسی توركیاوە ھی، ھروا كسكی ئاگادار و نزیكیشـــ لڕووداو و پرەســـندن و ئاۆگۆڕە سیاســـییكانی ھرمی و نزیكیشـــ لڕووداو و پرەســـندن و ئاۆگۆڕە سیاســـییكانی ھرمی

كوردستان و توركیا. كوردستان و توركیا. دزەیـــی لو دیمانیـــدا لگڵ گۆڤاری توركیاناســـی، گشـــبینی خۆی دزەیـــی لو دیمانیـــدا لگڵ گۆڤاری توركیاناســـی، گشـــبینی خۆی لبرامبر ئاسۆی پوەندییكانی توركیا و ھرمی كوردستان نشاردەوە لبرامبر ئاسۆی پوەندییكانی توركیا و ھرمی كوردستان نشاردەوە و روونیكردەوە، ك ئو پوەندییان لســـردەمی خوالخۆشـــبوو تورگوت و روونیكردەوە، ك ئو پوەندییان لســـردەمی خوالخۆشـــبوو تورگوت ئۆزاڵ دەستیان پكردووە، لسردەمی حوكمانی پارتی داد و گشپداندا ئۆزاڵ دەستیان پكردووە، لسردەمی حوكمانی پارتی داد و گشپداندا گیشـــت لوتك. بشوەیك ئســـتا ھرمی كوردستان و توركیا لسر گیشـــت لوتك. بشوەیك ئســـتا ھرمی كوردستان و توركیا لسر بنمای دیالۆگی بونیاتنران و پوەندی دراوسیتی دروست و مند لك بنمای دیالۆگی بونیاتنران و پوەندی دراوسیتی دروست و مند لك

.وانمانژی نش دەقی وتوموە. ئنزیكدەبن .وانمانژی نش دەقی وتوموە. ئنزیكدەبن

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بایخوە ســـیری ئو پیوەندیانیان كردووە، لگڵ وتانی دراوســـ بگشـــتی و بتایبت لگڵ توركیـــا، لبرئوەی توركیـــا دەروازەیكـــی زۆرگرنگ بوو بۆ ھرمی كوردســـتان بتایبـــت بشـــكی زۆری ھاتوچۆی ھرمی كوردســـتان و ركخراوی مرۆڤدۆســـتكان لڕگـــی توركیاوە بووە، بتایبت دیپلۆماتكاران و ڕۆژنام نووســـان لرگی توركیاوە سردانی

ھرمی كوردستانیان دەكرد.ســـركردایتی (پ. د. ك) بـــردەوام دەیخواســـت پرە بو پوەندیانـــ بدرت، ئـــو پوەندیان گرـــدراوی بابتگلكی دیكـــ بن و تنھا پیوەندی بـــ باری ئمنیوە نبت، بكو پیوەندیـــكان لســـر بنمای دووالین بـــت. بم الینی توركـــی بم چاوە ســـیری پیوەندیكانیـــان لگڵ ھرمی

كوردستان ندەكرد. توركیا بھۆی پگ ســـتراتیژیكی لناوچك، ھندجار توركیا بھۆی پگ ســـتراتیژیكی لناوچك، ھندجار تووشی ھوستی لخۆباییان بووە، سیاستی دوژمنكارانی تووشی ھوستی لخۆباییان بووە، سیاستی دوژمنكارانی لگـــڵ وتانـــی دەوروبـــر بڕوەبـــردووە، بـــم ئســـتا لگـــڵ وتانـــی دەوروبـــر بڕوەبـــردووە، بـــم ئســـتا ســـرنجدەدەین پوەندییكانی خۆی لگڵ وتانی دەوروبر ســـرنجدەدەین پوەندییكانی خۆی لگڵ وتانی دەوروبر و تـــا دەگات ناوچكانی ئاســـیای ناوین، قفقاســـیا، دەریای و تـــا دەگات ناوچكانی ئاســـیای ناوین، قفقاســـیا، دەریای رەش، بكان، ئوروپا و دەریای سپی ناوین ئاسایی دەكاتوە رەش، بكان، ئوروپا و دەریای سپی ناوین ئاسایی دەكاتوە و دەســـتی بكرانوەیك كردووە، ئایـــا دەتوانین بین، ئو و دەســـتی بكرانوەیك كردووە، ئایـــا دەتوانین بین، ئو سیاستی ك ئســـتا توركیا پیەوی دەكات تا چ ڕادەیك سیاستی ك ئســـتا توركیا پیەوی دەكات تا چ ڕادەیك برھمی سیاســـتی خوالخۆشـــبوو تورگوت ئۆزال؟ ھر لم برھمی سیاســـتی خوالخۆشـــبوو تورگوت ئۆزال؟ ھر لم سۆنگیوە پتوای توركیا ئو روانگ ئمنییی خۆی گۆڕیووە سۆنگیوە پتوای توركیا ئو روانگ ئمنییی خۆی گۆڕیووە بۆ روانگیكی سیاســـی، ئابووری و كولتووری لسر بنمای بۆ روانگیكی سیاســـی، ئابووری و كولتووری لسر بنمای

پوەندی دووالین؟پوەندی دووالین؟- ئوەی تورگوت ئۆزال دەســـتیپكرد ھنگاوكی زۆر بورانو جـــگای تقدیرە، لبرئوەی لئاداری ســـای ١٩٩١ بڕزان مام جالل و موحســـین دزەیی بنونرایتی سرۆك بارزانی ســـردانی توركیایان كرد، لگڵ تورگوت ئـــۆزال كۆبونوە، ئـــوكات ســـولمان دەمیرـــل لئۆزســـیۆن بـــوو، ئۆزالیان بخیانتكار لقمـــدا، لبرئوەی دەیانگووت چۆن دەبت

لكۆشكی كۆماری لگڵ كوردان كۆببتوە. بگشـــتی ئۆزال بیرۆكی باشـــی ھبوو بۆ برەو پشبردنی دیموكراســـییت لتوركیاو چارەســـركردنی پرسی كورد، بۆ زانیاری جنابتان كنای (TRT٦) ك ئستا بزمانی كوردی لالین دەوتوە برنامكانی پخشدەكات پشنیاری ئۆزال بووە، ئم ب گورەی لدوان و قسی كس نزیككانی ئۆزال. ھروەھا ئۆزال برنامیكی زۆرباش و چاكی لبردەســـتبووە

بۆ چارەسركردنی پرسی كورد بم مرگ دەرفتی پندا.لكۆتایی ھشـــتاكان بدواوە، بھۆی زۆری پارت سیاسیكان وایكـــردووە لھبژاردنـــكان پارت سیاســـییكان لتوركیا دەنگكانیان پرتوازە بـــت، ئمش وایكردووە ھیچ پارتك بتنھا نتوانت حكومت پكبھنت لبر ئمش ھندجار ،ز بـــووە. بۆ نموونزۆر كۆمیدیئام كـــتی حكومكھاتـــپپارتكی علمانی لگڵ پارتكی ئایینی و پارتكی نتوەیی بشداریان لدروســـتكردنی ئو حكومت كردووە. بۆچی ئو تانو حكومئ وەیســـتم ئبوە، منمتان بۆ دەھینمووننیاندەتوانی ڕیفـــۆرم و گۆڕانكاری ئنجامبدەن، تنھا وتیان

پیوەندییكانی نوان ھرمی كوردستان و توركیا لدوای پیوەندییكانی نوان ھرمی كوردستان و توركیا لدوای بارودۆخی ســـای بارودۆخی ســـای ١٩٩١١٩٩١ دەســـتی پكردووە، ســـرنجدەدەین دەســـتی پكردووە، ســـرنجدەدەین لوساوە تائســـتا ئو پوەندیان ھكشان و داكشانی زۆری لوساوە تائســـتا ئو پوەندیان ھكشان و داكشانی زۆری بخۆوە بینیووە. بدیدی ئوە ســـرچاوەی ئو ھكشـــان و بخۆوە بینیووە. بدیدی ئوە ســـرچاوەی ئو ھكشـــان و

داكشان بۆچی دەگڕتوە؟داكشان بۆچی دەگڕتوە؟- وەكو دەزانن لدوای ســـای ١٩٩١ گۆڕانكاریكانی ناوچكو شـــڕی كنداو ســـرھدانی گلی كوردســـتان و كۆچەوی گلی كوردســـتان وایكـــرد جۆرك لپیوەندی دروســـتبت. خوالخۆشبوو تورگوت ئۆزال سرۆك كۆماری ئوكاتی توركیا بـــوو، تورگوت ئۆزال لگڵ حكومتی فڕەنســـاو بریتانیا بۆ وتی ٣٦ كی ئارام (دژە فرین) و دانانی ھدابینكردنی ناوچجموجووە. لو كات بدواوە پیوەندی فرمی نوان ھرمی كوردستان و توركیا لڕگی ھردوو ھزە سرەكیكی (پ.

د. ك)(ی. ن. ك) دروستبوو. ئو دوو ھزە نونرایتیـــان ل توركیا كردەوە، من دەتوانم وەكـــو (پ. د. ك) بیم ئو پیوەندیان لكاتكی زۆر كم و پوانییدا گیشـــت قۆناخكی باش و توندوتۆڵ. لبرئوەی ئو بارودۆخی ك لئراق و ناوچك رەخســـابوو، ستاتۆیی ھرمی كوردســـتانی كردە ئمری واقیـــع، ھرچندە ھندێ لسیاســـتمدارانی توركیـــا وایـــان بیردەكـــردەوە، ك ئو دیفاكتۆیی ھرمی كوردستان كۆتایی پدت و ڕۆژك لڕۆژان حكومتی ناوەنـــدی ئراق دەگڕتوە ھرمی كوردســـتان، بمش بغدا ڕاستوخۆ دەبت برپرسی پیوەندیكانی نوان توركیـــاو عراق، لبرئمش پویســـت مام لگڵ بغدا بكرت نوەكو لگـــڵ ھولر. ھروەك ئوان بیروڕایان وابوو حكومتی ناوەندی عـــراق ھندك ماف بگلی كورد دەدات بـــم ئو دیفاكتۆیـــ نامن، بم ھروەكـــو ھموو الیك بینیمان ئـــو دیفاكتۆی لدوای گۆڕانكاریكانی ســـای ٢٠٠٣ نوەكو ھر وەكو خۆی مایوە، بكو لچوارچوەی دەستووری عراقدا جگیرتر و پتوتربوو، ھروەھا لدوای گۆڕانكاریكانی ســـای ٢٠٠٣ توركیا لالین ھزە ھاوپیمانیكان تا ڕادەیك پراوزخرا لبرئـــوەی توركیا ڕگای ندا ھزەكانی ئمریكا خاكی توركیا بكاربھنت، بۆ لدانی ســـدام، ئمش وایكرد

پگی كورد قایمتر بت. توركیـــا بـــردەوام ھوی دەدا مام لگـــڵ بغدا بكات، بم ھركاتك ســـردانی بغدایان دەكرد چ لســـر ئاستی وەزیرەكان یاخود لســـر ئاستی برزتر كوردكی لبوو، وەكو ســـرۆك كۆمار و وەزیری دەرەوە، وەزیری سرچاوەكانی ئاو، سوپاســـاالری عراق و چندین كـــوردی دیك لبغدا بوونیان

ھبوو. ھرچنـــدە پوەندییكانی ســـانی ١٩٩١ لالیـــن توركیاوە بشكیان لڕوانگی ئمنیوە سیردەكران، ھرچندە ھوی بســـتنی پیوەندی سیاســـی و ئابووری و...تد ھبوون بم بگشتی سربازەكان بادەســـت بوون، بتایبتی ھیسانی شڕ لسانی (١٩٩٢ - ١٩٩٤ – ١٩٩٥) وایكرد زیاتر لڕوانگی ئمنیوە ســـیری بارودۆخی ھرمی كوردستان بكن، یاخود

سیری پوەندیكانیان لگڵ ھرم بكن. تـــی (پ. د. ك) بتایبتی كـــورد، بركردایگومان ســـب

ھیسانی شڕ لسانی (١٩٩٢ (١٩٩٤ - ١٩٩٥ -وایكرد توركیا

زیاتر لڕوانگی ئمنیوە سیری

بارودۆخی ھرمی كوردستان

بكات

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

.كقامگیری ناوچو سدەتوانین بین، لوتكی گرژیكانی نوان ھرمی كوردســـتان و توركیا لســـانی ٢٠٠٥ - ٢٠٠٨ بتایبتی لشـــوباتی ٢٠٠٨ دابوو، ئوكاتی پڕلمانی توركیا مۆتی بخشی سوپاكی بۆ لشكركشـــی بۆســـر ھرمی كوردســـتان بمبســـتی ڕاوەدوونانی چكدارانی پكك، بتایبت (٥) ھزار سربازی ڕەوانـــی ناوچی خواكوڕك و نـــرەوە و ڕكان كرد، ھروەھا لناوچی بامڕنی ھندێ ڕووداو ڕوویاندا، ئمش وایكرد ھزی پشمرگو خكی ناوچك ب برد و دار ڕگیان لتانككان كرد، دوای ھفتیك ئو ھزە توركیان پاشكشیان كرد، من لو بوایدام سركردایتی سوپای توركیا گیشت ئو بوایی كشی پكك بھزی سربازی چارەسر نابت، جگ لوە، لالیكی دیكوە دەستیان بكرانوەی دیموكراتی كرد، ئمش

.ی پۆزەتیڤانئاراست نگاونان ببوو بۆ ھ كی دیكھۆكار سیاستی كرانوەی دیموكراتی ئمۆ گیشتۆت قۆناخكی سیاستی كرانوەی دیموكراتی ئمۆ گیشتۆت قۆناخكی بستكی، بتایبتی كاتك ســـرنجدەدەین سیاستكانی بستكی، بتایبتی كاتك ســـرنجدەدەین سیاستكانی ئاك پارتی بۆ گۆڕینی دەســـتوور و چارەســـركردنی پرســـی ئاك پارتی بۆ گۆڕینی دەســـتوور و چارەســـركردنی پرســـی یانوایران پچاودندێ لنگاوی ســـتراتیژیی نین، ھكورد ھ یانوایران پچاودندێ لنگاوی ســـتراتیژیی نین، ھكورد ھئاك پارتی مناوەرەی سیاســـی دەكات بۆ بدەستھنانی چند ئاك پارتی مناوەرەی سیاســـی دەكات بۆ بدەستھنانی چند دەســـكوتكی سیاســـی بۆ خۆی، ئایا پتوایـــ ھبژاردنی دەســـكوتكی سیاســـی بۆ خۆی، ئایا پتوایـــ ھبژاردنی

داھاتوو بتوان ئو كشان چارەسربكات؟داھاتوو بتوان ئو كشان چارەسربكات؟- ئگر كمـــك فراوانتر وەمت بدەموە، ھوكانی توركیا بۆ ئـــوەی لگڵ وتانی ھرمك پیوەندیكی باشـــتریان ھبت ســـركوتوو بووە. توركیا بپی فلســـفی تازەی بتایبتی ھروەكـــو بیرمندیان ئحمد داود ئۆغو ڕاوژكاری یو بیرۆكندازیاری ئـــرۆكوەزیرو وەزیـــری دەرەوە و ئســـ ی سفر، واتخا كان بگاتڵ دراوسگیان لشت كدەخوازھیچ كشـــیكیان لگڵ دراوسكان نمنت، ب پچوانوە

ڕۆلكی بونیادنرانیان ھبت. ،كی گرنگتش ومو بۆ ئ كـــمرگومـــان توركیا بۆ ھب بالینی كموە نیوەی ھاونژادی خۆمان لســـنووری توركیا ،یمانـــی ناتۆییمانی پدەژیـــن، دووەمیـــش توركیـــا ھاوپپاـــوراوە بـــۆ بئندامبـــوون لیكتی ئوڕوپـــا، ھروەھا لزۆربی ھاوپیمانتیـــ نونتوەیكان ئندام، ئابووری و پیشسازییكی پشـــكوتووی ھی، لھمانكاتدا ب براورد .لمانییكی دیموكراتیـــی و عتر وتانـــی دەوروبڵ وگللالیكـــی دیكوە، توركیا ئمۆ ھودەدات لھرمك رۆلی ھبت، بۆ نموون، ئســـتا ل لوبنان ھزی پاراســـتنی ئمن و ئاسایشـــی ھی، ھروەھا لئفغانســـتان و كۆسۆڤۆ ھزی ھی، ھروەھا كشـــتی مزنی ناردۆت ئاوەكانی ســـۆماڵ بۆ ڕاوەدوونانی چتكانی دەریا. جگ لوەی ھندجار ھودەدات رۆی میانگیری ببینـــت لنوان حماس و حزبو، ھروەھا لنوان ئیســـائیل و فســـتین، ئیسرائیل و سوریا، ئران و

ئمریكا. توركیا ھوــــدەدات لجیھانی ئیســــالمیدا پگ و پایی خۆی فراوانتــــر بكات. لبرئــــوەی لدوای جنگــــی جیھانی یكم، توركیا لالین جیھانی ئیســــالمیوە زۆر خۆشویســــت نبوو، خۆی دوورخســــتبووەوە لجیھانی عرەب و ئیســــالمیدا، بم

بڕـــوە دەبـــرد، ھندك لـــو حكومتان تنھا دوو ســـاڵ حكومانیان كردووە دواتـــر لنو خۆیاندا ڕكنكوتوون و بۆ جاركی دیك ھبژاردن ئنجامـــدراوە. بم ئو حكومتی ئستا، حكومتی ئاك پارتی لھبژاردنی سای ٢٠٠٢ رژەی ٣٥٪ی دەنگكانی بدەستھنا. ئمش وایكرد بتوانت بتنھا حكومت ســـازبكات، ھروەھا لھبژاردنی ســـای ٢٠٠٧ ئو ٥٢٪ی دەنگی ناوچ رنجی سوەی ج٤٧٪. ئ بوو ب ژەیركوردنشـــینكان بۆ ئاك پارتی بوو. ئمش مانای ئوەی ئو پارت، پارتـــی تنھا ناوچیك نیی بكو پارتی ســـرجم خشـــیزی بش ھموە. ئكانییكھاتواوی پتب توركیای

ئاك پارتی ھنگاوی گۆڕانكاری دەست پبكات.زۆر لســـركردەكانی توركیا وەكو ســـولمان دەمیرل، تانسۆ چیللر، مسعود یماز، ئحمد نژدەت سیزەر باسی كشی كوردیـــان كـــردووە، ھروەك مســـعود یمـــاز گووتی ڕگای ئندامتـــی یكتـــی ئوروپا ب دیاربكـــر تدەپڕت، بم ئوان تنھا قســـ بوون، ھنـــگاوی پراكتیكی نبوون، بم ئـــو حكومتی ئســـتا بپچوانی ئوان باســـیكردووە و ھنگاویشی ناوە، ڕاست ڕەنگ ھنگاوەكانی لئاستی پویست

نبن بم ھنگاوی باشی ناوە. زۆرجار لھندێ الینی نو توركیا گۆبیستی ئوە دەبین، زۆرجار لھندێ الینی نو توركیا گۆبیستی ئوە دەبین، ك ھرمی كوردســـتان مترســـیی بۆســـر وتی دەوروبرو ك ھرمی كوردســـتان مترســـیی بۆســـر وتی دەوروبرو بتایبـــت توركیـــا، پتوای ئم نیگرانییـــی توركیا چندە بتایبـــت توركیـــا، پتوای ئم نیگرانییـــی توركیا چندە

لجی خۆیدای؟ لجی خۆیدای؟ - توركیـــا لـــدوای گۆڕانكاریكانی ســـای ٢٠٠٣ لئراق ئو پگیی نبـــوو وەكو خۆی دەیویســـت، توركیا دەیگوت من نابم بشـــك لھـــزی گۆڕانكاری لعراق، نابم بشـــكی ھزی ھاوپیمانان و شڕی ھزی ئراق بكم، بم دەموت لپداچوونوەی دەستوور و ڕكخستنوەی پیكھاتی دەوتی راق لئوێ لروەك دەیگووت دەمـــوات، ھم باق قســـئپـــۆژە ئابووریكان بشـــی شـــرم بركوـــت، لبرئوەی لســـردەمی ئابلوقی ئابووریدا زەرەرمنـــد بووم. بكورتی توركیا ســـرجم ئو شـــتانی دەویســـت،بم نیدەویست ڕۆلكی سیاســـی بگت و لســـنگری ھاوپیماناندا بت، بگومـــان ئمش وایكرد توركیا لھاوكشـــ سیاســـییكانی عراقـــدا پراوز بخرت، ئو پراوزخســـتنی توركیا وایكرد

ناچاربن بخۆداچوونوەیك بكن.ھاوكات توركیا حكومتی ھرمی كوردســـتانی بوە تۆمتبار دەكـــرد ك دادەی پكك دەدات، بداخوە ئوكات ھندك جموجوـــی پككش ھبوو. ئمش وایكرد لتوركیا ڕایكی گشـــتی دروستبت ھروەھا بشـــكی زۆری دەزگاكانی میدیا لتوركیـــا ڕۆلكی نگتیڤیان بینی لبرامبر ســـركردایتی كورد و رۆلی كورد لم پڤاژۆیدا، ئمش كشكی ناھمواری دروستكرد، بھموو شوەیك میدیاكانی توركیا پوپاگندەو بوختانی سیر ســـیریان دەكرد. پدەچ ھندكیان لالین ھندك الینـــوە برنامیان بۆ داڕژرابت، ھندكیشـــیان بم سیاســـت نانیـــان پیدا دەكـــرد. دواتـــر روونبۆوە ئو پۆپاگندان لشـــونی خۆیدا نبـــوون، بپچوان ھرمی كوردستان ھۆكاركی یاریدەدەرە لسیاستی ئراق و ئاسایش

بڕای من، كاربدەستانی

تیشتوونتوركیا گ شی كوایو بئ

نوخۆیكان چارەسربكن، ھویشدەدەن و ھنگاویان بم ئاراستی ناوە

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ئستا دەخوازێ ڕوو لڕۆژھتی ناوین بكات و جگی خۆی برامبر ئوروپا قایمتر بكات بۆ ی ڕابردوو دووجار پادشای سعودیسا ماوەی سوروپا. لتی ئكی نئاسانی بگ وەی بئســــردانی توركیای كرد، ھروەھا زیاتر ل ٣٥ ســــاڵ لگڵ ئراق ھاتوچۆ لئاستی سرۆك كۆمار نبوو بم بمدوای ئم كشــــی كۆتاییھات و عبدو گویل ئو رچیی شــــكاند، لگڵ ســــوریا ئستا كلیلی مای یكتریان لالی، ڤیزا نماوە، ماوەیك لموبر ئردۆغان ڕایگیاند ك ئوان دەیانوێ لگڵ وتانی ڕۆژھتی ناوین ڤیزایان نمنت بۆ ھاتوچۆكردن، بكورتی توركیا دەخوازت رۆكی ئاشتیخوازان، رۆلكی ناوبژیوانی بدات خۆی. بم خك دەپرســــن توركیا ئو ماف بخۆی دەدات ئایا كشــــ ناوخۆیكانی چارەســــركردووە؟ من پموای توركیا بۆ ئوەی ســــركوتوو بت لو ھون، لبرزكردنوەی ئاســــتی ئابووری وتكی پویستدەكا كش نوخۆییكانی چارەسربكات. بڕای من، كاربدەستانی توركیا گیشتوونت ئو بوایش كش نوخۆیكان چارەسربكن، ھویشدەدەن و ھنگاویان بم ئاراســــتی ناوە، ڕەنگ ھنكاوەكان لئاستی پویستدا نبت بم ھنگاوەكان ستراتیژین، لبرئوەی زۆشــــت كراوە قابیلی گڕانوە نیی، مســــلی گۆڕینی دەستوور لسرەتایی ،كرد. بۆ نموونوە دەستیانپشتی ھم لكرد، بت دەستیانپر كورسی دەسس ھاتنداوایانكرد ســــرپۆش لزانكۆكان و لكۆشكی چانكایا سربست بت، بم ئستا خریكی ئوەن ڕیفۆرمكان، ھنگاوەكانی گۆڕینی دەســــتوور ڕكدەخنوە. بھۆی ئوەی ئاك پارتی بگورەی ئو ڕاپرسیانی ئنجامدراون دەنگی كمیكردووە، بۆی چاوەڕێ دەكرت ھبژاردن

لكۆتایی ئمسادا پش وادەی خۆی ئنجامبدرت. كراوە، كناســـك پجۆرتوركیا بت و ناســـیۆنالیزم لتیبوون و دەومكی ھاوچ كراوە، كناســـك پجۆرتوركیا بت و ناســـیۆنالیزم لتیبوون و دەومكی ھاوچ تكایی ھاوتیانی توركیا ل یك نتوە پكدت، بمش تائستا ئایدیۆلۆژیای كمالیزم تكایی ھاوتیانی توركیا ل یك نتوە پكدت، بمش تائستا ئایدیۆلۆژیای كمالیزم لســـر قاچكانی وەســـتاوە، ب بوای ئوە كاتی ئوە نھاتووە شوازكی دیك پیەو لســـر قاچكانی وەســـتاوە، ب بوای ئوە كاتی ئوە نھاتووە شوازكی دیك پیەو بكرت بۆ چمكی ناسیۆنالیزم و و دەوت و ھاوتیبوون ل توركیا، بتایبتی ك توركیا بكرت بۆ چمكی ناسیۆنالیزم و و دەوت و ھاوتیبوون ل توركیا، بتایبتی ك توركیا

وەك وتكی مۆزائیكی بناسرت؟وەك وتكی مۆزائیكی بناسرت؟- ئـــوەی من بزانم لتوركیا ٢٦ نتوە دەژین، وەكو كورد، تورك، عرەب، چركز، الز، فارس، ئازەری، ئرمن، بوشـــناق، یۆنانی و...تد. ئو ماددانی ك لدەستووری توركیادا ھی دەســـتی ھموو حكومتكانی گرداوە تا ھنگاو ھبگرن بۆ گۆڕنكاری. ئگر ئو گۆڕانش بدەست و ئارەزووی خۆیان بت، بم ئو دەستوورە دەستی ئو حكومتانی

گرداوە.وەكو لڕابردوو بینیمان زۆرجار ھندك الینكان ھویانداوە شتك بوروژنن بم خودی ئو الین دۆزی لبرامبر كراوەتوە، ھروەكو خودی ئردۆغان دەســـتگیركرابوون، ئاك

پارتیش بجیاوازی یك دەنگ دانخرا لالین دادگای باالوە.ڕەوشـــی توركیا لسانی بر ١٩٩٠ لگڵ ئستادا گۆڕانكاری زۆری بخۆوە بینیوە، من و جیاوازیانستم برە، ھنقئری (پ. د. ك) بووم لنی بۆ ماوەی ١١ ساڵ نووكاتئ ،یكورد ھ ت، كی باسیبكرتو سیاســـئ یكردن تا بگاتتی نكۆسیاســـكردووە، لكشـــی كورد ھی، ئو كشیش پویست بڕبازی دیموكراسیان چارەسر بكرت. ئمـــش گۆڕانكی زۆر مزن، بم لگڵ ئمشـــدا ئاســـتنگ زۆرن، ئاســـتنگكان یك و دوو نیی. بۆی گۆڕانكاری لدەســـتووردا پویســـت، لبرئوەی چارەسركردنی كشـــكان لڕگی دەستوورەوە دەكرت، لڕگی پرلمان دەبت، دوور لتوندوتیژی

و پشوی. بڕای من، ئستا دەرفتك ھاتۆت پش بۆ توركیاو كوردەكانی توركیا، بتایبت لدوای ٣٠٠ زیاتر ل ،وخۆییڕە نو شـــقوربانی ئ تس بوونزار كی ٤٠ ھی ١٩٨٥ نزیكســـاھزار دۆالر خرجی ئو شڕە بووە، ھموو الیك ھستیان پكردووە ئو ڕەوش پویستی ،یكات ھویســـتی بپ ركردن وا ئاســـان نییم چارەســـب ،یركردن ھچارەســـ بلبرئوە ئگری ئوە ھی خكانك بپرســـن ئو گۆڕانكاریانی ك لو دەســـتوورەدا دەكرت، لماوەی ٨٠ سای ڕابردوو ئمتان پی ڕاھناوە ك ئم بو شوەین، پرسیاری خكك ئوەی، ئایا ئم لسرەتاوە ھ بووین یاخود ئستا ھین، جگ لوەی ڕای گشتی توركیا لدروســـتكردنی بیار ڕۆی ھی، ھروەھا لشكریش خۆی وەكو پارزەری دەوت دەبینت. خك ئوكاتی ك ببینت ســـوپاكی وەكو ســـیمبۆل سیری دەكات

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

لیبرال لجی علمانی بكاربھنین، چونك كوردســـتان زیاتر بـــ كۆمگیكـــی لیبـــراڵ- دیموكرات دەچـــت، ھرچندە خككمان بشی ھرە زۆری موسمانن و پابندن بئایین.

ھرمی كوردســـتان لگـــڵ برەو پشـــچوونی تاك و برەو پشچوونی كۆمگای، ئمش ڕەنكدانوەی لبرنامو كاری

.حكومدارەكانی كوردستان زۆر ڕوون و ئاشكرای نالی چنـــد مانگك لموبر وەزیـــری دەرەوەو دواتر وەزیری چنـــد مانگك لموبر وەزیـــری دەرەوەو دواتر وەزیری ناوخۆ سردانی ھرمی كوردســـتانیان كردو پیوەندیكانیان ناوخۆ سردانی ھرمی كوردســـتانیان كردو پیوەندیكانیان لگڵ خست بر باس، لرەوە دەپرسم ئایا لداھاتوكی نزیكدا لگڵ خست بر باس، لرەوە دەپرسم ئایا لداھاتوكی نزیكدا

الینی كوردی بنیازنین سردانی توركیا بكن؟الینی كوردی بنیازنین سردانی توركیا بكن؟- لدوای شـــوباتی ٢٠٠٨ بردەوام پیوەندیمان لگڵ توركیا ھبـــووە، مـــن وەك نونری پارتی دیموكراتی كوردســـتان و ئندامی كۆمیتی ناوەندی پارتـــی لگڵ وەزارەتی دەرەوەی توركیـــا لو پیوەندیان بشـــداربووم، بتایبت لگڵ موراد ئۆزجلیك ك ئستا بایۆزی توركیای لئاق. لمارسی ٢٠٠٨ لدھۆك یكتریمان بینی و ھندك بنما دانران بۆ نھشتنی ئو گرژیان. ھروەھا پیوەندی ڕاســـتوخۆمان لگڵ ئحد داود ئۆغو ھبوو، ك ئوكات ڕاوژكاری سرۆكوەزیران بوو.

مبستم ئوەی، ئو پیوەندیی ئستا كاری زۆری بۆ كراوە لكتوپكدا دروســـتنبووە، شخسی كاك نچیروان بارزانی و ســـركردایتی پارتی ھوی خۆیاندا بۆ ئوەی پیوەندییكان لدۆخكی ئاســـایدا بت، ڕەنگ زۆر شـــت ئاشكرا نكرا بت لكاتی خۆیدا، تا گیشت ئو ڕادەیی شاندی توركیا لبغدا، كـــ پكھاتبوو ل ئحمـــد داود ئۆغو و مـــوراد ئۆزجلیك لگڵ كاك نچیرڤان یكتریان بینی و لگڵ شاندكی پارتی كۆبونـــوە، دواتر عبدو گوڵ ســـردانی بغدای كردو كاك نچیروانی بینی، ھروەھا ل سرەتا مانگی ١١ی ٢٠٠٩ ئحمد داود ئۆغو وەزیری دەرەوەو زافر چاغیان وەزیری دەوت بۆ كاروباری بازرگانی، دواتریش بشیر ئتاالی وەزیری كاروباری ناوخۆ ســـردانی ھرمی كوردســـتانی كردو ئستا كۆنسوی یخانوەی كۆنسوریكی كردنمی كوردستان خرھتوركیا للھولـــر، ھروەھا لـــم نزیكانش ھی ئاســـمانی توركیا

گشتی ئاسمانیكان دەست پدەكات.* لكۆتاییـــدا دەخوازین، رای بڕزتـــان لبرامبر كۆمو * لكۆتاییـــدا دەخوازین، رای بڕزتـــان لبرامبر كۆمو

گۆڤارەكمان وەربگرین؟گۆڤارەكمان وەربگرین؟- بـــڕای مـــن، خونرانـــی كوردســـتان پویســـتیان بھمچشـــنی لڕاگیاندنی نووسراو ھی، چ گۆڤار و چ رۆژنام و ھر بوكراوەیكی دیك بت، بتایبت ئو وەی زانســـتی دەدەن، جگژینتوخ بی بایمانرھبلوەرگرتنـــی ڕای خكی دیك وەكـــو راپۆرت و دیدار و بدواداچوون و...تد. ئوەی ئوە كارتان لســـر كردووە ئو ســـ الین لخـــۆ دەگرت، ئـــوە ھوتانداوە ئو و جۆرە گۆڤارانڕای مـــن ئت، بباشـــتر ب یوەندیانپپویســـتن. ھیوادارم لداھاتوو بشـــكی لكۆینوەی زانســـتی لخۆ بگرت. دەستخۆشـــیتان لدەكم، ھیوای بردەوامیتان بۆ دەخوازم و ھیواخوازم شـــتی باشـــتری كی دیكرچاوە بۆ زۆر خســـ توەی ببت بۆ ئدوابل

ك بتوانن لو بوارەدا سوودی لوەربگرن.

و مژووەكـــی لكدار بـــت، ئیھان بكرـــت، قبووناكات. بتایبت ئستا دۆزی ئرگنكۆن لگۆڕدای، ئگر سوپاش خۆی لنو ڕەوشك دەربخات بم خكانك ھن دەپرسن ئی ســـوپا تۆ ك ٧٠٠ ھزار سرباز و چندان تانك و تۆپ و

فۆكت ھی، چیت كردووە؟! بڕزت وەكو كارناســـكی سیاسی توركیا، لئستا خای بڕزت وەكو كارناســـكی سیاسی توركیا، لئستا خای ھاوبشی نوان ھرمی كوردستان و توركیا لچیدا دەبینیتوە، ھاوبشی نوان ھرمی كوردستان و توركیا لچیدا دەبینیتوە،

بتایبت لدوای پرۆسی كرانوەی دیموكراتی؟بتایبت لدوای پرۆسی كرانوەی دیموكراتی؟- لنو ھوكانی توركیا لھرمكدا پویســـتدەكا ئاماژە بخاكی دیك بكین، ئویش ئو بارودۆخ ئمنی جگیرەی یوەندییبارەی بۆ پل و زەمینـــئ ك ،می كوردســـتانرھئابووریكان ڕەخســـاندووە لگڵ وتانی دەورووبر بتایبتی لگڵ توركیـــا، ھروەھا ئو قبارە بازرگانیی توركیا لگڵ ھرـــم ھیتی، ھروەھـــا توركیا دەخوازت بـــی قبارەی بازرگانییكان لگڵ ئراق تا دوو ســـای دیك بگات ٢٠ ملیار دۆالر، بشی ھرەزۆری ئو پیوەندی بازرگانیش یان لگڵ ھرمی كوردستان یاخود بڕگای ھرمی كوردستان. توركیا ٣٣٠كم ســـنووری لگڵ ھرمی كوردســـتان ھی، سرباری ئمانـــ، ھبـــوون و دۆزینوەی ئو ھمـــوو كگ نوتی و غازە سروشـــتیانی ھرمی كوردستان ك بپی دەستووری ئراق ئیدارەی ھرمی كوردستان دەتوانت خۆی بروەیببات بھماھنگـــی لگـــڵ حكومتـــی ئراقی فیـــدراڵ ئمش ئارەزووكی لالی توركیا دروســـتكردووە بۆ ئوەی سوود لو

ھموو دەرفتان وەربگرت. ئایـــا ھبوونـــی یدەگكـــی زۆری نوت و غـــاز تا چند ئایـــا ھبوونـــی یدەگكـــی زۆری نوت و غـــاز تا چند دەتوانت پردی پوەندی نوان ھرمی كوردســـتان و توركیا دەتوانت پردی پوەندی نوان ھرمی كوردســـتان و توركیا پتوتـــر بكات، بتایبتی ئو پرۆژەیی ئســـتا بناوی ھی پتوتـــر بكات، بتایبتی ئو پرۆژەیی ئســـتا بناوی ھی نابوكو لگۆڕیدای، ك ھرمی كوردستانیش تیدا بشدارە؟ نابوكو لگۆڕیدای، ك ھرمی كوردستانیش تیدا بشدارە؟

- برژەوەندی ھاوبش بنمایكی زۆر چاك بۆ باشـــتركردنی پیوەندییكان لبواری ئمنی، ئابووری، سیاسی و كولتووری. بۆی ئمو توركیا برژەوەندی ھاوبشمان ھی، ھروەھا ئو جگو پگی كـــورد لتوركیا وایكـــردووە دیدەكانی ڕابردوو

بگۆڕیت، لگڵ وتانی دیكو توركیاش. ھبوونی ئو سامان سروشـــتیان گرنگ لپناو باشتركردنی ئو پیوەندیان، ســـبارەت ب ھـــی نابوكو ك بنو خاكی توركیادا تدەپڕیت، غازی سروشـــتی بۆ ئوروپا دابیندەكات، بھمانشـــوە بو دیدە تماشـــادەكن لداھاتوو ھی غازی سروشـــتی كوردســـتان بھی بۆڕییكانی نابوكو گرێ بدەن، ،و وزەیشـــكردنی ئی دابخا توەی توركیـــا دەبرئـــبل

ئمش زۆر گرنگ بۆ توركیا. توركیا لھرمك ب بـــراوورد لگڵ وتانی دەوروبر توركیا لھرمك ب بـــراوورد لگڵ وتانی دەوروبر خـــۆی بتاك وتكی علمانی و دیموكراتی پناســـ دەكات، خـــۆی بتاك وتكی علمانی و دیموكراتی پناســـ دەكات، ھروەھـــا ھرمی كوردســـتانیش ھنگاو بـــرەو پیادەكردنی ھروەھـــا ھرمی كوردســـتانیش ھنگاو بـــرەو پیادەكردنی ندییتمو دوو تایبت، ئایا ئدەن كی دیموكراتیانمسیســـت ندییتمو دوو تایبت، ئایا ئدەن كی دیموكراتیانمسیســـتتاچند دەتوانت ھردووال كۆبكاتوە، لكیان نزیكبكاتوە؟تاچند دەتوانت ھردووال كۆبكاتوە، لكیان نزیكبكاتوە؟

ویســـتش پی ھابوە خاڕووی سیاســـییگومـــان لـــب -پیدابـــت، ناكرت تنھا یك ئایدۆلۆژیا بســـپنیت یككی دیك قبوونكرت. لھرمی كوردستان دەتوانین سیستمی

ئو ماددانی ك لدەستووری یتوركیادا ھدەستی ھموو حكومتكانی

گرداوە تا ھنگاو ھبگرن بۆ گۆڕنكاری

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سركۆنسوی توركیا ل ھولر لدیمانیكی تایبتدا: سركۆنسوی توركیا ل ھولر لدیمانیكی تایبتدا: بوونی توركیا لرە، تاكتیك نیی و بوونی توركیا لرە، تاكتیك نیی و

كی ستراتیژییویستییپكی ستراتیژییویستییپ

پتوكردنی پیوەندیی

ئابووری لگڵ ھرمك ئركی

یمئ

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

«ل كوردستان «ل كوردستان ٤٠٠٤٠٠ كۆمپانیای توركی كار دەكن» كۆمپانیای توركی كار دەكن»ســـلچین وـــای وەبیرھنانوەی بوونـــی قوتابخانی توركی لـــ ھرمـــی كوردســـتان، گوتی «ژمـــارەی ئوانـــ لگڵ زۆربوونـــی جۆرەكانیـــان و برفراوانبوونـــی بـــوارەكان، زیاد دەكات. لـــرە زیاتر ل ٤٠٠ كۆمپانیـــای توركی ھن. تواوی ئو ھاووتیانشـــمان كشـــی تایبتیان ھیـــ. ل حاتی ئاساییشـــدا، كاروباری ھاووتیبوونیان دەب جبج بكن. ئركی كۆنسوخانكشـــمان، جبجكردنی كاروباری ڤیزا و

رگنیشاندانیان دەبت». وە و لكی دیكالی ردەوام بوو «لب وەیم شـــلچین بسبواری ئابووریدا، ب مبستی پتوكردنی پۆژەكان و ھاویشتنی كۆمك ھنگاوی دیك و برەودان ب پۆژەی ھاوبش، درژە ب چاالكییكانمان دەدەین. ھروەھا پیوەندیی ركخراوەكانی كۆمگـــی مدەنی و زانكۆكانمان زیاتر، قووتر و برفراوانتر

دەكین».

توركیا بسوپایك لپیاوانی كار و كۆمپانیا ڕوو لھولر توركیا بسوپایك لپیاوانی كار و كۆمپانیا ڕوو لھولر دەكاتدەكات

توركیا بپچوانی رابردوو لجیاتی تانك و فۆك و زریپۆش، ئمجارە ب سوپایك كۆمپانیای جۆراوجۆر و بیزنسمانی گورە سردانی ھرم كوردستان دەكن و ئمجارەیان لجگای بۆنی

بارووت و گولل، گوڵ و قرنفل دابشدەكن.پیوەســـت بم مژارە، شـــاندكی بای بازرگانـــی توركیا و برپرســـی پاشكۆی بازرگانی كۆنســـوخانی موس لتوركیا دەنیز موســـا سردانی نوزاد ھادی پارزگاری ھولریان كرد. لكۆبوونوەیكدا وەفدەكی توركیـــا رایانگیاند ك لرۆژانی داھاتـــوودا وەفدكی بای پیاوانی كار و پیشســـازیی توركیا ھاوڕێ لگڵ زیاتر ل ٢٠٠ كۆمپانیای جۆراوجۆر بسرۆكایتی زافر چاگالیان وەزیری بازرگانی سردانی كوردستان دەكن.

لالیكی دیكوە كۆنســـوی توركیا لھولر، ئایدن سلجین سركۆنسوی ھولر و دەنیز موسا برپرسی پاشكۆی بازرگانی كۆنســـوخانی موســـ بۆ ئم ئامانج پرس كۆنفرانسكیان لھولـــر گردا و، رایانگیاند ك حكومتی توركیا بیاریداوە بم نزیكان لشـــاری زاخۆ لسر سنووری توركیا و ھرمی كوردســـتان ناوچیكی بازرگانی و پیشسازی ئازاد بكاتوە. ھروەك ئامادەیی وتكشـــیان نیشـــاندا بۆ بگڕخســـتنی زیاتری ســـرمایگوزرایی و یارمتیدانـــی ژرخانی ئابووری و

پیشسازی ھرمی كوردستان.

«ھموو الینكان پشتگیریمان ل دەكن»«ھموو الینكان پشتگیریمان ل دەكن»ئایـــدن ســـلچین، روونـــی كردەوە كـــ ل ھمـــوو الیكوە زووترین كات دەست ب وەی بت بۆ ئدەكر پشـــتگیرییان لكارەكانیان. ســـلچین وای ئاماژە بوەی ك زۆر پشوازییان ل كـــراوە، رایگیاند ك خكی ئرە ب راســـتی چاوەڕوانی

.ی توركیا بوونخانوەی كۆنسوكرانسركۆنســـوولی توركیا ئاماژەی بـــوە دا ك دوای ھاتنیان، لگڵ تواوی كاربدەستانی ھرم دیداریان كردووە و گوتی «لـــ رووی لۆجیســـتیكییوە یارمتییكی تـــواو ل ھرم

ئایدن ســـلچین، یكم كۆنسوولی توركیا لھولر، رایگیاند كـــ توركیا نـــك ب ھنگاوكـــی تاكتیكـــی، بكو ب ھۆی پویستیی ســـتراتیژیكی ل ھولرە. ســـلچین ئاماژەی بوە دا ك چند رۆژك لگڵ كاربدەســـتانی حكوومتی ھرمی كوردســـتان كۆ دەبنوە و گفتوگۆ لسر كاروباری پیوەست بـــ كردنوەی كۆنســـوخان دەكن. سركۆنســـوولی توركیا ل ھولـــر روونی كردەوە ك ھـــم حكوومتی ھرم و ھم ھاووتیان، ب گرمییوە پشـــوازیان ل كردوون و ل بارەی ئرككیـــان گوتی «پتوكردنی پیوەندیـــی ئابووری لگڵ

.«یمركی ئئ كمرھئایدن ســـلچین لیكم دیمانی لگڵ دەزگاكانی راگیاندن دا كـــ ھاوكارمان علیخان حســـنئۆغو لگی ســـازداوە، ئاشـــكرایكرد ك ل ماوەی دوو مانگدا، كۆنسوخان ب تواوی یككانیوە دەستبكار دەبت و رایگیاند ك چاالكییكانیان لـــ پارزگایكانـــی ھولـــر، ســـلمانی و دھۆك و شـــار و شـــارۆچككانیان دەبت و گوتی «وەك ھر كۆنسوخانیكی دیك، یكم ئامانجمان دۆزینوەی شـــونكی گونجاو دەبت ك بتوانین كارەكانمانی تدا راپڕنین. لسر ھندك شون رـــك كوتووین، زانیاریمان بۆ ئنقـــرە و بایۆزمان ناردووە. لماوەیكـــی كورتدا رككوتننامی كریكی واژۆ دەكین و

دەست ب كارەكانمان دەكین». وە دا كـــر ئاماژەی بـــولھ ركۆنســـوولی توركیـــا لـــسدەســـتبكاربوونی باخانـــی كۆنســـوخان و دامزراندنی ت و گوتی «ھیوادارین لنر، ماوەی دوو مانگ دەخایرمانبفناوەڕاست یان كۆتایی مانگی میدا كۆنسوخانی توركیا دەست ب بجگیاندنی ئرككانی بكات. ھروەھا بۆ كورتكردنوەی ئـــم ماوەیش، زۆر ب چی كار دەكیـــن. ئمش ھنگاوی وڵ دەدات كروەھا روونی كـــردەوە «توركیا ھھ .«مكی

نونرایتییكی شیاو بكاتوە».

«ب ھۆی پویستیی ستراتیژیكییوە لرەین»«ب ھۆی پویستیی ستراتیژیكییوە لرەین»ســـلچین گوتی «ل شونك ك لگڵ نونرانی حكوومتی ھرم دەستنیشانی دەكین، كۆنســـوخانكمان دەكینوە. ر دەســـت بكســـوە، یكمان دۆزیینشـــو وەی كدوای ئ ی كو ئاســـتئ ینش دەگو كاتین. ئدروســـتكردنی دەكشیاوی توركیای». سركۆنسوولی توركیا ل ھولر، جختی لســـر ئوە كردەوە ك بوونی توركیا ل ھولر، ھنگاوكی

.كی ستراتیژیكییویستییكوو پب ،تاكتیكی نیی

«وەی ئابوورییكگرتنئامانجمان ی»«وەی ئابوورییكگرتنئامانجمان ی»سلچین وای ئاماژە بوەی ك ئامانجیان ل ھاتن بۆ ھولر، یكگرتنوەی ئابووریی، گوتی «وەك بڕز سرۆك وەزیرانمان لـــ ســـردان مژووییكیدا بـــۆ بغـــدا و دوای واژۆكردنی نزیكی ٤٠ یادداشـــتنامی رككوتن، ئاماژەی پ دا، بنمای ئامانجكمان، یكخستنی ئابووریی. ھروەھا جنابی وەزیری دەرەوەش فرمانـــی ب من داوە ك ل ھموو بوارەكانی ژیاندا وەك ئابـــووری، كۆمیتی، كولتووری و پروەردەیی، چاالك

بین».

پیوەندییكانمان لگڵ حكوومتی

ھرم، خراییكی

زۆریان بخۆوە بینیوە

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

وەردەگریـــن. چووین قی ھولر و ل بازاڕی قیســـری ســـووڕاینوە. یكـــم چاوپكوتنكانمان لگـــڵ كورد و توركمانـــكان و خكی ناوچك ئنجام دا. پشـــوازییكی زۆر گرممان ل كرا. ل راســـتیدا وا ت گیشتین ك خكی .ی توركیا بوونخانوەی كۆنســـوی كرانــــــرە، چاوەڕئ رلكردووین. ب رمیان لكی گشـــوازییدەستانیش پكاربماوەیك لگڵ سركردایتیی ھرم دیدارم كرد، ھموویان ئاماژەیان بـــوە دا ك كرانـــوەی كۆنســـوخانی توركیا، ھنگاوكی مژووییـــ. ئوانیش بنی ھاوكارییان پ دام. كانمان بركوڵ دەدەیـــن ئوە ھن خۆمانالی ش لـــمئ

باشترین شوە بج بگینین».

پیوەندییكانی ھرم و توركیا خراتر دەبنپیوەندییكانی ھرم و توركیا خراتر دەبنســـلچین وای ئاماژە بوەی كـــ پیوەندییكانی توركیا و عراق ل ئاستكی زۆر برزدان، جختی لسر ئوە كردەوە ك پیوەندییكانیان لگـــڵ حكوومتی ھرم، خراییكی وەش دا كروەھا ئامـــاژەی بخۆوە بینیـــوە. ھزۆریـــان ب ت لنانغـــدا كاری دەكرد، تی بیۆزخانبا ل شـــتر كپ ك كخست و گوتی «كاتكانیشدا دایان نزۆر ناخۆش كاترەوشی ئاسایشی موس زۆر نالبار بوو، لوێ كۆنسوخانمان كردەوە. دوای ئویش ل بسرە كردمانوە. ب عراقییكانمان نیشـــان دا ك گرینگیی ب تواوی عراق دەدەین. ئســـتاش كۆنســـوخانی ھولر دەســـتی ب كارەكانـــی كردووە. بم ھسوكوتمان، لو بوایداین ك پیوەندییكانمان لگڵ

عراق و ھرمی كوردستان پتوتر دەبن».

«می كوردستان نییرڵ ناوی ھگكمان لھیچ گرفت»«می كوردستان نییرڵ ناوی ھگكمان لھیچ گرفت»زۆرجار بكارھنانی ناوی ســـتاتۆی «ھرمی كوردســـتان» لالین میدیا و دەستدارانی توركیا ب «باكووری عراق» نیگرانـــی لالیـــن ھاوتیانی كوردســـتان دروســـتدەكات، ھرچنـــدە كـــ لـــم ماوانـــی دواییـــدا ژمارەیكـــی زۆر لمیدیاكارانی تورك و دەستدارانی ئو وت ب فرمی ناوی ھرمی كوردستانیان بكارھنا. ئحمد داود ئۆغو وەزیری كاروبـــاری دەرەوەی توركیاش لھولر ئو تابوەی شـــكاند و لبرچـــاو میدیاكان ئاماژەی بۆ ناوی ھرمی كوردســـتان كرد و ھرمكشی بدەروازەیكی گرنگ بۆ گردانی توركیا بناوچكانـــی دیكی عراق و كنداوی عرەبی وەســـفكرد. دواتریـــش لدوایین كۆنفرانســـی میدیاكارانـــی تورك و كورد لئیستانبوڵ ھمان رەخن ئاراستی میدیاكارانی تورك كرا، بم برپرسانی میدیاكانی توركیا رایانگیاند ك بكارھنانی دەســـتواژەی «باكوری عراق» شـــتكی نائیرادیی و تنھا مســـلی لاھاتن. لمبارەیشوە، سركۆنسوی توركیا لھولـــر دەت: «ئگر ناوی عراقـــی لگدا بت ئوا .می كوردستان نییرڵ ناوی ھگكمان لیشھیچ ك مئئستا لتوركیاش ھندێ سیاستمدار ھن ك ناوی ھرمی كوردســـتان بكاردەھنـــن و ھندكیشـــیان باكووری عراق بكاردەھنن، پموای ئم نابت كشـــ لنوانماندا، گرنگ

.«شو كاری ھاوب نوەندی دووالیپ

ل ماوەی دوو مانگدا، خانكۆنسوب تواوی

یككانیوە دەستبكار دەبت ك چاالكییكانیان ل پارزگاكانی

ھولر، سلمانی و دھۆك و شار و شارۆچككانیان

دەبت

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

١٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

جنابی وەزیری دەرەوە فرمانی

ب من داوە ك ل ھموو

بوارەكانی ژیاندا وەك ئابووری، كۆمیتی، كولتووری و پروەردەیی، چاالك بین

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

AKPAKP سیستمی كمالیزم بنكۆڵ دەكات سیستمی كمالیزم بنكۆڵ دەكات

Day

lifeDa

y life

ۆ: فۆت

ۆ: فۆت

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سوپا دەستبرداری ھژموون و سوپا دەستبرداری ھژموون و كوخایتی كوخایتی ٨٦٨٦ سای خۆی دەب؟ سای خۆی دەب؟

ناكۆكی نوان سوپا و حكوومه تناكۆكی نوان سوپا و حكوومه ت نده ستنشكتر تبۆ جار نده ستنشكتر تبۆ جار

ته شن ســـه ندنی ناكۆكـــی نوان ســـوپا و حكوومه تی مدەنـــی توركیـــا ماوه یه كـــه ســـه ره كیترین بابه تـــی راگه یاندنه كانـــی ئـــه و وته یه . دوای ئـــوەی لماوەی رابـــردوودا نامه یـــه ك له الین كه ســـكی نه ناســـراوه ره وانه ی دادوه ری بای ئه ســـته نبول كـــراوه كه تیدا ئامـــاژه به ھه وی رووبه ڕووبوونه وه دژی ســـه له فییه ت و پالنژی له كارالدانی حكوومه تی ئه ردوگان له الین سوپا كراوه ، له ژر نامه كدا ئیمزای فه رمانده یه كی پایه بندی سوپا ھه یه ، كه راســـتی ئیمزاكه پشتاست كراوه ته وه . لمبارەیـــوە رۆژنامـــه ی ترەف-ی توركـــی نامه یه كی بوكرده وه كه تیدا نووسراوه «ژه نراڵ ئیلكر باشبوگ سوپاساالری توركیا و ھه شت فه رمانده ی پایه بندی دیكه خه ریكی داڕشـــتنی پالنكن بۆ ئنجامدانی كوده تایه كی سه ربازی له و وته دا. زۆربه ی چاودرانی سیاسی توركیا بانگشـــی ئوە ده كه ن ژەناڵ باشبوك له گه ڵ ژه نراڵ حه سه ن ئیگســـیز سه رۆكی یه كه می ســـوپا و چه ندین فه رمانده ی دیك ھه وده ده ن حكوومه تی مدەنی توركیا له كاربخه ن و به رگری له چاالكی سیاســـه تمدارانی ئه و

حكوومه ته بكه ن.ئه م مژارە بۆه ته ھۆی كۆبوونه وه ی چه ند سعاتی نوان ژه نراڵ باشبوگ و سه رۆكوه زیر ئه ردۆگان. سرۆكوەزیر ئه ردۆگان له باره ی ئه و كۆبوونه وه یه رایگه یاند «له ســـه ر بابه تی ئاسایشـــی نیشـــتمانی وتووژ كـــرا و ھه ردووال ره زامه ندن كه بیار له باره ی ئه م دۆسییه ده ب له الیان

دادگای توركیا بت».ســـرباری ئـــوەی نامه كـــه له الیـــن میدیاكانـــه وه بوبووه ته وه و و ئیمزاكه شـــی راســـته ، بـــه م ژه نراڵ باشبوگ ئه م نامه به كاغه زكی ب كك وه سفده كات.

ئـــه م ھه وانه له گـــه ڵ بوبوونـــه وه ی ھه واـــی پاره به فیرۆدانی و شوازی ژیانی ھاوسه ری ژه نراڵ بیوكانیت بووه ھۆی دروســـتبوونی ئتمۆســـفركی ئنتی سوپا

له نو توركیادا. لمبارەیوە زۆربی چاودرانی سیاسی توركیا پیانوایه بده نگی سوپا له به رامبه ر ھه ندێ له كاره كانی حكومه تی توركیا به بۆنه ی ھه بوونی به گه یه له دژی سوپای توركیا . بۆیه به خشـــینی پۆستی ســـه رۆكایه تی ئه ركانی سوپا

دوای ٧ ســـاڵ لفرمانەوایی پارتی داد و گشپدان (AKP) ســـرەڕای ئـــو چاكســـازیانی لبوارەكانی ئابووری، سیاســـی و دەســـتووریدا بدیھاتووە، كچی ھشـــتا ڕیفۆرم و چاكســـازیكان ڕووبڕووی واقیعكی چقبســـتوو دەبتـــوە ك گۆڕینی كاركـــی ئوەندە ئاســـان نیی، ڕاســـت لھندێ دامزراوەدا ڕۆلی سوپا ك خۆی ب پارزەری سیستمی علمانی كۆماری توركیا دەزان كـــم بۆتوە، بم لڕگـــی چند كناكی تایبتوە ھشتا سوپا سیاســـتكانی پیەو دەكات، ئگر ڕەوشـــی ئمۆی توركیا و جیھان وەكو ســـانی (٦٠، ٧٠، ٨٠) بۆ ئنجامدانی كودەتای ســـربازی لبار نب، بـــم لڕگی ھندێ دامـــزراوەی دیك وەك دامزراوەی دادوەری (قزایی) كۆســـپ دەخات بردەم AKP ی ڕابردوودا٧ سال .AKP تیكانی حكوموھچندین ریفۆرمی جبجكردووە، كچی ھشـــتا بایی پویستیكانی گالنی توركیا و پوان دیموكراسیكانی یكتی ئوروپا ناكات ك توركیا ھوی ب ئندامبوون

.تیكو یدەدات لوەكـــو دیار دەب گۆڕانكاری ل توركیا ب پشتبســـتن بـــ دینامیكیتی ناوخۆ كاریكی ســـخت، ھر كاتك حكومت و پرلمان ھوـــی الوازكردن و بنكۆكردنی پایكانی سیستمی كمالیزم بدەن، سوپا و دامزراوەی دادوەری ك خۆیان ب پارزەری كۆماری علمانی توركیا دەزانن ھوـــكان لنو دەبن، بگومان ئو پگیی ك سوپا ل ٨٠ ســـای ڕابردوو ب دەستیھناوە ئامادە نیی ب ئاسانی ل دەستی بدات، ب تایبتیش باگراواندی ئیســـالمیانی AKP دەكن پاساوك تا ڕگ لڕیفۆرم

و چاكسازیكان بگرن.AKP لھمتـــی ھبژاردنـــ پرلمانیكـــی ٢٠٠٧ ھمواركردنی دەســـتووری وتكـــی كردبووە خاكی ســـرەكی لـــ برنامكـــی، بمش توانـــی زۆرینی كورسیكانی پرلمان بباتوەو بتنیا بتوان حوكمت مواركردنی دەســـتوور، نھل م دواتر نب ،نكبپلچارەســـركردنی كورد نیتوانـــی ھنگاوی كۆنكرتی بھاوت، بۆیـــ لھبژاردنی شـــارەوانیكان ل ئاداری ٢٠٠٩ نیتوانـــی ھمـــان ســـركوتنی ٢٠٠٧ دووبـــارە بكاتوە، بتایبتیش ل باكووری كوردســـتان دەنگكی

زۆری لدەستدا.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

چند ژەنڕاك پالنی كودەتا دادەرژنچند ژەنڕاك پالنی كودەتا دادەرژنل ناوەڕاســـتی مانگی ٢٠١٠/١ ڕۆژنامـــی (تڕەف) وكردەوەو باســـی لكی بیگنـــد بی توركـــی چ یاربوو بب ن كربازی دەكـــكی ســـپالنی كودەتایسركردایتی فرمانداری پشـــووی سوپای یكمی توركیـــای ژەنـــڕاڵ چتیـــن دۆغان ئنجـــام بدرێ. ڕۆژنامك ئوەش دەخات ڕوو ك دوای ئوەی لسای ٢٠٠٢ پارتی داد و گشـــ پـــدان (AKP) حوكمانی توركیای گرت دەســـت، پالنی كودەتا داڕژراوەو ناوی لنراوە (بایۆز)، بمبســـتی زەمین خۆشكردن بۆ جبجكردنی كودەتاك ســـرەتا ھـــردوو مزگوتی گـــورەی شـــاری ئســـتنبوڵ (بایزید و ســـوتان ڕ پی شـــڕد) بۆردومان بكـــرێ، دواتر لحمـــئفرۆشـــتن قیرانكی دژوار لگڵ یۆنان دروستبكرێ، ئگر پویســـت بـــكات فۆكیكـــی جنگی توركی لدەریای (ئیج) بخرت خوارەوەو یۆنانی پ تاوانبار بكرێ، لناوخۆش رەوشكی ئاۆز دروستبكرێ، ھموو ،AKP یكتزاركردنی حكومرمش بۆ شـــمانـــئنیشـــانبدرێ كAKP ناتوان حوكمانی وت بكات، ڕۆژنامكـــ باس لوەش دەكات كـــ ٥ ھزار الپڕەو چندیـــن تۆماری دەنگـــی و فیلمی ڤیدیـــۆ و دەیان نخشی دەسكوتووە، ئم جگ ل لیستكی (١٧٣) كسی ئوانی ك ھاوكاری پالنك دەكن، لیستكی ی كوانانر و ڕۆژنامو نووســـناوی ئـــش بدیكـــپویست دەستگیربكرن ك زۆربیان الینگری ڕەوتی لیباڵ و چپی دیموكراتخوازن وەك (ئحمد ئاتان)

سوپا ب توندی ھواك ڕەتدەكاتوە

به باشـــبوگ جورك لرككه وتنی ســـوپا و حكوومه ت بووه بۆ كونتروكردنی بارودۆخی ناوخۆیی سوپا.

جی باسه ، له ئۆپراسیۆنكی ده ستگیركردندا كه پشتر له الیـــن ھزەكانی پۆلیســـی حكومـــت ئه نجامدرابوو ژماره یه كـــی زۆر له رۆژنامه نـــووس و سیاســـه تمدار و فه رمانده ی ســـوپا به تۆمه تی ھه وـــدان بۆ كوده تایكی سربازی ده ســـتگیركران، كه به فایلی «ئه رگه نه كۆن» ناســـراوه، تائستاش زۆربی ده ســـتگیكراوه كان لژر

لكۆینوەدان.پویســـت بگوتـــرێ، توركیا تـــا ســـای ١٩٩٠ له ژر كونتروی پله دارانی ســـه ربازی بووه، كه له س ده یه ی ١٩٦٠ و ١٩٧٠ و ١٩٨٠ كوده تایـــان دژی حكوومه ته كانی AKP ســـتاش به ھاتنیئه و ســـه رده مه ئه نجامداوه . ئتوركیا رازی نییه بگه ڕته وه بۆ ئه و سه رده م تاریكانه . دوایین سه نگه ری ســـوپای توركیا باشووری رۆژھتی توركیایه كه ســـوپا به بیانـــووی رووبه ڕووبوونه وە دژی تیرۆریزم له و ناوچه كوردنشـــینانه چاالكه . حكوومه تی توركیاش ھودەدا به جبه جكردنی پرۆژەی كرانوەی دیموكراتی بڕووی كورد و پرەپدانی كاروانی ئاشتی و دیموكراتی دوایین سه نگه ری سوپا له توركیا برووخنت. له داھاتـــوودا واش چاوه روانده كرێ ســـوپا بۆ نو بنكه ســـه ربازییكان پاشه كشه بكات، یان له موداخلكردنی له كاروباری سیاســـی وت خـــۆی بپارزت كه خاكی تزانی دەوگرنگه و له م كاته دا كه توركیـــا به ره و خدیموكراسییه كانی رۆژئاوا ده ڕوات النیكه م له م بارودۆخه دا

شیمان ناكرت. Da

y life

Day

lifeۆ: فۆت

ۆ: فۆت

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ل س ناتوانك (رختاتورك، ژیانـــی ھاوچبیری ئ)سوپا ببت فرمانبر.

لالیكـــی دیكشـــوە شـــاھدكی نھنـــی بناوی وە دەكات، كیدا ئامـــاژە بكداناندانپل (ئیفیـــ)ئـــو كۆبوونوانی لنوان مانگـــی كانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٠٩ بسرۆكایتی ژەنڕاڵ سالدیرای بیرك (ســـالدیرای بیرك فرمانداری سوپای ٣ی توركیای و ب ئندامتی لڕكخراوی ئرگنكۆن تاوانبار كراوە، بم تا ئستا دەســـتگیرنكراوە و بردەوام لسر كارەكی) ســـازكران، چند بیاركی گرنگی وەرگرت، كان لبژاردنی شـــارەوانییھدوای ٢ مانگ ل :وانل٢٩ی ئادار كودەتا ئنجامبـــدرێ، ئگر ئم ھنگاوە سرینگرت، تواوی الینگرانی فتحو گویلن لناو ســـوپا دەربكرن. بپی لكۆینوەكان ئاشكرا بووە ستراون كزرنجان بشـــاری ئل وانو كۆبوونئ ك(ئیفی) كاربدەســـتكی بای ئو شارەی. دەربارەی ھمـــان بابت ڕۆژنامی (زەمـــان)ی توركی ئاماژەی بوە كردووە كـــ لكۆبوونوەكانی داڕشـــتنی پالنی كودەتا كـــ ١٦ دادوەر، ٢ داواكاری گشـــتی و چند سركردەیكی ژووری عملیاتی سرۆكایتی ئركان دابوون كوایو بشـــداریانكردووە، ئامادەبووان لـــب بژاردنو ھلـــ AKP وتنی چاوەڕوانكراویركســـپرلمانیی ك لسای ٢٠١١ سازدەكرێ، ھڕەشیكی دەب لمانی توركیا، بۆیر سیستمی عبۆ س ناوخۆیبر لم بگیرێ، لم چوارچوەشـــدا گفتوگۆ لســـر

پالنی كودەتاك كراوە.

سرنووســـری ڕۆژنامی (تـــڕەف) جنگیز چاندار، چند ژەنڕاك پالنی كودەتا دادەرژنئۆڕاڵ چاشالر، حســـن جمال، چندین نووسری

ئیسالمی نزیك لئردۆگان.

سوپا ب توندی ھواك ڕەتدەكاتوەسوپا ب توندی ھواك ڕەتدەكاتوەڕۆژی ٢٠١٠/١/٢٥ ئیلكر باشـــبوگ ســـرۆك ئركانی ســـوپای توركیـــا لوەمكـــی ھڕەشـــئامزدا ئو كان بكاتوتســـوپا مزگ ی ڕەتكردەوە كنـــواھئامانـــج، گوتـــی «ھواـــی درۆ كارەســـات و ئاژاوە دروستدەكات، ئوڕۆ لھموو كاتك زیاتر پویستمان بڕاســـتی ھی، ئو ســـوپایی ك بـــردەوام ھاوار كان بكاتوتمزگ مســـتـــال.. ئال...ئدەكات ئئامانج»، گوتیشـــی «لوانی ئو بگانی دەســـت ڕۆژناموانكان كوتوون شونرابن، ئم لكۆینوەی وە نییواتای ئ مـــم ئین، بر دەكســـوردی ل ر كفســـوە دوو ئكی دیكالیڕاســـت بن». ل كپـــش تواوكردنی ماوەی خزمتی ســـربازی لالین ئنجومنی شواری سربازی خاننشینكراون قسكانی (باشـــبوگ)یان بدرۆخســـتوە، لـــ لدوانكـــدا بۆ ڕۆژنامی (وەقت) گورە ئفســـری خاننشـــینكراو مستفا حاجی مستفا ئۆغۆ گوتی «من ١٠٠٪ دنیام چونك ،ناونراوە ڕاســـت (یۆزبا) پالنی كودەتای كلچند كۆبوونوەیك بشـــداریم كردوەو قس لسر پالنكـــی بو جۆرە كرا، كۆبوونـــوەكان زۆر بنھنی ڕوو كوەش دەخاتفا ئنجامدەدران»، حاجی مستئبب پاپشتی ھردوو كۆمی نتوەیی و توندڕەو

Day

lifeDa

y life

ۆ: فۆت

ۆ: فۆت

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بووایئارەزووی ل AKP دانپشــــر پارتی داد و گگئ وەندی بپ ی دەســــتووری الدەبرد، كو ماددەیوا ئئئنجومنی ئاسایشی نتوەییوە ھی. بم لبرئوەی ئســــتا كار لكارترازە و حكومتیش رەزامندی لســــر نیشانداوە. «ئیدی بمشــــوەی حكومتی مدەنی پتی

سدارەی خستووەت ملی خۆی».مستفا ئردۆگان روونیدەكاتوە، ك ئم بگنامی زۆر ھمگیرە و وەكو دەســــتووری دووەمی وت وای. سوپا ئامادەی كردووە و پارتی داد و گشپدانیش ھودەدات ئم ھقیقت لڕای گشــــتی بشــــارتوە و ھیچ شــــتك نكات پچوانی بگكانــــی ئم بگنامی بت. ھیچ گۆڕانكارییك لیاســــاكاندا ناكات ئگر لگڵ بگكانی بگنامكدا ناكۆك بن، ب پچوانوە گۆڕانكاری لھر پشنیارك دەكات ك لالین پرلمانتارانوە پشكشی ئنجومــــن كرابن گــــر بتوو پشــــنیازەكان پچوانی بگكانی بگنامك بــــن و وایان ركدەخن ك لگڵ بگكانی بگنامكدا كۆك بن. «بۆی ســــرنجدەدەین پارتــــی داد و گشــــپدان لجیاتی ئــــوەی گۆڕانكاری ریشــــیی لدەســــتووردا بكات بۆئوەی سیستمكی ئازاد و دیموكراتیانی باشــــتر لتوركیــــا بنیاتبنرت، دەچت ھندك دادوەر و پیاوانی یاســــا لدامــــزراوەی دادوەری دەگۆڕــــت لپاڵ گۆڕینــــی ھندــــك بیرۆكراتدا، ئمش پچوانی داخوازییكانــــی ھاوتیانی توركیای ك دوای كمكردنــــوەی رۆی ســــوپا لژیانی سیاســــی و ئیداری

توركیا دەكن».

سوپا چاودریكردنی خرجیكانی رەتدەكاتوەسوپا چاودریكردنی خرجیكانی رەتدەكاتوە AKP تیی حكومۆژە یاساكتوندی پسوپای توركیا ب چونھی تداوادەكات دادگای بــــا وە كــــڕەتدەكاتــــ

چاودری سرجم خرجیكانی سوپا بكات.ســــرچاوەیك ل ســــرۆكایتی ئركانی سوپای توركیا بڕۆژنامی (رادیــــكال)ی ڕاگیاند ك پۆژە یاســــاكی حكومتی AKP ك داوا دەكات دادگای بای تھچونوە چاودری خرجیكانی ســــوپا بــــكات، لنو دامزراوەی ســــربازیدا كاردانوەی توندی لكتۆتوە، ب پاســــاوە كانی سوپا بزاننینھ پالن دادگای ناوبراو ناب وەی كئوەك كینی چند كشتیكی ژر ئاو، یان جبجكردنی

ھر پۆژەیكی برگری.

بگنامی بگنامی MGKMGK. دەستووری دووەمی توركیا!!. دەستووری دووەمی توركیا!!بوونی خاكی یاسایی لبگنامی ئمجومنی ئاسایشی نتوەیی توركیادا، ناكۆكی و مقۆمقۆیكی زۆری لنوەندە قانوونی و سیاســــییكانی توركیا نایوە، ئم خا ماف بھزە چكدارەكان دەدات بوەی ھاوبشــــكی بنڕەتی حكومت بت لدەركردنی بیارە سیاســــییكاندا، ھموو ئــــم دەســــتش لبگنامی ئاسایشــــی نتوەییدا ھاتووە. ئم بگنامی لالین ســــوپاوە ئامادەكراوە و رەجب تیب ئردۆگان-ی ســــرەكوەزیران ئیمزای لسر كردووە. ئم بگنامی ستراكتۆری كۆگكانی سیستمی رەنگژ كردووە و كس بۆی نیی لی البدات، لمبارەیوە یوایپ پتزانكۆی ھاجردۆگان لفا ئپرۆفیسۆر مست

Day

lifeDa

y life

ۆ: فۆت

ۆ: فۆت

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

AKP له په رله مانــــی توركیا ســــه ردانی BDP و پارته ئۆپۆزسیۆنه كانی تری توركیای كرد.

دوای سه ردانكیشــــیان بــــۆ الی BDP، ئایال ئكات ئاتا، سه رۆكی فراكسیۆنی BDP له په رله مانی توركیا به كه ناه كانــــی راگه یاندنــــی راگه یانــــد: «پارته كه یان پشتیوانی له ھه مواردنه وه ی ئه و ره شنووسه ی ده ستوور ده كات، كــــه خۆی له ٢٠ خاڵ و به نددا ده بینته وه «. ئاكا ئاماژه ی به وه شــــكرد: «له بــــاره ی ھه مواركردنی ده ستووری توركیاوه ، پارته كه یان ھی سووری ھه یه و له چه ند رۆژی داھاتودا تگه یشتی خۆی له وباره یه وه ئاشكراده كات». گوتیشی : «ده ستووری توركیا له گه ڵ داخوازییه كانی كۆمه ــــگادا ناگونجت و ھه مواركردنی

ده ستووری توركیا كاركی گرنگه «.جی باس، دوای كۆبوونوەی سرۆكوەزیر ئردۆگان لگڵ راوژكارە قانوونزانكانی خۆی، جگری گروپی ئاك پارتی بكر بــــۆزداگ روونیكردەوە ك كارەكانی گۆڕینــــی دەســــتوور كۆتاییھاتووە، ئــــوان ئو كارە لماوەیكی نزیكدا، پیوەست بم مژارە، ئاژانسه كانی ھه وای توركیا بویانكرده وه ، ره شنووسی ھه مواركردنی ده ســــتووری وت كه خۆی له ٢٠ خادا ده بینته وه ،

گرنگترینیان ئه مانه ن: كانی داخســــتنی حزبرجم: قورســــكردنی مكــــیسیاســــییكان، بشوەیك ك داواكاری گشتی مافی كردنوەی دۆزی داخستنی ھیچ پارتكی نب، بكو مافی داخستن بدرت دادگای دەستووری، ئویش بو

AKPAKP و ھمواركردنی دەستوور و ھمواركردنی دەستووردەستووری ئســــتای توركیا دوای كودەتای سربازی ١٩٨٠ دانراوەو لســــای ١٨٩٢ خراوەت ڕاپرسییوە، AKP لھمتی ھبژاردنی پرلمان لسای ٢٠٠٧ ھمواركردنی دەســــتووی كردبووە خاكی سرەكی لبرنامكــــی. تاڕادەیك داھاتــــووی ئو حزبش بندە بو خا كــــ تاچند دەتوان لگۆڕینی چند بگیكی دەستوور سركوتن بدەستبھن، ئگر AKP بتوان تــــا پش ھبژاردنی ٢٠١١ ئم بكات، ئوا بدنیاییوە دەتوان لو ھبژاردنش زۆرینی كورسیكانی پرلمان بباتوە. لپرلمانی ئستای توركیــــا AKP ٣٣٧ ئندامــــی ھی بــــۆ تپڕكردنی س ویستی بمواركردنی دەســــتووریش پپرۆژەی ھلســــر چوار (٤/٣)ی دەنگــــی ئندامانی پرلمان نیا ناتوانتب ٣٦٧ دەنگ. بۆیــــ دەكات ك یــــھ كانی دیكدەنگــــی حیزبویســــتی ببكات و پ مئ

.یھھاوكات له گــــه ڵ چاوه ڕوانیه كانی رای گشــــتی ناوخۆ AKP ه كانــــی حكومه ته كه یتانی ئه وروپا، ھه وو وبۆ ھه مواركرنــــه وه ی ژماره یه ك له مادده و به نده كانی

ده ستوری توركیا به رده وامی ھه یه .به مه به ســــتی گفتوگۆكردن بۆ وه رگرتنی پشــــتیوانی پارته ئۆپۆزسیۆنه كان، ھه ره یه كه له جه میل چیچه ك، جگری ســــه رۆكوه زیرانی توركیا و سه عدو ئه رگین، وه زیــــری داد و به كر بۆزداغ، ســــه رۆكی فراكســــیۆنی

Day

lifeDa

y life

ۆ: فۆت

ۆ: فۆت

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ھوستی پارتكانی ئۆپۆزسیۆن سبارەت ھوستی پارتكانی ئۆپۆزسیۆن سبارەت بھمواركردنی دەستووربھمواركردنی دەستوور

پارتـــی گلی كۆماری (CHP) كـــ خۆی بمیراتكری كمالیزم دادەنت، وەكو ھوســـتی بردەوامی دژی ھمواركردنی دەســـتوورە، پیوای گۆڕینی دەســـتوور زیـــان ب یكپارچیی وت و سیســـتم علمانیكی دەگینت. لم ســـروبندەدا ده نیز بایكاڵ سه رۆكی CHP ، ره جـــه ب ته یـــب ئه ردۆغانی ســـه رۆكوه زیری

توركیای داوه تی به رنامه یه كی ته له فزیۆنی كرد.بایـــكاڵ له كۆنگره ی پارته كه ی له شـــاری سامســـۆن داوای له ســـه رۆكوه زیری توركیا كرد، ئه گه ر له خۆی راده بینت بۆ تاوتوكردن و باسكردنی گۆڕانكاریه كانی ده ســـتوور با له به رنامه یه كی ته له فزیۆنیدا رووبه ڕووی

یه ك ببینه وه .دەنیز بایكاڵ که به یه کک له ره حنه گرانی ســـه ره كی حكومه ته كه ی ئه ردۆغان داده نرت، گوتیشی : «خه ك پویستیان به روونكردنه وه ی زیاتره له سه ر پشنیاره كان بۆ گۆڕانكاری له ده ســـتوور دا». بایكاڵ ئاشكرایكرد: «ئه وان پشـــیگری بۆ ھه مواركردنی ده ســـتوری وت

له الیه ن پارته كه ی ئه ردۆغانه وه ده رنابن».جی باســـ، رۆژی ٢ی نیسان له شـــاری وان له كاتی ده ســـتپكردنی كۆنگره ی پارته كه یـــدا، ده نیز بایكاڵ له الیـــه ن ژماره یـــه ك ھاوتیه وه درایه بـــه ر ھلكه و

لالین ھاوتیانی كوردەوە پرۆتستۆ كرا. ھرچـــی پارتـــی بزووتنـــوەی میللـــی (MHP)ی كمواركردنھ وەدایـــڵ ئگـــل ،رستیشـــژادپنلســـر دەســـتی پرلمانی داھاتـــوو ئنجامبدرێ، نك پرلمانی ئســـتا. پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی (BDP) كـــ نونرایتی كوردەكانی توركیا دەكات و ٢٠ كورســـی لپرلماندا ھی، بمرجك پشتگیری لھمواركردنك دەكات، ئگر ئو بربســـتی بۆ ،ژەی ١٠٪یر مان كرلپ نكان دانراوە تا بگحزبلالیـــن پرلمان كـــم نكرتوە، ئـــوا دەنگ بۆ ل AKP وێ كدیار دەكـــرەوە بنادەن. ل ۆژەكپزۆر الوە ڕووبڕووی كۆســـپ و تگرە بۆتوە. الینی ماف كـــوردی داوای گۆڕینی دەســـتوور و داننـــان بنتوەییـــكان و خوندن ب زمانـــی كوردی دەكات، م داواكاریانربازی ئـــزراوەی ســـردا دامرامببلبمترســـی بۆســـر یكپارچیـــی خاكـــی توركیا و وەندە بمـــدەدات و ئقمالیزم لئایدۆلۆژیـــای ك شمر ئچ ناكات، ھك م داواكاریانئاسانی مل بۆ ئوایكردووە ك حكومتكی AKP تووشی تنگژەیكی م گرفتانری ئچۆن چارەســـ وە و نازانتدژوار بب

بكات!.

مرجی ئو حزب بشــــوەیكی ڕاستوخۆ پنای بۆ توندوتیــــژی بردبت. داخســــتنی ھه ر حزبكیش پویســــتی به په ســــه ندكردنی له الیه ن پرله مانه وه

ده بت. ١١ ندامی دادگای دەســــتووری لدووەم: ژمارەی ئئندامــــوە بكرت ١٧ ئنــــدام و ھندكیان لالین

پرلمانوە دیاری بكرت. تزا بكرنی قنجومندامانی ئم: ژمارەی ئیســــ٢١. بشــــوەیك لیژنی بــــای دۆزگر و دادوەران سر لنوێ ركدەخرتوە. سرۆك كۆمار و سرۆكی یو لیژنــــك لندامند ئتیــــش دەتوانن چحكوم

دابمزرنن. چــــوارەم: رگه دان بــــه پداچوونــــه وه ی بیاره كانی لیژنه ی بای دادوه ر و داواكاری گشتی و ئه نجومه نی

بای سه ربازی .پنجــــم: دانانــــی بندكــــی دەســــتووری تایبت دادگا لالیــــن ســــربازەكان بدادگاییكردنــــی

مدەنییكان.ششم: دووباره دامه زراندنی سیسته می چاودری و

كۆنترۆكردنی داموده زگاكانی ده وه ت.حوتم: داننان بمافی فرمانبران بۆ دروستكردنی

سندیكا و ڕاگیاندنی مانگرتن.ھشــــتم: رگه دان به داگاییكردنــــی ئه نجامده رانی

كوده تای سه ربازی . نۆیــــم: دەزگای ئۆمبودســــمانی دەبت ب قانوونی

دەكرت. دەیم: به شــــكی تــــری ره شنوشــــی حكومه ته كه ی ئه رۆدغان بۆ ھه مواركردنی ده ستور خۆی ده بینته وه له كه مكردنه وه ی جیاوازیه ره گه زییه كانی نوان پیاو و

ژن و گرنگی دان به مافه كانی مندان. جــــی وەبیرھنانوەیــــ، كــــ یكتــــی ئوروپــــا ئنجامدانی ڕیفۆرمــــی لدامزراوەی دادوەری توركیا كردۆتــــ مرجكی ســــرەكی لئندامبوونی توركیا لیكتیكــــ، بپی دوا ڕاپۆرتــــی ئوروپا دادگای دەســــتووری و ئنجومنی دادوەری لتوركیا بالین

نین و سربخۆ كارناكن.چاودرانی سیاســــیش ئاماژه به وه ده كــــه ن، به ھۆی ئه وه ی كه ھه مواركردنی ده ستووری توركیا پویستی بــــه ٣٦٧ ده نگ ھه یه و ئه و ژماره یه ش زۆر زیاتره له رژه ی كورســــییه كانی پارتی دادو گه شه پدان له ناو پرله مانــــدا كه ٣٣٧ كورســــییه ، بۆیه ھه مواركردنی ده ســــتوری توركیا كاركی ســــه خت ده بت و تاكه رگه ی گۆڕانكاریشــــی له ده ســــتوردا، په نابردنه بۆ

سازكردنی ریفراندۆمی گشتی له وتدا.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

گۆت، بیرمنــــدی بناوبانگی ئمانی، دەــــ «كۆمگكان ئگر رابردووی خۆیان نزانن، ناتوانن داھاتوویان بونیاتبنن». لبــــر ئمــــش، ئگــــر ئم بمانــــوێ كشــــ نتوەیی و پ وردی قۆناخ ب ین، دەبر بككانمان چارەستیییكۆمل نھامتی و چرمسرییكانی كورد ھبسنگنین. لرەدا لپرسینوە و دادگییكردنی ھندك كس ئامانج نیی، بكو ئاشكراكردنی نادادوەری و سیاست چوتكان ك ب وەرگرتنی

پند و وان لیان، بتوانین كشكان چارەسر بكین.ئم، كۆنترین و درینتریــــن خكی ئم جوگرافیا و خاكین. بــــاب و باپیرانمان لرە ژیاون، ھر لســــر ئم خاكش درژە بــــ ژیانمان دەدەین. خاكی كســــی دیكمــــان داگیر نكرد و نمانخست سر ھی خۆمان، زمان و كولتووری كسی دیكمان ئینكار نكرد، ناسنام و مژووی كسی دیكمان رەت نكردەوە و لــــ ھمووی گرینگتر، مافی خكــــی دیكمان زەوت نكرد، ككانی ناوچتبردن. دەووەمان نڕكردن و بشمان ندابب یارمتی ھزە رۆژئاواییكان، زۆر ب ســــانایی زمان، كولتوور و مــــژووی منیان رەت كردەوە، بوەش نوەســــتان و لســــر خاكی خۆم، پارچ پارچیان كردم و مافی ژیانیان ل سندم.

پویست ئوە پرسیار بكرت و لكۆینوەی لسر بكرت.دەوت رۆژئاواییكان ل ســــدەی نۆزدەیمدا زۆر ل نزیكوە پیوەندییــــان لگڵ كــــورد ھبوو. لكۆینوەی گشــــتیارە رۆژئاواییكان زۆر ب روونی دەربی ئوەن. ســــرەڕای ئوەی زۆر ب باشــــی كوردیان دەناســــی، ل ســــرەتاكانی ســــدەی بیســــتم و كاتــــی جنگی یكمــــی جیھانــــی و دامزراندنی نتوەیكگرتووەكانــــدا، ئینگیلتــــرا، فرەنســــا، رووســــیا و ئیتالیا، ل نوان خۆیاندا ب شــــاراوەیی كۆمك رككوتنیان لســــر كورد كرد. نتوەیكگرتووەكان ك برگریی ل مافی ئاســــت كورددا چاوی ل الن دەكات، لچارەی خۆنووســــیی گســــركوتكاریی دەوتانی رۆژئاوا پۆشی. برچاوترین نیشانی چوار پارچ یدا كوردستان كرایت ك یمانی لۆزانش، پمئ

و پرسك، بووە كشیكی سیاسیی نودەوتی.كمالیستكان ك لگڵ دامزراندنی كۆماری توركیا دەستیان ب دەســــتوە گرت، ل چوارچــــوەی بتورككردنی ئاناتۆلیدا، وە. لنبیر دەك نانــــوە و تاكالینبوونی كــــورد رەت دەكھمان كاتدا رژمی بعسیی عراق و سووریاش، ل روانگیكی رەگزپرست و شــــۆڤنانوە ل كشی كوردیان روانیوە. بم كتانی ناوچی توركیا و دەوتی ٩٠ ساش سیاسوەیشــــ لــــی كورد بووە. بوەی گمای ئینكار و رەتكردنر بنســــلھۆی رەتكردنوەی الینی برامبر و دروســــتكردنی ئاستنگی سربازی، سیاسی، ئابووری و كۆمیتی و ھروەھا خواستی دروستكردنی دەوت-نتوە، خباتی كورد و دیموكراسی، زۆر

ئستم و خوناوی بووە.بــــ داخوە توركیا و دەوتانی ناوچك ھشــــتا ل راســــتای بردەوامیی ئم رەوش، سیاستی خۆیان دادەڕژن. بتایبتی ل سیاستی توركدا رسایكی نگۆڕ ھی؛ لگڵ گڕانوەیان شــــتگ ل ن كیان دەكو گفتانبۆ خاكی توركیا، حاشــــا لسیاسییكانیاندا بپی ھلومرجی رۆژ ل زەوی یان ل ئاسمان داویان. لبر ئمش ك جگی بوا نین. ل رابردووشدا بم

شوەی بوون، ئستاش نیشــــانیكی گۆڕانكارییان پوە دیار نیی. سرەڕای ئوەی ساك بسر گوتكی عبدو گویلی ســــرۆك كۆماردا ك ل ئران گوتبووی «ل مسلی كورددا شــــتی بــــاش روو دەدات»، تپڕیوە، ھشــــتا ھیچ ھنگاوك ننراوە و ئمش الی كوردەكان، رەشبینی و ب بوایی دروست

كردووە.ل ھمان كاتدا، ســــرەداوی ئوەیان داوەت دەســــت ك ب چ شــــوەیك دەیانوێ كشی كورد چارەســــر بكن. دووبارە ل ســــردانكی ســــای رابردووی عراقدا، لگڵ گڕانوە بۆ توركیا، رەتكردنوەی دەستواژەی كوردستان و ھر ل فۆكدا وەك ھڕەشــــیك بۆ حكوومتی ھرمی كوردســــتان گوتنی «ئگــــر قندیل ل پكك پاك نكنوە، ئم وەك ناوچی بتــــاڵ ل ژیان رایدەگینین و ئوەی پمان بكرێ دەیكین»، دەربی روانگكیان. دەوت ب ئنقســــت كشــــی كورد و كوردســــتان ب پككــــوە ســــنووردار دەكات و ناوەڕۆككی پووچڵ دەكات. سنوورداركردنی كشك ب مسلی تیرۆر،

.وەینیشاندەری ئدوای پۆســــی ئازادیــــی عراق، كشــــی نتوەیی پارچی یشــــتژوودا گم م جــــار لكباشــــووری كوردســــتان بۆ ی ئاراوە. ل یی نوێ ھاتــــكی فیدرامك و سیســــترچارەســــكوردستانی فیدرادا، بتایبت ل چند سای دواییدا، كۆمك گۆڕانــــكاری ئابــــووری، كۆمیتــــی و سیاســــیی زۆر گرینگ روویانداوە. بگومان ئم پشــــكوتنان، كاریگریی گورەیان لسر دیموكراسیی وتانی ناوچك دەبت. ھ سوورەكانی دەوتانــــی ناوچك، ب ھوــــ دیموكراتیككانی حكوومتی كــــوردی لم پارچیــــدا، پووچڵ بوونتوە. سیاســــتی ٩٠ ســــای لناوبردن، رەتكردنوە و ئاسیملكردن، برەوی نماوە و ترســــی «ئمش دەگرتوە»، ئوانی خســــتووەت حاتی

برگریكردن.ئــــو سیســــتم دیكتاتۆرانــــی خوازیاری مانوەی رەوشــــی ھنووكی رۆژھتی ناوەڕاســــتن، ھرشــــی ئمریكا بۆ ســــر عــــراق بــــ داگیــــركاری ناو دەبن. لــــ كاتكدا كــــ تواوی گالنــــی دنیا مافی بدەوتبوونیــــان ھی، كچی ب بیانووی وە بۆ كورد بت، ئبئیســــرائیلی دووەم دروست ن وەی كئمترسی دەزانرت، وا بزانم ئیتر ئو كسانی بم شوەی بیر وەیئامانجیشیان ئ .س ئاشكرا بوونموو كوە، الی ھندەك

ك بزووتنوەی سیاسیی كورد لناو ببن. ككدان. پكتانی ناوچرژەوەندیی دەوب ل ،م بیرۆكانئلگــــڵ ئوە نیی ك پرســــی كورد لســــر بنمای نتوەیی ك ككرۆكی پالنی ســــئۆج بدوــــت. عر بكرچارەســــل ژر دەســــتی دەوتدای، الینگــــری بیرۆكی كمالیزم و تی ناوەڕاستالنی رۆژھدرالیزمی گكۆماری دیموكرات و كۆنفكــــ ئوەش لــــ برژەوەندیی گلی كورددا نییــــ. دەوت و راگیاندنی توركی، نایانوێ جگ ل پكك، ھیچ كوردكی تر ب برامبر وەربگرن، چونك بھزبوونی ھر الینكی كوردی

.تدا نییرژەوەندیی دەوب ل ،دیك وان ك وەیندە، گرینگ ئمكی دەوژوویكورد، خــــاوەن م

لو مژووی وەربگیرت و بیاری سیاسیی راست بدرت.

پرسی كوردستان و سیاستی دەوتفتاح كاراگۆز- ئنقرە

وتـــــــــــــــــــــــــــــاروتـــــــــــــــــــــــــــــار

٢٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

AKPAKP رۆكیگری سلیك، جن چڵ حوسگژی توركیاناسی لرۆكی وتووگری سلیك، جن چڵ حوسگژی توركیاناسی لوتوو

«تـۆمتبـاركردنی تواوی سـوپـای تــــ«تـۆمتبـاركردنی تواوی سـوپـای تــــــوركیا ب ھۆی«یۆز، راست نـیـیـیۆز، راست پیالنی كودەتای باپیالنی كودەتای با

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٢٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ل ھموو دامزراوكدا، كسانك ھن

كاری ھدەكن. ئو دەب سانك

بدۆزرنوە و سزا ن، جیا لبدركودەتای بایۆز، زۆر كردەوەی

نایاسایی ھندك ل كاربدەستانی سوپا لم ماوانی دواییدا ئاشكرا

بووە

<<<

حوســـن دكتۆر یاریدەدەر، حوســـن پۆفیســـۆری دكتۆر یاریدەدەر، پۆفیســـۆری چلیـــك ســـای چلیـــك ســـای ١٩٥٩١٩٥٩ لـــ شـــارۆچكی لـــ شـــارۆچكی گورپنـــاری ســـر بـــ وان لدایـــك بووە. گورپنـــاری ســـر بـــ وان لدایـــك بووە. ســـای ســـای ١٩٨٣١٩٨٣ ل كۆلژی ئدەبیاتی زانكۆی ل كۆلژی ئدەبیاتی زانكۆی دا، لمان ساھ ئیســـتانبوڵ دەرچووە. ل دا، لمان ساھ ئیســـتانبوڵ دەرچووە. لزانكـــۆی زانكـــۆی Yüzüncncü ü Yıl (ســـدەمین (ســـدەمین ساڵ) وەك یاریدەدەر دامزرا. سای ساڵ) وەك یاریدەدەر دامزرا. سای ١٩٨٧١٩٨٧ بوو ب كادیری زانكۆی ئیســـتانبۆل. سای بوو ب كادیری زانكۆی ئیســـتانبۆل. سای ١٩٨٨١٩٨٨ تا تا ١٩٩١١٩٩١ ب مبســـتی ئنجامدانی ب مبســـتی ئنجامدانی بریتانیا لـــ دكتـــۆرا، بریتانیا لكۆینوەكانـــی لـــ دكتـــۆرا، لكۆینوەكانـــی SchoolSchool دا، لـــنو ســـار لبـــوو. ھ دا، لـــنو ســـار لبـــوو. ھ of Oriental and Africanof Oriental and AfricanStudiesStudies ســـر بـــ زانكـــۆی لندەن، ســـر بـــ زانكـــۆی لندەن، ژەی بتی توركیا، درشـــی سیاســـب ل ژەی بتی توركیا، درشـــی سیاســـب لخوندنی ماستر دا. ھروەھا لو ساندا خوندنی ماستر دا. ھروەھا لو ساندا ب مبســـتی لكۆینوە لسر كۆمی ب مبســـتی لكۆینوە لسر كۆمی عوســـمانیی نویـــكان ك لو ســـاندا عوســـمانیی نویـــكان ك لو ســـاندا مین ئۆپۆزیســـیۆنی سیاسیی لكوەك ی مین ئۆپۆزیســـیۆنی سیاسیی لكوەك یتوركیـــا دەركوتبوو، ســـردانی بلجیكا، توركیـــا دەركوتبوو، ســـردانی بلجیكا، ھۆند، ئمانیا، نمسا، سویسا، ئیتایا ھۆند، ئمانیا، نمسا، سویسا، ئیتایا و فرەنســـای كرد. ســـای و فرەنســـای كرد. ســـای ١٩٩١١٩٩١ دكتۆرا، دكتۆرا، ســـای ســـای ١٩٩٢١٩٩٢ یاریدەدەری مامۆستا و سای یاریدەدەری مامۆستا و سای پۆفیســـۆری یاریدەدەری پلی پۆفیســـۆری یش یاریدەدەری پلی ١٩٩٧١٩٩٧یش Yüzüncncü زانكۆی زانكۆی وەرگرت. دواتریش ل وەرگرت. دواتریش لYıl بوو ب ســـتافی وانوتنـــوە و كاتك بوو ب ســـتافی وانوتنـــوە و كاتك ك ســـرۆكی بـــش بوو، لـــ ھبژاردنی ك ســـرۆكی بـــش بوو، لـــ ھبژاردنی ١٨١٨ی نیســـانی ی نیســـانی ١٩٩٩١٩٩٩، وەك نونـــری وان ، وەك نونـــری وان لـــ ھبژاردنكاندا دەرچـــوو. چلیك لـــ ھبژاردنكاندا دەرچـــوو. چلیك ١٠١٠ كتبی لبارەی مژوو، كولتوور و ئدەبیاتی كتبی لبارەی مژوو، كولتوور و ئدەبیاتی توركیا نووسیوە و ژمارەیكی زۆر وتاریشی توركیا نووسیوە و ژمارەیكی زۆر وتاریشی ل بارەی مســـل واقعییكانی وتدا بو ل بارەی مســـل واقعییكانی وتدا بو

كراوەتوە.كراوەتوە. .دانپشری پارتی داد و گنزرندامی دامئ .دانپشری پارتی داد و گنزرندامی دامئل خولی ل خولی ٢١٢١ و و ٢٢٢٢ی پرلماندا، نونری وان ی پرلماندا، نونری وان بــــووە. ل خولی بــــووە. ل خولی ٢١٢١ەمی پرلماندا ئنجامی ەمی پرلماندا ئنجامی مان بوو. لرلتیی پرۆكاینی سنجوومئ مان بوو. لرلتیی پرۆكاینی سنجوومئ تدا وەزیری رۆشنبیری و لەمین حكووم تدا وەزیری رۆشنبیری و ل٥٨٥٨ەمین حكوومپروەردە وەزیری حكوومتیشدا، پروەردە یمین وەزیری حكوومتیشدا، ٥٩٥٩یمین بووە. لــــ بووە. لــــ ٦٠٦٠ەمین حكوومتیشــــدا دووبارە ەمین حكوومتیشــــدا دووبارە كرایوە وەزیری پروەردە. حوسن چلیك، كرایوە وەزیری پروەردە. حوسن چلیك، ل ئاســــتكی برزدا ئینگلیــــزی دەزانت و ل ئاســــتكی برزدا ئینگلیــــزی دەزانت و

.یی ھمندا زاندارە و سخ.یی ھمندا زاندارە و سخ

ل توركیا ركخراوی ئرگنكۆن و ئۆپراسیۆنكانی ل توركیا ركخراوی ئرگنكۆن و ئۆپراسیۆنكانی ترۆژەڤی سیاســـی نای كخـــراوە لـــو ردژی ئـــ ترۆژەڤی سیاســـی نای كخـــراوە لـــو ردژی ئـــدەرەوە. لـــ بردەوامیـــی ئۆپراســـیۆنكاندا بای دەرەوە. لـــ بردەوامیـــی ئۆپراســـیۆنكاندا بای جیاوازی ركخراوەك ئاشـــكرا دەبن و ژمارەیكی زۆر جیاوازی ركخراوەك ئاشـــكرا دەبن و ژمارەیكی زۆر ل ئندامانی دادگیی دەكرن. ل ماوەی كۆتاییشدا، ل ئندامانی دادگیی دەكرن. ل ماوەی كۆتاییشدا، ل كـــی دیككیـــۆز، وەك یپیالنـــی كودەتای با ل كـــی دیككیـــۆز، وەك یپیالنـــی كودەتای باپالنكانی ئو ركخـــراوە خرای رۆژەڤوە. ل بارەی پالنكانی ئو ركخـــراوە خرای رۆژەڤوە. ل بارەی پیالنی كودەتای بایۆز و كۆمك خای پیوەست پیالنی كودەتای بایۆز و كۆمك خای پیوەست ب رەوشـــی توركیا، پرسیارەكانمان ئاراستی دكتۆر ب رەوشـــی توركیا، پرسیارەكانمان ئاراستی دكتۆر حوســـن چلیك، وەزیـــری پـــروەردەی توركیا و حوســـن چلیك، وەزیـــری پـــروەردەی توركیا و جگری سرۆك رەجب تیب ئردۆگان لپارتی داد جگری سرۆك رەجب تیب ئردۆگان لپارتی داد

و گشپدان كرد.و گشپدان كرد.

ـــوركیا ب ھۆی«تـۆمتبـاركردنی تواوی سـوپـای تــــــوركیا ب ھۆی«یۆز، راست نـیـیـپیالنی كودەتای با «نـیـیـ

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

خراوەت كانــــی گۆڕینــــی دەســــتوورە كــــتبابرۆژەڤوە. بداخوە، دادگی دەستووری كۆمك بیاری ھی داوە ك یكك ل گرینگترینكیان، ل وە بوو كلھۆی داوای پارتــــی كۆماریی گ بكاتی ھبژاردنی ســــرۆك كۆماردا ب ژمارە ٣٦٧

دەری كرد.بیــــاری ٣٦٧ی دادگی دەســــتووری ك ب ناوی گلی توركــــوە دەركرا، ئنجامی ئو ریفراندۆمی رەت كردەوە ك لالین سدا ٧٠ی گلی توركیاوە

ئنجامدرابوو. ر وەك لھــــ ك وەدایــــی ئوھ توركیــــا لــــدەســــتوورەكیدا دەستنیشان كراوە، ل كۆماركی بیرۆكراتییوە، برەو وتكــــی دیموكرات بوات. لم قۆناخدا، ھندــــك ل دامزراوەكان نایانوێ

واز ل سیاست كۆنكانیان بھنن.ھــــر وەك برچاوە، لــــ كۆمــــارە برۆكراتكاندا، وا دەزانــــرێ ك خك خاوەن ئیــــرادەی خۆیانن. پرلمانــــی نوێ ھیــــ و ھبژاردنی نوێ ئنجام دەدرت. بم خك ل ئیدارەی وتدا كاریگرییان نیی. ل دەســــتووری ١٩٢٤دا ھاتووە «دەســــت گوتراوە ك وات ،«تك ھی میللرجھیچ م بب .كدایدەست خ ك لرجھیچ م بت بدەسل دەســــتووری ١٩٦١دا، بۆ «دەست بب ھیچ مرجك ھی خك، خك مافی دەستدارتیی خۆیان، ل رگی دامــــزراوە پیوەندیدارەكانوە بكار دەھنن» گۆڕا. وات مافی دەســــتدارتیی خــــك، درایــــ دەســــتی دادگی دەســــتووری، ئنجوومنــــی دەوت، دادگی بــــا و ئم و ئو دامــــزراو. ھبتــــ یكك لــــو دامزراوانش، موومان دەزانین كم ھب ،مانی توركیایــــرلپ

چی بسر بیارەكانی پرلمان ھاتووە. بگوــــرەی پالنســــازی كودەتاكــــ ھودراوە بگوــــرەی پالنســــازی كودەتاكــــ ھودراوە ناكۆكییكانــــی نوان توركیا و یۆنــــان بقۆزنوە، ناكۆكییكانــــی نوان توركیا و یۆنــــان بقۆزنوە، ھروەھــــا لــــدوو مزگوتی ئیســــتانبوڵ تقینوە ھروەھــــا لــــدوو مزگوتی ئیســــتانبوڵ تقینوە ئنجامبدەن یان بفۆك ئو دوو مزگوت بۆردومان ئنجامبدەن یان بفۆك ئو دوو مزگوت بۆردومان بكن، ئایا پتوای دروستكردنی ئو كش ئاۆزە بكن، ئایا پتوای دروستكردنی ئو كش ئاۆزە AKPAKP تیحكوم وە بووە كنھا بۆ ئتوركیا تتی لحكوم وە بووە كنھا بۆ ئتوركیا تللدەست دووربخنوە بو بھانیی ك ئیدارەی لدەست دووربخنوە بو بھانیی ك ئیدارەی

وتی پناكرت؟ وتی پناكرت؟ - بر ل كودەتای ١٢ی ئیلوولی ١٩٨٠، كۆنكان بۆ تیرۆریســــت راســــت و چپكان چۆڵ كران. بۆ ئوەی ك رای گشتی بۆ كودەتاك ئامادە بكرت، ش و چۆروم خرانرعــــرووداوەكانــــی قارەمان م

ماوەیكی درــــژە پالنژی «كودەتای بایۆز» ماوەیكی درــــژە پالنژی «كودەتای بایۆز» رۆژەڤــــی توركیــــای داگرتــــووە. بتوانینی ئوە رۆژەڤــــی توركیــــای داگرتــــووە. بتوانینی ئوە بای ســــربازی لتوركیا ھیچ پالنكی لمجۆرەی بای ســــربازی لتوركیا ھیچ پالنكی لمجۆرەی

ھبووە؟ھبووە؟- پیالنــــی كودەتای بایۆز، وەك ئو شــــوەیی دەزانرــــت دوای ئــــوەی لــــ رۆژنامیكــــدا بو كرایوە، ئاشــــكرا بوو. دوای ئــــوەش ل دادگی سربازیدا كۆمك بگی پیوەندیدار ب كودەتا ئاشــــكرا كران. ب داخوە ل ماوەی شست سای رابردوودا، كۆمك كودەتا ھبوون ك بشكیان ب ئنجام گیندراون و بشكیشــــیان ل ئاستی

پالنژیدا ماونتوە.كودەتا، نیشانیكی پاشكوتوویی. لو وتاندا ،قامگیر بوونمی دیموكراسی و یاسا سسیست ك تو ت. كودەتــــا، زیاتر لنجــــام نادركودەتا ئزۆر پاشــــكوتووەكانی جیھانی ســــیمدا ئنجام

دەدرت.ركخراوترین كودەتا ك ل نو فرماندەیی سوپای توركیــــادا ئنجــــام دراوە، كودەتای ١٢ی ئیلوولی ١٩٨٠ بوو. ھندك گرووپی دیكش ل پشــــتوەی ئو كودەتایانی دیكــــوە بوون ك ئنجام دراون

یان ل ئاستی پیالندا ماونتوە.تۆمتباركردنــــی تواوی ســــوپای توركیا ب ھۆی پیالنی كودەتای بایۆز، راســــت نیی. ھم سای ٢٠٠٣ و ھــــم ل كاتی ئاشــــكرابوونی پیالنكدا، كرد و پشتگیریان ل كانی حاشــــایان لرپرســــب

ئنجامدەرەكانی نكردووە.ل ھموو دامزراوكدا، كســــانك ھن ك كاری ھ دەكن. ئو كسان دەب بدۆزرنوە و سزا بدرن. جیا لــــ كودەتای بایــــۆز، زۆر كردەوەی نایاســــایی ھندك ل كاربدەســــتانی ســــوپا لم ،مانرانی ئی دواییدا ئاشــــكرا بــــووە. بكماوانئســــتا ل بــــردەم دادگ لپرســــینوەیان لگڵ تیی یاسایی سوپا بسایت. رەشــــكردنی كدەكر

.وە، راست نییمانھۆی ئ دادگای بــــای دەســــتووری توركیا بۆ ئوەی دادگای بــــای دەســــتووری توركیا بۆ ئوەی ســــربازەكان لحوكمــــی دادگای مدەنــــی رزگار ســــربازەكان لحوكمــــی دادگای مدەنــــی رزگار بــــكات قبووی نكــــرد ئندامانی ســــوپا لدادگا بــــكات قبووی نكــــرد ئندامانی ســــوپا لدادگا مدەنییكان دادگایی بكرن، ئایا بارودۆخك برەو مدەنییكان دادگایی بكرن، ئایا بارودۆخك برەو كوێ دەڕوات؟ ئایا پتوای دادگای دەستووری ئو كوێ دەڕوات؟ ئایا پتوای دادگای دەستووری ئو بیارەی لبر مترسی ھژموون و دەستدارتی بیارەی لبر مترسی ھژموون و دەستدارتی

AKPAKP وەگرت؟ وەگرت؟ ــــك لكی ،یلســــم موەك دەزانــــرێ، ئــــ -

توركیا ل ھوی ك وەدایئ ر وەك لھ

دەستوورەكیدا دەستنیشانكراوە، ل كۆماركی بیرۆكراتییوە، برەو وتكی

دیموكرات بوات. لم قۆناخدا، ك لندھ

دامزراوەكان نایانوێ واز تسیاس ل

كۆنكانیان بھنن

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

براكوژی بوەستنت. قۆناخی كرانوەی دیموكراتیــــك، لــــ ئنجامــــی ئو

سمیمییت و ئیرادە سیاسییوە كوتووەت رۆژەڤوە.

،وەی «كورد نییبیركردن لنــــاوی كوردی ــــك بزمان شــــتر لپ ك «بوونی نییتوركیــــا ھبوو، ئســــتا ٢٤ تلڤزیۆنی پخشی سعات

ب زمانی كوردی ھی. ئمش پشــــكوتنكی زۆر گرینــــگ و

.واتایبرەگزپرست بزووتنوەی پارتی

و پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی كبنمای لســــر ھردووكیــــان

بڕوە سیاست ئتنیكی دەبن، بــــ ھودان بۆ یكتری، بنرخكردنی كرەوشــــ زیــــان ب لــــ دەگینــــن. كاتكدا ك بتایبتی

كی زۆر لوھ پارتی ئاشتی و دیموكراسی دەبپنــــاو ئو قۆناخدا بدات. پارتی كۆماریی گلیش

دیارە، خۆی ب پارزەری رەوشك دەزانت. پارتی داد و گشــــپدان ك ھم لالین كوردەوە و ھم لالین تورككانوە پشــــتگیری لدەكرت، ل ٧ ھرمی وت ب یكم دەرچووە ك ئمش ل چارەســــركردنی ئو پرســــاندا بختكی زۆر

.ورەیگ نگاوانو ھپشــــتگیریی لــــ س دەبموو كــــھبــــكات ك ب نییتكی باشــــوە دەھاویشــــترن. ب پچوانشــــوە، دایككان لــــ گریان بردەوام دەبــــن و منداكانیــــش ب بۆنی خوــــن و باڕووت گورە دەبن. ئگر لو مسلی خۆمان ب دوور نگرین، كوردەكان ك تا ئســــتا زیانبركوتووی وەیم شر بن، ھكدانانڕ و پو شــــمی ئكی

دەمننوە.ئگــــر شــــڕ و پكدادان وەك بشــــك ل ژیانی ل بت، ئو كســــانی نان لو رەوشــــ دەخۆن، موایواو بن. پكان تكدادانڕ و پوێ شــــنایانئم بــــ النی كمــــوە خۆمان ل چارەســــری، ئاشتی و سرلنوێ بونیاتنانوەی برایتی بدوور

نگرتووە.

رۆژەڤوە. ل ھردوو شاریش، ب درۆ بو كرایوە وەیم شوە» و بتنراونقكان توتمزگ» ك رۆكی كودەتاكت ســــنانندران. تكی ورووژخگوتی «ســــاك چاوەڕێ بووین ھتا دەســــت

پابگات».بداخوە لگڵ پیالنی كودەتای بایۆزیش دووبارە

ب ھمان شوە راگیاندنی درۆ بو كرانوە.ئگر كودەتا ل كشكی ئاساییدا ئنجام بدرت، خك دژایتی دەكن. بۆ ئوەش رەوشك ئاۆز دەكرت ك وا نیشــــان بدرــــت حكوومت الوازە و دەبت ھۆی دروستبوونی قیرانی نودەوتی، بم كدا زەمینو خن وای خۆیان لب ش بوەیش

خۆش دەكرت. ئایا ئوانی پالنســــازی كودەتــــای بایۆزیان ئایا ئوانی پالنســــازی كودەتــــای بایۆزیان كردووە، لرە بدواوە بــــردەوام دادگایی دەكرن كردووە، لرە بدواوە بــــردەوام دادگایی دەكرن یان بو بیارەی دادگا تووشی لپرسینوە نابن؟یان بو بیارەی دادگا تووشی لپرسینوە نابن؟

- ئگر توركیا ب راستی ببت كۆماركی دیموكرات، ئو كات ئیرادەی خك كاریگریی لسر بیاردان و دەست دەبت. ھوی ھندك كسیش لرەوە

سرچاوە دەگرت. ئوانی بگنامكیان دەرخســــتووە لالین ئوانی بگنامكیان دەرخســــتووە لالین سرفرماندارتی سوپاوە ب خائین تاوانبار دەكرن، سرفرماندارتی سوپاوە ب خائین تاوانبار دەكرن، ئایا بڕاســــتی ئوانــــی بگیان دەرخســــتووە ئایا بڕاســــتی ئوانــــی بگیان دەرخســــتووە

خائینن؟!خائینن؟! ،وە ئاشــــكراكردنی پیالنــــی كودەتــــا نییئــــ -ئوپڕەكی راكشــــانی وت بــــرەو قیران، لم رەوششــــدا زەمین بۆ مشرووعییتدان ب كودەتا ت بدان بۆ كودەتا، خیانوــــت و ھخۆش دەكر

.تسوپا و و بگوــــرەی پالنی كودەتــــای بایۆز حكومتی بگوــــرەی پالنی كودەتــــای بایۆز حكومتی پاش كودەتــــاش ئامادەكراوە، لــــو نواندا ناوی پاش كودەتــــاش ئامادەكراوە، لــــو نواندا ناوی ریفات ھیسارجكئۆغو سرۆكی (ریفات ھیسارجكئۆغو سرۆكی (TOBBTOBB) دت، ) دت،

ئم چۆن لكدەدەنوە؟ئم چۆن لكدەدەنوە؟ كان بوەی مرۆڤپشــــت دەرخســــتنی رۆڵ لــــ - نو رۆر ئگت ئتایبخالقی نازانم، بكی ئشتنایاسایی بن. بڕز ھیسارجكئۆغو وەمی ئوەی دایوە و كودەتای ب خیانــــت لقم دا. بم لــــ كابینی كودەتادا ناوی زۆر وەزیر ھن ك زۆر

لوێ دنوە! ئایا لتوركیایكی وەھادا، كورد تاچند نزیكی ئایا لتوركیایكی وەھادا، كورد تاچند نزیكی

ئاشتی و سقامگیرین؟ ئاشتی و سقامگیرین؟ - پارتــــی داد و گشــــپدان ب شــــوەیكی زۆر دســــۆزان دەیــــوێ كشــــی خون و شــــڕی

ژی بوەستنت. قۆناخی كرانوەیكراتیــــك، لــــ ئنجامــــی ئومییت و ئیرادە سیاسییوە

ووەت رۆژەڤوە. ،وەی «كورد نییركردننــــاوی كوردی ــك ب شــــتر لپ ك «نیی ــــا ھبوو، ئســــتا ٢٤تلڤزیۆنی پخشی ت

انی كوردی ھی. ئمش ـكوتنكی زۆر گرینــــگ و

.یرەگزپرست بزووتنوەی

تی ئاشــــتی و دیموكراسی كبنمای لســــر ووكیــــان

بڕوە سیاست كی ن، بــــ ھودان بۆیكتری، كردنی كرەوشــــ ن ب ل ن ن

پارتی بزووتنوەی رەگزپرست و پارتی ئاشتی و دیموكراسی

ك ھردووكیان لسر بنمای

ئتنیكی سیاست بڕوە دەبن، ب ھودان بۆ بنرخكردنی یكتری، زیان كرەوش بدەگینن

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

«دەبت كشی كورد لتوركیا لمسلی ئاســــ«دەبت كشی كورد لتوركیا لمسلی ئاســــــایش جیابكرتوە»وتوژی توركیاناسی لگڵ پرۆفیسۆر بی پارك كارناسی سیاسی توركیا و وانبژی پشكـــــــوتوژی توركیاناسی لگڵ پرۆفیسۆر بی پارك كارناسی سیاسی توركیا و وانبژی پشكــــــــــــوتوو لزانكۆی كینگ-ی بریتانی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

زۆرجار ھوستكانی پارتی داد و گشپدان زۆرجار ھوستكانی پارتی داد و گشپدان AKPAKP لبرامبـــر كشـــ و ئاریشـــكانی توركیا لبرامبـــر كشـــ و ئاریشـــكانی توركیا تمومژاوی و ناجگیرن، سرنجدەدەین سرەتا زۆر تمومژاوی و ناجگیرن، سرنجدەدەین سرەتا زۆر رژد و سركشان مام لگڵ كشكاندا دەكات، رژد و سركشان مام لگڵ كشكاندا دەكات، كشـــپاش كی كورت دەســـت بم دوای ماوەیب كشـــپاش كی كورت دەســـت بم دوای ماوەیبدەكات و مسلكان ب نیوەچی بجدەھ، بگرە دەكات و مسلكان ب نیوەچی بجدەھ، بگرە نندای خۆی دەردەھژئل و پرســـانجار ئندھ نندای خۆی دەردەھژئل و پرســـانجار ئندھو دەیانخاتـــ پراوزەوە، ئایا لـــو و دەیانخاتـــ پراوزەوە، ئایا لـــو ١٥١٥ مانگی بۆ مانگی بۆ AKPAKP ،مانـــی داھاتوو ماوەرلكانـــی پبژاردنمانـــی داھاتوو ماوە، ھرلكانـــی پبژاردنھتاچند دەتوان پرســـ ھواسراوەكانی وت، وەك تاچند دەتوان پرســـ ھواسراوەكانی وت، وەك دەستپشـــخری دیموكراتی و چارەســـری كشی دەستپشـــخری دیموكراتی و چارەســـری كشی

كورد و گۆڕینی دەستوور ئنجامگیر بكات؟كورد و گۆڕینی دەستوور ئنجامگیر بكات؟- مـــن لگـــڵ ئـــو بۆچـــوون و وەســـفی تۆدام ل گرنگ شموایم پئاك پارتی، ب بارەت بســـنرخی ئو ناخۆشـــی و كۆســـپ و تگرانی ئستا ئـــوان دەیچژن كم نكینـــوە. دام و دەزگاكانی حكومـــت و زۆرینی میدیـــا و بگومان CHP و MHP ھوی كۆسپ دروســـتكردن لبردەم ھر شـــتك دەدەن ك ئاك پارتی پی ھدەســـتت. جگ لـــوەش بارودۆخك ل سیاســـتی توركیادا ھڕەشـــلكر و مترســـیدارە – لبیرمـــان بت CHP خریك بـــوو بیـــاری قدەخكردنی ئاك پارتـــی ل دادگی دەســـووری تپڕنت، ھروەھا جگ لـــو خۆپیشـــاندانانی بدوایداھـــات. ھروا «شییو جۆرە «ڕووكئ م كوەش بت ئودەم ب تی توركیری سیاســـرانكـــكی نیگتســـیفگشـــتی. كمالیستكان چندین سایان ب ھودان بۆ چوون ناو یكتی ئوروپا بسربرد بم وەك كردار شـــتكیان ئنجامگیر نكرد. سرەڕای ھموو ھكانی، قبارەی پشـــكوتنكان لســـردەمی حوكمی ئـــاك پارتی گورە بـــووە، ئمش بپی

ستانداردە توركیكان. یشو كڕووی كوردا، ئوە بپرسی كران ت بتایبل ماوەی ١٥ مانگدا چارەسرناكرت. ئوەی لرەدا پویســـت ئوەی دەبت ئو كشی ل مسلی ئاسایش جیابكرتوە. پویست بوە دەكات دووبارە وەك بابتـــك بۆ گفتوگۆی سیاســـی لـــ توركیا بھنرتوە میدانك و لگڵ پرسی ئاسایش تیكڵ نكرت. ھردووالین (ئـــاك پارتی و بزووتنوەی سیاســـی كـــوردی) دەبت ب ھۆشـــیاریوە ھنگاو ھبنن و شـــتكان لبردەم یكتر محاڵ نكن. سركردایتی كوردی ل توركیا دەبوو پۆزەتیڤانتر و ھاندەران وەمی پشـــڤچوونكان بداتوە و ئو ئاھنگی پشوازیی ل لبووردنك كرا – ھرچندە

پرۆفیســـۆر بی پارك، وانبژكی پشـــكوتووە پرۆفیســـۆر بی پارك، وانبژكی پشـــكوتووە لبشـــی لكۆینوە برگریكان لزانكۆی كینگی لبشـــی لكۆینوە برگریكان لزانكۆی كینگی بریتانی. پشـــتر وانبژ بووە لكۆلیژی دەریایی بریتانی. پشـــتر وانبژ بووە لكۆلیژی دەریایی شاھان. لسانی شاھان. لسانی ١٩٨١١٩٨١ تاكو تاكو ١٩٩١١٩٩١ مامۆستا بووە مامۆستا بووە لزانكۆی ســـیتی لـــ لندەن و لســـانی لزانكۆی ســـیتی لـــ لندەن و لســـانی ١٩٧٥١٩٧٥ تاوەكو تاوەكو ١٩٧٨١٩٧٨ لبشـــی سیاســـتی نودەوتی لبشـــی سیاســـتی نودەوتی لزانكـــۆی ھونرەكانی لیڤرپـــول وانبژ بووە. لزانكـــۆی ھونرەكانی لیڤرپـــول وانبژ بووە. چندین پرتـــووك و بوكراوە و وتاری دەربارەی چندین پرتـــووك و بوكراوە و وتاری دەربارەی توركیا و كوردەكانی توركیا و ڕۆژھتی ناوەڕاست توركیا و كوردەكانی توركیا و ڕۆژھتی ناوەڕاست و بتایبتی عاق و كوردســـتانی عاق نووسیوە و بتایبتی عاق و كوردســـتانی عاق نووسیوە و گرنگی زۆری ب پرســـی كورد ل ناوچك داوە. و گرنگی زۆری ب پرســـی كورد ل ناوچك داوە.

لوانش:لوانش:- پگی ســـتراتیژی، ســـرگردانبوونی سیاسی: - پگی ســـتراتیژی، ســـرگردانبوونی سیاسی: توركیا، والیت یكگرتووەكانی ئمریكا و باكووری توركیا، والیت یكگرتووەكانی ئمریكا و باكووری

عاق (عاق (٢٠٠٣٢٠٠٣).).- كوردەكانی عاق و توركیا، تحدداكانی بردەم - كوردەكانی عاق و توركیا، تحدداكانی بردەم

سیاستی ئمریكا (پایزی سیاستی ئمریكا (پایزی ٢٠٠٤٢٠٠٤).). مریكا و توركیا: ئایا داھاتوو لكانی ئیوەندیپ - مریكا و توركیا: ئایا داھاتوو لكانی ئیوەندیپ -

ڕابردوو دەچت؟ (ڕابردوو دەچت؟ (٢٠٠٧٢٠٠٧).). شاق: كر باكوری عرامبتی توركیا بسیاس - شاق: كر باكوری عرامبتی توركیا بسیاس -

و ھیواكان. (لكۆینوە، و ھیواكان. (لكۆینوە، ٢٠٠٥٢٠٠٥)، لندەن. )، لندەن. - بزووتنوەی فتحو گویلن لتوركیا.- بزووتنوەی فتحو گویلن لتوركیا.

پـــارك ناوبنـــاو وەك شـــارەزایك لبـــارودۆخ پـــارك ناوبنـــاو وەك شـــارەزایك لبـــارودۆخ و كشـــكانی نـــاو توركیـــا بـــۆ ڕۆژنامكانـــی و كشـــكانی نـــاو توركیـــا بـــۆ ڕۆژنامكانـــی Jane>sJane>s و و The World TodayThe World Todayو دەنووســـت و دەنووســـت Intelligence ReviewIntelligence Reviewلـــ ڕادیـــۆ و تلڤزیۆنـــكان دیمانـــی لگدا لـــ ڕادیـــۆ و تلڤزیۆنـــكان دیمانـــی لگدا ســـازدەكرت. ئم لمیانی ئاگاداربوون لدید و ســـازدەكرت. ئم لمیانی ئاگاداربوون لدید و توانینكانی پرۆفیسۆر پارك، بچاكمانزانی ئو توانینكانی پرۆفیسۆر پارك، بچاكمانزانی ئو دیمانی لســـر دوا پرەســـندن سیاسییكانی دیمانی لســـر دوا پرەســـندن سیاسییكانی ســـر گۆڕەپانی سیاســـی توركیا و پرســـی كورد ســـر گۆڕەپانی سیاســـی توركیا و پرســـی كورد لگیدا ســـاز بكین، ك باری سرنجكانی زۆر لگیدا ســـاز بكین، ك باری سرنجكانی زۆر

وردتر و واقعیانتر بوو.وردتر و واقعیانتر بوو.

ـــایش جیابكرتوە»«دەبت كشی كورد لتوركیا لمسلی ئاســــــایش جیابكرتوە»ــــــوتوو لزانكۆی كینگ-ی بریتانیوتوژی توركیاناسی لگڵ پرۆفیسۆر بی پارك كارناسی سیاسی توركیا و وانبژی پشكــــــــــــوتوو لزانكۆی كینگ-ی بریتانی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٣٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

و زەحمتـــدا تدەپڕـــت و بگوـــرەی قیران و ڕووداوەكانـــی تر ســـركوتنی بدەســـتھناوە و، ئمـــش ن ھر تنھا ئاك پارتـــی بكو یاریكرە سیاسیكانی تریشـــی ل توركیا سرقاڵ و خریك ت كال دروستدەبم لستو ھجار ئندكردووە. ھچاودریكردنی سیاســـتی توركیا لو چند سای – ك وایرزەكارـــری كردنی ھدواییدا وەك چاودپە ل شتگیری و ووڕك گرتن، قیران و ھچوونی تی زیاد دەكات و لماسیك حناكاوسۆزداری و، ل كوەشـــدا ئاراستڵ ئگم لت. بزك دادەبپبـــرەو كام بوون و برەو پـــش دەڕوات نك بۆ

دواوە. ،یانوایـــرانـــی سیاســـیی پچاودنـــدێ لھ ،یانوایـــرانـــی سیاســـیی پچاودنـــدێ لھ شـــداری پارتب وێ بدەی باكانزۆر ب شـــداری پارتب وێ بدەی باكانزۆر ب AKPAKPسیاسییكانی دیك، لسروویانوە بب موخاتبی سیاسییكانی دیك، لسروویانوە بب موخاتبی كوردی مام لگڵ پرســـی كـــورددا بكات، ئایا كوردی مام لگڵ پرســـی كـــورددا بكات، ئایا AKPAKP بب بشـــداری پارتی ئاشتی و دیموكراتی بب بشـــداری پارتی ئاشتی و دیموكراتی BDPBDP ســـركوتوو دەبت؟ یان ســـركوتوو دەبت؟ یان AKPAKP دەیوێ دەیوێ ئم پرس پتر وەك كارتكی گوشار و بۆ دەسكوتی ئم پرس پتر وەك كارتكی گوشار و بۆ دەسكوتی

سیاسیی بكاربھنت؟ سیاسیی بكاربھنت؟ - شـــتكی محـــاڵ و نابجی ك پاپشـــتی یان دەســـت ھبوونی CHP و MHP حســـابی بۆ بكرـــت و بخرت لیســـتوە، لبرئـــوەی لژر ســـایی ســـركردایتیی ئســـتایان و ھوەســـی ئستایان، تنانت لڕووی ئایدیۆلۆژیشوە، ئوان ن كش بكشـــكم پكی زۆر كدەتوانـــن شـــتجگای ســـوود بت و یارمتی بارودۆخك بدات. ھروەھا پم وای بشـــك لو پرۆشی و جۆش و خرۆشی ئاك پارتی بھۆی پشبكی ھبژاردن و ڕكابریتی لگڵ ســـركردە سیاسی كوردەكان ل باشـــوری رۆژھتی توركیا. بۆی ب، ھندێ جـــار وا دەردەكوت حكومـــت دەیوت ب تنھا دەستپشـــخریك بڕوەببات. ھرچندە ھوی وداكت و مبدا ھنی تریش دەستیان تداوە الیفـــراوان بـــكات، ھرچندە ئگر ب نادیشـــوە بووبت. ل برامبریشـــدا وەم و بـــ پیرھاتنی ھزە ناسیۆنالیزمكانی توركی ھمیش ھیوابخش و ھاندەران نبووە، ب ســـركردایتی سیاســـیی كوردیشـــوە. غیابكی زۆر خراپی كاری سیاسیی دوو حزبی ل كولتوری سیاســـیی توركیادا ھی و كم ڕز ل یكتـــی و یكگرتوویی بیروباوەڕەكان ویست بش پمنانی ئدەســـتھت، بۆ بدەگیرسازش كردنی گشـــت الینكان دەكات لبرامبر یكتردا. ھروەھا بشوەیكی واقیع بینان ناكرت

ڕوون – بم كشـــی بۆ سركردایتی ئاك پارتی و تنانـــت الینگرانـــی پارتكـــش دروســـتكرد. ناســـیۆنالیزمی توركی ھزكی بھزە و ئاك پارتی

ناتوانت ھروا ب ئاسانی پشتگوی بخات. AKPAKP ستاتائ ،یانوایرانی سیاســـیی پستا چاودتائ ،یانوایرانی سیاســـیی پچاود ھودەدات بسیاســـتكی رۆژانـــ و كورت مودا ھودەدات بسیاســـتكی رۆژانـــ و كورت مودا پشـــنگایتی توركیا بـــكات و خۆی لكشـــ و پشـــنگایتی توركیا بـــكات و خۆی لكشـــ و ئاریشـــكانی وت بدزتوە بۆئوەی چارەنووســـی ئاریشـــكانی وت بدزتوە بۆئوەی چارەنووســـی حكومتكـــی نكوت مترســـییوە، ئایا ئگر حكومتكـــی نكوت مترســـییوە، ئایا ئگر تناب تناب AKPAKP یوانینو دید و تت، ئراست ب می ئوانینو دید و تت، ئراست ب مئھـــۆی قوبوونوە و ككبوون و بنبســـتبوونی ھـــۆی قوبوونوە و ككبوون و بنبســـتبوونی

پرس ستراتیژییكان؟ پرس ستراتیژییكان؟ - دووبارە لگڵ بۆچوونكی تۆ دام ك سیاستی توركیا كورت موداییكی تدای و ھندجاریش ئاك پارتی خۆی برپرســـیارە. بم برەوپشـــچوونی ریفـــۆرم بۆ چوون ناو یكتـــی ئوروپا ب براورد ب ڕابـــردووی توركیا زۆر ســـرنجاكش و جگای بارەت بســـتی ئاك پارتی سوند بووە. ھسپقوبرس بور و چاونترسان بوو. ھروەھا تحددای ڕۆی ســـوپایان ل سیاستدا كردووە. جگ لوەش بانگشـــی پرســـی كـــورد و پویســـتیی گۆڕینی ،ن. بســـتا دەیكدەســـتووریان كردووە یان ئحكومتی ئاك پارتی خریك بزاری دروستدەكات، بم ل حكومتكاتی تری پشـــووی توركیا زیاتر وە بینیوە و لخۆیوتنی بشـــككاری كردووە و پئترناتیڤكانی تر باشترە. من پموای باشترە زۆر بجددی پاپشتی بكرت نك ھروا دژایتی بكرت. لبرئوەی ئۆپۆزیســـیۆنكی ورانكر و كلل ڕەق

ھی ل توركیا جگایان بگرتوە. با بین سر مامكردنی با بین سر مامكردنی AKPAKP لگڵ پرسی لگڵ پرسی كورد، ســـرنجدەدەین ئســـتا كرانوەی دیموكراتی كورد، ســـرنجدەدەین ئســـتا كرانوەی دیموكراتی لتوركیا لڕەوشـــكی قیراناوی و بنبســـتبوون و لتوركیا لڕەوشـــكی قیراناوی و بنبســـتبوون و لبیرچوونوەدا دەژی، ئوە لمبارەیوە چی دەن؟ لبیرچوونوەدا دەژی، ئوە لمبارەیوە چی دەن؟ ئایا ئایا AKPAKP تاچند دەیوێ ختووكی پرســـی كورد تاچند دەیوێ ختووكی پرســـی كورد بدات ھروەك چۆن ختووكی پرســـی بادەســـتی بدات ھروەك چۆن ختووكی پرســـی بادەســـتی

سوپا بسر دەستی مدەنییوە دەدات؟ سوپا بسر دەستی مدەنییوە دەدات؟ - مـــن پموا نیی ئاك پارتی ھـــر تنھا ختووكی پرســـی ڕۆی ســـوپای دابت، بكـــو لمبارەیوە پشـــڤچوونیان كـــردووە. ســـبارەت ب پرســـی كوردیـــش، ل شـــو و ڕۆژكدا گـــۆڕان ئنجامگیر نابت و ب شـــوەیكی واقیعان پویست حكومت ھۆشیار بت. ھروەھا پشموانیی پرسی كرانوەی دیموكراتـــی و كورد ل ڕەوشـــكی لبیرچوونوەدا بت، بكو ب ســـاتوەختكی ھستیار و ناخۆش

سیاستی توركیا كورت موداییكی

تدای و ھندجاریش

ئاك پارتی خۆی برپرسیارە

<<<

٣٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

چاوەڕوانی لـــ حكومتكی ھبژـــردراو بكرت ترسیی سیاســـیی خۆكوژانخۆی تووشـــی م كبكات. ســـرەڕای ئمش، كاركی نائاســـایی یان غریـــب نیی ئگر حكومتك خۆی كار لســـر دەستپشـــخریكانی خۆی بـــكات، بتایبتی بۆ حكومتك ك ئو پاپشـــتی زۆرەی دەنگدەرانی

ھبت. پشـــتر پشـــتر AKPAKP تاقیكردۆتوە، ك ب بشداری تاقیكردۆتوە، ك ب بشداری موخاتبی كوردی ناتوان ھوكانی چارەســـری موخاتبی كوردی ناتوان ھوكانی چارەســـری پرسی كورد بئاكام بگینت، ئایا ئم ھوستی پرسی كورد بئاكام بگینت، ئایا ئم ھوستی AKPAKP دەریناخات ك ئامانجی ئوان لم ھوندا دەریناخات ك ئامانجی ئوان لم ھوندا چارەســـركردن نیی بكو ئاســـمیلكردنی كوردە چارەســـركردن نیی بكو ئاســـمیلكردنی كوردە لبۆتی خۆیدا، وات كوردان بكات سبر و پاشكۆی لبۆتی خۆیدا، وات كوردان بكات سبر و پاشكۆی خۆیـــان تا لڕـــی ئوانوە ئنتیگرەی سیســـتمی خۆیـــان تا لڕـــی ئوانوە ئنتیگرەی سیســـتمی

دەوتی توركیا ببت؟ دەوتی توركیا ببت؟ - ئـــاك پارتـــی نونرایتـــی دەنگدەرانی كوردیش بۆی ،یماندا ھرلپ ندامـــی كوردی لدەكات و ئكس ناتوانـــت بت ئاك پارتی لـــ نونرایتی كردنی كورد یان بشداری پكردنیان شكستیھناوە. وەدام كڵ ئگشـــتر ئاماژەم دا مـــن لروەك پھبشـــك ل جۆش و خرۆشی ئاك پارتی بھۆی ئو ئیرادەیتی ك پاپشتی دەنگدەران لناو كوردەكان بۆ خـــۆی زیاد بـــكات. لالیكی تریشـــوە لگڵ ئوەدام ك ســـركردایتیكی دیاریكراوی سیاسیی كورد دەبت تكی پرۆسك بكرت– لبرئوەی ڕاستیكی ئاشكرای ك ناسنامیكی كوردی بوونی ھی و ھر ئمش ڕەگی كشكی. بۆی دەكرت ـــت تاوەكو كورد لكاری زیاتر بكر ویســـتیان پدیالـــۆگ و گفتوگۆكاندا بشـــداری پبكرت. بم ڕەنگ ن كوە بكست بھ ویستكوردەكانیش پئم دەرفتكی مژوویی بت بۆیان و دەبت ڕۆكی بسوود و پۆزەتیڤان بگن. ھروەھا دەبت بزانن ل ن جگی دەیكردەوامانـــكدەرە بو كارە تئـــكۆسپ دروستكردن یان تنانت دواخستنی پرۆسی

.كی بۆیان نییدیالۆگ ھیچ سوودلتوركیـــا چمكـــی ھاووتیبـــوون و چمكی لتوركیـــا چمكـــی ھاووتیبـــوون و چمكی دەوت و ناســـیۆنالیزم ل تكستكانی دەستووردا دەوت و ناســـیۆنالیزم ل تكستكانی دەستووردا ب توركی پناســـكراون و وەك ئوەی ك دەوتی ب توركی پناســـكراون و وەك ئوەی ك دەوتی توركیـــا تنھـــا لتورككان پكدـــت و لو وتدا توركیـــا تنھـــا لتورككان پكدـــت و لو وتدا «یـــك ئا و یك نتوە و یك زمان و یك خاك «یـــك ئا و یك نتوە و یك زمان و یك خاك و یك ...تد» سروەرە، وات تائستا ئایدیۆلۆژیای و یك ...تد» سروەرە، وات تائستا ئایدیۆلۆژیای فرمـــی دەوتـــی توركیا لســـر قاچكانی خۆی فرمـــی دەوتـــی توركیا لســـر قاچكانی خۆی وەســـتاوە، ئایا كاتی ئـــوە نھاتووە شـــوازكی وەســـتاوە، ئایا كاتی ئـــوە نھاتووە شـــوازكی دیك بۆ پناســـكردنی دەوت و نتوە و چمكی دیك بۆ پناســـكردنی دەوت و نتوە و چمكی

ھاوتیبوون لتوركیا بدۆزرتوە، بشـــوەیك دان ھاوتیبوون لتوركیا بدۆزرتوە، بشـــوەیك دان بوەدا بنرت ك كۆماری توركیا دەوتك بۆ گشت بوەدا بنرت ك كۆماری توركیا دەوتك بۆ گشت

پكھاتكانی بب جیاوازی؟ پكھاتكانی بب جیاوازی؟ - بگومان وای. من پموای ئو پناسكردنی توركیا بـــ «توركی» ھیكی مژوویی بوو، ھیكی ناپویست. لسرەتای ســـانی دروستبوونی ئو كۆمارەدا، دەرفتك لبردەستدا بوو بۆ بنیادنانی كۆمگایكی لبووردە و فرەئیتنیك و گشـــتگیر، بم بداخوە نقۆســـترایوە. جگلوەش، ئو دڕندەیی و نابجیی سیاســـیانی ك شـــوازی مامكردنی دەوتی توركیا برامبر ب پرســـی كورد جیادەكاتوە، زیاتری خست سر ھكانی ســـرەتا. بۆی ئســـتا لو بارودۆخداین. لرەدا دەكرت ســـوود ل مۆدلی شانشینی یكگرتووی بریتانیـــا و ئیســـپانیا وەربگیرـــت. ھردووكیان كۆمگای فرە ئیتنیكین و تا ڕادەیك نامركزیی سیاســـی و قبوكردنـــی جیاوازیـــی زمانوانی و كولتوریان تدا بدیدەكرت. بم لگڵ ئوەشدا لو دوو مۆدلدا تنھا گیشتووینت ئاستك و تا ئستا كشی توندوتیژیی باسككان ل ئیسپانیادا ھی و سكۆتكانیش داوای سربخۆیی تواو دەكن ل شانشـــینی یكگرتووی بریتانیـــا. ئوە ئگر باس ل كشـــی ئرلندای باكور یان كۆسپكانی بردەم حوكمانی ل بلجیكا بھۆی دابشـــبوونی ئیتنیكیوە نكین. ســـرەڕای ئوەش شانشینی توتوونریتانیـــا و ئیســـپانیا ككگرتـــووی بیناوچیكی باش و ئاراموە ك دراوسكان جگیرن و ھوی قۆستنوەی سختی و كشكانی یكتر بۆ ســـوودی خۆ نادەن. بم حاتك بۆ توركیا بم شوەی نیی، كۆماری توركیا ل دروستكردنی ناســـیۆنالیزمكی توركی بھز سركوتوو بووە. ھرچندە ناشـــیرین و ب سوودیشـــ، بم ئوە ڕاســـتیكی سیاســـی ك حكومتكانی ئنقرە ناچـــارن لگڵ ئو ناســـیۆنالیزم مام بكن و تنانت خۆشیان پیەوی بكن. بۆی توندوتیژیی كورد تنھا ئاگری ئو ناسیۆنالیزم خۆشدەكات و ئو ھونی لـــ گفتوگۆكان دەدرت دەخات ژر گوە. بكورتی ھیچ ڕگیكی ئاسان و كورت بۆ برەو كۆمگایكی توركی گشـــتگر نیی و كس ناتوانت گرەنتی بدات پرۆسی دیالۆگ و كرانوە ئنجامی باشـــی دەبت. لكۆتاییدا دەموت ئوە بم پویست كورد ل ترس و دڕاوككانی تورك تبگات و توركیش پویســـت باشتر ل نیگرانی و

نائومدیكانی كورد بگات.

كۆماری توركیا ل دروستكردنی ناسیۆنالیزمكی توركی بھز

سركوتوو بووە. بۆی توندوتیژیی كورد تنھا ئاگری و ناسیۆنالیزمئخۆشدەكات و ئو ھونی ل گفتوگۆكان

ت دەخاتدەدرژر گوە

<<<

٣٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

«پارتی داد و گشپدان توركیا «پارتی داد و گشپدان توركیا برەو تیۆكراسی دەبات»برەو تیۆكراسی دەبات»

وتوژی توركیاناسی لگڵ پرلمانتار و جگری سرۆكی وتوژی توركیاناسی لگڵ پرلمانتار و جگری سرۆكی CHPCHP مسعود دەیر مسعود دەیر

ھتاكو توركیا كشی

كوردەكانی ناوخۆی و كوردەكانی كناوچ

چارەسرنكات مستزۆر ئ

بدوای سركردایتیی ناوچكوە بت

<<<

٣٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

پارزەر مســــعود دەیر، پرلمانتاری پشوو پارزەر مســــعود دەیر، پرلمانتاری پشوو و جگــــری ســــرۆكی پارتــــی كۆماریــــی گل و جگــــری ســــرۆكی پارتــــی كۆماریــــی گل رەكیترین پارتس ك لكی ب ك ( رەكیترین پارتس ك لكی ب ك (CHPCHP)ئۆپۆزیســــیۆنكان دادەنرت، ئاماژەی بوە دا ئۆپۆزیســــیۆنكان دادەنرت، ئاماژەی بوە دا ی كورددا، دەبشــــركردنی كچارەس ل ك ی كورددا، دەبشــــركردنی كچارەس ل كپارتی ئاشتی و دیموكراسی بخرت رۆژەڤوە و پارتی ئاشتی و دیموكراسی بخرت رۆژەڤوە و كان لگرینگ نالی ل كی دیككیاند «یرایگ كان لگرینگ نالی ل كی دیككیاند «یرایگچارەسركردنی ئم كشیدا، پارتی كۆماریی چارەسركردنی ئم كشیدا، پارتی كۆماریی گل و بب ئو، كشــــك چارەسر ناكرت. گل و بب ئو، كشــــك چارەسر ناكرت. وە لتنیكییرووی ئ نیا لت وە لتنیكییرووی ئ نیا لت CHPCHP چونكــــ چونكــــمسلك ناڕوانت و دەیوێ چارەسری میللی مسلك ناڕوانت و دەیوێ چارەسری میللی بــــۆ بدۆزتوە نك ناوچیــــی. لبر ئمش، بــــۆ بدۆزتوە نك ناوچیــــی. لبر ئمش، ،یشم كركردنی ئناونیشانی راستیی چارەس ،یشم كركردنی ئناونیشانی راستیی چارەس

.«ی.«یCHPCHP دەیــــر ئاماژەی بوە دا ك ل دروســــتبوونی دەیــــر ئاماژەی بوە دا ك ل دروســــتبوونی پكدادانكی كورد-تورك نیگران و روونیكردەوە پكدادانكی كورد-تورك نیگران و روونیكردەوە ك دەترســــت ھاوشوەی رووداوەكی قارەمان ك دەترســــت ھاوشوەی رووداوەكی قارەمان مرعش ك بســــر علوییكان ھات، بسر مرعش ك بســــر علوییكان ھات، بسر كوردەكانیــــش بت. دەیــــر ھوكانی پارتی كوردەكانیــــش بت. دەیــــر ھوكانی پارتی دانی بۆ گۆڕینی دەســــتووری بپشــــداد و گ دانی بۆ گۆڕینی دەســــتووری بپشــــداد و گ«ھنگاوی تاكتیكی بۆ بدەستھنانی دەنگ» «ھنگاوی تاكتیكی بۆ بدەستھنانی دەنگ» ھســــنگاند و رایگیانــــد «لالیــــن ئموە ھســــنگاند و رایگیانــــد «لالیــــن ئموە زۆر ئاشــــكرای ئوان ك خۆیان وەك نونری زۆر ئاشــــكرای ئوان ك خۆیان وەك نونری دیموكراســــی ل قمــــدەدەن، توركیا برەو دیموكراســــی ل قمــــدەدەن، توركیا برەو

سیستمكی تیۆكراسی و ئایینی دەبن».سیستمكی تیۆكراسی و ئایینی دەبن».ئو پرسیارانی لگۆڤاری توركیاناسی ئاراستی ئو پرسیارانی لگۆڤاری توركیاناسی ئاراستی مســــعود دەیرمــــان كــــردن و وەمكانیان، مســــعود دەیرمــــان كــــردن و وەمكانیان،

بمشوەین:بمشوەین:

دەیر:دەیر: ناونیشانی چارەسركردنی كشی ناونیشانی چارەسركردنی كشی لكورد، پارتی كۆماریی گلكورد، پارتی كۆماریی گ

٣٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

پارتی داد و گشپدان دروشمی كرانوە ب رووی كوردی دەســــت پكرد، گومانی ئوەم ھبوو ك ئوە قسی یان ب راســــتی چارەســــرە. ل ســــای ٢٠٠٢وەوە ھتا ٢٠٠٧ كــــ نونری دیاربكر بووم، بــــ ھندك كار ك كردم و ھندك ئاستنگ ك ھات پشم، تا ئو جیی پارتی داد و گشــــپدانم ناسی، بۆم دەركوت ك ئوەندەش لسر

.ی كورد سوور نییشركردنی كچارەس كاتك پرلمانتار بوون چ ئاستنگك ھات رتان؟ كاتك پرلمانتار بوون چ ئاستنگك ھات رتان؟

- دووبارە ل یاســــای ســــزاكاندا، تواوی پشــــنیارەكانم بــــۆ ناوچكانی رەوشــــی نائاســــایی، پشــــنیارەكانم بۆ كۆمیسیۆنكانی لكۆینوەی پرلمان، تاوانكانی بكری نادیار، چۆكردنی گوندەكان، پشــــلكردنی مافی مرۆڤ، بادەستیی یاسا، رووداوەكانی شمزینان و ل زۆر بابتی دیكدا لالین پارتی داد و گشــــپدانوە ل پرلمان و ئنجوومنی وەزیران و دامزراوە گشتییكاندا ئاستنگم بۆ دروســــت بوو و زۆر ھڕەشی كوشتنم ل كرا. بتایبتی پشنیارەكانم ل بارەی لكۆینوە ل تواوی رووداوەكان ك ل ماوەی راگیاندنی رەوشــــی نائاســــایی لساكانی ١٩٨٧ەوە تا ٢٠٠٢دا روویاندا و ھروەھا سزادانی تاوانباران ،تی دیكندین بابوتووان و چكوەی زیانلرەبووكردنو قلــــ ماوەی پنج ســــای پرلمانتاریمدا بردەوام ل ریزی میشمیش ھكماندا بوو و ریزی یرلدووەمی رۆژەڤی پلالین باســــكانی ئماســــی ئاماســــیا و ئاستی خوی دەریاچی خوێ داگیر كرابوو و مسلی چارەسركردنی كشی كورد ھمیش پڕاوز دەخرا. ھیچ پشنیاركی من

لم بوارەدا گرینگی پ ندرا.ئم مسلیم وەك نموونیك بۆ ناساندنی پارتی داد و گشپدان باس كرد. ئو پارت بنما ئتنیكییكان و بیر و بــــاوەڕی تاككان وەك ئامرازك بۆ ھبژاردنكان بكار دەھنــــت. لجیاتی ئوەی دیاردەك دەستنیشــــان بكن و چارەســــركی بۆ بدۆزنوە، تنیا برینكیان پچاوە و ویستوویان چاكی بكنوە، بم شوەیش برینك رزیوە. پرلمانی نوێ دوای ھبژاردنكانی داھاتوو دەب گرنگیی نبگ كان دەبسیاســــیی بدات و پارت یلســــو مبچارەسرك. لو بوایدام ك لو قۆناخدا گفتوگۆ لسر ی ٢٠٠٩ لسا ت كرووی كورددا بكر وە براپۆرتی كران

٤٢ الپڕەدا ئامادەم كرد. ئایا لگڵ ئو رەخنانن ك پارتی داد و گشــــپدان ئایا لگڵ ئو رەخنانن ك پارتی داد و گشــــپدان ل مســــلی دیموكراســــیدا ب شوەیكی ســــتراتیژیك ل مســــلی دیموكراســــیدا ب شوەیكی ســــتراتیژیك ھســــوكوتی نكردووە و تنیا لــــ برژەوەندی خۆیدا و ھســــوكوتی نكردووە و تنیا لــــ برژەوەندی خۆیدا و بۆ بدەستھنانی ھندك خاڵ ھندك ھنگاوی تاكتیكی بۆ بدەستھنانی ھندك خاڵ ھندك ھنگاوی تاكتیكی

ھاویشتووە؟ھاویشتووە؟- پارتــــی داد و گشــــپدان بۆ ئوەی لــــم قۆناخدا بۆ برژەوەندیی خۆی ھندك ھنگاوی تاكتیكی ھاویشتووە. زەری دیموكراسی ھاتووەتنیشــــاندانی خۆی وەك پار بسر دەست و ب بكارھنانی دیموكراسی وەك ئامرازك،

راگیاندنكانی كاربدەستانی پارتی داد و گشپدان راگیاندنكانی كاربدەستانی پارتی داد و گشپدان لبارەی گۆڕینی دەستوور و چارەسركردنی كشی كورد، لبارەی گۆڕینی دەستوور و چارەسركردنی كشی كورد، ســــرەتا ل الین رای گشــــتییوە پشوازی ل كرا. بم ســــرەتا ل الین رای گشــــتییوە پشوازی ل كرا. بم وەك چــــاوەڕوان دەكرا ھیچ ھنگاوــــك ننرا و كرانوەی وەك چــــاوەڕوان دەكرا ھیچ ھنگاوــــك ننرا و كرانوەی دیموكراتیك برەو رەوشكی نادیار دەچت. ئوە قۆناخی دیموكراتیك برەو رەوشكی نادیار دەچت. ئوە قۆناخی كرانوەی دیموكراتیك ب رووی كورددا چۆن لكدەدەنوە، كرانوەی دیموكراتیك ب رووی كورددا چۆن لكدەدەنوە،

پتانوای لداھاتوودا چی روو دەدات؟پتانوای لداھاتوودا چی روو دەدات؟ وەی دیموكراتیك كرەو كورد و دواتریش كرانوە بكران -لالین پارتی داد و گشپدانوە دەستیان پكرد و دوای ئوانیش كرانــــوەی برایتی و یكیتیی میللی و چندین كی دیكرەو ئاقاری كوردیان بــــشــــك ،وەی دیككرانبرد. لگڵ ھندك گۆڕانكاریی دیك، ل چارەســــرییوە برەو ب چارەیی رۆیشتووە. ل كرانوە ب رووی كورددا، كی خسترەتادا پرۆگرامس دان لپشــــپارتی داد و گرۆژەڤــــوە. كاتــــك قۆناخی «كرانوە بــــ رووی كورد» دەستی پ كرد، دەیانگوت «ئم ئو پۆژەیمان دەست پ كردووە». سرەتا داوای یارمتی ل تواوی پارتكان و ركخراوەكانی كۆمگــــی مدەنی دەكرا و رگ دەدرا گفتوگۆی لســــر بكرت، دواتریش تواوی بیركردنوەكان ل گودانكدا تونرانوە و زەمین بۆ ســــازش خۆش كرا.

بم حكوومت ئمی نكرد. .كی گرینگی توركیاییشركردنی پرسی كورد، كچارەسل چارەســــركردنی ئم كشــــیدا، ھنگاوە یاســــایی، وە دەبككان پتــــی و ئابوورییــــیكولتــــووری، كۆم ،كشركردنی كری چارەسرامبنی بن. الیبھاویشــــتر

.مانی توركیایرلپ لبر چی قۆناخی كرانوە سركوتوو نبوو؟ لبر چی قۆناخی كرانوە سركوتوو نبوو؟

- ئگر ھۆكارەكانی ریر بكین، ئمان دەتوانین بین؛ یك، پارتی داد و گشپدانوە سرەڕای ئو كش گونجاوەی ل نو رای گشــــتیدا ل كاتی دەســــتپكردنی پۆسكدا ھبــــوو، ب ھۆی ھندك دژایتییوە، پاشكشــــی كرد. ر بگك ئۆژەیدا، پرۆگرام و پروەك ئاماژەم پدوو، ھشــــوەیكی روون و ئاشكرا بخرن روو و كشكی گونجاو .م ئاستئ ت، ناگاتنرەخسری بسبۆ گفتوگۆكردن لس، پارتی داد و گشپدان بر لوەی ك ل نو خۆیدا بگات یكایی و ھاوھوســــتییكی سیاسی، دەستبكار بوو كــــ ئمش كموكوڕیی. چوار، ل چارەســــركردنی كشی كورددا، باوی قسكردن نماوە. ل رابردووشدا زۆر نموونی ئوەمان بینی. ســــای ١٩٩١ سولیمان دمیرل گوتی «راســــتیی كــــورد دەناســــین»، ١٩٩٥ جم بۆینر گوتــــی «تیرۆر نیی و جنگ»، ســــای ١٩٩٧ مســــعود یمــــاز گوتی «رگی یكیتیــــی ئوروپا ل دیاربكرەوە تدەپڕێ»، ســــای ٢٠٠٤ رەجب تیب ئردۆغان گوتی «كشی كورد، كشی من»، سای ٢٠٠٦ محمد ئاغار گوتی «ل چیا دابزن با ب ســــانایی سیاست بكرت». رەتا كنج، سپ .ویستنگاو پم بوارەدا ھل ،ك قسن

AKP جیاتیل وەی دیاردەكئدەستنیشان بكا و چارەسركی بۆ بدۆزتوە،

تنیا برینكیان پچاوەو

ویستوویانچاكی بكنوە، بمشوەیش برینك رزیوە

<<<

٣٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

وت برەو تیۆكراسی دەبات، ئوەش ل الین ئموە زۆر ب روونی برچاوە. گلی كوردیش تا ئو رادەی وشــــیارە

ك لو مسالندا رۆی خۆیان بگن. بدان بپشــــدا ئایا پارتی داد و گیلســــم مل بدان بپشــــدا ئایا پارتی داد و گیلســــم مل ر وەرگرتنی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی دەتوانرامبب ر وەرگرتنی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی دەتوانرامبب

بگات چارەسر؟بگات چارەسر؟- وەك پشــــتریش باســــم كرد، پارتی داد و گشــــپدان جگل برامبر وەرگرتنی پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی، دەب تــــواوی پارتكان، كۆمگــــی مدەنی، زانكۆكان و تــــواوی پكھاتكانی كۆمگــــ لبرچاو بگرت. ئم قۆناخ، قۆناخكی بئازارە و بۆ ئوەی بب ھیچ زیانك لی دەرباز بین، دەب ھموو كس ب برامبر وەربگیرت. ئوە راست نیی ك ب پارتی ئاشتی و دیموكراسی بگوترێ «باخچی پشتوەی پكك» و ب برامبر وەرنگیرت. تــــواوی الینكانی نــــو پرلمان لــــو بابتدا خاوەن بیركردنوەی خۆیانن، بۆیش دەب ل پۆسكدا بشدار

بن. ،یلســــم مكانی ئگرینگ نــــالی ل كی دیكــــكی كشــــو، كبوونی ئ بــــ ك لــــپارتــــی كۆماریــــی گ نیا لل تپارتــــی كۆماریی گ ت. چونكر ناكرچارەســــروانگی نتوایتییوە ل مســــلك ناڕوانت و دەیوێ چارەســــركی میللی بۆ بدۆزتوە نــــك ھرمی. لبر ،كشركردنی كرەكیی چارەسش، ناونیشانی ســــمئ

.لپارتی كۆماریی گ بــــ ھــــۆی شــــڕ و پكدادانــــكان و بڕوەبردنــــی بــــ ھــــۆی شــــڕ و پكدادانــــكان و بڕوەبردنــــی سیاستكانوە، گلی كورد و تورك برەو دابان رۆیشتن، سیاستكانوە، گلی كورد و تورك برەو دابان رۆیشتن، بالنــــی كموە كۆمك رووداوی ھســــتبزون روویاندا. بالنــــی كموە كۆمك رووداوی ھســــتبزون روویاندا. پتانوای ك ئم پۆسی ئو دوو گل برەو دابان یان پتانوای ك ئم پۆسی ئو دوو گل برەو دابان یان

پكدادانكی دووبارە دەباتوە؟پكدادانكی دووبارە دەباتوە؟- ئمــــ یكك ل گرینگتریــــن بابتكان. كورد و تورك لك دابان. ئم دابان ل رۆژھت و باشووری رۆژھتی ،گنیز، ئكاراد م لــــداوە. بئاناتۆلــــی زۆر رووی نــــ انم دابوارەكانی ئی ناوین، ئاسنیز تراكیا و ئاناتۆئاكدزۆر برچــــاون. ئو كوردانی ل ناوچكانی وەك ئنتایا، ئیزمیر، تراكیا و كارادنیز دەژین، ل كری خانووەوە بگرە تا شت كینیان ل دووكانكان، ل ھموو بوارەكانی ژیاندا وەك ھاووتیی پل دوو دانراون. ھرشی سر نووسینگی ئیزمیری پارتی كۆمگی دیموكراتیك و ئو دروشمانی ل خولی تۆپی پدا ل یارییكی دیاربكرســــپۆر دەدران، نموونــــی برچاوی ئــــو مســــلین. تنانت ئگری

.یزیادبوونیشیان ھلــــوە نیگرانــــم ك ئوە ببت ھۆی دابــــان و پكدادانی گدا رو ناوچانت لنانلی كورد و تــــورك و توان گنبۆ كوشــــتاری گلی كوردیش (وەك رووداوەكی قارەمان مرعــــش) خۆش بكات. لبر ئمــــش، پارتی كۆماریی گل بردەوام گلی تورك ئاگادار دەكاتوە. روونكردنوەی

دنیز بایكاڵ، ســــرۆكی پارتــــی كۆماریی گل، لمڕ ئو ھرشی ٢ی نیســــانی ٢٠١٠ ل گشتكیدا بۆ شاری وان كرای سری ك گوتی «پارتی ئاشتی و دیموكراسی ئوەی نكردووە. خكــــی وان ل دەرەوەی ئو رووداوەن»، لو

نیگرانییوە سرچاوە دەگرن. پارتی كۆماریی گل وەك ئۆپۆزیسیۆنی سرەكی چۆن پارتی كۆماریی گل وەك ئۆپۆزیسیۆنی سرەكی چۆن ل كشی كورد دەڕوانت و چ جۆرە چارەسرك پشنیار ل كشی كورد دەڕوانت و چ جۆرە چارەسرك پشنیار

دەكات؟دەكات؟- لــــ راپۆرتكی ســــای ١٩٨٩یدا، ل راپۆرتی ســــای ١٩٩٩دا كــــ منیش ل ئامادەكردنیدا بشــــدار بووم و لو راپۆرتاندا ك ســــای ٢٠٠٩ نووســــیم، پارتــــی كۆماریی گل، كشــــكی ب كشــــی كورد ناو بردووە و چندین روو. ل خستووەت كشركردنی كشنیاری بۆ چارەسپراپۆرتكاندا گوتراوە ك ناسنام پیرۆزە و پشنیارەكانمان بۆ چارەســــركردنی كشك ب شوەیكی روون و ئاشكرا نووسراون. لكاتكدا ل پرۆگرامی پارتی داد و گشپدان نیا لت یشو كرستدا، ئزپوەی رەگو پارتی بزووتن

چند دكدا ئاماژەی پ دراوە. ھوستی ئوە ل دەستووركی نودا چیی؟ مسلی ھوستی ئوە ل دەستووركی نودا چیی؟ مسلی گۆڕینی دەســــتوور ك ئستا بۆت رۆژەڤی پرلمان چۆن گۆڕینی دەســــتوور ك ئستا بۆت رۆژەڤی پرلمان چۆن

ھدەسنگنن؟ھدەسنگنن؟ ،HSYK لشــــناری گۆڕینی دەســــتووردا، جگپ ل -دادگی دەســــتووری و داخســــتنی پارت سیاســــییكان، پارتی كۆماریی گل، پشــــتگیریی ل تــــواوی ماددەكانی ترۆك كۆمارەوە با بخرن سالی ل شنیارەكدەكات. پدەنگدانوە و با خك بیار لسر ئو س ماددەی بدەن و ماددەكانــــی دیكش قبووڵ بكرن. بم ئگر ھمووی

پكوە بخرت دەنگدانوە، ل دژی دەوەستینوە.دادوەری، سیســــتمی پیوەســــتكانی گۆڕانكارییــــدەســــتكاریكردنی بنمــــای دادوەریی. دەســــتكاریكردنی جودایی ھزەكان. دەستكاریكردنی سربخۆیی دەستی ل .تی دادوەرییسیاســــیكردنی دەســــب .دادوەرییــــداخســــتنی پارت سیاســــییكاندا تككردنی پرلمان، راســــت نیی. لو دەستوورە نویدا، ھیچ مافك بۆ كورد داننراوە. ھیچ شــــتكی پیوەســــت ب كرانوە ب رووی .دا نییوەی دیموكراتیشــــی تكران .دا نییــــكــــوردی تپارتی ئاشــــتی و دیموكراسیش پشــــنیاری خۆی ھبوو و ئو پشــــنیارانش مافی دیموكراتین. بم ھیچ یك لو خرانوە ندانپشــــن پارتی داد و گالیل شــــنیارانپرۆژەڤوە. پویست سیستمی بربستی ھبژاردن (٪١٠) كم بكرنوە. یارمتیی ماددی بۆ پارت سیاســــییكان، دەب ب پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیش بدرت. لكاتكدا تواوی ئمان، لالین پارتی داد و گشپدانوە پشتگوێ وە، كوردەكان دەبریفراندۆم تر بخرگئ خراون. بۆیبرەیكی دیموكراتی پكبھنن و بۆ ئو دەستوورە، بن

«نخر».

لچارەسركردنی كشی كورددا، باوی قسكردن

ماوە. لنرابردووشدا زۆر نموونی ئوەمان

بینی، سرەتا ك پارتی داد و گشپدان

دروشمی كرانوە بڕووی كوردی

دەستپكرد، گومانی ئوەم

بوو كھ یوە قسئیان بڕاستی چارەسرە

<<<

٤٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

وتوژی توركیاناسی لگڵ پلمانتاری BDP عوسمان ئۆزچلیك

«ری ئامادە نییشتا بۆ چارەست ھدەو»

٤١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سرەتا دەب شڕ و پكدادانكان

خۆی ل ئۆپراسیۆنكانی توركیا بۆ ناوەوەی ھرمی

ی و گوتی «لكوردستان دەرب

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

قۆناخی گۆڕانكاریی

دەستوور ھشتا تواو نبووە، ئم لسر

داواكارییكانمان سوورین و ھشتا لم مسلیدا بووینھیوا ن ب

<<<

سرەتا دەب شڕ و پكدادانكان

خۆی ل ئۆپراسیۆنكانی توركیا بۆ ناوەوەی ھرمیتوركیا بۆ ناوەوەی ھرمی

ی و گوتی «لكوردستان دەربی و گوتی «لكوردستان دەرب

دان، لپشـــكانی پارتی داد و گدەســـتكارب دان، لپشـــكانی پارتی داد و گدەســـتكارب پناو چارەســـركردنی كشـــی كورددا، «كرانوە پناو چارەســـركردنی كشـــی كورددا، «كرانوە بـــ رووی كورد»یان خســـتڕوو و ل رای گشـــتیدا، بـــ رووی كورد»یان خســـتڕوو و ل رای گشـــتیدا، گشـــبینییكیان دروســـتكرد. بم ئو ھنگاوانی گشـــبینییكیان دروســـتكرد. بم ئو ھنگاوانی چاوەڕێ دەكران، نھاوشتران. ئایا ب بوای ئوە ئو چاوەڕێ دەكران، نھاوشتران. ئایا ب بوای ئوە ئو قۆناخ كۆتایی پـــ ھاتوە؟ ئوە چۆن ل داھاتووی قۆناخ كۆتایی پـــ ھاتوە؟ ئوە چۆن ل داھاتووی

ئو كرانوەی دەڕوانن؟ئو كرانوەی دەڕوانن؟- دەب ئوە قبووڵ بكین ك پارتی داد و گشپدان (AKP) ب شـــوەیكی جیا ل تواوی پارتكانی نو پرلمان و ئو پارتانی تا ئســـتا حكوومتیان بدەستھناوە، ل كشكان دەڕوانت و ب شوەیكی زۆر راســـتیانتر ھســـوكوتیان لگڵ دەكات. ئو پارت لگڵ سیاســـتی ھشتا ســـای دەوت و ھروەھا راستیی مژوویی و ئایدیۆلۆژییكان سازشی تم سیاسئ ك وەیروەھا ئاگاداری ئكردووە، ھنوت ناگاتـــ ئاشـــتی و ســـقامگیری، بـــ ئینكار، ئاســـیمل، رەتكردنوە و لناوبردن، ھیچ كشیك

چارەسر نابت.لبـــر ئمانـــش ئاشـــكرای ك لـــ رگچارەیك دەگڕت. ئو ئایدیۆلۆژیایی ماوەی ٨٠ سا لسر دەســـت، داب و نریتكـــی دروســـتكردووە. ئو نریت، ب بوایكی قووڵ و لبرچاوگرتنی كۆمك مترسی، قابیلی گۆڕان. بم كموكوڕیی پارتی داد و گشـــپدانیش ئمی. كادیرەكانی ك ب تواوی نیانتوانیـــوە ل ژر كاریگریی ئایدیۆلۆژیای فرمیی دەرباز بن، ئیرادەی خۆیان بۆ وازھنان ل كورســـیی دەســـت نیشـــان نداوە و ل برامبـــر برگری و رەخنـــی ئۆپۆزیســـیۆن، بیاری بپلـــ، ناڕوون و

ناسقامگیر دەدەن.گۆڕانكارییكانی دنیا، ئندامتیی توركیا ل یكیتیی ئوروپادا، خواستكان بۆ بدیموكراتبوون، بزاربوون ل جنگی ٣٠ سا و ھروەھا ل ھموویان گرینگتر، ئۆپۆزیسیۆنی دیموكراتی كورد، كرانوەی دیموكراتیان كـــردووە ب زەروورەت. قۆناخك ئگڕ پچانیشـــی تـــ بكوت، ناچـــارە بردەوام بـــت. پارتی داد و گشـــپدان ك چارەنووسی ئو پارتانی دەیانوێ لو قۆناخ ھبن دەزانـــت، رگیكی دیكی بۆ

.ژیانی سیاسی نیی ژەدان بدر ئایـــا پارتـــی داد و گشـــپدان بـــ موخاتب ئایـــا پارتـــی داد و گشـــپدان بـــ موخاتب وەرنگرتنـــی الین سیاســـیی كوردییكان و پارتی وەرنگرتنـــی الین سیاســـیی كوردییكان و پارتی ئاشـــتی و دیموكراســـی دەتوان ب ھیـــچ ئنجامك ئاشـــتی و دیموكراســـی دەتوان ب ھیـــچ ئنجامك بگات؟ ئو ئیدعایی كاربدەستانی دەوت ك دەن بگات؟ ئو ئیدعایی كاربدەستانی دەوت ك دەن كلسم خودی پارتی ئاشتی و دیموكراسی خۆی ل كلسم خودی پارتی ئاشتی و دیموكراسی خۆی لدەدزتـــوە، تا چند راســـت؟ ئوە ل مســـلی دەدزتـــوە، تا چند راســـت؟ ئوە ل مســـلی

٤٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

بموخاتب وەرگیراندا چۆن بیر دەكنوە؟بموخاتب وەرگیراندا چۆن بیر دەكنوە؟- پارتی ئاشتی و دیموكراسی (BDP)، میراتگرەوەی (HEP) ككانی پارتی رەنجی خزموونھا و ئبە، ك ســـای ١٩٩٠ دامـــزرا، پارتی دیموكراســـی ،(HDAP) كپارتی دیموكراسیی خ ،(DEP)پارتـــی خكـــی دیموكراتـــی (DAHP) و پارتی

.ی(DTP) ی دیموكراتیگكۆموەك كســـك ك لتـــواوی ئـــم قۆناخاندا زۆر چاالك بووم و ل ئاستی برز رۆم ھبووە، دەتوانم بم ك بزووتنوەكمان دەســـتی ب بدەستھنانی ل ك وەیو ئامـــادەی ئ یكانی دیكوای حزببـــچارەســـریی كشكاندا رۆی گرینگ بگیت. پارتی ئاشتی و دیموكراسی دەنگی نزیكی دوو ملیۆن و نیو ٩٩ ،یمانتاری ھرلناوە، ٢٢ پدەســـتھســـی بكســـرۆك شارەوانی ب دەستوەی و ھزاران ئندامی ئنجوومنی شـــارەوانیی ھی. ب دنیاییوە الینی سیاســـیی دیكش ھن ك ل پناو چارەسریكردنی كشـــی كورددا خاوەن سیاســـت و بیركردنوەی خۆیانن. لم بوارەدا، كوردەكان كشی نونرایتییان

.نیی .تدایئاستی دەو ب وەرگرتن، لموخات ی بشكالین موخاتبكان دەبـــ خۆیان بزانن ك ئامادەن ل چارەسركردنی كشـــكاندا بشداری بكن. لم بـــوارەدا ن كادیرەكانـــی دەوت و نـــ حكوومت دە ت كریتی دەون ل جگ .كیان نییۆژەیپقۆناخكـــ بو بكنوە ھتا بزـــت و ھبژاردنی بچارەیی لجیاتی چارەسر، ھیچ ھنگاوكی ئوتۆم قسیكی دەستناكوت»، نبینیوە. «موخاتبمان

.راستیی دوور لبیكـــم مرجـــی دەســـتپكردن و بڕوەچوونـــی گفتوگۆكانی چارەسری ب شـــوەیكی تندروست، بواكردنی دەوت ب چارەســـری و ئامادەبوونی بۆ

.یكرییكردنی قۆناخی چارەسدەستپبۆ ئمش پویســـت لـــ یكم ھنگاودا شـــڕ و ت كـــت. دەكرنردبھكان كۆتاییان پكدادانـــپ ،ڕەككانی شـــنـــت و الیڕ بدرشـــ ك بناوبراســـتوخۆ یان ناڕاستوخۆ گفتوگۆ بكن. ئم ئو راستیان دەھنین زمان و پمانوای ب پڕاوزخستنی پكك و عبدو ئۆجالن، ھیچ ئنجامكی نابت.

رەخنـــی ئـــوە دەگیرـــت كـــ پارتـــی داد و رەخنـــی ئـــوە دەگیرـــت كـــ پارتـــی داد و گشپدان تا ئستا وەك كشی ناسنام ل پرسی گشپدان تا ئستا وەك كشی ناسنام ل پرسی كوردی نڕوانیوە، بكو زیاتر وەك كشی ئاسایش، كوردی نڕوانیوە، بكو زیاتر وەك كشی ئاسایش، ئابووری و برایتیی ئایینی ســـیری دەكات. ئوەش ئابووری و برایتیی ئایینی ســـیری دەكات. ئوەش لسر ئو بواین، ستراتیژییكی لمشوەی ئگری لسر ئو بواین، ستراتیژییكی لمشوەی ئگری

سركوتنی ھی؟سركوتنی ھی؟ .و ئازادیی كی ناســـنامیشی كورد، كشـــك -سیاســـتكانی ئینكار، ئاسیمالســـیۆن و لناوبردن، ھرشكردن بۆ ســـر بوون، شـــانازی و مافی ژیانی مرۆڤانـــی كوردە. ئم دیاردەی لـــ روانگی مافی

.وە، تاوانی مرۆییمرۆڤبكاری، نبوونی ئاســـایش و پروەردە بۆ كوردەكان لـــ ناوچـــ دەومندەكانـــی خۆیانـــدا، ئنجامی كشـــك پناســـكردنی .تدەو سیاســـتكانی ـــك لكنیـــا یوتوویی ئابـــووری، تپاشـــك بـــسیاستكانی چواشكردنی رای گشتیی. مسلی .كردنواشی چكی دیكوازتیی ئایینیش شـــبرایموســـمانتیی بشـــكی زۆر ل كـــوردەكان، وەك چكك لـــ دژی خۆیان بكار دەھنرت ك ئمش یككی دیكی لو سیاستانی ك پەو دەكرت.

ســـای ســـای ٢٠٠٧٢٠٠٧ پارتی داد و گشپدان ب ئیدعای پارتی داد و گشپدان ب ئیدعای دەستووركی نووە ل ھبژاردنكاندا بشداری كرد، دەستووركی نووە ل ھبژاردنكاندا بشداری كرد، بم دواتـــر ھوكانی گۆڕینی دەســـتووری راگرت بم دواتـــر ھوكانی گۆڕینی دەســـتووری راگرت و ئســـتاش دەیوێ گۆڕانكارییكی كم بكات. ئو و ئســـتاش دەیوێ گۆڕانكارییكی كم بكات. ئو گۆڕانكاریی چۆن ھدەسنگنن، حكوومت ئامانجی گۆڕانكاریی چۆن ھدەسنگنن، حكوومت ئامانجی لـــو گۆڕانكاریی چیی و ھوســـتتان ل برامبر لـــو گۆڕانكاریی چیی و ھوســـتتان ل برامبر

گۆڕانكارییك چیی؟گۆڕانكارییك چیی؟- پارتـــی داد و گشـــپدان لـــ ھبژاردنكانـــی ســـای ٢٠٠٢دا، ب بنی ئندامتیـــی ل یكتیی ئوروپـــادا، ل نـــو خكیدا ھیوای دیموكراســـی و بووژانوەی ئابووری دروستكرد و توانی سربكوت. ل ھبژاردنی ٢٠٠٧دا، ب بنكانی راگرتنی شڕ، ئنجامندانی لشكركشی و ئۆپراسیۆنی دەرەوەی سنوور، ل مســـلی چارەسركردنی پرسی كورددا رەدان بت، پكانـــی دەوكردنی ھای قبووورگچـــارە دیموكراتیكان و ھروەھا دەســـتووركی دەنگـــكان ٤٧٪ی توانـــی ســـڤیل، دیموكراتـــی

بدەستبھنت.بـــم ھیچ یـــك لـــ بنكانی بجـــ نگیاند و ئۆپراســـیۆنی دەرەوەی ســـنوور بڕـــوە چوون، قۆناخی یكتیی ئوروپا شكســـتی بخۆیوە بینی، وازی ل دەســـتووری نوێ ھنـــا و بكارھنانی مافی دیموكراتیی ســـنووردار كرد. بـــ توندوتیژی وەمی ئو خۆپیشاندانانی دایوە ك داوای دیموكراسییان دەكـــرد. ل خـــۆڕا بڕوەبرانی پارتـــی كۆمگی دیموكراتیـــی دەگـــرت و ل برامبر داخســـتنی ئو

پارتدا، تنیا ل ئاستی تماشاكردا مایوە.ئو پارت ك وازی ل گۆڕینی دەســـتوور ھنا، ئستا سرقای چاكسازیی دەزگای دادوەریی و ئامادەكاریی

ل دژی ئۆپراسیۆنكانی دەرەوەی سنوور،

ل ناوچكانی پكدادان

قغانی مرۆیی گموو رو ھ

دیموكراتیككان دەگرن بر

<<<

٤٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ل یاند كوەی رامانگرەڕای ئریفراندۆم دەكات. سبدیموكراسیبووندا یارمتی دەدەین و وەك پارتكانی دیك دژایتی ناكین، كچی پارتی داد و گشپدان ش لمرەڕای ئوە. ســــتگفتوگۆ دەدز خــــۆی لســــ فایلدا پشــــنیارەكانمان لمڕ رای خۆمان بۆ ھوی پارتی داد و گشپدان بۆ گۆڕینی دەستوور، ئــــو گۆڕانكارییانی ب پویســــتیان دەزانین و ئو ،و پارتئ ویست نین، دایی پیاساییان گۆڕانكارییبم ل پیوەندیی لگڵ ئو داواكارییانماندا، ھیچ

شتكمان نبیست. پارتی داد و گشپدان بۆ پارزگاریی

لــــ مانــــوەی دەســــتی خۆی، بــــ نیازی ھندــــك گۆڕانكاریی سیســــتمی دادوەرییــــ و ئو خانی دەســــتووری ئســــتا كودەتایــــ برھمــــی كــــ تی دانــــاوە، ببــــۆ دەســــ رستانلپكی زۆر ھوەیشــــ

بكار دەھنت.قۆناخی گۆڕانكاریی دەســــتوور مئ نبــــووە، تواو ھشــــتا

سوورین داواكارییكانمان لسر دا بیلســــم مشــــتا لو ھ

.بووینھیوا ن* ســــالحددین دەمیرتاشــــی * ســــالحددین دەمیرتاشــــی

ســــرۆكتان، رایگیاند ك توركیا ســــرۆكتان، رایگیاند ك توركیا بنیازە ئۆپراسیۆنك بۆ سنووری بنیازە ئۆپراسیۆنك بۆ سنووری

عــــراق بكات، ئگر ئــــوەش روو عــــراق بكات، ئگر ئــــوەش روو بــــدات رگ ل تانگــــكان دەگرت و بــــدات رگ ل تانگــــكان دەگرت و

پكدادانك دەوەستنت. نیگرانیتان پكدادانك دەوەستنت. نیگرانیتان ل ئۆپراســــیۆن ل كووە سریھدا و ل ئۆپراســــیۆن ل كووە سریھدا و ئگر رووی دابا، ئوە چیتان دەكرد؟ئگر رووی دابا، ئوە چیتان دەكرد؟

- لــــم چنــــد رۆژەی دواییدا جموجۆی ســــربازیی زۆر دەبینین. ھســــت

بنیــــازی كــــ دەكــــرا نی ســــیۆ ا ر پ ئۆ

دەرەوەی ســــنوور بن. ھاتنی بڕز نچیرڤان بارزانی و دیدارەكانــــی، ل راگیاندنكاندا بــــ ئامادەكاریی ئۆپراسیۆن رەنگیدایوە. وەك پارتی، ھوستمان بۆ شــــڕ و ئۆپراســــیۆنی دەرەوەی سنوور نگۆڕە. بڕز ســــرۆكمان روونــــی كردووەتــــوە ك لدژی ئۆپراســــیۆنی دەرەوەی ســــنوور، لــــ ناوچكانی شــــڕەكدا ھموو مافــــ دیموكراتیكانی خۆمان و تنانت دروســــتكردنی قغانی مرۆیی بۆ وەستانی

شڕ دەگرن بر.

٤٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

لوتاری پشــــوماندا (لــــ ڕاســــتكردنوەی ونكانوە بۆ بنیاتنانی ئایندەیكی ھاوبش) لســــر شــــوازو جۆری نانو وخــــی گۆڕانی ئــــكان و باینــــدروســــتكردنی ووەســــتاین، وەك میكانیزم بۆ دەرچوون لــــ جیرەكانی ڕابردوو بنیاتنانــــی ئایندەیكی ھاوبش بــــۆ پكھاتكانی گلی توركیــــا، ب تایبتیش كوردو تورك، چونك ونكان جۆركــــی دیاریكراو ل دیدگاو توانین و ھوســــتگرتنی ئایدۆلۆژی و سیاسی و یاسایی ب دوای خۆیاندا دەھنن .لم وتارەشدا لســــر پویستی گربستكی نوی كۆمیتی تم وۆی توركیا و ئایندەی ئمین بۆ ئو سیاسی دەدو چونك ،كای ناوچكتی ناوەڕاســــت و تی خۆرھگرنگكاركی لم جۆرە ل توانایدایــــ یارمتیكی زۆرمان بدات بۆ ڕاستكردنوەیكی بنچینیی ون شواوەكان، دەرچوون ل ژر باری تفسیرە بزۆر ســــپنراوەكان، ڕەچاوكردنی ی ڕویانداوە، كناوخۆیــــی و دەرەكیان و گۆڕانمــــوو ئھئگر بشوەیكی عقنی و دسۆزان مامیان لگدا بكرت، شانسی نوێ دەخن بردەم توركیاو گلكی، ئو ھزو دیدگاو توانایی پ دەبخشن بسر گیروگرفتكانیدا زاڵ بت.بۆ ئوەی دەستكراوەترو پشت ئستور ب واقعكی گۆیاتر بشدار بت ل چارەسر كردنی كشكانی ناوچكو ئندامكــــی چــــاالك و بھزی كۆمــــگای نو دەوتیش بت .ھبت وروژاندنی مســــلی ئاینــــدەی ھاوبش و ئاماژەی ،یتی، گرنگی خۆی ھشــــمكی ھاوبخودی چب كولتووركی سیاســــی كراوەتــــرو لبوردەترو واقیعی تر، كولتوورــــك خوندنوەیكی ڕەخن گرانــــی بۆ ڕابردووی خۆی ھیــــ، چاوی بیوەتــــ ئایندەیكی شــــكۆدارتریش بــــۆ وت و گلكــــی، چونكــــ ئم بۆ ئــــوەی بتوانین ئایندەیكی ھاوبش بنیاتبنین دەبت خاوەنی ھســــت و دیــــدگای ھاوبش بین، نك تنھا ڕەگزنام و ناســــنامی بــــاری شارســــتانی و پاســــپۆرتی ھاوبش. واتــــ لرەدا وە، كینزۆر جیا دەككی بوەكردنشبوون ھاوشــــھاوبپــــرس ب ھموو الینكان نكراوە ل دروســــتكردنیدا. لو ســــۆنگوە ك ھاوبشــــیتی ل فكری سیاسی دیموكراسی خالقیشدا شتی ئفلسی سیاســــی و فنگی نورھو فنی بسپپنرت، بكو برھمی دیدگاو ئیرادەی بیكوە ژیانی ھاوبش و ڕازی بوون بكاركردن و ژیان ل چوارچوەو لســــایی دۆخكی سیاسی و یاســــایی وادا، ك سرجم مــــرۆڤ و پكھاتكانی كۆمگاكان ھســــت ب كرامت و ن لست بكن، ھبۆ خۆیان بك ی شایســــتگماف و پدیاریكردنی چارەنووسی خۆیان و كۆمگاكیاندا بشدارن و ل دەرەوەی خواســــت و برژەوەندی ئوانوە شــــتكیان بســــردا ناســــپنرت. ئگر ئیرادەیكی ڕاستقین بۆ

و ئایندەیت، ئدا بگۆڕ ش لكی ھاوببنیاتنانی ئایندەیب پویســــتیكی ئخالقی و ئابوری و سیاسی و نتوەیی بزانرت، بۆ دەرگاكردنوە ب ڕووی گش كردنكی فراوانترو ڕۆبینینكــــی بھزترو خۆشــــگوزەرانیكی زۆر تردا، ئوا دەبت ھموو ئو بنما و بناغ ســــایكۆلۆژی و یاســــایی و سیاســــی و دەوتی و مدەنی و كۆمگاییانش فراھم بكرن، ك ئو ھاوبشیتی لسر بندە، ھروەھا دەبت دۆخ بتــــ كایوە ك پكھاتكان و ھاووتیانی كۆمگا ھســــت كن ل نیشتمان و دەســــت و بیاری سیاسی و سود وەرگرتن ل خرو برەكانی وتدا بكردەوە ھاوبشن

. ژانو توكھاتــــو پــــت گوێ لــــوەش دەبش ئــــپبگیرت ك ل ڕووی مژوییوە بدەســــت پراوز خســــتن و دورخســــتنوە و پرس پ نكردن و فشــــار خستن سر ناسنام دەنانن و ھســــت بوە ناكن وەك ھاوبشكی ت.چونكدا كــــراوەو دەكرگیــــان لمام قینڕاســــتھاوبشــــی خۆی لخۆیدا لســــایی نكوی كــــردن ل فرە ناسنامیی ل كۆمگایكی فرە ناسنامدا واتایكی وای بۆ نامنتوە. ئاســــتی ئامادەگی نوخبی سیاسی و سربازی و ئابووری و زانســــتی بۆ ئم ھاوارە دەرخری ئاستی نوێ قینكی ڕاستوەو ڕیفۆرمی سیاسی و بوونی ئیرادەیبوونبۆ چارەســــركردنی كشــــكان، لوانش كشــــی كورد دەگینت. ڕووی دووەمی ئم قســــ یاخود خوندنوەش داننان ب كشكاندا، وەك ئوەی ھن و مژوو بشداربووە ل دروســــتكردنیان و ڕەنگدانوەكانیشــــیان بسر ژیان و كۆمگاوە دیارە. قویی و قبارەی كشكانیش ل ڕوانگی دەستنیشــــانكردنی ڕەگ مژویی یكانیــــان و كاریگریان ش داننان بمــــت . ئگاوە دیــــاری دەكرر كۆمســــبھكاندا بدوای خۆیدا دەھن و ســــرەنجام زەمین ساز دەكات بۆ وەرزكی نوی ئاشتی و بیكوە ژیانی برایان و ڕەوینوەی ھســــتی ببشی و سركوتكراوی الی بشكی كۆمگا. بوەش بشــــكی تری كۆمگاش ڕۆحیتكی تازەی بۆ دروست دەبت، میھرەبانی و ھاوخمی و برایتی و بیكوە كاركردن ل پناو خروخۆشی ھموواندا جگای ڕق و كینو بچاوی كم ســــیركردنی برامبر و غروركی ش لركم ئوە . ئتــــی توندڕەو دەگرناسیونالیســــتانئســــتای توركیــــادا گڕانوەیكی دەوت بــــۆ جوھری علمانیــــت، ك ئویش ب گوــــرەی تازەترین خوندنوە و پناســــ خۆرئاواییكان پیرۆزی داڕنین ل دەســــتی ب ستبو می بۆ ئو شــــتانموو ئتداران و ھدەســــپیرۆزی دەكن ل ونی ئایدۆلۆژیاو دامزراوە و دەقكانی دەستور، چونك ب پیرۆزكردنی تزو ترح مژووی یكان،

توركیا پویستی ب ڕكوتن و گربندكی یتی و سیاسی نوێ ھیكۆم

ئبو بكر علی ئبو بكر علی

وتــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــار

٤٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ك مژوو دەری خســــتوە نیانتوانیــــوە وەمكی عقنی ب كشــــكان بدەنوە، شــــوناس و برژەوەنــــدی و دیدگا جیاوازەكان ل خــــۆ بگرن، پانتایــــی گواییان ئوەندە گورە كــــردووە، بواركی وا بۆ حیوارو بــــ خۆداچوونوە بھنوە، ڕگركی ڕاســــتقینن لبردەم گشــــ كردن و ھنانــــ كایی بارودۆخكی بابتی، بۆ چارەســــركردنی رك و شانسڵ واقیع و ئگكان و خۆ گونجاندن لشــــكنوكان، سوود وەرگرتن ل ئزموونی وتانی وەكو یكتی سۆڤیت و یوگوســــالفیای جارانیش ك وتی فرە نتوەو رچی ڕەنگگ ،ۆی توركیا گرنگمفرە شوناس بوون بۆ ئئم ســــرنج ڕاكشــــان بۆ ھندێ ناسیونالیستی كالسیكی لباتی سوود وەرگرتن جگای ڕق ھسان بت، بم ئوە ل حقیقتی مســــلك ناگۆڕێ، چونكــــ توركیا لگڵ ھمــــوو ھزو بھــــز یكی لناوچیكــــدا دەژی ك پە لــــ ئاوگۆڕی دراماتیكی و دوژمنی خۆشــــی ھی، گرچی دوژمنی ڕاســــتقینی وت ئو عقیت ك ب سور بوون وە لخۆدا چوونبوون بۆ بر دوگماكانی و ئامادە نســــلڕی چارەســــرنكردنی كشكانوە و درژەدان ب شوازە كۆن بســــرچووەكان بــــۆ مامڵ لگڵ كــــردن و برەو ڕووبوونوەیان، پاساوی دەستوەردان و فشار خستن سر دەدات دەست دوژمن ئاشكراو نھنی یكانی توركیا، یاخود ل حاتی ل گوڕدا نبوونی ھیچ دەســــتوەردان، خودی مانوەی كشكان وەك خۆیان دەكات زامكی كراوەی سر جست نتوەیی كو الوازی دەكن و توانای برگریكردنی كــــم دەكنوە، النــــی كم ڕگای ئــــوەی لدەگرن وەك رەوەیت. لودەربك شك ندروست و بكی تیســــتج ویســــتی بت توركیا پوڕوونــــی دەردەك وە بــــئ كــــگربســــتكی كۆمیتی و سیاسی نوێ ھی، بۆ ئوەی بھــــزو گوڕكی بتینترەوە بچتــــ قۆناغكی نوی ژیانی خۆی، مانایكی گشــــكردوترو دیموكراسیتریش ب كۆمار بدات. دیارە ناو ھنانی (كۆمیتی ) و (سیاسیش) لرەدا لپاڵ یكوە ئاماژەی بــــو جیاكردنوەی پۆل لزانایانی بــــواری فكری سیاســــی نوێ لــــ نوان گربســــت یاخود ك .و (سیاســــی) دا كردوویان (تییكۆم) وتنــــیكڕیكمیان بۆ شیكردنوە و دامزراندنی دەوت و دەست بكار ھنراوە، دووەمیشیان بۆ دیاریكردنی پیوەندی نوان ھاووتیان و كۆمگا لگڵ ئو دەســــت سیاســــییی ردووكیان لكانــــی ھییزە بنچینــــت ڕەگدەب ك یھدەســــتوركی مدەنی دا برجســــت بت و ڕەنگبداتوە، وتنیش (عقد) وەك ڕوونككست یاخوود ڕبی گربیرۆكل لكدانوە لیبراڵ و دیموكراسی یكیدا ڕۆكی گورەی بینی ل ب بناغ دانان بۆ سیستمی دیموكراسی نوێ، سنوور دانان بۆ دەســــتی پادشا ڕەھاكان . لرەشدا بۆی وتمان ل خوندنوە یاخود لكدانوە لیبای و دیموكراسیكیدا، چونكــــ بیرۆكی گربســــت لــــ مژووی خۆرئــــاوادا بۆ تیۆریژكردنی دەســــت ڕەھاو ســــتمكارەكانیش ســــودی لوەرگیراوە، ك ئویش الی (ھۆپز) بڕونی دەردەكوت، بم پرسیار لرەدای داخۆ توركیا بژار(خیار) ی لیبرالیزی

سیاسی و دیموكراسی ھبژاردووە، یاخود مۆدلی دەوتی ھۆپزی و ستمكاری و فۆرم نا دیموكراسیكانی دەست ؟ دیــــارە ب فرمــــی مۆدلی یكمی ھبــــژاردووە، بم لگــــڵ كۆمــــی (تحفڤ) دا. ك (تحفــــڤ) ەكان ھندێ جار ئوەندە گورە بوون پرســــیاریان خستۆت سر رۆحی كۆمار و لیبالیزم و دیموكراسی، چونك رۆحی دیموكراسی شــــكان و بردەوامــــی پانتایــــی ئازادییفراوانكردنــــی ب ل كتی ییسیاســــی و كۆم ســــتبناوەرۆكی گر لــــدەســــتوردا برجست دەبت، ئگر ل داھنانی بیرۆكی ڕككوتنی كۆمیتیش الی فیلســــوف سیاســــییكانی خۆرئاوادا گڕانوە ھی، بۆ دۆخی سروشــــتی، وات دۆخی پش درووســــتبوونی دەوــــت و دەســــت و كۆمگای سیاســــی، پویســــتییكی تیۆری بوو بت، ئوا ل دۆخی ،ویستپ شنو چكی لوەیڕانگ ۆی توركیاشدا كمئگڕانوەیك بۆ دواوە ل پناو ئایندەیكی گشترو بنیاتنانی دوا رۆژكــــی ھاوبش، ك دیارە بوونی دیدگا و خواســــت و ئامانجی سیاســــی و چوارچوەی ھاوبش میســــر نابت . ھمــــوو ئمش خوندنوەیكــــی نوی ئو ڕككوتنی مر بنیات نراوە. ئســــی توركیای لــــت كۆماری نودەوئگر ب ناوەرۆككی نووە بگڕینوە بۆ دۆخی سروشتی، دەتوانیــــن بین ئاماژەی بوەی مرۆڤ و گل و نتوەكان مافــــی وەك یكیان ھبت و ب ئاشــــتی و برایتی بژین و كس دەســــت درژی نكات سر مافی كسی تر، ھمووان ل ژیان و ئازادی و ئاســــایش و كرامتی خۆیان دنیابن. .م ئامانجانركردنی ئببۆ دەســــت كتیــــش ئامرازدەو وە، یاخود ببتــــگا بگرگای كۆمــــت جناب ر بۆیھب ئامرازی دەســــتی گروپك یاخوود نتوەو پكھات یك ر كاتھ نگــــر، كتی الیدەوت بوی ترو بئــــ دژ بوای لھــــات لناوەڕۆك ئخالقی و سیاســــیكی دەوتی ھاوچرخ و لیبرال بتاڵ دەبتوە. لم ونا كردنشــــدا بۆ دۆخی سروشتی ھیچ كس و گرۆپك ل گربست ك دور

. وی تر نییسیش بریكارو وەكیلی ئوە و كتناخردەوــــت و دامزراوەی سیاســــیش ك لســــر بناغی ڕككوتنكــــ دروســــت دەبت، ئركی بخشــــینی چوار چوەیكی یاســــایی و سیاســــیی بۆ ژیانكی ھاوبشــــی دامزراو لســــر ئازادی تاك و گروپــــكان و، پیرۆزكردنی ژیان و ئارامی مرۆڤكان. ئمش ئوە دەگینت ك تاك و گروپكانی كۆمگایك پش ئوەی ل دەستی سیاسیدا ھاوبش بن دەبت ل دەوتدا ھاوبش بن، لدامزراندنیدا پرســــیان پكرا بت و ل یاساو دروشم و پیوەندییكانیدا ئاماژە بو بشداریی ئامادە بت. ل دۆخی توركیادا لپاڵ گڕانــــوە بۆ دۆخی سروشــــتی گڕانوە بــــۆ دۆخی پش كۆماریــــش گرنگی خۆی ھی، چونكــــ دۆخی پش كۆمار دۆخی فرە شوناسی و فرە نتوەیی بووە، تنانت دوخی دوای ســــر كوتنی بزوتنوەی بر ھستكاری نیشتمانی و پش ســــاتكانی دامزراندنی كۆمار لم فۆرمی ئستادا دۆخــــی بندانــــی دامزرنری كۆمار بــــووە ب كورد بۆ دروســــتكردنی كۆمار لسر بناغی شــــراكت و رزگرتن

وتــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــار

ھر كاتك دەوت بووە

ئامرازی دەستی گروپك دژ ویتر لئ ب

ناوەڕۆك ئخالقی و سیاسییكی

دەوتی ھاوچرخ و لیبراڵ بتاڵ

دەبتوە

<<<

٤٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ل خبات و چارەنووس و ئایندەی ھاوبشــــی دوو نتوەی تورك و كورد ل چوارچوەی بوونی وت و گلكی سیاسی

ھاوبشدا،بم ســــرەنجام ڕەوتی ڕووداوەكان ب دورخستنوەی پكھاتیك و بش ل كۆمگا ل ڕككوتن كۆمیتی و سیاســــییك دور خرایــــوە . ئمش تنھا ســــتمكی نایھی نكھاتــــو پق بوەیی و سیاســــی دەرھــــتنكایــــوە، بكو وای ل كۆمار كرد ھمیشــــ گرفتی لگڵ بش ل بھاكانی دیموكراسی و لوانش ل گرنگترینی ئو بھایان فرەیی دا ھبت و ناچار بت كۆت و بند بســــر ئاراستی گشكردنی سیاســــی و دیموكراسی كۆمگاوە دابنــــت، ك دواتر كاردانوەكانی لــــ بازنی نوان تورك و كوردا نوەســــتا، بكو بشــــوازی تر ســــری كشا بۆ خودی ناو مای تــــورك و ھز و توژمكانی ئمش ئوە دەگینــــت ك لــــ چوارچوەی دەوتكی ھاوبشــــدا،

. كی ئاسان نیشكردنی (ئازادی) كاردابگــــر لــــرەدا وەك ئاماژەیكیش بــــت بگڕینوە بۆ تیۆریكــــی گورە بیــــر مندی ئمریكــــی (ڕاوز) لمڕ دادپــــروەری ئویــــش ھمــــان ناوەرۆكمــــان دەربــــارەی گربســــت كۆمیتی و سیاســــییك بشوەیكی تر بۆ دووپات دەكاتــــوە، (ڕاوز) ل پیوەندی ب ھنان كایی دەســــتوركوە بۆ پاراســــتنی مــــاف و ئــــازادی وەكیكی ھاووتیــــان باس ل شــــت دنت كایوە، كــــ ناوی ناوە (پردەی نزانی ) مبســــتی (ڕاولز) ل پردەی نزانیش ئوەی كــــ كات تاك و گروپكانــــی كۆمگایك بیاری چون نــــاو پیوەندی و ژیانكی ھاوبــــش دەدەن، بۆ ئم مبستش دەســــتورێ دادەڕژن ل دۆخكا ئو دەستورە دادەڕژن كســــیان ئاگای ل جیاوازی پگی خۆی لگڵ ئوانــــی دی لناو كۆمگا دا نییــــ، تاكو ئو ئاگایی كار نكات ســــر دارشــــتنی دەســــتورەكو نتوان ئازادی و ماف وەك یك بۆ ھمووان بپارزێ و شــــانس و دەرفتی یكسانیان بخات بردەم. بیرۆكی دەستور ل سایی بیری دیموكراســــی ھاوچرخ و دادپروەری سیاسیشدا سرچاوە ناوەرۆك بــــ .یم تیــــۆرو ئیلھــــام وەرگرتنانگرتوو لــــدیموكراسیكشــــی دەستور كات دەســــتورەك برھمی ڕككوتنكی لو جۆرە بت ك ئاماژەی پكرا، ل دۆخكدا دابژرت (ڕواز) باسی كردووە. ھر ئمش ڕیزی لیبراڵ و دیموكراس و دەســــتورخوازە ڕاست قینكان ل كسانی تر جیا دەكاتوە، دەستوریش ل بگنامیكی نوسراو و كۆم بندوڕچكــــوە، دەكات بھما بۆ كۆم بھای پل ب نگاوی پلگرتنــــی ھوە ھشــــم ڕوانگورە، لگل دیدكی چاكســــازیانوە ب مبســــتی نزیكبوونوە لم ئامانج ل دۆخی توركیادا قابیلی تگیشــــتن، بم ھر ھنگاو و ھوڵ و دیدێ سرەنجام نگات دارشتنی بناغی ڕككوتنكی كۆمیتی و سیاســــی نــــوێ و گانوەی ڕەزامندی بۆ الین بشدارەكانی ڕككوتنك، ك ئمش یكســــان ب گش كردنی دیموكراســــی و زیندوكردنوەی رۆحی كۆماریخوازی ل كۆماردا، ناتوانرت ب چاكسازیكی

مرۆ لئ وە كشو سۆنگت، لی سیاسی دابنرقینڕاستســــایی ڕژەیی بوونی چمككانی سروەری و جیھانگیری و زۆرتــــر بوونــــی ڕۆی دامــــزراوە نو دەوــــ تییكان، دەستورە نیشــــتمانییكان تا ڕادەیك بنودەوتی كراون و ڕەھندكی ئینســــانی و نو دەوتیشــــیان وەرگرتووە، پرسی بنماو پوەرە دەستورییكان و ئاستی ل خۆگرتنی دەستوری وتان بۆ پوەرە نودەوتییكان لمڕ ئازادی نــــدێ ڕوەوە بۆتھ كان، لكانــــی مــــرۆڤ و گروپو مافپرسكی نودەوتی، ئوســــا زیاتر ل بایخی چاكسازی ی سیاســــی و دەستوریكان و دارشــــتنی بناغیكی نوێ بۆ بیكــــوە ژیانی ئازادانــــ و ئابومندانــــ تدەگین. ھروەھــــا ئوەمان زیاتــــر بۆ ڕوون دەبتــــوە ك ناكرت نوەكانی پشوو لبری نوەی ئستاو نوەكانی داھاتووش بیاریان داب و ناوەرۆككی دیاریكراویان دابت ب دەستور تی و سیاسی لیوتنی كۆمككری ڕكرجســــتوەك بنوان ھاووتیــــان و پكھاتكانی كۆمــــگا دا ك قابیلی گۆڕان و دەســــتكاری كردن نبت. ئم نوە مافی خۆیتی ندا بكسیاسیی وتنكككانی ڕرجر مســــگۆڕان بك ئگــــر گۆڕانكانیش لم ئاســــتدا جدی بوون ل ڕی خۆیانوە ناوەڕۆكــــی پیمان كۆمیتیی شــــواوەكش ڕاســــت دەبتوە، ھودان بۆ لسندنوە مافی ڕادەربین لم نوەی ل دیاریكردنی مۆدلی سیاســــی دخوازی خۆی ب یاســــاوە و دژی ســــرەتاكانی دیموكراســــی و بیرۆكی دەوتی نویــــ. لكۆتایی ئم وتارەشــــدا جی خۆیتی ئاماژە بو ڕاســــتییش بكین ك ل سۆنگی ئو ڕەھندە نودەوتیی دەســــتورە نیشــــتمانییكان بــــ خۆیانوە گرتووە، ھروەھا ل ڕوانگی پكھات و جۆری دابشبوونی وتانــــی ناوچكــــو نتوەی كــــورد لو نوەنــــدەدا، ئو خواســــتی خرایڕوو ڕەنگدانوەی ئرنی گورەی بسر پیوەندییكانی ھرمی كوردســــتان و نتوەی كورد لم ھرم و جیھانیشــــدا دەبــــت، دەرگایكی ھندە فراوان و كراوە ب ڕووی ئو پیوەندییان و تكبوونی برژەوەندی یكاندا دەخات ســــر پشت، ك ڕەنگ ل داھاتوودا ھندێ فۆرمی نوی بیكوە ژیانی سیاسی و ھاوكاری ئابووری و كولتووری وا بنت كایوە ك بۆ ھندك كس پشــــبینی وەی ھاندەریشت. ئكی قورس بســــتادا كارئ كردنی لئســــتا ل عراقدا بناغی گربســــتی سیاسی، گۆڕانكی ڕادیكای بســــر داھاتووە و بناغی نوی بۆ ڕكخســــتنی پویوەندیی نیشــــتمانی و ھرمایتیكان داڕشــــتووە، گر توركیــــاش ســــركوتوو بت لــــ پرەپدانــــی مۆدلكی توركیاییان بۆ دارشــــتنی بناغیكــــی نوی بیكوە ژیان و ڕكخستنوەی پیوەندی نوان پكھاتكانی ك ڕەچاوی دادپروەری سیاســــی و ئابوری تــــدا كرابت ك ھرئوە چاوەڕوان دەكرت، ئوا تكای ناوچك دەچت قۆناغكی نووە و توركیاش دەتوانت ڕۆڵ و ڕبرایتیكی مژوویی تدا بگــــێ، بمش بشــــوەیكی ئیجابی و لبرگكی ھاوچرخدا درژە ب مژوویی سیاسی سدان سای خۆی

لم ڕوەوە بۆ چندین گلی ناوچك بدات.

وتــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــار

شیی لھاوبسایی نكویكردن ل فرە ناسنامیی كۆمگایكی فرە

ناسنامدا ھیچ نواتای نام

<<<

٤٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

وتــــــــــــــــــــــاروتــــــــــــــــــــــار

:ویستبۆ قۆناخی ناوەڕاست پ:ویستبۆ قۆناخی ناوەڕاست پ١- دەوت ھوبدات لھلومرجی ئازاد و دیموكرات ریفراندۆم سازبكرت، گلی كورد بئیرادەی ئازادی خۆی، لنوان چارەسریی جیاوازەكان بیاربدات. ئوكاتی كورد لبارەی دوارۆژی خۆی لریفراندۆم ھر بیارك بدات، ئنجامكی ھرچۆنك بت، رزی لبگیرــــت، لبرئوەی دەچت خانی خۆ

پناسكردنوە.فۆرم و ناوەرۆكی شوەی ریفراندۆم بگومان ئاسان ت، كوردیش ببر نیازی خراپ نگم ئب ،نییلپرسراوتی بجوتوە، چارەسری دەدۆزرتوە. لــــرەدا گورەتریــــن كشــــ دەستنیشــــانكردنی ســــنووری كوردســــتان. ھروەكو دەزانرت پرسی ســــنوور لرگی ریفراندۆمــــوە بۆ چندین وتی دیكش كشی مزن بووە. بۆ نموون لباشووری كوردســــتان، كشــــی كركوك و ھندك شونی دیك بۆ ئمی كورد ئزموونكی گورەی بۆمان.ھروەكو ئزموونی باشــــووری كوردستان، گلك شونی دیك، وای ئم پرسان، پڤاژۆی بیاردان لسر دوارۆژ بردەوام دەبت، برەو پش دەچت. ی كشوكات كر بوو، ئیان چارســــمر ئگئلریفراندۆم دەنگبدات چارەســــردەبت. ھروەكو ،كی ئاسان نیییشی دەنگدان كشت كدەزانرلبرئوەی ھندك نتوەی دیك ك ســــانكی درژە لكوردستان دەژین، سرھدەدات، ھروەھا ژمارەی كارمندانی دەوت ك لكوردستان دەژین و كورد نیــــن، ھروەھا ئو ژمــــارە زۆرەی ئاوارە كوردانی لنو شارە گورەكانی توركیا گرفتكی دیكی، بم لنو ئم پرسان پرسی دیاریكردنی ،خدارترین و قورسترین پرسسنوور گرنگترین و بایلبرئوەی سنووری باكووری كوردستان دیاریكراو نیی، ئمش بۆ چارەســــری فیدرای، ئۆتۆنۆمی كشــــی، ئم لكاتكــــدا ئنجامدانی ریفراندۆم ل تیمــــووری رۆژھت بۆ كــــوردان ئزموونكی بایخــــدارە بتایبت لبارەی دەستنیشــــانكردنی

دەنگدەر و فۆرمی پرسیارەكان.توركیــــا راگیاندنــــی لدەزگاكانــــی ریفرانــــدۆم

لكدانــــوەی ھی بۆ كراوە، بڕای من ریفراندۆم ئوە ناگینت كورد لتوركیا جیا دەبتوە، بم كورد ناخوازن لنو سیستمی ئستا و بمشوەیی ویستریفراندۆمدا پش لمر ئبستا بژین، لئدوو پرســــیار ھبن، یككیان ئوە بت ئایا كورد جیابوونوە دەخوازت یان نا. دووەم، ئگر وەمی پرسیاری یكم مانوەی كورد بت لچوارچوەی دەوتــــی توركیا ئوا پویســــت كــــورد لبارەی شوازی فیدرالیزم، ئۆتۆنۆمی، سیستمی مركزی و...تد بیار لبارەی مانوەی خۆی لنو سنووری

توركیا بدات.ل قۆناخی دوورمودادا:

١- وەكــــو ھــــر نتوەیكی ئازاد و ســــربخۆ لســــر رووی ئم زەمین دەستداری نتوەیی كورد مافی خۆیتی لســــر خاكی خۆی و لسر بنمــــای دامزراندنــــی دەزگا و برەوپشــــبردنی قوارەكی، بــــرەو پش ببــــات. ببیروڕای من، بگوــــرەی دەرەنجامكانــــی ریفراندۆمی قۆناخی ناوەڕاســــت دەتوانت دوو رگا ھبژرت. یكم دەوتكی ســــربخۆ، ئازاد و دیموكرات، دووەم لســــر داخوازی خۆی گلی كورد لچوارچوەی دەوتــــدا بئــــارەزووی خۆی بمنــــ، (رەنگ و شــــوازی مانوەكی جیاوازی ھی) دامزراندنی سیســــتمكی فیدراڵ لكوردســــتان و توركیا تیدا

خاوەنی دەستی ھاوبش و یكسان بن.٢- پدەچت لیستی داخوازی و داواكارییكان درژ یاخــــود كورت بت، بم ئوەی گرنگ بڕای من، تۆوی ژیانكی نوێ، لســــر بنمای یكســــانی و ھاوبشــــی بچندرت، ئمش دەتوانت لھردوو حاتدا دەوتكی ســــربخۆ، یاخود سیستمی فیدرای لگڵ توركیادا پویســــتی بدراوسیتی و متمانــــ بیكتری ھی. لبرئوەی ژمارەیكی زۆری كــــوردان لنــــو شــــارەكانی توركیا دەژین، ھروەھا ژمارەیــــك تورك لشــــارە كوردییكان دەژین، بۆی چاندنی تۆوی یكســــانی ھاوكارە بۆ

ژیانكی لمجۆرە بۆ سقامگیری سرتاسری.*سۆسیۆلۆگ لزانكۆی ستۆكھۆم

تۆوی ژیانكی نوێ لنوان كورد و تورك

د. عوسمان ئایتار*

٢-٢

٤٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

كودەتای كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوولسیم دەستوەردانی سوپایسیم دەستوەردانی سوپای تورك

تو ودیموكراسیی ئ لتو ودیموكراسیی ئ لبكر شوانیبكر شوانی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٤٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

كودەتای ١٢ ئیلوول تورك سیم دەستوەردانی سوپای تورك

تو ودیموكراسیی ئ ل

ھۆكارەكانی كودەتای ھۆكارەكانی كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوول* نبوونی دەســـتی سیاسی: تاوانی سیاسیی تشنكردوو ل سرانسری توركیا، ســـرنكوتنی پرلمانی توركیا ل ھبژاردنی سركۆمار سرەڕای چندیـــن خوولی دەنگـــدان و كۆبوونوەی جماوەریی «قـــودس» ك ڕۆژی ٦ ئیلوول ب پشـــنگیی نجمدین ئربكان ل قۆنیا بســـترا و ســـرانی كودەتا جۆری ھوكی پشتبستوو ب شریعت لكیان دایوە، وەك ھۆكارە

سیاسییكانی كودەتای ١٢ ئیلوول خران ڕوو.* نبوونی دەســـتی ئابووری: ل ســـردەمی حكوومتی سلمان دەمیرەلی وتورە ككی گنلیلوولدا كش كودەتـــای ١٢ ئرۆكوەزیرانی پدوایین ســـبازرگانیی دەرەكی، تگژەی نبوونی دراوی ســـخت ســـری ھدا و دیاردەی كمبوونـــوەی پداویســـتیی بنڕەتییكانی ژیانی ڕۆژانـــ و بكاری پرەی

سند. * ڕووداوەكانی توندوتیژیی سیاســـی و كۆمیتـــی: ناكۆكیی نوان ھردوو برەی ڕاست و چپ تاوانیی سیاسیی تاك كسی و ب كۆمی ل كوتوە. ھزەكانی دەزگاكانی ئاسایش بسر دوو برەی جیاوازدا دابش بووبوون. زۆر كسی ناســـراو و ل پشی ناو بزووتنوەكانی ڕاســـت و چپ لسر دەستی میلیتانكانی ســـر ب گرووپكانی ڕاست و چپ تیرۆر كران. ل ماوەی پش كودەتـــای ١٢ ئیلوولدا، ل توركیا ڕۆژان نزیكی ٣٠ تاوانی سیاســـی ئنجام

دەدرا. تتیش وتایب تانـــی ڕۆژئـــاوا، بـــتی دەرەوە: وریـــی سیاســـكاریگ *یكگرتووەكانـــی ئمریـــكا ل نزیكـــوە چاودریی كموكورتیی دەســـتی سیاســـی و ئابووریی توركیـــای گرینگترین ئندامی بای باشـــووری پیمانی

كودەتای كودەتای ١٢١٢ ئیلوول، یان داگیركاریی ســـای ئیلوول، یان داگیركاریی ســـای ١٩٨٠١٩٨٠ لو مژووەدا لســـر لو مژووەدا لســـر دەســـتی فرماندەییی گشتیی ئركانی ســـوپای تورك ئنجام درا. ل دوای دەســـتی فرماندەییی گشتیی ئركانی ســـوپای تورك ئنجام درا. ل دوای كودەتـــای كودەتـــای ٢٧٢٧ ئایـــاری ئایـــاری ١٩٦٠١٩٦٠ و كودەتای و كودەتای ١٢١٢ ئـــاداری ئـــاداری ١٩٧١١٩٧١، كودەتای ، كودەتای ١٢١٢ ئیلوولی ئیلوولی ١٩٨٠١٩٨٠ سیم دەستوەردانی ڕاستوخۆ بوو ل دیموكراسی ل مژووی سیم دەستوەردانی ڕاستوخۆ بوو ل دیموكراسی ل مژووی كۆماری توركیادا. بۆی دەین ڕاســـتوخۆ، چونك وەك بۆ ھموو جیھان كۆماری توركیادا. بۆی دەین ڕاســـتوخۆ، چونك وەك بۆ ھموو جیھان ئاشـــكرای ل ســـرەتای دامزراندنی كۆماری توركیاوە تا ئمۆ سرجمی ئاشـــكرای ل ســـرەتای دامزراندنی كۆماری توركیاوە تا ئمۆ سرجمی پۆسی سیاســـی و دیموكراســـی لو وت ل ژر كاریگری و ھژموونی پۆسی سیاســـی و دیموكراســـی لو وت ل ژر كاریگری و ھژموونی ســـوپادای. لگڵ برپاكردنی كودەتای ســـوپادای. لگڵ برپاكردنی كودەتای ١٢١٢ ئیلوولدا ششمین حكوومتی ئیلوولدا ششمین حكوومتی ســـلمان دەمیرەل و ئنجوومنی گـــورەی میللتی توركیـــا (پرلمان) ســـلمان دەمیرەل و ئنجوومنی گـــورەی میللتی توركیـــا (پرلمان) ھوەشندرانوە، چاالكی و كاری سندیكا و كۆمكان ڕاگیران و ڕەوشی ھوەشندرانوە، چاالكی و كاری سندیكا و كۆمكان ڕاگیران و ڕەوشی ئاوەرت (باری نائاســـایی - ئیدارەی عورفی) ڕاگیندرا. دەستووری سای ئاوەرت (باری نائاســـایی - ئیدارەی عورفی) ڕاگیندرا. دەستووری سای ١٩٦١١٩٦١ ك دوای ســـای ك دوای ســـای ١٩٧٠١٩٧٠ ھموار كرابوو، پچرایوە و خرای سر ڕەف ھموار كرابوو، پچرایوە و خرای سر ڕەف و دیســـان ل سیاســـتی توركیادا سردەمی ســـوپا دەستی پ كرد و ئم و دیســـان ل سیاســـتی توركیادا سردەمی ســـوپا دەستی پ كرد و ئم سردەم نزیكی سردەم نزیكی ٩ سای خایند. پارت سیاسییكان ھوەشندرانوە، سای خایند. پارت سیاسییكان ھوەشندرانوە، ســـرانی پارتكان ل پشـــدا ل بنك ســـربازییكان دەستبسر كران و ســـرانی پارتكان ل پشـــدا ل بنك ســـربازییكان دەستبسر كران و دانـــی ژیانی پارتژەپبواری در پاشـــان دادگایی كران. توركیـــا خۆی ل دانـــی ژیانی پارتژەپبواری در پاشـــان دادگایی كران. توركیـــا خۆی لسیاســـییكاندا گرفتی گورەی ھبوو، بۆی ئو ڕەوش تگرەیكی نوی سیاســـییكاندا گرفتی گورەی ھبوو، بۆی ئو ڕەوش تگرەیكی نوی ل بردەم پۆســـی دیموكراتیزەكردنی وتدا دروست كرد و كاری سیاسی، ل بردەم پۆســـی دیموكراتیزەكردنی وتدا دروست كرد و كاری سیاسی،

ئگر بۆ ماوەیكیش بت، ژر و ژوور بوو.ئگر بۆ ماوەیكیش بت، ژر و ژوور بوو.

ەنڤرن ئنعاك ڕاڵەن>> ژ

<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

باكوری ئتالنتیك – ناتـــۆی دەكرد. پاش ئوەی سای ١٩٧٩ ل ئران شۆڕشی ئیسالمی ھگیرسا و ل ھمان ســـادا ھزەكانی یكیتیی سۆڤیتی جاران چوون ئفغانســـتانوە و دەســـتیان بسر ئو وتدا گرت، ســـقامگیربوونی ڕەوشی توركیا بۆ سیاســـتكانی وتـــ یكگرتووەكانی ئمریكا

بایخی زیاتری پیدا كرد.

ڕووداوەكانی پش كودەتای ڕووداوەكانی پش كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوول١ شـــوباتی ١٩٧٩ عبدی ئیپكچی ل بششاری تشـــویقییی ئســـتنبوڵ، ١٠ ئیلوول جیھون جانی سرۆكی لقی ئدەنی پارتی كركاری توركیا ل نووســـینگی خۆی، فیكرەت ئونســـای جگری ســـرۆكی زانكـــۆی چوكورئۆڤا ل بـــردەم مای خۆی، ٢٨ ئیلوول جـــواد یورداكولی بڕوەبری ئاسایشـــی ئدەنـــ، ١٩ تشـــرینی دووەم ئیلھان دارەندەلیئۆغـــوی پرلمانتاری پشـــووی پارتی عدالت ل بایزیدی ئستنبوڵ، ١١ نیسانی ١٩٨٠ ئومـــد قفتانچیئۆغوی یكك ل برھمھنرانی

ڕادیۆی تی ئار تی، ٢٧ ئایار گوین سازاكی جگری وەی میللی لرۆكی گشـــتیی پارتی بزووتنـــســـئنقرە، ١٩ تمووز سرۆكوەزیرانی پشووتر نیھاد ئریم و دەیان كســـی تری سیاســـی و ئكادیمی و ڕاگیاندنـــكار ل ئنجامی پالمـــاری چكداریدا

كوژران.

كۆمكوژیی ماراش كۆمكوژیی ماراش كۆمكوژیی ماراش ل نـــوان ١٩ – ٢٦ كانوونی ك لكی ١٩٧٨ ڕووی دا و وەك یمـــی ســـاكیكۆمكوژیی گورەكانی مـــژووی كۆماری توركیا ئاماژەی بۆ دەكرت. ڕووداوەكان ل نوان ھاوتیانی علوی و سوندا سریان ھدا و بشك ل ناوەندە سیاســـی و مدەنـــی و ڕۆژنامگرییكانی توركیا ك بووە لككوژیی ماراش یوای بـــۆ دەچن كۆمھۆكارەكانی كودەتای ١٢ ئیلوول، یان یكك بووە .و كودەتایڕووداوەكانـــی خۆ ئامادەكردن بۆ ئ لھـــۆكاری ڕووداوەكان دەگڕتوە بۆ قوبوونوەی ناكۆكیی نوان سون و علوییكان لو سردەمدا بھـــۆی بیر و بۆچوونی سیاســـییانوە. ڕۆژی ١٩ كانوونی یكم ل ســـینمای چیچـــك ل ماراش ب ت» نمایش دەكرا كدی خـــۆر ھفیلمی «كیكك لـــ فیلم كم ونكانی نتوەپرســـتیی ئو ســـردەم دادەنرت. كاتژمر ٢١ی ئو شوە ئۆكش كنگری ئیدیالیست (ئویلكوجوی) ل كاتی كی ھاویشتنمایشكردنی فیلمی باسكراودا نارنجۆكناو سینماكوە. بم جۆرە كۆڕ و كۆمكانی سر ب ســـون و علوییكان بدرژاییی ٨ ڕۆژ ھرش و ھرشـــی برامبریان ل دژی یكتر ئنجام دا و

خونكی زۆر ل ھردوو ال ڕژا. بپی ئامارە فرمییكان، ل ھرشكاندا ١٠٥ كس كـــوژراون، ١٧٦ كس بریندار بوون، ٢١٠ ماڵ و ٧٠ شـــون و كۆگی كار وران كـــراون. بپی ئامارە نافرمییكانیش ژمارەی كوژراوان ل سنووری ٥٠٠

.سدایك

حكوومتكانی پش كودەتای حكوومتكانی پش كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوولســـ ســـای پش كودەتـــای ١٢ ئیلوولی ١٩٨٠ چنـــد حكوومتكـــی تمن كورت دەســـتیان گرت دەســـت. یكك لوان حكوومتی چلمینی توركیـــا بوو ب ســـرۆكایتیی بولنـــد ئجوید. ژووی سیاســـیی توركیادا بم ل تم حكوومئـــحكوومتی چانكایا ناسراوە و ماوەی مانگگ، واتا ل ٢١ حوزەیران تا ٢١ تمووزی ١٩٧٧ وتی بڕوە

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

برد. پاشـــان حكوومتی چـــل و یكمینی توركیا ك ب حكوومتی دووەمی برەی نتوەپرســـتان مان دەمیرەل ھاتتیی سلرۆكایســـ ناسراوە، بدامزرانـــدن و ل ٢١ تمووزی ١٩٧٧ تا ٥ كانوونی دووەمی ١٩٧٨ دەستی وتی بدەستوە گرت. می ١٩٧٧ لكوید ڕۆژی ٢٢ كانوونی یجند ئبولمۆتلی گوینش ل بششاری فلۆریای ئستنبوڵ لگـــڵ ١١ پرلمانتاری ســـربخۆدا كۆ بووەوە وە و دواتر بت جیا بووبووندالـــپارتی ع ل كدەستی ١١ كسی ناســـران. حكوومتی دووەمی برەی نتوەپرستان ب ســـرۆكایتیی سلمان دەمیرەل ل ٣١ كانوونی یكمی ھمان سادا لخرا و ل ٥ كانوونی دووەمی ١٩٧٨ حكوومتی سیمی بولند ئجوید ھاتـــ دامزراندن. ١٠ پرلمانتار ل كـــۆی ١١ پرلمانتـــارە جیاوەبووەكی پارتی عدالت ل پرلمانـــدا دەنگیان دا ب حكوومتی ئجویـــد و ھر دەیـــان بوون ب وەزیـــر. پارتی عدالتیـــش ڕەخنی لـــو حكوومت گرت، وەك «دەنگ برامبر ب پۆســـتی وەزارەت» وەســـپی نا، چونك ل»ی لتی مۆتكرد و ناوی «حكووموەك ل پشـــوە باس كرا، ئجویـــد ل مۆتلی گوینش لگـــڵ پرلمانتارانی جیاوەبووی پارتی عدالتدا كۆ بووبووە و وردەكارییكانی دامزراندنی حكوومتی لگیاندا تاوتوێ كردبوو. حكوومتی سیمی ئجوید ١٠ مانگ و ھفتیك، واتا تا ١٢

تشرینی دووەمی ١٩٧٩ ژیا. پاش ئوەی حكوومتی سیمی ئجوید دەستی ل كار كشـــایوە، پارتی بزووتنوەی میللی ڕازی نبوو پارتی سالمتی میللی ل حكوومتدا بشدار بكرـــت، بۆی برەی ســـیمی نتوەپرســـتان پـــك نھات و ڕۆژی ١٢ تشـــرینی دووەمی ١٩٧٩ حكوومتكی كمین ب ســـرۆكایتیی ســـلمان دەمیـــرەل ھات دامزراندن. دەمیرەل «نخشـــی وەی كرد كی ئشیاند و بانگد ڕۆژ»ی ڕاگســـھردوو كشی بنڕەتیی توندوتیژی و ھوسانی ئابووری ل ماوەی ســـد ڕۆژدا چارەســـر دەكات. بم ئم نخشـــی ب مردوویی لـــ دایك بوو و پاش ئوەی ماوەیك گفتوگۆی لسر كرا، ل بیر

چووەوە.

سوپا، سیاستمداران ھۆشیار دەكاتوەسوپا، سیاستمداران ھۆشیار دەكاتوەفرماندەی گشـــتیی ئو سردەمی ئركانی سوپا جنـــراڵ كنعان ئڤرەن و ھریك ل فرماندەی ندرمزەكانی زەوینی و دەریایی و ئاسمانی و جھ

نامیكی ھۆشیاركردنوەیان سبارەت ب پشویی بارودۆخی ناوخۆی وت نارد بۆ سركۆماری سردەم فخری كۆروتورك. ئڤرەن و فرماندەی باكانی ســـوپای تورك ڕۆژی ١ كانوونی دووەمی ١٩٨٠ لكۆشـــكی چانكایا لگڵ كۆروتوركدا كۆ بوونوە و ناوەڕۆكی نامكی خۆیان بۆی ڕوون كردەوە: «ھزە چكدارەكانـــی تورك ب پداگرتنـــوە داوا دەكات پارت سیاسییكانمان ب زووترین كات ل برامبر رژەوەندییتمان بۆی ومكانی ئژیاریی شـــكنتوەیییكان بخن پش ھموو شتكی تر و لبر ڕۆشـــناییی بنماكانی دەستوورماندا و ل سۆنگی بۆچوونی ئتاتوركچییانوە كۆ ببنوە و ھموویان پكوە و ب ھاوبشی ڕوشونی پویست وەربگرن ل دژی ھر بزووتنوەیكی وەك توندوتیژی، تیرۆر و جوداخوازی ك ھرەس پھنانی وتمان دەكات ب ئامانج و داوا دەكین بھمان شـــوە ھاوكاری

ڕكخراوە دەستوورییكانی تریش بكن.»

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

تنگژەی ھبژاردنی سركۆمارتنگژەی ھبژاردنی سركۆمارئگرچی وادەی ســـرۆكایتیی فخری كۆروتورك بسرچووبوو، كچی ســـلمان دەمیرەل و بولند ئجویـــدی ســـرۆكی دوو گورەتریـــن پارتـــی نـــاو پرلمـــان ھشـــتا پاوراویان بۆ پۆســـتی كردبوو. لتیی كۆمار دەستنیشـــان نرۆكایســـدوایین ســـاتدا پاوراو دەستنیشان كرا، بم ھیچ یكك ل پاوراوەكان ل كاتی دەنگداندا زۆرینی پویستی بۆ بدەســـتھنانی پۆستی سرۆكایتیی كۆمار بدەســـت نھنـــا. پرلمـــان دەیان جار ھبژاردنـــی دووبارە كردەوە، بـــم چندی كرد نیتوانی سرۆكك بۆ كۆمار ھبژرت. جنرای خاننشین و فرماندەی پشووتری ھزی ئاسمانی موحســـین باتوور پاـــوراوی پارتی گلی كۆماری (CHP) بوو. جنرای خاننشین و فرماندەی پشـــووتری قۆی یكمی ســـوپا فایق تویروین پاـــوراوی پارتكانی بـــرەی نتوەپرســـتان (پارتـــی عدالـــت، پارتی بزووتنـــوەی میللی و پارتی ســـالمتی میللی) بوو. موحســـین باتووری پاوراوی (CHP) ئگرچی زۆربی دەنگكانی بدەست ھنا، بم لبر ئوەی نیتوانی زۆرینی ڕەھا بدەست بخات، نھات ھبژاردن بۆ پۆستی ی بزیاتر پا م بارودۆختیی كۆمار. ئرۆكایســـ

توركیاوە نا برەو ڕۆژگاركی سخت و خراپ.

بزووتنوەی ئا - كودەتابزووتنوەی ئا - كودەتافرماندەی گشتیی ئركانی سوپا جنراڵ كنعان ئڤرەن ڕۆژی ١٧ حوزەیـــران فرماندەی باكانی ســـوپا و جگری سرۆكی گشتیی ئركان نجدەت وە و داوایان لزتۆرون بانگ دەكات بۆ كۆبوونئودەكات ڕۆژی ١١ تمـــووزی ١٩٨٠ كودەتایك برپا بكن و ناوی ل بنن بزووتنوەی ئا: «بۆ سرجم كردنی پالنی ئارماندەكانی سوپا؛ كاتی دەستپف

سعات چواری بیانیی ڕۆژی ١١ تمووزە.»بم حكوومتی سلمان دەمیرەل ڕۆژی ٢ تمووز متمانی پرلمانی بدەســـت ھنا و ئمش بووە ھۆی دواخســـتنی ئنجامدانی پالنی ئا. پاشـــان ل مـــاوەی ٢٨-٣١ ئابـــدا ب پیكبـــری تایبتدا فرمانكانی «بزووتنوەی ئا» بۆ فرماندەكانی كرا ل ڕێ كرا و تیایدا داوایان لكانی سوپا ببا

٥ ئیلوولوە ھموو ساتك ساز و ئامادە بن. نی ئاسایشـــی میللی كنجوومیانی ژمارە ١ی ئبل فرماندەی گشتیی ئركانی سوپا كنعان ئڤرەن ك ھاتبوو، لكانی ســـوپا پرماندەكانـــی باو ف

سوپا ب ندرا كیوە و تیایدا ڕاگندرایڕادیۆدا خوپشتبستن ب یاسای خزمتی ناوخۆ و بمبستی پاراســـتنی برژوەندییكانی میللت دەستی بسر ھموو دەستكانی وتدا گرتووە. ل بیانی ژمارە ٢دا كـــ ڕۆژی ١٢ ئیلوول بو كرایوە، ڕاگیندرا فرماندەییی ســـوپا ١٣ جنرای وەك فرماندەی ١٣ ھرمی ڕەوشـــی ئاوەرت دەستنیشان كردووە. دەخكان قسیاسیی یانی ژمارە ٧یش پارتب بكران و جگ ل ھی ئاسمانیی تورك و دامزراوەی دادەدانی مندان و مانگی سوور، چاالكیی سرجم كۆم و سندیكاكانی تر قدەخ كرا. ھزەكانی ئاسایش و پۆلیس خران ژر فرمانی فرماندەییی گشتیی جندرموە. گورە لپرسراوانی ئاسایش و دەزگای ھواگریـــی میللی (میت) ل یكم ڕۆژی كودەتـــادا بانگ كـــران بۆ بـــارەگای فرماندەییی گشـــتیی ســـوپا و ھمان ڕۆژ لگڵ بڕوەبرانی ڕادیـــۆ و تلڤزیۆنی تورك تی ئارتی و بڕوەبری گشتیی پۆســـت و گیاندندا ل پۆستكانیان دوور

خرانوە.كنعـــان ئڤـــرەن ڕۆژی ٢٠ ئیلـــوول پۆســـتی سرۆكوەزیرانی بخشـــی ب جنرای خاننشین و فرماندەی پشـــووتری ھـــزی دەریایی بولند ئولوســـوی. ڕۆژی دواتریـــش لیســـتی وەزیرەكانی خســـت بردەســـتی لپرســـراوانی ئنجوومنـــی ئاسایشـــی نتوەیی و دەنگی لسر درا. خۆیشی

وەك سرۆكی دەوت دامزراند.

ڕۆی وت یكگرتووەكانی ئمریكاڕۆی وت یكگرتووەكانی ئمریكانووســـر و ڕۆژنامنووسی ناســـراوی تورك ممد علـــی بیراند لـــ كتبی «١٢ ئیلوول، ســـعات ٠٤,٠٠»دا دەنووســـت لپرسراوی دۆسیی توركیا ل ئنجوومنی ئاسایشی ئمریكا پاول ھنز ھوای كودەتاك دەگینت ب ســـرۆك جیمی كارتر و پی دەت «كوڕەكانـــت كارەكیان ئنجام دا.» دزەكردنی ئم ھوا لو سردەمدا بۆ دەزگاكانی ڕاگیاندن گفتوگۆی زۆری لگڵ خۆیدا ھنا سبارەت ب ڕۆی وت یكگرتووەكانی ئمریكا ل كودەتای ١٢ ئیلوولدا. وەك پشـــتریش ئامـــاژەی پ درا، وتانی ڕۆژئاوا، ب تایبتیش وت یكگرتووەكانی ئمریكا لـــ نزیكـــوە چاودریـــی كموكورتیی دەستی سیاسی و ئابووریی توركیای گرینگترین ئندامی بای باشووری پیمانی باكوری ئتالنتیك ی ١٩٧٩ لوەی ســـاناتـــۆی دەكـــرد. پاش ئ –ئران شۆڕشـــی ئیسالمی ھگیرســـا و ل ھمان

رلەمین دما> سل

<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

تی جاران چوونتیی سۆڤیكیزەكانی یدا ھسائفغانستانوە و دەستیان بسر ئو وتدا گرت، سقامگیربوونی ڕەوشـــی توركیا بۆ سیاستكانی وت یكگرتووەكانی ئمریكا بایخی زیاتری پیدا كرد. گشت ئم ھۆكاران بشكی زۆر ل چاودرانی ننران دەھنووســـان و نووسسیاســـیی و ڕۆژنامسر ئو باوەڕەی ك وت یكگرتووەكانی ئمریكا ڕاســـتوخۆ ڕۆـــی ھبووبت ل ھگیرســـاندنی

كودەتای ١٢ ئیلوولدا ل توركیا.

كورد و كودەتای كورد و كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوولل ســـروبندی كودەتـــای ١٢ ئیلوول و دواتریش لی كورد لربازیدا گتی سردەمی حكوومســـ لكوردستانی توركیا كوت بر شاوی گرتن و كوشتن و تۆقاندن و بســـدان سیاستوان و ڕۆژنامنووس و چاالكی كورد دەستگیر كران و ل گرتووخانكان پار ب كر كـــی دیاربقایـــم كـــران. گرتووخانـــیكجاری داخرا، ســـرزەمینك بوو بۆ پیادەكردنی سیاستی توندوتیژی ســـرانی كودەتای سربازی ل دژی كســـانی چاالكی كورد و نتوەكانی تری توركیا. ل ماوەی ٢٥ ســـای ڕابردوودا ب ســـدان كتب و فیلم و شـــانۆنام ســـبارەت ب سیاستی توندوتیژی سرانی كودەتای ١٢ ئیلوول و ژیانی ناو گرتووخانكان، بتایبتیش گرتووخانی دیاربكر،

برھم ھندراوە.ل ســـردەمی كودەتای ١٢ ئیلوولـــدا ڕاگیندرا بی سپی»دا ككت» كوردەكان توركی شـــاخن. لفرماندەییی گشتیی ســـوپا لو ڕۆژگارەدا چاپ و بوی كردەوە، ھاتووە: «ل بش برزەكانی سر شـــاخكان و لووتككان بفرك ھبوو ب ھاوین و زستان ندەتوایوە. كاتك خۆر ھدەھات، توژی سرەوەی ب شختبوو و بریقدار سر بفرەكانی دادەپۆشی. سرەوەی ڕەق و ژرەوەی نرم دەبوو. كاتك مرۆڤ بســـر ئو بفرەدا دەڕۆیشت، ئو شـــونی پی پـــدا دەنا ڕوودەنیشـــت و دەنگی وەییم ســـۆنگكرت-كـــورد‘ی دەردەكـــرد. لـــ‘توركمنكانـــی ڕۆژھـــت ب كورد نـــاو دەبرن. ئوانـــی ك جوداخوازان ب كـــورد ناویان دەبن، ل ڕاستیدا ناوی ئو دەنگی ك ل كاتی ڕۆیشتنی مررزەكان و ھب ستانكانی كوجنیشت تورك

بفراوییكاندا ل ژر پیان دەردەچت.»

ئامارەكانی كودەتای ئامارەكانی كودەتای ١٢١٢ ئیلوول ئیلوولكودەتـــای ســـربازیی ســـای ١٩٨٠ زیانی گیانی

و ماـــی و دەروونی زۆری بـــدواوە بوو، برینكی تو ولی ئو ڕۆحی مرۆگ ســـتورەی كردە جگب گشـــت نتوە و ئاین و چیـــن و توژەكانییوە و ڕەوتی سیاســـی و كۆمیتی و ئابووریی وتی بـــ ئاڕاســـتیكی پچواندا بـــرد و ھوكانی دیموكراتیزەكردنی وتی لبار برد. ئاماری كودەتای ١٢ ئیلوول بكورتی بم جۆرەی: «دەستگیركرنی ٦٥٠ ھزار كس. كردنوەی دۆســـی بۆ ملیۆنك و ٦٨٣ ھزار كس. داواكردنی سزای ل داردان بۆ ٧ ھزار كس. جبجكردنی سزای ل داردان بسر ٥١٧ كســـدا. ٧١ ھزار كـــس بپی ماددەكانی ١٤١، ١٤٢ و ١٦٣ ل یاســـای سزای تورك دادگایی كران. ٩٨ ھزار و ٤٠٤ كس بتۆمتی ئندامتی لـــ ڕكخـــراودا دادگایی كـــران. ٣٨٨ ھزار كس دەخق (پاســـپۆرت)یان ل وەرگرتنی دەربازنام وەی گومانیان لھۆی ئـــس بزار ككـــرا. ٣٠ ھدەكرا، ل كار دەكـــران. ٣٠٠ كس ل ھلومرجی ندرا كلموە ســـگب مومژاویـــدا كوژران. بت١٧١ كس ل ژر ئشكنجدا مردوون. ٩٣٧ فیلم بھۆی ئوەی جی گومـــان بوون، قدەخ كران. چاالكیـــی ٢٣ ھزار و ٦٧٧ كۆمـــی ڕكخراوی مدەنـــی ڕاگیرا. ٣ ھزار و ٨٥٤ مامۆســـتا و ١٢٠ مامۆســـتای زانكۆ و ٤٧ دادوەر لـــ كار دەركران. بسریكوە داوای ٤ ھزار ساڵ سزای زیندانیكردن كرا بـــۆ ٤٠٠ ڕۆژنامنووس و ل ئاكامدا ســـزای ٣ ھزار و ٣١٥ ســـاڵ زیندانیكردن بۆ ڕۆژنامنووسان ٣٠٠ ،گرتووخان نووس خرانوە. ٣١ ڕۆژنامدرایبڕۆژنامنووس كوتن بر ھرش و ٣ ڕۆژنامنووس ل ھرشی چكداریدا كوژران. ڕۆژنامكان ٣٠٠ ڕۆژ و گۆڤار ل دەرچوون ڕاوەستان. ٣٩ تۆن ڕۆژنام لناو بران. سرجم ٢٩٩ كس ل زیندانكاندا مردن. ١٤٤ كس لوان لـــ ھلومرجی گوماناویدا و ١٤ كسیان ل مانگرتندا مردن و ١٦ كسیان ل كاتی ‘‘ڕاكردن‘‘ لیان درا و كوژران. ٩٥ كس ل شڕ و

پكاداندا كوژران و ھتد...»

سرچاوەكان:سرچاوەكان: Mehmet Ali Birand، 12 Eylül Saat: 04:00 .1

Karacan Yayınları،Temmuz 1985، 12.BaskıKenan Evren>in Anıları>، Milliyet gaze-> .2

tesi، 11 Kasım 1990 EYLÜL DÖNEMİ SIKIYÖNETİM.. 12 .3

www.bilgnet.com CUMHURİYET GAZETESİ - 12 EYLÜL .4

2000… www.bilgenet.comCHP ve Kurultaylar tarihi.. (19511951- .5

1979)… www.bilgenet.com

ویدجئ نتول>> ب

<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

فلسفی بنڕەتیی دەستوورەكان ل توركیافلسفی بنڕەتیی دەستوورەكان ل توركیا

جیاكردنوەی بابت پكھنرەكانی ناوەڕۆكی دەستوورك ل فلسفی ئو دەستوورە، كاركی ب ئندازە دژوارە. لگڵ ئوەشدا ھوڵ دەدەم بۆچوونكانی خۆم سبارەت

ب فلسفی دەستوور بخم ڕوو.

دەستوورەكانی كۆماری توركیا ل ژر كاریگریی پاشماوەی دەستوورەكانی كۆماری توركیا ل ژر كاریگریی پاشماوەی مژووییدانمژووییدان

چاو ب ویستوە، پینی دەستوور ورد دەكفلســـك فكاتفلسفی بنڕەتیی ئو دەستووراندا بگینوە ك ل سای ١٩٢٤ بـــدواوە ل توركیا خراونت بواری كار پكردنوە. ئو دەستوورانی ل سردەمی دامزراندنی كۆمارەوە داڕژراون و ئو یاسایانی لبر ڕۆشـــناییی ئو دەستووراندا دەركراون،

فلسفی بنڕەتیی فلسفی بنڕەتیی دەستوورەكان ل توركیادەستوورەكان ل توركیا

«لــــم ماوەیــــدا ل توركیــــا زۆر بچی باس ل گۆڕینــــی ھندك ل ماددەكانی دەســــتووری وت «لــــم ماوەیــــدا ل توركیــــا زۆر بچی باس ل گۆڕینــــی ھندك ل ماددەكانی دەســــتووری وت دەكرت. چاودران پیان وای حكوومتی پارتی داد و گشپدان (دەكرت. چاودران پیان وای حكوومتی پارتی داد و گشپدان (AKPAKP) ب سرۆكایتیی ڕەجب ) ب سرۆكایتیی ڕەجب تیب ئردۆغان خوازیارە بنیازی كمكردنوەی دەســــتی ســــوپا بسر سیاستوە و ڕخۆشكردن تیب ئردۆغان خوازیارە بنیازی كمكردنوەی دەســــتی ســــوپا بسر سیاستوە و ڕخۆشكردن بۆ زیاتر نزیكبوونوە ل ئندامتیی یكیتیی ئوروپا و دواجار دۆزینوەی جۆرك ل چارەســــر بۆ بۆ زیاتر نزیكبوونوە ل ئندامتیی یكیتیی ئوروپا و دواجار دۆزینوەی جۆرك ل چارەســــر بۆ پرســــی درژخاینی كورد ل توركیا، بك گۆڕانكاری ل دەستووردا ئنجام بدات. ئاشكرای پارتكانی پرســــی درژخاینی كورد ل توركیا، بك گۆڕانكاری ل دەستووردا ئنجام بدات. ئاشكرای پارتكانی برەی ئۆپۆزســــیۆن دژ بم ھنگاوەی حكوومت وەستاونتوە و ل دژی دەستكاریكردنی دەستوورن. برەی ئۆپۆزســــیۆن دژ بم ھنگاوەی حكوومت وەستاونتوە و ل دژی دەستكاریكردنی دەستوورن. تی گۆڕینی دەســــتوور دەخاتوا بابویســــت بكات، ئر پگوەی ئر ئســــتیش ســــوورە لحكووم تی گۆڕینی دەســــتوور دەخاتوا بابویســــت بكات، ئر پگوەی ئر ئســــتیش ســــوورە لحكوومڕیفراندۆموە. ئم وتارەی نووسر و سیاستوانی كورد تاریق زیا ئیكینجی تیشك دەخات سر مژووی ڕیفراندۆموە. ئم وتارەی نووسر و سیاستوانی كورد تاریق زیا ئیكینجی تیشك دەخات سر مژووی

«.ت.. وەرگننگدەسكانیان ھدەستوورەكانی توركیا و ناوەڕۆك«.ت.. وەرگننگدەسكانیان ھدەستوورەكانی توركیا و ناوەڕۆك تاریق زیا ئیكینجیتاریق زیا ئیكینجی

كیاتور

ی مار كۆریتووەسی د

بای دگی دا

نوی انخ>> با

<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

زۆر ب ئاشكرا دەری دەخن ك سیستمی حوكمانی ل توركیا «كۆماری مشـــروت»ی. بۆ نموون، ل سرەتای دامزراندنی كۆمارەوە تا ســـای ١٩٦٠، واتا تـــا كودەتای ٢٧ ئایار/مایس لـــ توركیا كار بـــ «بنمای جیاكردنوەی دەســـتكان» ت»ی پبوو «دەوك ھتدەســـ تدا تاكو كراوە. لندەگوترا و لو دەوتشـــدا ك ھموو شـــتكی خستبووە ژر دەســـتی خۆی، باس ل بنمای جیاكردنوەی دەســـتكان ندەكرا. دەســـتكانی یاســـادانان و دادگ و جبجكردن تكڵ بوون. دامزراوەیك ھبوو ســـرجم ئو دەستانی ل ھمان كاتدا بكار دەھنا و ڕاســـتوخۆ ل ژر دەســـتی سركۆمار (وەزیری دەوت)دا بوو. مستفا كمال ئتاتوركی تی بر، دەونزری دام(توەزیری دەو) ركۆمارم سكیناوونیشانی «ئبدی شـــف – سرۆكی ھتاھتایی) بڕوە برد. دوای مردنی ئتاتوركیش، ســـركۆمار عیســـمت پاشای ھاوخباتی ئتاتورك ب ناوونیشانی (میللی شف – سرۆكی میللـــی) و بھمان شـــوازی ئتاتورك وتـــی بڕوە برد. سانی ١٩٥٠ لگڵ دەستپكردنی سردەمی فرە پارتایتیدا، ئگرچـــی جۆرـــك گۆڕانـــی برچاویش بدی كـــرا، كچی «بنمای یكیتیی دەســـتكان» درژەی ھبوو. سرەڕای ئوەی پارتكی ئۆپۆزســـیۆن گیشت پرلمان، بم لگڵ

ئوەشدا دەستكانی یاســـادانان و دادوەری پكوە مانوە ل ی ١٩٦١ كپاش دەســـتووری ســـا وە. وەلكرانو جیا ندوای كودەتای ٢٧ ئایاری ســـای ١٩٦٠ پسند كرا، بنمای جیاكردنوەی دەســـتكان خرای بـــواری جبجكردنوە و بو جۆرە سیســـتمی ســـربخۆی دادوەری توانی بۆ یكم میشـــوەدا ھپاڵ ئ م لت. بژیم بی ڕی متمانجار مایپارـــزگاری ل چمكی «دەوتی پیرۆز»ی ڕەنگژی ڕژیم و

دامزراوەی با كرا و ب گۆڕان مایوە.

تییزراندنی پادشایتی پیرۆزی ناو دەستوور دامدەوتییزراندنی پادشایتی پیرۆزی ناو دەستوور دامدەول ســـای ١٩٢٤وە تا ئمۆ ل سرجم دەستوورەكاندا باس ل «دەوتكی پیرۆز» دەكرت ك كتومت وەك «پادشـــا» توانای ھموو شـــتكی ھی و فرمانەوای گشـــت شتك و ھموو ئرك و لپرســـراویی بڕوەبردنی وت ب ویستی ئو دەوت پیرۆزەوە گرێ دراوە. دەستووری سای ١٩٨٢ ك لو ساوە تا ئســـتا ل بواری كارپكردندای، ب باشترین شوە بادەســـتی و دەســـت بۆ نبراویی «دەوتی پیرۆز» تیایدا ڕەنگی داوەتوە. ماددەی ١٤ لو دەستوورە بم جۆرە گوزارە ل بادەســـتی و دەست بۆ نبراویی دەوت دەكات: «مۆت نادرت ھیچ یكك لو ماف و ئازادییانی ك ل دەســـتووردا ھاتوون، ل شوەی چاالكیكدا بكار بھندرین ك ب ئامانجی تكدانـــی یكیتیی ل تكدان نھاتووی وت و گلی دەوت ئنجـــام بدرت.» بپی ئم گانوەی، ل توركیا دەوتك ھی و ئـــو دەوتش وتك و گلكی ھی. واتا دەوت خاوەنـــی وت و گلـــ. لرەدا دەوت كتومت وەك پادشـــا جۆری قوارەیكی خاوەن وت و گل پناس دەكرت. بشی نن، لڕكانـــی دادوەری ڕادەپركـــك ئزۆری دادوەران كاتكاتـــی بیارداندا برژوەندییكانی دەوت ڕەچاو دەكن، نك ماف و مافناســـی. ئم ب مرجك لـــ وتانی ھاوچرخدا ل پشـــدا گل و وت ھی، گل خاوەنـــی وت و ل كاتی پویستیشدا دەوت دادەمزرنت. دەوت لو كۆمگاندا ڕكخراوكـــی خزمتگوزاریی. ل توركیـــاش ئگر نزمكی دەســـتووری نیات دامزراندن كـــ دەوت وەك ڕكخراوكی خزمتگوزاری ببینت، ئوا ھاوچرخبوون و ھنگاو ھاویشـــتن تدا كاری لو سپاندنی دیموكراسی لرەو دیموكراسی و چب

كردن نھاتووە.

نتوەپرستیی دەوت ل دەستوورەكاندانتوەپرستیی دەوت ل دەستوورەكاندایكـــك لـــ پایـــ گرینگكانـــی پكھنـــری فلســـفی دەستوورەكانی ئم «نتوەپرستیی دەوت» و پاییكی تریش «ئایدۆلۆجیای دەوت»ە. نتوەپرســـتیی دەوت و ئایدۆلۆجیای دەوتی ناو دەســـتوورەكان ل پای گرینگكانی «كۆماری مشروت»ن ك ل سرەتای دامزراندنی كۆمارەوە تا ئمـــۆ درژەی ھیـــ. نتوەپرســـتیی دەوت چیی؟ پیاوی دووەمـــی دەوت ســـرۆكوەزیران عیســـمت ئینونو ل ســـای ١٩٢٥دا باشترین وەمی ئو پرســـیارەی داوەتوە و «نتوەپرســـتیی دەوت» بم جۆرە پناســـ دەكات: «نتـــوە تاكان ئامـــرازی پكوە گردانمانـــ. ڕەگزەكانی

فلسفی بنڕەتیی دەستوورەكان ل توركیا

ل سرجم دەستوورەكانی

سرەتای دامزراندنی كۆمارەوە تا

ئمۆ توركبوون مرجی یكمی تیبوونھاو

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

تـــر ل برامبـــر زۆرینی توركـــدا ب كاریگریـــن. ئركمان ئوەی ئوانـــی ل ناو وتی توركانـــدان، ب ھموو جۆرك بیانكیـــن ب تورك. ئو ڕەگزانـــی تورك و توركایتی ڕەت دەكنـــوە، دەیانبینوە و فیان دەدەین. ئو خســـتی ویســـتپ وەیوە ئتـــدا جیامان دەكاتتكردنی وخزم لـــئو كســـ بر ل ھموو شـــتك تورك و توركپروەر بت.» ،تم وتیی ئھاو ت بـــت ببوەی بتوانمرۆڤ بۆ ئ واتـــپویست بر ل ھموو شتك تورك و توركپروەر بت. پایی نتوەپرستی ل فلسفی بنڕەتیی گشت ئو دەستووراندا كـــ ل دوای دامزراندنی كۆمارەوە كاریان پ كراوە، لســـر ئو چمك داڕژراون. ئگر پرســـی نتوەپرستی ل دەقی دەســـتوورەكاندا بو گوتانش گوزارەیان لـــ نكرابت، ئوا

كاركردن ب دەستوورەكان لو چوارچوەیدا بووە.

ئایدۆلۆجیای دەوت ل دەستوورەكاندائایدۆلۆجیای دەوت ل دەستوورەكاندابابتكـــی تر لوانـــی ك دەســـتوورەكانی ئمـــ ل ڕووی فلسفی بنڕەتییوە پشتیان پ بستووە و پویست دەكات لرەدا ئاماژەی بۆ بكین، بابتی ئایدۆلۆجیای دەوت: «ئایا پویســـت دەســـتوورەكان ئایدۆلۆجیان ھبت، یان نبت؟» بگومان ل ھموو دەســـتووركدا ئایدۆلۆجیایكی ناســـنری ڕژیم ھی. بۆ نموون، دەســـتواژەی «كۆماری توركیا (...) ل «تیییتـــی قانوونی دیموكـــرات، الیســـت و كۆمدەو كی ١٩٨٢دا ئایدۆلۆجیایدەستووری ســـا ماددەی دووەم لڕژیم دەناســـنت. بم ئم بـــڕووی ئایدۆلۆجیاكانی تردا داخراو نیی. ئوەی مایی ســـرنج ئم ئایدۆلۆجیای ئوانی تر ڕەت دەكاتوە، خۆسپنرە و مرۆڤ ناچار دەكات پابندی زۆر جاران خۆی ل م ئایدۆلۆجیایت. ئـــك ئایدۆلۆجیا بیـــفۆرمی جیاوازدا دەخات ڕوو و كاریگریی قدەغكاریشی ھرە

زیاد ل جبجكردنیدا بدی دەكرت.ئو ئایدۆلۆجیا خۆســـپن و قۆرخكرەی دەوت ل گشـــت ئو دەســـتوورانی ك ل سرەتای دامزراندنی دەوتوە تا ككی و ئایدۆلۆجیایئ .یتوركیا نووســـراون، ھ ۆ لمئل پای پكھنرەكانی فلســـفی بنڕەتیی دەستوورەكان. ھركسك ل توركیا ھگری ئایدۆلۆجیایكی تری دەرەوەی ئو ئایدۆلۆجیا بیاردەرە بت، حسبی «ناپاكی نیشتمان»ی بۆ دەكرت. فرماندەی گشـــتیی ئركانی سوپا بڕز جنراڵ یشار بیوكئانیت (ئم فرماندەی ئستا خاننشین و جنرال ئیلكر باشبوغ لم كاتدا فرماندەی گشتیی ئركانی سوپای تورك.. وەرگ) ب ڕوونترین شوە گوزارە لم ئایدۆلۆجیایی دەوت دەكات و بم جۆرە دەیناســـنت: «تاك بنمایكی ھاوبش ك ل توركیا مایی پســـندكردن بت، سیســـتمی ھـــزری ئتاتوركیی. ھر بزووتنوەیكی سیاســـی لگڵ ئو بنمایدا یك نگرتوە، پویست لی ڕوون بت ك دوژمنی نتوە و نیشتمان.» واتای ئم بۆچوون بم جۆرەی: «ھموو كسك ل توركیا ناچارە ھزری ئتاتوركی پسند بكات و لو چوارچوەیدا كاری سیاسی بكات. ھبژاردنی ئایدۆلۆجیایكی دژبری سیستمی ھزری ئتاتوركی و ھودان بۆ پیەوكردنی ل دا بریتییو ئایدۆلۆجیایوەی ئـــچوارچ كاری سیاســـی ل

ناپاكیكردن ل نیشـــتمان.» ب واتایكی تر، ئوانی ھگری گدا جتم وئایدۆلۆجیای جیاوازن، ناپاكی نیشـــتمانن و ل

.و مافیان نیی

ل دەستوورەكاندا ھاوتیبوون پشت ب ئتنیكی تورك ل دەستوورەكاندا ھاوتیبوون پشت ب ئتنیكی تورك دەبستتدەبستت

یكك لو پایانی تر ك ل سای ١٩٢٤وە تا ئستا فلسفی بنڕەتیـــی دەســـتوورەكانی ئم پك دەھنت، پناســـی ھاوتیبوونـــ. ئم پناســـی ك ل كرۆكی دەســـتوورەكانی ل ستیارە، چونكندازە ھئ كی بتتوركیادا ڕاكشـــاوە، بابكۆمگیكی فرەڕەنگی وەك توركیادا پناســـی ھاوتیبوون گكۆم ك لرجم ب مژراوە. ئز داڕمای ڕەگر بنسلفرەڕەنگ ھاوچرخكاندا پناســـی ھاوتیبوون ب شوەیك كی دەستنیشـــانكراو بكات. بزئاماژە بۆ ڕەگ ت كژرداناڕواتایكی تر، ئوە ڕەفتاركی نایاساییی ئگر ل كۆمگیكی فرەڕەنگدا چمكی پناسی ھاوتیبوون ھمووان ناچار بكات ل یك ڕەگز و ســـر بیك كولتـــوور بن. ماددەی ١/٨٨ی دەســـتووری ســـای ١٩٢٤ بم جۆرە پناســـی ھاوتیبوون دەكات: «خكـــی توركیا ب جیاوازیی ئایـــن و ڕەگز وەك ھاوتی ب (تورك) ناو دەبرن.» بپی ئم پناسی، ھموو ھاوتییكی كۆماری توركیا ناچـــارە تورك بت. ب واتایكی تر، كســـك بۆ ئـــوەی بتوانت ببت بـــ ھاوتیی كۆماری توركیا، پویســـت ل ڕەگز و نتـــوەی خۆی ھبگڕتوە ك تیبوونمكی ھاوم چبوڵ بـــكات. ئتورك ق و بـــوون بپوەنداریی بـــ ڕەگزی توركوە دەھنتـــوە بیری مرۆڤ، نی ١٩٦١-١٩٨٢دا لوان سادەستوورە نووســـراوەكانی ن لڕادەبـــدەر تۆخ و دووبارە كراوەتـــوە. بۆ نموون، ل ماددەی ك بسركی «ھناسی ١٩٨٢دا پ١/٦٦ی دەستووری ساپوەنداریی ھاوتیبوونوە ب دەوتی توركوە بسترابتوە، تورك» بكار دەھنت و ب شوەیكی ڕادیكانتر پداگیری لســـر ڕەگـــز دەكات. وەك دەبینن پناســـی ھاوتیبوون ل سرجم دەســـتوورەكاندا لســـر بنمای ئتنیكی تورك داڕژراوە. بم ل دەســـتووری سای ١٩٢٤دا دەستواژەیكی زیاتر كشـــۆك بكار ھنـــدراوە، بۆی ب بـــراورد لگڵ ئم پناســـیی ئـــرەدا نرمتر دەنونت. دواجار ل ســـرجم دەســـتوورەكانی ســـرەتای دامزراندنی كۆمـــارەوە تا ئمۆ توركبـــوون مرجی یكمی ھاوتیبوون. بانگشـــی ئوەی ز لوارەی گرتووە و ڕژوودا قەوی مڕ ل كناو مئ گوایتایبتمندیی ئتنیك جیاوازەكانی تر دەگیرت، شتكی دوورە ل ڕاستی. ئم ڕاستییك ھموو ئوانی ئاسیمالسیۆن ڕەت دەكنـــوە و داوای ناســـینی گرووپـــ ئتنیكییكانی خۆیان دەكـــن و وەك ھاوتیی یكســـان ڕەفتاریان لگدا ناكرت، ی دەزانن. لن و پدەبـــ ی پكردندا پجببـــواری ج لتوركیا تاك مرج بۆ ســـوودوەرگرتن ل مافكانی ھاوتیبوون بریتیی ل توركبوون. بـــ واتایكی تر، بریتیی لوەی قبوڵ بكیـــت توركیت، یـــان ببیت ب تـــورك. بـــ بۆچوونی من، پناســـی ھاوتیبوونیش پیوەندیی ب فلسفی بنڕەتیی

.یدەستوورەوە ھ ٥٦

«تاك بنمایكی ل ش كھاوبتوركیا مایی

پسندكردن بت، سیستمی ھزری ئتاتوركیی. ھر بزووتنوەیكی سیاسی لگڵ ئو بنمایدا

یك نگرتوە، پویست لی ت كڕوون ب

دوژمنی نتوە و «.نیشتمان

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

دەستوورەكان چمكی جووت دەوتیان تدا ڕەچاو كراوەدەستوورەكان چمكی جووت دەوتیان تدا ڕەچاو كراوەپكھاتـــی «جووت دەوـــت» ل توركیـــا تایبتمندییكی ندییتمم تایبئ .فیی تری دەســـتوورەكانی توركیایلسفل شـــوەی ماددەدا ل دەســـتوورەكاندا تۆمار نكراوە، بم ئاوتی ڕۆحیان كراوە. كاروباری جووت دەوت ك وەك كرۆك دا كو دەستوورانگیر كراوە، لموو دەســـتوورەكاندا جھ لل ســـای ١٩٦١ بدواوە داڕژراون و كاریان پ كراوە، زەقتر كراوەتوە و ب شـــوەیكی برفراوان ل بواری جبجكردندا كاری پ كراوە. ئمۆ ئیدی ھموو كسك ددان ب ھبوونی ـــت و خاوەن بیر و بۆچوونتیدا دەنی جووت دەوكھاتـــپجیاوازەكان ب شتكی ئاساییی دەزانن. لالیك «دەوتكی ھبژردراو» ھی ب ھبژاردن ھاتووە و دەنگی گل شوە و قوارەی داوەت. ھاوشانی ئویش «دەوتكی دەمزرندراو» ھی ك دامزرنران پكیان ھناوە. زۆربی جاران «دەوتی دامزرندراو» ل جبجكردندا پش «دەوتی ھبژردراو» دەكوتوە. دامزرنران ك ل لپرسراوانی دەزگاكانی وەك سوپا و دادوەری و دەستی بای خوندن و فركردن و ھتد.. پك دن، دەوتی دامزرندراو وەك دەوتی ڕاســـتقینی خۆیان دەبینن و ھـــوڵ دەدەن دەوتی ھبژردراو بالڕدا ببن و بیشـــونن. ســـوپا ڕابرایتی دەوتی دامزرندراو دەكات و ئم دەوت ھزی خۆی ل ئنجوومنی ئاسایشـــی نتوەیی و ل یاســـای خزمتی ناوەخـــۆ وەردەگرت. ئگر پویســـت بـــكات، دەوتـــی ھبژردراو بكۆتـــا دەھنت، دەســـتووركی نوێ بسر كۆمگدا دەسپنت و دەتوانت لـــ ژر ڕكفی خۆیـــدا دەوتكی ھبژـــدراو دابمزرنت. جیاوازیی بیر و بۆچوون سبارەت ب كش و پرس گورەكان ل نوان دەوتـــی ھبژردراو ئو دامزرنرانی ك دەن «دەوـــت ئمین»، بـــردەوام ھی. زۆربـــی جاران ئم ناكۆكییانی ڕخۆشكر بۆ تنگژەی سیاسی ب مل كچكردنی «دەوتـــی ھبژـــردراو» بـــۆ «دەوتـــی دامزرندراو» توركیا ل ت لوە. جووت دەونـــت و دەبد كۆتاییان پ .یژەی ھوازیدا درزترین شـــھب ۆشـــماندا لمڕۆژگاری ئھۆكاری سرەكیی قوبوونوە و ھوكردنی برینی پرسی كورد، جبتیدا، جودەومارۆی نر گژ ژیانی باكوری قوبرس ل كانی بووەی ھچوارچ ویست لكانی پكردنی چاكسازیینئمدامبوونی یكتیی ئوروپادا و ب ھواسراوی ھشتنوەی كشـــ ژیارییكان ل ناكۆكیی نوان دەوتـــی دامزرندراو و دەوتی ھبژردراوەوە ســـرچاوە دەگرت. دامزرنران بـــ بیانووی ئوەی «برژوەندییكانـــی دەوت» دەپارزن، دژبری ئوەن ئو كشـــ و پرس باسكراوان ب پی یاسای نودەوتی چارەســـر بكرن و بردەوامن لسر گرتنبری ڕگی چارەسر نكردن و ئمش توركیای برەو گۆشگیری بـــردووە. تا ئم پكھات جووت ل ناو نبرت، چســـپاندنی دیموكراسی ل توركیا و گشپدانی دەوت و نۆژەنكردنوەی محا. ب دەبینكی ئاشكراتر، تا سوپا نگیندرت ئاستی ســـتاندار و پوەرەكانی یكیتیی ئوروپا، ڕزگاربوونی توركیا رخكردنی كاری لھاوچ تی و بـــوارەی جووت دەوقـــ ل

كردن نھاتووە.

تاریق زیا ئیكینجی كی؟تاریق زیا ئیكینجی كی؟ كر لزگای دیاربپار ر بی ســـزای لجق ی ١٩٢٥ لســـادایك بووە. وەك ھموو ھاوڕكانی سردەمی مندایی خۆی، ل تاك قوتابخانی ئـــو قزای فری زمانی توركی دەبت. خوندنـــی ناوەنـــدی و ئامادەیی ل دیاربكـــر تواو دەكات. ســـای ١٩٤٩ كۆلجی پزیشكیی زانكۆی ئســـتنبوڵ تواو دەكات. بمبســـتی بدەســـتھنانی تایبتمندی ل بواری پزیشـــكیدا ماوەیك ل پاریس بســـر دەبات. سای ١٩٥٧ ناوی مرۆڤ لكانی ھخۆشـــییوەك پزیشـــكی پسپۆڕی ن

دیاربكر دەگیرستوە. س ســـردەم ســـرۆكایتیی ژووری پزیشـــكانی دیاربكر-ماردین-ســـرتی كـــردووە. ل ١٩٥٨-١٩٨٠ لـــ كۆنگرەكانی یكیتیی پزیشـــكانی توركیادا نونرایتیی پزیشـــككانی كوردســـتانی توركیـــای كـــردووە و برگری لـــ مافكانیان كردووە. سردەمانكیش ئندامی دەستی بای دیسیپلینی

ئنجوومنی یكیتیی پزیشكانی توركیا بووە.ئیكینجی ل پاڵ كاری نۆشـــداریدا ڕووی ل كاری سیاســـیش كردووە و لـــ ١٩٥٧-١٩٦٠ ل ڕیزەكانی پارتی گلی كۆماری (CHP) و دوای كودەتای ســـای ١٩٦٠یـــش ل ڕیزەكانی پارتـــی كرـــكاری توركیا (TIP)دا كاری سیاســـی كردووە و گرانی ھوكانی خۆی خســـتووەت ســـر چســـپاندنی دیموكراســـی و برگریكردن ل مافكانی مرۆڤ. سای ١٩٦٥ لسر لیستی (TIP) ھبژردرا و بوو ب نونری دیاربكر لـــ پرلمانـــی توركیا و لوێ برگری زۆری ل ناســـنام و مافـــ كولتوورییكانـــی گلی كورد كرد. لـــ پاش كودەتای ١٢ ئادار/مارســـی ١٩٧١ بـــ تۆمتـــی پوپاگندەكردن بۆ كوردایتی بپی یاســـای ســـزای تورك دەستگیر كرا و دوو سای ل گرتووخان بسر برد. دوای كودەتای ١٢ ئیلوول/ســـپتمبری ١٩٨٠ پنج جار دەســـتگیر كرا. سای ١٩٨٢ ھلی ب دەست ھنا و خۆی گیاندە پاریس. تا سای ١٩٨٩

لوێ مایوە و وەك پزیشك كاری كرد. تاریق زیا ئیكینجی ل ســـای ١٩٨٩وە ل ئستنبوڵ دەژی و ی ببانم كتستا ئو تا ئ ب دانانی نووسین و كترقاسچاپ گیاندووە: «تراجیدیای ڕۆژھت – ١٩٦٦، دەوت و ری نادیار – ١٩٩٥، پرسی كورد لكی بكمن – ١٩٩٥، تاوانڕووی ھاوتیبوونوە و پشنیازك بۆ چارەسركردن – ١٩٩٧، دیموكراســـی، فرەكولتووری و بسرھاتی دادگاییكردنك – ١٩٩٩، پاراســـتنی كمین نتوەكان لـــ یكیتیی ئوروپا و توركیـــا و كورد – ٢٠٠١، كشـــكانی سیاســـتی چپ و پارتـــی كركاری توركیا و برچاو ڕۆشـــنكردنوەی كورد – ٢٠٠٤، دەوت و كشكانی دەســـتوور – ٢٠٠٤، كشكانی دیموكراســـی و مافی مرۆڤ ل توركیا – ٢٠٠٤، ھوســـتی ڕەخن ئامز ل سیاستی توركیا ل برامبر كورد – ٢٠٠٤، ھاوچرخكردنـــی توركیا و كوردەكان – ٢٠٠٦، بســـرھاتی

ژیانی ڕووناكبیركی كورد ل لجوە تا پاریس – ٢٠٠٦.»وەرگانی ل توركییوە: بكر شوانیوەرگانی ل توركییوە: بكر شوانی

سرچاوە:سرچاوە: www.diyarbekir.net

ھۆكاری سرەكیی قوبوونوە و

ھوكردنی برینی پرسی كورد ل ناكۆكیی

نوان دەوتی دامزرندراو و دەوتی

ھبژردراوەوە سرچاوە دەگرت.

ران بنزردامبیانووی ئوەی

«برژوەندییكانی دەوت»

<<<

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

٥٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ئدەبیات.. جیھانكی ئدەبیات گۆڕەپانكی بســــنوورە، ھیچ چوارچوەو ســــنوورك ناناســــت. جیھانی ئــــدەب جیھانكی رەنگین و بســــنوورە. .ردوونییوە گندیی خۆیتمندین تایبچدەب بش ئمرئبلھرچندە لالین زمان و كولتوورەوە خۆی بماكیاژی نتوەیی

.ردوونییو رۆحدا گ رەگوریشم لنمایشدەكات بئدەبیــــات دوو دیــــوی ھیــــ، دیوكــــی نتوەیــــی، دیوكی گردوونیــــی، یاخود مــــرۆڤ دەتوانت بــــت ئدەبیات وەكو میوەی بھشــــت وای، كاكلكی گردوونیی، دیوی دەرەوەی نتوەیی. ناوەخنكی برۆحــــی گردوونی رازاوەتوە، وەكو ھر شــــتك لو سروشــــتدا دیالیكتكی بھزی ھی، دیوی دەرەوەی زۆر رەنگین و ھموو تامكانی لســــری كۆبۆتوە و

بمشوەیش خۆی رازاندۆتوە.ئو كاتی مرۆڤ ســــرنج دەدات جیھانی ئدەبیاتی ھاوچرخ، داھنراوكــــی ئدەبــــی دەخونتوە، ھرچنــــدە ھریكیان بزمانكی جیاوازەوە نووســــرابت، ھرچندە داڕشــــتنی زمان جیاوازی ھبت، بم مژارەكان، ناوەڕۆككی بابتی ھاوبشیان لخۆگرتووە، ئازار و خۆشــــی مرۆڤایتی باســــدەكن، ئمش وایكردووە جیھانی ئدەبیات ببت جیھانكی ھاوبش، ھاوتیانی ئو جیھان ئاگاداری یكترن، دســــۆزی و ئوینداری بۆ یكتری

نیشاندەدەن، ھموویان ربواری كاروانی برەوپشچوونن. یدابایكان، ھۆمیرۆســــی یۆنانی، برییی ســــومكســــنی لھیندی، فیردەوســــی ئرانی، جزیری، خانی، فقی كوردستان

و...تد ھاوتیانی ئو جیھان و داھنری ئدەبیاتن.بلزاكی فرەنســــی، دۆستۆڤسكی و تۆلستۆی رووسی، ماركزی ئمریــــكای التینی، ئۆرھــــان پامووك و یشــــار كمالی تورك، نجیب محفوزی میسری، جگرخون، عبدو پشو، لتیف ھمت، شركۆ بكس، ئارژەن ئاری، بختیار علی، محمد ئۆزونی كورد و چندانی دیك ھاوتیانی ئو جیھانن و بھمان

رۆح گۆش كراون.ئــــو كاتی مرۆڤ ئدەبیاتی ھموو نتوەكان دەدات برچاو، چندین الینــــی ھاوبش لنوانیان دەدۆزتوە. گل و نتوە لرگی پیوەندی و دانوستاندنوە كاریگریان بسر یكوە كردووە، ئــــم بیردۆزە بــــۆ ئدەبیاتیش ھمان راســــتی لخۆ

دەگرت.

كاریگــــری ئدەبیات زیاتر لنو ئو نتوەو گالن روو دەدات كدراوســــی یكترن، ئو كاتی مــــرۆڤ دەڕوانت ئدەبیاتی وە كتی بــــۆ رووندەبو راســــتیڕوونی ئلــــی كورد زۆر بگكاریگری كردۆت ســــر ئدەبیاتی وتانی دراوس و كاریگری

.یرەوە ھسی بتانی دراوسدەبیاتی وئمژووی دراوستی كورد و توركان بۆ ھزاران ساڵ دەگرتوە، لبواری كولتووری و زمان و ئدەبیاتدا دانوستانكی درژخاین لنوانیاندا ھی. بۆ نموونــــ، مرۆڤ دەتوانت برھمی چند وژەڤانكــــی كورد و تورك براورد بكات و ئو پیوندیی زەالل

بكات.فق تیران بزمانی كوردی ئش و ئازار و مینتی و ئاواتكانی گلی كوردی باسكردووە، بۆی تا ئستاش شیعر و برھمكانی لــــدڵ و دەروونی گلی كورد ماونتوە، ھروەھا كراجا ئۆغو ھمان شــــتی بزمانی توركی كــــردووە و برھمكانی لدڵ و

دەروونی گالنی ئناتۆیا ھر زیندوون. فق تیران دەت:فق تیران دەت:بزان كو من یار تویی

دل بریندار تویی ئز كوشتم یكجار تویی

چ بكم كو یار من یار توییب دەست و ھم پا تویی

پر لمن كویار تویی ئ ب غزەب خواندی ئزم

د قید و بندێ ئزم زنجیر ب زەندێ ئزم مشتاقی رندێ ئزم ئاشقی جندێ ئزم پروازی فندێ ئزم

لبرامبردا كارا ئۆغو دەت:لبرامبردا كارا ئۆغو دەت:Deli gönül gezer gezer gelirsinArı gibi her çicekten alırsınNerde güzel görsen orda kalırsınBen senin derdini çekemem gönül.………Karac>oğlan der ki okuyam yazamKeleş değilim ki kervanlar bozam

جگرخون دەت:

لبرامبردا نازم حیكمت دەت:

ئازاد زەردەشتی-دیاربكرئازاد زەردەشتی-دیاربكر

ئدەبیات وەكو میوەی بھشت وای، كاكلكی

،ردوونییگدیوی دەرەوەی

وەییتن

<<<

ولیفز

ولی فز

<<<

ریجزی

ی ال م

ریجزی

ی ال م

<<<

والنام

والنام <

<<

ويــ ـَـــــــذة يـــىويــ ـَـــــــذة يـــى

٥٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بسنوور و ھاوبش

فق تیران دەت:

لبرامبردا كارا ئۆغو دەت:

Giyinem kuşanam bir hosça gezemBen senin derdini çekemem gönülئو كاتی مرۆڤ ســـرنجدەدات رەنگكانی ئدەبیاتی میللی زمانی كوردیـــك بكدیدەكات، یســـت و رامان بمان ھھئـــوەی دیك بزمانـــی توركی، یكك لدـــی گلی كوردە

ئوەی دیك لدی گلی تورك زیندووە.لجیھانـــی ئدەبیاتـــی كالســـیكدا مرۆڤ دەتوانـــت لنوان ئحمـــدی خانی و فیزو براوردك بكات. ئحمدی خانی ل شـــاكاری مم و زیندا لالینی تسوفوە لئاستكی زۆر برزدا داھنانكی زۆر گورەی خوقاندووە، ھروەھا فیزوال ل شـــاكاری لیال و مجنون ھمان داھنانـــی بدیدەكرت، ھـــروەك مـــرۆڤ دەتوانت لنوان مالی جزیـــری و موالنا جاللدینـــی روومی براوردك بـــكات، مالی جزیری لبواری فلسف و تسوفدا زۆر وورد و قابۆتوە، ئو كاتی مرۆڤ برھمكانـــی دەخونتوە دەكوتـــ نو جیھانكی ئارام و رۆحی ئارام دەبتوە، بھمانشوە موالنا جاللدین ھمان

چژ دەبخشت مرۆڤ.لســـدەی بیستمدا چندین ھبستڤانی گورە ھی مرۆڤ دەتونت براورد لنوان باشـــترینیان بـــكات، جگرخوینی كوردی، نازم حیكمتی تورك ھردووكیان لجیھانی ئدەبیاتی گلكیان شـــپۆلی تازەیان داوەت تكۆشـــان و برخودان، ھردووكیان لنو گلدا بیردۆزی بندەستی گلیان پاراستووە،

بۆ ئازادی و سربخۆیی گلكیان تكۆشاون.جگرخوـــن لچندیـــن وت گـــڕاوە و دەســـتبرداری ئو تكۆشـــان نبووە بتایبت ئوكاتی پنابر بووە لشام و ئوروپا و تا ئو كاتـــی كۆچی دوایی كرد، نازم حیكمتیش ر بـــووە رووی كردۆتویش كۆچبمان شـــتی كـــردووە، ئھ

مۆسكۆ لودا كۆچی كردووە. ،كی دروست و خۆشن ١٠٠٪ زمانرخوستی جگبزمانی ھ

.وەیمان شھتیش بزمانی نازم حیكمجگرخون دەت: جگرخون دەت:

ئز ژ خو رابووم گول فرۆشك بینی پر گلك شا بووم گول ب دل ددا

گول ب دل ددا

ھبوو م یك دل تڤ ژان و كول بوو ن بوو م باوەر گول ب دل ددا

گول ب دل ددا بازار م كر گۆ سر ب سر نادەم ئ گول پرستی ب جان و دل ددا

ب جان و دل ددا من گۆكی ددا جان و دل ب گول گۆ ئڤ بازارە دل ب كول ددا

دل ب كول ددامن جان و دل دان دل كریی گریان

جان گۆت جگر خوین دل ب گول ددەی دل ب كول ددەی

لبرامبردا نازم حیكمت دەت:لبرامبردا نازم حیكمت دەت: Karlı kayın ormanında .yürüyorum geceleyin ،Efkârlıyım، efkârlıyım ?elini ver، nerde elin………… ،Memleket mi، yıldızlar mı ?gençliğim mi daha uzak Kayınların arasında .bir pencere، sarı sıcak

:Ben ordan geçerken biri <.Amca، dese، gir içeri> Girip yerden selâmlasam .hane içindekileri……… ،Memleket mi، daha uzak ?gençliğim mi، yıldızlar mı ،Bayramoğlu، Bayramoğlu ?ölümden öte köy var mıبشوەیكی گشتی لســـر بنچینی ئم ھقیقتان، مرۆڤ دەتوانـــ بت، ك دنیـــای ئدەبیات دنیایكی بســـنوور و رەنگین، برھم ئدەبییكانیش لو دنیا پان و بسنوورەدا .كتانی دنیا وەك یموو ودەبیاتی ھبۆ ئ مشـــن. ئھاوبپتریش بۆ ئدەبیاتی كوردی و ئدەبیاتی دەر و دراوســـكانی

كورد.

ئو كاتی مرۆڤ ئدەبیاتی ھموو وەكان دەداتتنبرچاو، چندین الینی ھاوبش

لنوانیان دەدۆزتوە. گل و نتوە لرگی

پیوەندی و دانوستاندنوە

كاریگریان بسر یكوە كردووە

<<<

خانی حمدئ

خانی حمدئ <

<<

ریجزی

ی الم

ریجزی

ی ال> م

<<

ويــ ـَـــــــذة يـــىويــ ـَـــــــذة يـــى

٦٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سیستمی پروەردە لوتانی ئیسالمی..سیستمی پروەردە لوتانی ئیسالمی.. نموونتوركیا بنموونتوركیا ب

،وەی ڕۆژئاوایلمانی، السایكردنكی عتوركیا سیستمندن لخو»تورككان زۆر پشت ب میتۆدی پروەردەی فڕەنسی دەبستن»

كورتیك دەربارەی مژووی خوندن و فركردن كورتیك دەربارەی مژووی خوندن و فركردن لتوركیالتوركیا

لســـردەمی ئیمپراتۆری عوســـمانی خوندن لتوركیا خوندنـــی ئاینی بووە، پروەردەیك بووە پیوەســـت بمزگوت و حوجرەكان، ھروەھا بخۆڕایی ب برامبر بووە، بم دواتر شوەی پروەردەی مدەنی وەرگرت.

بتایبت حوكمانییاندا لســـردەمی عوســـمانییكان لناوچ توركنشینكان بایخكی زۆریان بخوندن دەدا بردەوام لھوی نوكاری و گۆڕان بوون لسیســـتمی پروەردە، گیشتنی سوپای عوسمانی بۆ خاكی ئوروپا و تكبوونـــی تورككان بكولتوور و عادات و شـــوە ژیانی ئوروپییكان كاریگری لرادەبدەری لسر ھزر و بیركردنوەی تورككان ھبووە، سوتان عوسمانییكان پیانوابوو گر ئیمپراتۆریای عوسمانی بیوت بردەوامی ردەوام لب ویستربازی خۆی بدات پدەستی سباب

ھوی چاكسازی و نوكاریدا بت.دامزاندنـــی یكمیـــن قوتابخانی مدەنـــی لمژووی

توركیا بھۆی ھكوتی جوگرافی و مژووكی دوورو درژ لبادەســــتی سیاسی، ھروەھــــا جــــۆراو جۆری و تكی زمان و كولتــــوورەوە، زۆر جیاواز و تایبتمندە و جیاوازییتی، بگرە ئتایبتانی ئیسالمی بگشتی و وتی ناوین بتانی رۆژھول

لئاستی نونتوەیشدا رەنگیداوەتوە.ئو بارودۆخ تایبتی توركیا وایكردووە وتك لزۆر رووەوە، لڕووی سیســــتمی پــــروەردە و فركردن، لڕووی سیســــتمی ئابووری و شــــوەی ژیان و ھتا جۆری

خواردن پیوەندیی كۆمالیتییكان جیاواز بت. كر ئاســــتی ناوچســــك لن ت كژمار دەكرھ یئیســــالمیان تو وتوركیا لبكو لئاستی نودەوتیشدا خودان سیستمكی پشكوتوو و مۆدرنی خوندن و فركردن، خوندن و فركردن لتوركیا ب نموونیكی جوان و پشنگ بۆ وتانی ئیســــالمی و رۆژھتی ناوین دادەنرت، پســــپۆرانی نودەوتــــی واری پروەردەو فركردن پیانوای شــــوازی پروەردەو فركردنی توركیا شوازكی مۆدرن دوورە لتقلید، دەتوانت ســــوودكی گورە ببخشــــت بھۆی بكارھنانی میكانیزمی

سادەوە.بگومان ســــركتنی پروەردە و فركردن لتوركیا ھروا لخۆڕایی و بشوەیكی ھڕەمكــــی نھاتۆتدی بك لڕگی دانانی پــــالن و پیەوكردنی میكانیزمكی

شیاوە ك بر لخوندنی سرەتاییوە دەستپدەكات.

وەڕتەگ) دركاتوئت

) نیوتەركۆ دیا بوركلت

دە وەرپر

ی نو

ی ستم

سیی ژووم

<<<

ثـــــــــــــةروةردةثـــــــــــــةروةردة

٦١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

لدامزراندنی فرمانبر لدامودەزگاكانی دەوت بۆ ئو قوتابیان بوو ك خوندنی علمانیان تواو دەكرد.

شكستھنانی عوســـمانیكان لجنگی جیھانی یكم و ھرەسھنانی ئیمپاتۆریتكیان و دەركوتنی مستفا كمال ئتاتورك ســـردەمكی نوـــی گۆڕانكاری نك لسر ئاستی پروەردەیدا بكو لتواوی بوارەكانی بۆ

توركیاو ناوچكانی ھناكایوە.

خوندنی ھاوچرخ ل توركیاخوندنی ھاوچرخ ل توركیاكاتـــك باســـمان لكاریگـــری بادەســـتی سیاســـی كرد لســـر جیـــاوازی و تایبتمندبوونـــی تورككان لگـــڵ نتوەكانـــی دیكـــی ناوچك، مبســـتمان بوو توركیـــا بھۆی باكگراواندی كولتووری و سیاســـی عوسمانیكانوە لڕووی پروەردە و خوندن و شوەی ژیان و پیوەندییـــوە خـــاوەن تایبتمندیی، لكاتی باســـكردنی مژووی پـــروەردەو فركردنـــی توركی و سیستم پروەردەی ھاوچرخی ئو وت ناكرێ قۆناخی ین، چونكبیربكاتۆریای عوســـمانی لردەمی ئیمپسخوندن و سیســـتمی فركردنی ئو كاتـــ ھرچۆنك بووب بشوەیك لشوەكان كاریگری لسر ئمۆی پـــروەردەی توركیا ھرماوەو لڕووی ئزموونیشـــوە تجروبیكـــی دەومنـــدی پروەردەیی ب تورككان بخشیووە، بگومان تنھا پسپۆڕانی پروەردەو فركردن دەتوانن كاریگری و جیاوازییكانی نوان سیســـتمكی پروەردەیی خاوەن مژوو و باكگراواند لگڵ سیستمكی

پروەردەیی ئاسا، بزانن.مژووی سیستمی نوی پروەردە لتوركیا بۆ سرھدان و دەركوتنی (كمال ئتاتورك) دەگڕتوە، ئتاتورك تی عوســـمانی و گرتناتۆرینانی ئیمپرەســـھدوای ھدەستی حوكمانی بدیسكۆرس و پیامكی نوێ ھوی گۆڕینی ڕابردوویدا، بشـــوەیكی تواو جیاواز لجاران كۆگكانـــی دەوتی نوی توركیای لســـر بنمای علمانی دامزراند، ڕەفزی ئایین و مۆركی ئیسالمی كرد. پتر جختی لســـر تكبوون ب ژیـــان و كولتووری گڕخشـــیوابوو دەروازەو نتاتورك پوروپا كرد. ئئبۆ گیشـــتن بدەوتكی علمانی ھاوچرخ، خوندن ركردن كروەردەو فسیســـتمی پ وات ،روەردەیو پبھۆیوە دەتوانرێ گۆڕانكاری لسیســـتمی گشتی ژیان بكرت، پسپۆرانی پروەردەو سیاست لسر ئوە كۆكن نھنی ســـركوتنی ئتاتورك لدامزراندنی ئو شوە دەوتی ك دەیویست، دەستپكردنی بوو لسیستمی پروەردەو فركردن، ئستا كۆماری توركیا دەرھاوشتی سیستم پروەردەیكی ئتاتورك، توركیای ھاوچرخ بھموو ئو ھزو كاریگریوە لھردوو ئاستی ئیقلیمی ك یروەردەیپ ۆگرامو پرزاری ئتی قـــودەوو ن

(ئتاتورك) بنچكی داڕشت. ئتاتوك دوای دیراسكردنی حای ئو كاتی كۆمگای توركیـــا بۆی دەركوت كـــ %90ی خكی وتكی

توركیادا بۆ سای 1766ز سردەمی حوكمانی سوتان ســـلیمی ســـیم دەگڕتوە، كاتك قوتابخانیكی تایبتـــی بخوندنی (زانســـتی ئنـــدازە) دامزراند، دواتریـــش ســـرەتاكانی ریفـــۆرم لخوندن لســـای

1766ز دەستیپكرد. خوندن بمدەنیكردنی لســـرەتای عوســـمانییكان لتوركیا ئولویتیان بخوندنی سربازیدا و ھیكلی سوپای عوســـمانییان گۆڕی، ھویاندا سوپایكی نوێ ستبم مت، بۆ ئزرساسی زانســـتی دابمر ئســـلچندیـــن نردراوی بـــۆ ئوروپا بتایبت بۆ فرەنســـا

نارد.دەكرـــت بیـــن، بمدەنییكردنی خونـــدن لتوركیا یكمجـــار لپداویســـتی ســـربازییوە واتـــ لپناو دامزراندنـــی ســـوپایكی نـــوێ ســـرچاوەی گرتووە، بم دواتر رەھندكی زانســـتی و ئكادیمی وەرگرت و

بوارەكانی ئدەب و پزیشكی و ھونری وەرگرت.

زۆرەملندنی بیاسای خوزۆرەملندنی بیاسای خووەكو لسرەتا ئاماژەمان پدا تكبوونی عوسمانییكان لگڵ ئوروپیكان و فراوانبوونی دەستی حوكمرانیان، زەرورەتی بایخدانی بسیســـتمی پروەردە و فركردنی ھنای پشوە، ســـوتان (محموودی دووەم) لسای 1834 یكم یاســـایی خوندنـــی زۆرە ملی دەركرد بم بھۆی ســـرقای ئیمپراتۆرەك بشڕی فارس و ئوروپییكان نیتوانی بودجی گونجاو بۆ جبجكردنی دابینبـــكات، پاشـــان لســـای 1851 دەســـتییكرد بدامزراندنـــی قوتابخانی ھاوچرخ لســـر ســـتایلی خوندنی مۆدرنی ئوروپا، واتـــ قۆناخكانی خوندن پۆلینكرا، ناوی خوندنی سرەتایی و ئامادەییان لنرا.

لكۆتاییكانی ســـدەی نۆزدەھم و سرەتایی سدەی بیســـتدا دامزراندنی قوتابخانی علمانی ســـریھدا لـــو قوتابخانانـــدا بـــوارە جیاوازەكانی زانســـت دوور لزانســـتی ئایینی دەخوندران، بۆ ئم مبست چند قوتابخانیكی ئامادەیی ھونر و مۆســـیقا و فربوونی زمانی بگانـــ و كیمیا و ئندازە كرانوە، ئینجا نیزامی خوندنی ئیلزامی لقوتابخان سرەتاییكان جبجكرا، لڕاســـتیدا جبجكردنـــی ئو نیزامـــ لكۆتاییكانی ســـدەی نۆزدەھـــم بخاـــی وەچرخـــان لمژووی و نیزامـــت، ئندنـــی توركیا دادەنرروردەو و خوپـــدەرگای لبـــردەم خوندنـــی علمانی و چســـپاندنی

سیستمی مدەنی لكرتی پروەردە وا كرد. یرە ئیسالمی واتمین زانكۆی غكی 1900ز یسالپیوەندیدار بزانست مدەنییكان یاخود زانكۆی علمانی ردراندان قوتابی نروەھا سزراو ھدام (كوالریستیس)وتانی نمساو ئیســـپانیاو فڕەنساو ئمریكا، ھاوكات لگڵ الواز بوونی ئیمپاتۆریای عوســـمانی و ئاوابوونی خۆر، ڕۆژ لدوای ڕۆژ خوندنـــی علمانی بھزتر بوو، دەوت خوندنی ئیسالمی فرامۆش كردوو ئولویتی

لسردەمی ئیمپراتۆری

عوسمانی خوندن لتوركیا خوندنی

ئاینی بووە، پروەردەیك بووە پیوەست بمزگوت و حوجرەكان،

ھروەھا بخۆڕایی ب برامبر بووە، بم

دواتر شوەی پروەردەی

مدەنی وەرگرت

<<<

ثـــــــــــــةروةردةثـــــــــــــةروةردة

٦٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

قۆناخی ناوەندی

قۆناخی ئامادەیی

خوندنی گوران

(7) ســـاوە بۆ (6) ساڵ كم كردەوە، بم لڕووی بایخدان بخوندن لناوچ گوندنشینكان سركوتوو نبوو، ھۆكاری ســـرەكیش كمی مامۆســـتاو كادیرانی

پروەردەیی بوو. بم دەب بگوترێ، ك كۆماری توركیا سان بسدان ملیـــۆن دۆالر لكرتی پـــروەردە خرجـــدەكات، ھر پارزگایـــك لبودجی خۆی جگ لبودجی گشـــتی

یارمتی ترخانكراوی بۆ ئم مبست ترخانكردووە.

سیستمی پروەردەو قۆناخكانی خوندنسیستمی پروەردەو قۆناخكانی خوندنقۆناخكانی خوندن لسیســـتمی پـــروەردەی توركیا بســـر ســـ قۆناخ دابشـــدەكرت، ك لپشـــیاندا قۆناخكـــی دیك ھی پی دەگوترێ ”پروەردەی پش

سرەتایی“

قۆناخی پش سرەتاییقۆناخی پش سرەتاییئو قۆناخ بایخ و ئھمیتكی تایبتی ھی، سیستمی پروەردەی توركیا بایخكی زۆری پدەدات بم لگڵ ئوەشـــدا پروەردەیكـــی ئارەزوومندانیـــو دەوت ھاوتیان بۆ ئو خوندنـــ ناچارناكات، دەزگاكانی ئم قۆناخ خۆی لدایانگی مندان و باخچكانی ســـاوایان دەبنتوە، ھمـــوو ئو دەزگایانـــش كرتی تایبت بڕوەی دەبات، دەوت جگ لچاودریكردن و سیستم

نخونـــدەوارن ھروەھا یك لســـر ســـ (1/3)ی و واقیعیدان، ئنی (9) سامخوار تدانیشتوانیش لكارەكی ئتاتوركی ئاســـانكرد، چونكـــ ئم ھلكی زیـــن بوو لبردەم دەســـتی علیمانیدا بۆ چاندن و بوكردنوەی ئو ئایدیاو شـــوە ژیانی ك دەیویســـت ھاونیشـــتمانیان لســـر ڕابھن، بۆیـــ درخی نكرد، بودجیكی بشوماری بۆ كرتكانی پروەردەو خوندن

ترخانكرد و یاسای خوندنی ئیلزامی گشتاند.ئتاتورك پالن پروەردەیكی لســـر (6) كۆگی ســـرەكی دامزراند، ك ئمۆشی لگدا ب سیستمی گانو كۆلوەی، دەكرێ ئندە پروەردەی توركیا پابپ

لمانی خوارەوە كۆبكینوە: روەردەی ئیلغا كرد كیی سیســـتمی پـــدوو جومگ -پشـــتر بایخی بخوندنی دینی و علمانی دەدا، تنھا خوندنی عیلمانی مدەنی ھشتوەو ھموو قوتابخانكانی

خستژر سبری یاسای وەزارەتی پروەردە.- ئیقراركردنـــی علمانییـــت لپۆگـــرام و شـــوەی

فركردندا.- حرامكردنـــی خوندنی ئایینی ھتا لخوندنگا ئاینی

و تبشیرییكاندا.- داخســـتنی ھر قوتابخانو نوەندك ك پیەوی ئو

یاسای ناكن.- بانگھشـــتكردنی گـــورە ناودارانی بـــواری پروەردە لوتانـــی ئمانیـــاو بلجیـــكاو ئمریكا لســـرووی ھموویانـــوە پروەردەناســـی بناوبانگ (چۆن ددی) بمبستی دیراســـكردنی واقیعی پروەردە لتوركیاو

ھۆیكانی چاككردن و پشخستنی.- بایخدانی فراوان بخوندنی كچان لڕگی ھاندانیان و كارئاســـانیكردن بۆیان لگڵ پیەوكردنی سیستمی

تكوی لخوندندا.

شـــتی ســـرنجاكش ئوەی، كاتك لسای 1961 كودەتـــای ســـربازی ڕوویـــدا، عســـكرەكان بایخی زیاتریـــان بـــ پـــروەردە دا، بتایبت ب نھشـــتنی نخونـــدەواری و كردنـــوەی قوتابخانـــ لگوندەكان، بھۆی كمی مامۆســـتای ســـرەتایی دەستی ئركانی سوپای توركیا ئفســـرەكانی لناوچ گوندنشینكانی ناچاركرد لھمتی نھشتنی نخوندەواری بشداربن

و وان ب قوتابیان بنوە!.ئـــو سیاســـت پروەردەیی عســـكرەكان رۆكی باشـــی بینـــی لبرەو پشـــبردنی كرتی پـــروەردە، رژەی نخوندەواری برچاو دابزی، ژمارەی قوتابیانی ســـرەتایی و ئامادەیـــی ڕووی لزیادیكـــرد، لســـای 1973 دوای ئنجامدانی ھبژاردن، حكومت ھویدا پۆگرامكی نوی تر بچسپن، ئولویتی كاركرانی بریتیبـــوو لبایخـــدان بكرتـــی پروەردە، ســـانی خوندنی نھشـــتنی نخوندەواری ل (6) ســـاوە ل قوتابخان نی چوونمروەھا تكردە (8) ســـاڵ، ھ

پسپۆرانی پروەردەو

سیاست لسر ئوە كۆكن نھنی

سركوتنی ئتاتورك

لدامزراندنی ئو شوە دەوتی ك دەیویست، دەستپكردنی بوو لسیستمی

پروەردەو فركردن، ئستا كۆماری توركیا دەرھاوشتی

سیستمپروەردەیكی

تاتوركئ

<<<

ثـــــــــــــةروةردةثـــــــــــــةروةردة

٦٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

لقۆناخی سرەتایی یان ناوەندی داباون، داھنانی ئو ،ندەواریخوژەی نوەی رمكردنناو كپل سیســـتموەزارەتكانی ناوخۆ، برگری، وەرزش و الوان، كشتوكاڵ، تندروستی و كاروباری كۆمیتی بھماھنگی لگڵ بڕوبرایتـــی گشـــتی خوندنی گـــوران لوەزارەتی

.دەستو كارە ھروەردە بپپۆگرامی خوندنپۆگرامی خوندن

وەك گوتمـــان خوندن لتوركیا سیســـتمكی علمانی ھی، الســـایكردنوەی ڕۆژئاوای، سیستمی پروەردەی توركیا زۆر ســـوودی لپۆگرامكانی خوندنی فڕەنسا وەرگرتووە، تورككان زۆر پشت ب منھجی پروەردەی فڕەنســـی دەبســـتن، الینی بپرس لدانانی پۆگرام

.روەردەیوەزارەتی پبشـــوەیكی گشـــتی ئـــو پۆگرام جخت لســـر قوكرنوەی پرەنســـیبی علمانیت و فركردنی زمانی توركی و بخشـــینی زانیاری گشـــتی و ڕۆشـــنبیركردن زانســـتخدان بڵ بایگت لســـتو ھۆشـــیاری دەبتایبتمندییكان وەك ھونر و بیركاری و كیمیا و فیزیا

و زیندەوەرزانی.لكۆتاییدا ماوە بن، كۆماری توركیا ســـرەڕای ئوەی بایخكی زۆر ب سیستمی پروەردە و فركردن دەدات و كرتی پروەردەی ئـــو وت ھنگاوی گورەی ناوە و دەكرێ ئم لھرمی كوردســـتانیش ســـوود لالین ئیجابییكانی سیستمی ئوان وەربگرین، بم دەب ئو ھقیقتش بخینڕوو، ك لمـــاوەی رابردوودا بھۆی جیاوازی پكھاتی نتوەیی ئو وت، نابرابرییكی ت بدیـــدی دەكركانیشـــدا بكوردنشین ناوچزۆر لبراورد لگڵ ناوچكانی دیكی توركیا. بشـــوەیك رگندان بخوندن و مومارەســـكردنی زمانی كوردی ك ئمـــۆ نزیكی 20 ملیۆن ھاوتـــی كوری لمافی خوندن بزمانی دایك ببشـــكراون، بخاكی سلبی دادەنرت و دەچت خانی سیاســـتی ئاســـمیلكردنی كوردانوە. ھرچندە ك لم دواییاندا حكومتی پارتی داد و گشپدان ھندێ ھنگاوی ھگرت بئاراستی باشتركردنی دۆخك، وەك كردنوەی بشی كوردۆلۆژی لھندێ لزانكۆكانی توركیا و دانانی كناكی تایبت بۆ پخشـــی كـــوردی، بم ئم ھنگاوان بشـــی ئو نھامتـــی و زومـــ گورەی نـــاكات، قوتابیانی كورد ھموو بیانییك لبردەم مامۆســـتاكیدا سرودی ”زۆر بختـــوەرم ك توركم“ بتـــوە و بكوتكی زۆرداری فـــری پروەردەی توركی و مـــژوو و كولتووری توركی تبوە. ئتوەیی توركدا بتوتی نبۆتت تـــا لبكرئوەی سیری فیلمی ”دوو زمان و یك جانتا“ی كردبت وە، كتی بۆ رووندەبو راستیانكی زۆر لشـــوا بئ یوە ھویستی بك زیاتر پموو كاتھۆ لمتوركیا ئسیستمی پروەردە و خوندنی خۆی بكات سیستمكی تو ووەكانی ئتمـــوو نك ھوەیشـــفرە زمانی، ب

ئازاد بن لمومارەسكردنی زمانی زگماكی خۆیان.

دانان، یارمتی دارایی پشكش ناكات. قۆناخی سرەتایی

ئـــو قۆناخ، قۆناخكـــی ئیلزامی بۆ كچـــان و كوڕان ھروەھا بخۆڕایشـــوە لالین دەوتوە پشـــتگیری دارایی دەكرـــت، تمنی ئوانی لو قۆناخ دەخونن لنوان -6 14 ســـایدای، ھروەھا قۆناخی سرەتایی

بسر دوو بشدا دابشدەكرت، ئوانیش:.ی (5) سارەتایی، ماوەكندنی سخو.ی (3) ساندنی ناوەندی، ماوەكخو

قۆناخی ناوەندیقۆناخی ناوەندیئمیان دوای قۆناخی سرەتایی دت، ھموو قوتابییكان مافی وەرگرتنیان لقوتابخان ناوەندییكان ھی، بم كشیكی سرەكی دابانی قوتابیان لقۆناخی ناوەندی

یان تواونكردنیتی.قۆناخی ئامادەییقۆناخی ئامادەیی

ئم قۆناخ، دوای قۆناخی ناوەندی دت، خوندن تیدا (3) ســـا، ســـای یكم پۆگرامكی گشتیی بم دواتر دەبت دووبش زانســـتی و وژەیی، ھروەھا ئو قۆناخ ئامادەیی پیشسازی و بازرگانی و تكنلۆژیاش لخۆدەگرـــت، لـــم قۆناخـــدا قوتابیان بـــۆ قۆناخی

خوندنی با بۆ پیمانگا و زانكۆكان ئامادە دەكرت.خوندنی گورانخوندنی گوران

ك برھۆیر ھبل داندراوە ك وانبۆ ئ و سیستمئ

سیستمی پروەردەو قۆناخكانی خوندن

قۆناخی پش سرەتایی

نتوركیا سابسدان ملیۆن دۆالر لكرتی

پروەردە خرجدەكات،

ھر پارزگایك لبودجی خۆی جگ لبودجی گشتی یارمتی ترخانكراوی

ستبم مبۆ ئترخانكردووە

<<<

ثـــــــــــــةروةردةثـــــــــــــةروةردة

٦٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

٦٤

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

ی توركی ب بابتی كوردیوەسینما

ت بیر بكاتوە. بگومان ئو فیلمانی من وا نیشانی كس نادات، بكو وا ل مرۆڤ دەكا

چكی رفيلمی شۆڕشگ

ای من ئمان خا سرەكییكانی سینمای ە، ل دواڕۆژدا ھندێ شت دروستدەكن. بڕ

ل مرۆڤ دەكن بیر بكنو

شتك بكات. من دەموێ مرۆڤ بیر بكاتوە.ی. بئوەی مرۆڤ بیر بكاتوە ناتوان ھیچ

شۆڕشگ

یماز گونای

نیكۆالس چڤیرۆننیكۆالس چڤیرۆن

٦٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

٦٥

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

Breath: Long» س: بژی نیشتمانففیلمی نlive the Motherland» ل ماوەی دوو مانگدا نزیكی دوو ملیۆن و چوارســـد ھزار بینری ھبوو و ل بۆكس ئۆفیســـی توركیا ل سای ٢٠٠٩ دا پلی

سیمی بدەستھنا. ئو فیلم باسی پرسكی سۆزداری دەكات ل توركیا دەربـــارەی ئوەی چ ھیـــك ڕوویداوە و چۆن ئو

خونی ل شقامكان دەڕژت دەوەستنرت. ئتـــ دۆرســـی ڕەخنگـــری بواری فیلـــم دەت «نفـــس یكمین فیلمی دژە جنگ ل ســـینمای

توركیدا».دۆرسی ل درژەی قسكانیدا وتی «ئو خكی بۆ بینینـــی فیلمك چوون، بۆ ئوە چوون تاوەكو بزانن و ببینـــن منـــداڵ و ئامۆزا و دایـــك و باوكیان كاتك ل ســـوپادا بوون چییان چشتووە و چییان بسردا

ھاتووە. فیلمك ڕاستوخۆ كاری تكردن».ئو فیلمـــ ك لالیـــن لڤنت ســـمرجی كاری دەرھنانی بۆ كراوە و بۆ یكمجاریش كاری دەرھنان دەكات، باسی ئو ژیان ناخۆش و كولمرگی دەكات چیاكاندا ل ڕ لـــرەكانی شـــنگســـ ك لكی لســـانی ١٩٩٠، ئو كاتی ناكۆكی و شـــڕ لنوان سوپا و جیاخوازە كوردەكاندا لوپڕی لوتكدا بوو. ئـــو ناكۆكی ل ســـای ١٩٨٤ وە بووەت ھۆی گیان لدەســـتدانی نزیكی ٤٥،٠٠٠ ھـــزار كس، ئمش وایكردووە پشـــكاریكی ئجگار زۆر ل ھردووالوە كر ئابووریســـكـــی خراپ لریـــت و كاریگبكرالوازەكی ناوچی باشـــوری ڕۆژھت دروستبكات و

زیانكی گورەی لداوە. ل وتكدا ك ھمیشـــ ڕای گشـــتی زۆر ب توندی جمســـرگیر كـــراوە، ئـــو فیلم لالین ســـوپا و

ئاشتیخوازەكان چپی بۆ لدرا و پسند كرا.لبرئـــوەی فیلمكـــ جخت لســـر ســـختیی خزمتكردن ل ســـوپادا دەكاتوە، ئیلكر باشـــبوغ ســـرۆك ئركانی ســـوپا ل وتیكیـــدا گوتی «ئو ك یو فیلمانرە باشـــترین ئـــھ ك لكی فیلملســـر شڕی دژە تیرۆر كرابت. لكاتك ڕۆژنامی ك ناوبرد كشاكار ی بكرەفی دژە ســـوپا فیلمت

«جوانی ژیان ل دژی سوپا پناس دەكات.»لـــ یكك ل چرت ھـــرە گرنگكانـــی فیلمكدا، سربازك خون ب كچ خۆشویستكی دەبینت و

ب دەم خوەوە دەت «تۆی نیشتمانی من».

ل ت بریتیدەدرزۆر پیایـــدا ھ كـــی تر كمرھب Two Languages،) ك جانتافیلمی دوو زمان یOne Suitcase) ك ل ماوەی ھشـــت ھفتدا

٧٨،٠٠٠ ھزار بینری ھبووە.

ھـــردوو دەرھنـــری فیلمك بشـــون ژیانی ئیمرە دەكـــون ك مامۆســـتایكی گنجی تورك، ئمش بۆ ســـاك ل ماوەی یكم دامزراندنی ل گوندكی كوردیدا دەخاینت، ئو گونـــدەی ھیچ ل قوتابیـــكان ب زمانی كانی مامۆســـتاكون و ھناكتوركی قســـ كان بقوتابی ركردنی زمانی توركـــی ببۆ ف

برھم دەبت. یكك ل دەرھنرەكان ئۆزگور دۆغان دەربارەی كســـایتی ناو فیلمك وتـــی «دوای دوو مانگ ئیمـــرە گڕایـــوە ماوە و خۆی لـــ گوندەك و

تواوی جیھان پراوز كرد...ئم ھســـتمان پكرد ك خریك زیاتر برەو نتوەپرستی دەچت».

ھروەھا وتی «ئاریشـــیك لنـــاو پۆلكدا ھبوو وە ببوون بكـــپ كان و مامۆســـتاكو مندا

قوربانـــی. پمانوای كشـــی كـــورد لو پۆلوە دەستپدەكات.»

سیم فیلمیش ك باسی چیرۆكی خزانكی كـــورد دەكات بھـــۆی ئو كشـــیوە لك

دەترازن لم دواییـــ وەك تاك فیلمی توركی ھبژردرا بچت پشـــبكی ختی ئكادیمی

(Academy Awards) بۆ باشترین فیلمی بیانی.

(I Saw the Sun) روەھـــا فیلمی ڕۆژم بینیھ دژی جیاكاری و شۆفینیزم ك كی تری سۆزداریوھلالیین گۆرانـــی بژ و دەرھنری كوردی بناوبانگ ب و فیلمنراوە. ئم ھرھحســـون قرمزی گول بمدوو ملیۆن و پنچ ســـد ھزار بینـــرەوە ل مانگی

ئادارەوە تا ئســـتا ب پلی دووەم دت ل بۆكس ئۆفیسی توركیادا.

ھموو ئو فیلمان لكاتكدا ھاتن ســـر شاشـــ ك حكومت خریكی فراوانكردنی

ئازادیكانی كورد و كمكردنوەی ھســـتی جیاخوازی و باشتركردنی پوەندیكانی لگڵ

كورد و كۆتایی ھنان ب خونشتن. یاند كالن ڕایگئۆجـــ بدوـــك عم كاتببارودۆخی ئو ل بندیخاندا برەو خراپی چووە

دەغرەكی كوردیی قكـــی ســـو دادگاش پارتكرد، ل مانگی ڕابردووەوە توندوتیژیكانی شـــقام

دووبارە دەستی پكردەوە. لبرامبریشدا چكدارە كوردەكان ب دانانی بۆســـیك و كوشـــتنی حوت

سربازی تورك وەمی بارودۆخكیان دایوە. سۆزانكی دبۆچوون وای وایوەشدا دۆغان بڵ ئگل

لسر كشك ب سوود و ب برھم نابت.

٦٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سیروان ڕەحیم

ھرجارەی فیلمك

فریشتی سپی فریشتی سپی فیلمك ویژدان دەدونت و ھناو فیلمك ویژدان دەدونت و ھناو

دەبزونت دەبزونت

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٦٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

وە لســــانی نزیكی خۆیانن كالی كانــــی لندامئبیركراون، بینر دنیایكی دی دەبینـت. ئو پیرژن و پیرەمردانــــ دەبینیــــن ك ھنــــدێ كس وای بۆ دەچن ئیدی ئوان چاوگی ھســــت و جوانیان وشكی كی بیرەســــتوان كئیتر ئ یانوایكــــردووە، پككن، بم ئم ل چاوی كامرا و ل دیمنكانی ماحسونوە دەبینین چۆن پن ل جوانی و لوانلون ل خیاڵ و خۆشویســــتی. فریشتی سپی ئوەمان پشان دەدات ك ھست،خۆشویستی و ژیاندۆستی ناچـتــــ ژر باری تمنوە. وزەی ژیان و حزكردن ل كن ئوانیش وەكو مندان و وەكو الوان وزەیكی ب ھزە. بم كن ئوانی ئم ھناوە دەخوننوە لی حای دەبن، كمن. كچی ماحسون كرمزیگویل سترجب ردانژن و پیرەمو پیرستی ئت و ھددەكات، ب جۆرك خمنویتی ك لو پڕی روونی

.مر دیدەی ئب و زەاللیدا دەیخاتدەرھنر تنانت دداری ئو پیرژن و پیرەمردان ی پیــــران دڵ دەدەن بخان لــــ شــــان دەدا كپ ،شــــاكرنجزۆر س كرھاتســــك. دیــــارە بیبــــم ئكترەكانــــی لو تمنــــدا ئوەندە ل بار داری و لنی ددیم ن، لی خۆیان یاری دەكــــرۆساتكانی شرم و نازدا، تنانت ب روونی دەبینین چۆن ھستی تڕ و تازەی ئڤین بسر جستیاندا مرول دەكات. ئو ئمی بردۆت شــــونك خانی پیرانــــ، بــــم پی كردووە ل ھســــتی ھونری و مرۆڤانی ناسك. دەرھنر ب جۆرك خانی پیرانی خمنــــدووە من وەكو بینر حز دەكم زۆرتر لوێ

بمنموە و چژ ل شتكان وەربگرم. بگومان فریشــــتی ســــپی برھمك پ ھســــتی ناســــك. برھمك لــــ ھناوی خۆشویســــتی ئو مرۆڤگلوە ســــرچاوەی گرتــــووە ك واتی تواوی ــــت بــــك دەبمرھن. بدەگــــویســــتی تخۆشبگی زینــــدوو بۆ دەســــتی ھونریی دەرھنر لپای برجستكردنی بابت ناسك و ئاۆزەكاندا. بابتــــك قســــ لگڵ ناخی ھموومانــــدا دەكات و ھموومــــان لگڵ خۆمان دەخاتــــ دواندن تا قوتر بیر ل ژیان و ل پشكوتنكان بكینوە. فریشتی پوچی و ب ل كترسناك، زەنگ كیشســــپی زەنگمانایی پشكوتن و مۆدرنتی ئاگادارمان دەكاتوە، كاتك پشكوتن لســــر حیسابی خۆشویستی و لسر حیســــابی كوشتنی نرخ جوانكانی نوانمان

بت. زەنگك ترسناك دەب ب ھند وەریبگرین.بگومــــان ل ســــركوتنی برھمكی ماحســــون كرمزیگویلــــدا ئكتــــرەكان ھۆكاركی گــــورەن بۆ

:كمرھر- بندەرھ:كمرھر- بندەرھماحســــون كرمزیگویــــل* ھونرمندك زۆرتر وەكو گۆرانیبژ و موزیكڤانكی سركوتوو ناسرا بوو. ئو زۆر زوو وەكو ھونرمندــــك ل تركیا و ل ئوروپا ب موزیكی دكش ناســــرا. ك ئــــوەی ب خیادا توانا ل وەندە بكی ئماكارسین م مرۆڤدەھات ئ

ھناویدا خۆی حشار دابـت؟ب برھمھنانی فیلمی فریشــــتی سپی، دەركوت كسھرەدارە. ككی بماحســــون كرمزیگویل مرۆڤسیناریســــت، دەرھنر و ئكتریش. دەركوت ئو سینماكارك بینر پلكشــــی نو ون و دیمنی پ ئفســــون دەكات. دیمنگلك بینر پاش بینین ناتوان ھرگیز ل بیریان بكات. ل فریشتی سپیدا كۆم دیمن، كۆم كاراكتر و چپكك چیرۆك مایی لكی سینشــــوە ككپ كدا چوون كی ب كی سپی فیلمنن. فریشتقدا دەخوكی بائاستوا ل بینر دەكات دوای بینینی، ب ھستكی ئارام و

خیای ئاسودەوە ھۆی سینما ب جبھلت. ماحسون كرمزیگویل لم كارەدا دەست بۆ بابتكی زۆر ناســــك و ھاوكات بابتــــی رۆژ دەبات. ئو باس لــــ داڕمان و ل ناوچوونی خــــزان دەكات ل دنیای نوژەنــــدا. دنیایكی خای ل رووبرك بۆ گشــــی خزان و خای ل پكوە ژیان و ئاوگۆڕی ھســــت و خۆشویســــتی. فریشی سپی باس ل كسگلك دەكات فــــێ دەدرنــــ دەرەوەی ژیــــان و دەرەوەی رەحمان ر بوە. دەوروبكــــموو بزاڤچاالكی و ھئوان فێ دەدەن دەرەوەی بازنی ژیانوە، كچی ئوان ســــرباری بســــاچوون و پرتی ھســــتی ناســــك، خۆشویســــتی قوڵ بۆ ژیان و مرۆڤدۆستی خۆیان دەپارــــزن. مرۆڤگلك ل الیــــن نزیكترین كســــكانیانوە رەت دەكرنوە، مابدەر دەكرن و ل رەگــــوە دەیانبنوە، بم ئــــوان ل خونی جــــوان دانابــــن و ل یاری و گم لــــ تك ژیاندا

بزار نابن. ماحســــون كرمزیگویل مرۆڤگلك پشكش دەكات ك ل الین كچ و كــــوڕ و نوەكانی خۆیانوە وەكو ندەدروتوو فكار ك ك و لك كی بیرەستكخانــــی پیران، بم ئــــو پیرانــــ دەروونیان پە ل ھســــتی تــــڕ و دیان تژەی لــــ ئڤین و وزەی ژیان. ئم فیلمك بــــ جۆرك ویژدان دەدونت، ب چشــــنك ھناوی مــــرۆڤ دەھژنت، ك ئیتر كانــــی ژیان، لنرخ كان و لــــشــــت ناتوانیــــن لدەوروبر و ل پكھات و سروشــــتی خزان و ھموو ئو شــــتان رانمنین. ل خانی پیران، ك ھموو

ناوی فیلم:ناوی فیلم:فریشتی سپیناوی ئۆرگینال:ناوی ئۆرگینال:Beyaz Melek

سیناریۆ:سیناریۆ:ماحسون كرمزیگویل

دەرھنر:دەرھنر:ماحسون كرمزیگویل

برھمھنر: برھمھنر: Boyut Film

ونگرتـــن: ونگرتـــن: شـــونی شـــونی توركیـــا كوردســـتان،

2007پشـــاندان: ســـای پشـــاندان: ســـای

2007موزیك:موزیك:

ماحســـون كرمزیگویـــل، یلدرای گویرگن

مۆنتاژ:مۆنتاژ:ئنگین ئوزتورك

120 خولك، 35 ملم، رەنگاوڕەنگجۆری فیلم:جۆری فیلم:

درامازمان:زمان:

توركی، كوردی (زاراوەی زازاكی):بودج:بودج

3 ملیۆن و 250 ھزار دۆالری ئمریكی

دەستكوت: دەستكوت: دۆالری 9،759،677

ئمریكی

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٦٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

٦٨

و دەومنــــدە، لســــر پلكانــــی خانــــی پیران ھناســــكبكیتی كاتك خاتوونی ســــپی پۆشی خانی پیران دەگات ســــری. خاتوونی سپی پۆش

:د و دەحمئ روو دەكاتكوات تۆیشیان لرە ب ج ھشت؟ ل پرسیارەكی خاتوونی ســــپی پۆشــــدا زۆر خم، زۆر تاس و زۆر برینی قوڵ ھی. ئو پرســــیارە شایتی ھوەرینی كانمای بنكھاتكان، داڕمانی پزانــــی خرۆژان

ك یك ل دووی یك ھرەس دنن. كوڕەكانی ئحمد لو دنیا نامۆیدا دەگنوە باوك ل خانی پیــــران و دەیدۆزنوە، بــــم ئوان ھیچ ب .ی پیران نییخانــــ بارەت بكیان ســــیبیرۆكپچوانی فرزەندەكانی ترەوە، ئو كوڕان شــــوێ ل باخچی خانی پیران بســــر دەبن، بۆ؟ ئوان نایانوـــــت بابیان لــــوێ بمنتــــوە و لوێ ژیان بســــر برت. بم بۆ ئوان ھشتا بابتك زۆر

.روون نییكاتك ژن سپی پۆشك ل كوڕەكان دەپرست:

ئوە لرە رۆژتان كردەوە؟.ن: بدە

دە بۆ باشــــ ئوە باوكتان نھنا بۆ ئرە؟ ئوە ناتانوێ باوكتان لرە بژی؟

كوڕەكان دەن: شــــتی وەھا دەبــــ؟ چۆن خك

ر كۆمندەرھ .شكردنی كارەككوتن و دركسئكتری ھبــــژاردووە ك بو پــــڕی كارابوونوە ئركی خۆیان ب جھناوە، ئوان تكا رۆلی خۆیان ب جۆرك یــــاری دەكن ئمی بینــــر رووبڕووی ب رانكتو ئوە. ئنورە دەكری گــــتوانای ھونجۆرك ئم دەبن دنیای كاراكترەكانوە ك ئیتر

محا تا كۆتایی لیان داببین.

ناوەڕۆك:ناوەڕۆك:شون ئستنبو، ئحمد ل غافبوونی كوڕەكانیدا نخۆشخانی ئیتایی ب جدەھت و برەو نادیار ھدــــت. كوڕەكانــــی ئویان لــــ گوندكی نزیكی دیاربكرەوە ھناوەت ئستنبوڵ. ئو ب شوەیكی سخت نخۆش كوتووە. رۆژەكانی كۆتایی تمنی دەژی. ل ســــۆنگی ئوەدا ل نخۆشخانی ئیتای دەیخن نو ئامركی تنور ئاســــاوە، ئو فرست دەبینت و ھدێ. پاشان ل كۆتایی فیلمكدا لوە حای دەبین ئحمد ل ترســــی ئو ئامرە ســــیرە ھھاتــــووە. ئحمد ھدت و پرزە لباوان لبر ئاگای و بوە. ئتی پیراندا دەگیرسدەرگای خانل دنیای ئیســــتنبوڵ، ب ئاگایــــ ل خانی پیران و ھمــــوو ئو شــــتانی لو رۆژەدا بســــری دن. ئحمد ك ل شــــونی خۆی پیاوكی ب دەست

* ســـای 1969 ل شـــاری ئامد ”دیاربكر“ لـــ دایك بووە. زمانی زگماكی دملی-ی ”زازاكی“، بم زاراوەی كرمانجی ســـروویش ب باشی دەزانت. ئو بر ل كاری سینما وەكو سترانبژ و موزیكڤان ل بواری

پۆپدا ناوبانگی رۆیشتبوو.

دەرھنر تنانت دداری ئو پیرژن و

پیرەمردان پشان دەدا ك ل خانی پیران دڵ دەدەن

ب یك

<<<

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٦٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

٦٩

ناوەڕۆك:

ر دەدات كشانی بینك پو گوندە دنیایر لندەرھھشتا پیرژن و پیرەمردان ھتا مردن رز لگیراون و ھشتا خۆشویستی لو دنیایدا نمردووە. بینر ،یباتی ھرمــــی مایوەندی گوێ پت لــــدەبین كان بو مرۆڤ یــــوزەی جڤاكی ھ یوەندی پــــپیكتر دانباون. ئوانی لو گشــــتدا بشدارن و بۆ یكمجار ئو سرزەمین دەبینن سرسام دەبن. ئو پیرژن و پیرەمردان خانی پیران دەبینن چۆن ل تنیشــــتیانوە دنیایكی دی ھی ك تیدا رەت ناكرنوە، نــــك ھر ئوە بكو خزمت دەكرن و

رزلگیراون. تی لســــتییبی مو شــــتانموو ئر ھنــــدەرھرگی كارەكیوە ب ئوەی زۆر ل خۆی و ل كس بكات دەیگینت. چنینی بســــرھات و رستكان كاریگرن، ب جۆرك كاریگرن ل المان دەمننوە. دیمنكان ل ئاستكی ئوەندە جواندان تا سنووری

تر بوون بینر پ دەكن ل چژ.فریشــــتی سپی فیلمك پاش بینینی ھرگیز ل بیر

ناكرت.

* ســـای * ســـای 19691969 ل شـــاری ئامد ”دیاربكر“ لـــ دایك بووە. زمانی ل شـــاری ئامد ”دیاربكر“ لـــ دایك بووە. زمانی زگماكی دملی-ی ”زازاكی“، بم زاراوەی كرمانجی ســـروویش ب باشی زگماكی دملی-ی ”زازاكی“، بم زاراوەی كرمانجی ســـروویش ب باشی دەزانت. ئو بر ل كاری سینما وەكو سترانبژ و موزیكڤان ل بواری دەزانت. ئو بر ل كاری سینما وەكو سترانبژ و موزیكڤان ل بواری

پۆپدا ناوبانگی رۆیشتبوو. پۆپدا ناوبانگی رۆیشتبوو.

دەست ل باوكی خۆی بردەدا و دەھ لرە بژی؟ ژن ســــپی پۆشــــك دە: كوابــــ رۆی وەك

.یوەیش ھئلوــــوە و ب گیشــــتنی ئوان چیرۆكك دەســــت پدەكات و بینریش دەچت خانی پیرانوە. ماك پاوپ ل بسرھاتی ســــرنجاكش و مرۆڤی نوقم وە و رامان لوە و رامان. بیركردنبیركردنــــ بوو ل

دنیا و ل ئگرەكانی ژیان. ككی ترە. دنیاید و كوڕەكانی دنیایحمدنیــــای ئتــــواو جودا ل دنیای ئم مرۆڤگلی خانی پیران. ئمان فدراونتــــ ئرە و ئویش منداكانی دوای كوتوون و دەســــتی ماچ دەكــــن و لی دەپاڕنوە كــــ مۆتی ئوەیان پبــــدات خزمتی بكن. پاش ئــــوەی چنــــد رۆژك لــــوێ بســــر دەبن، پاش ئوەی ئحمد و كوڕەكانی زۆر شتی جودا دەژین و دەبینن، گشتك بۆ ھموو ئندامانی خانی پیران ركدەخن، گشــــتك برەو كوردســــتان. گشتك مبست لی پشاندانی دنیایكی جودای ل دنیاكی

ئیستنبوڵ. ئوان پكوە دەچن كوردســــتان. دەچن گوندكی نزیكی ئامد. ھــــر زوو راگیاندنی تركیا باســــیان وێ بر دەیندەرھ كرد ك كی فیلمــــم خال .“ویستییخۆش ل شتا پی كورد ھمدنیای ئ”

لسركوتنی برھمكی

ماحسون كرمزیگویلدا ئكترەكان ھۆكاركی گورەن بۆ سركوتن و دكشكردنی

كارەك

<<<

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سیروان رەحیم

ئیمشو درەنگ، ل شاشی یكك ل تلفزیۆن كوردیكانوە تماشــــای دیمنــــی وتــــم دەكرد كــــ دەنگی تۆی لــــ ژردا دانرابوو. كۆم یادی ڕەنگاوڕنگ ھژاندمیان و جاركی تریش دەستوەســــتانیی مرۆڤــــم ب قوی ب ناخــــدا تپڕی، مرۆڤ، ئم بوونــــوەرەی مرگ نبت ب ھیچ شــــتك زەوت ناكرێ. مرگ، دەب كی ل نھنی گورەی مرگ تبگین؟ مرگ ئو رانی دی لبموو گیانلكو ھی مرۆڤ، بمك ئی نكردەیبردەمی دا دەستوەستانن و كی ئو گرەكی بت دەب خۆ

بدەستوە بدەن.خانمی ھژا، دونی شو ھموو بوونم گویان بۆ دەنگی دبزونی تۆ رادرابوو، دەمویســــت تا بری بیان لگــــڵ بۆنوبرامی دەنگت دا ســــما بكم و تا كازیــــوە ل ناو خوڕەی ئاوازەكانت دا ملی شــــادمانی ب گیانم بكم. ئی دەنگ نمرەك بۆ وا زوو مائاواییت لمان كرد. ئی گوباغی ھمیشــــ گشی ناو باغكانی ســــتران و ئاوازی كوردی، ئســــتا من ھر گوھداری كی فریشــــتی تارماییك وەكو بكو شــــتم، بدەنگت ناكئاسای تۆی ب دیار سرموە ل فینی بردەوامدای، دانابزێ زی میھر و وەفا. باوەشــــم بئام مم زەوت ناكرێ تا بیكو پپریی ستران و الوككانت دا كردووە، باوەشك حز و ویستك بوو، تۆ دەتویســــت رۆژك ل رۆژان ئو حز و ویســــت بژیت، بم مخابن وەكو زۆر حز و ویستی ترت، ئم ئارەزووەیشت

بردە بن گوە.عایشــــ شــــانی خاتوونی گۆرانی و ســــترانی ئم، ل خباتی پیــــرۆزی خۆیدا ل چندین داو و ل چندین ربند یاخی ببوو. بۆ ئوی ژن، بۆ ئوی شــــاجوان، گۆرانی گوتن ھگرانوە و سا كندین رچ یاسا و ل كۆم خت بوو لچی سرپســــدەســــت لدانیان یاری كردن بوو بئاگر. سرباری ئمیش بۆ ك دا كتدەو كوردی دژوار بــــوو، ل و گۆرانی گوتن بئــــ وەی زمانی كوردی (كردبوو) كردووە بكردن و تواندندەغقیكك ل بنماكانی ئاسایشــــی نتوەیی خۆی و ب ئاوایكی سیســــتماتیك ھوی تواندنوەی ئو زمان دەدات، فرە دژوار بوو بۆ ئو ھونرمندە. جگ لمانیش ســــرھگرتن و دابان ل كسوكار و رووكردن شــــاركی جنجای وەكو ئیستنبوڵ، تاكــــو بۆ ویســــت و ئامانجكی گورە كار بكات، تاكو ســــتران موو كۆســــپم ھینی ئم بن دا ئپای ســــتران چ ت، لبچ

!ختانسئایــــا دەب گۆرانی گوتن ئو تاوانــــ بت ك ژنك ھموو ئم

باج قورس و زۆرانی بۆ بدات؟ گلــــۆ دەب رۆژك ل رۆژان ھونرمندانی ترك و ســــندیكای ھونرمندانــــی ترك زۆر لــــ دەوتكیان بكن داوا ل گیانی خاتوو شان و دەیانی وەكو ئو بكن تا بیانبخشن، لیانببورن

و گردەنیان ئازا بكن؟ ب بوای خۆم ئم خیاكی شــــاعیرانی، یان ئگر بشبت ئوا سدان سای تر دەخوازت تاكو ھزراندنی سیاستمدارانی ترك بگۆڕدرت، تاكو نك ھر گلی كورد، بكو ب شوازكی شــــایان رز ل گالنی دەوروبری خۆیان بگرن. خاتوو شــــان دەیتوانــــی خۆ ل ئاقاری ھموو ئم مترســــیان ندات و ھر بگۆرانی وەكو «شــــابانوویك» ل تركیا بژی. ئو دەیتوانی و و خانمیكرد. ئم نوتبوو، بكین»ی بۆ ھكــــی «زلھ

ل یادی دەنگكی دكش دا

بۆ ئایش شانبۆ ئایش شان

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ڕیپۆرتاژك تانوپۆی ھشتا ل یادەوەریمدا ماوەتوە.ڕیپۆرتاژك تانوپۆی ھشتا ل یادەوەریمدا ماوەتوە.لگڵ خاتوو شان دا بدوورودرژی قسمان لبارەی گل شتوە كرد و ریپۆرتاژكی فراوانم لگڵ دا ساز كرد، گل ونی جوانمان گرت. ئوە دروســـت نورۆزی ســـای ١٩٩٤ بوو، ل شاری ئزمیر (تركیا). بم بداخوە ونكان ل پۆســـت دا كاتك ل تركیاوە برەو كركوك ناردمنوە ونبوون و ریپۆرتاژەكیش ھر پاراستبوو، د تیڤی لر ناوەندی ملژیك دا بۆ سرشی پۆلیسی بھ م لب

١٩٩٦/٩/١٨ دا سری تیا چوو و ھرگیز نمبینیوە.لو ریپۆرتاژەدا باســـی زۆر الینی جۆراوجۆری ژیان و بسرھاتی ھونری شـــان كرابوو، من ل زمانی خۆیـــوە گوھداریم كردبوو و .حاوەی موتنوتا و دەستكخابن فم موە. بنوســـیبوومنھرچندم كرد و كۆشا و ھرچندێ ب خاننوستوەكانی یادەوەریم دا گـــڕام زۆر شـــتی ئو ریپۆرتـــاژەی تدا نمابـــوو، دیارە زۆر نابجیشـــ ئگر ل خۆموە چیرۆكك دروســـت بكم و بناوی ی لڤۆكانیڤ و ھند پم چئ وە. بۆیموی بكریپۆرتاژەوە بحزكردن و رزكی ب ئندازەوە بۆ شان سرچاوە دەگرن كردمن ب تانوپۆی یادی ل نزیكوە ناسینی ئو دەنگ و رەنگ ئاسمانیی الوك و ب ی زۆر جاران بو دایكـــری كوردی. ئســـتران و ھون

سترانكانی ھست و گیانی زۆرك ل ئمی الواندۆتوە.لو دیدارەدا چند شـــتك مایی نووسین بت و ھگشتیكانیم

ب بیردا بت ئمانن:تماشای دەكم، بوردییش گوم بۆ ھخستووە، ئاخ ھدەكشت

:و دە«سیروان تۆ بوان ترك ل تلفزیۆنكانیانوە ھموو گۆرانیك، ب ھمـــوو زمانك بودەكنوە، بم بـــ زمانكی ئم نك

.«یدەغك قموو شتكو ھگۆرانی گوتن، بخانمی شان ھروەھا دەیگوت:

«كتبكم بم ناونیشـــان (بســـت و ئاوازەكانی عایش شان) بۆ چاپ ئامادە كردووە ك سرجم برھمكانی منی ل خۆگرتووە. كتبك دەب ئســـتا ل كن یاسمینی كچی بت، بم نازانم بۆ

تاكو ئستا چاپ نكراوە.دوا پیوەندیم لگڵ خاتوو عایشـــ شان دا، پاییزی سای ١٩٩٥ بوو، پیوەندیكی تلفۆنی بوو، كاتك ب دی خۆشوە تلفۆنم و دەنگنیازی گوھداری ئ شـــاری ئزمیر و ب ی كرد لكبۆ مابووم، بم یاسمینی كچی ئو ھوا ناخۆشی ك دام دایكی

ل نخۆشخان كوتووە. یاسمین گوتی:«دایكـــم گوتوی ژمارەی تلفۆنی نخۆشـــخانم ب ھموو كس مـــدە، بم ئـــو خۆی پی گوتـــوم ئگر تـــۆ تلفۆنت كرد ژمارەكت بدەم». تلفۆنم بۆكرد بۆ نخۆشـــخان، بمبستی ئوەی بت برۆكســـل و ل تلفزیۆنـــی مد چند برھمكی بۆ تۆمار بكرت، بم ب داخوە نھات، نخۆشی ئو و خمساردی بڕوەبرانی مد تڤی ھۆكاری نھاتنی وێ بوون. ئوە دوا ھوڵ و دوا پیوەندیـــم بـــوو، پیوەندی و ھوكـــ ئاوت ب خم و حســـرەتی جبج نكردنی كاركی پویســـت. ك ھموو جار لگڵ خوڕەی ئو دەنگی بســـۆزەی شـــاندا بـــوون و دەروونم

دەھژنن.

* وێ: لــــ زاراوەی كرمانجی ســــروو دا نــــر و م ھی. وێ * وێ: لــــ زاراوەی كرمانجی ســــروو دا نــــر و م ھی. وێ كسی سیمی تاك بۆ ژن. وی یان ئو.كسی سیمی تاك بۆ ژن. وی یان ئو.

دەنگخــــۆش و نشــــمیل تنھا زمانی تركــــی بكردای ب زمانی ھونر و چین، مینا شــــازادەیك دەژیا. بم ئو نیكرد، بم كارەی بڕووی ئو ھون دا وەســــتایوە ك سانك بوو بۆ تواندنوەی زمانی كــــوردی چاالكان ل كاردا بوون. ئو دەنگ و ســــدای خبات و یاخیبوون بوو لدژی ئو نژادپرستانی زمــــان و چاندی كوردیان ل ناو دەبرد. بم ئفســــووس تاكو

ئستا گلكی ئاوڕی رز و وەفایان لنداوەتوە. ئو بــــ دەنگی دەیتوانی ســــختترین دڵ و ئاۆزترین دەروون داگیــــر بكات و بھژنــــت. ئو ل ماكی خــــۆی دا گۆرانی دەگــــوت و من لــــ دوە گوھداریم دەكــــرد. (نورۆزی ١٩٩٤) لــــ ماكی خۆی ل شــــاری ئزمیر گۆرانــــی دەگوت، ب ھیچ كۆمككی تكنیكی، تنھا ب سازكوە، بم چونك دەنگكی دكشی بالوە بوو، ب ھیچ كۆمكی تكنیكی ئو مای تژە كردبوو ل بۆنی سرمســــتكی ئــــاواز. زدەگۆیی نیی، ئو شوە خاتوو شــــان ئو رووبرەی كردبوو ب تاڤگیك نۆتی رەنگین. ئو خاوەنی دەنگكی دكشــــی وەھا بوو، برابنری بویتای و دەســــتی ب ستران بكردای، ھموو ھستكانی برەو ئاســــمانی دەنگی ب كش دەكرد. بو دەنگ دكشــــ مرۆڤی دەالوانــــدەوە. بم ئو دەنگ كۆچی كــــردوو و ئمیش وەكو پویســــت دركمان ب دكشی و پیمان ب نرخی نبردبوو. جا

ئمی كی وەكو پویست درك ب شت دەكین! سۆزكی ھمن ل دژی فرە ژنی:سۆزكی ھمن ل دژی فرە ژنی:

جگ ل بابتگلك ل بواری ئڤین و ھســــتی ناســــك دا دن و دەچن، ئایشــــ شــــان ســــترانی زۆرن ك پن ل ھوستی جوانی نیشــــتمانی و یكســــانی ل نوان مرۆڤكان دا. یكك لو سترانانی وێ* ك بۆخۆی دەقكی نووسیوە و ئاوازیشی بــــۆ دانــــاوە، «وەال ت ناگــــرم»ە. ئم ســــتران یادگارییكی سرنجاكشــــی خاتوو شــــان لگڵ یكك لــــ دەومندە

كوردەكانی دانیشتووی ئیستنبوڵ دا. خاتوو شان دەیگوت: م وایبوو خاتــــوون. پكی ھزاندار بــــوو، ژنو پیــــاوە خئــــدۆستییشی ھبوو (ب بزەیكی شیرینوە)، سرباری خزانداری زۆر راشــــكاو قســــی لگڵ من كرد و پی دەگوتم: «دەموێ ببین ب ھاوســــر». كاتك منیش راشكاوان رەتم كردەوە، ئو ی. لكر داخوازییسكو ســــورتر بوو لبۆوە، بز نپاشــــگ

بردەوامی گانوەی بسرھات دا خاتوو شان گوتی:وازی نھنا لم تاكو بم ســــتران ھوســــتی خۆمم بۆ ئو و

ھموو ئو پیاوان ئاشكرا كرد ك میلی فرە ژنیان ھس.وەال ت ناگرم، باڤۆ ت ناگرم

دەردێ ھویی وەال ئز ناكشینم

ن وی دودویژنوی برچی چاڤ

وەال ت ناگرم، باڤۆ ت ناگرمدەردێ ھویی وەال ئز ناكشینم

ژنن وی چارن ب دۆست و یارن

وەال ت ناگرم، باڤۆ ت ناگرمدەردێ ھویی وەال ئز ناكشینم

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

پاوراوە بۆ وەرگرتنی ختی پاوراوە بۆ وەرگرتنی ختی شانۆیی توركیا ئایدن ئۆراك.. بایۆزی شانۆی كـــئایدن ئۆراك.. بایۆزی شانۆی كـــــوردی ل توركیا

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

شانۆیی توركیاپاوراوە بۆ وەرگرتنی ختی شانۆیی توركیاـــوردی ل توركیائایدن ئۆراك.. بایۆزی شانۆی كـــــوردی ل توركیا

ئكتـــر و دەرھنـــری كـــورد ئایدن ئـــۆراك لم رۆژانـــدا ل چندیـــن كاری ھونریدا لـــ برامبر بینران، ئســـتاش شـــانۆگری ھنرتیك ئیسپین (نورێ- رووناكی) وەرگاوەت سر زمانی كوردی، وەكو ئكتریش رۆڵ دەگت، بۆ پشكشـــكردنی شانۆگرییكی لمانگی ئادار لباكووری كوردستان دەست بگشتك دەكات. شـــانۆگری (رووناكی) بـــۆ یكمجار بشـــداری ل میھرەجانی شـــانۆیی ئیســـتانبودا دەكات، ھر ئو شانۆگریی لوەرزی پایزدا دەچت ئیسپانیا و نرویج. ئایدن ھاوكات دوو شانۆگری دیكش پشكشی ئامادەبووان دەكات. ئاراف «لنو دوو دەوتان» ك باس لژیانی زانای كورد موســـا عنتر دەكات، ل دەرھنان و نواندنی ئایدن ئۆراك. ئو شـــانۆگریی بۆ ماوەی دوو ساڵ دەبت لســـر تختی شـــانۆی كوردی پشكش دەكرت، وای نمایشكردنی لتوركیا و كوردستان، بشداری میھرەجانی نونتوەیی ئوروپای كردووە، ھروەھا ئۆراك پاوراوە بۆ ئوەی ختی شانۆیی

توركیا بدەست بھنت. دووەم شانۆگری ئایدن ئۆراك ك ئركی دەرھنان و نواندنی ل ئســـتۆ گرتـــووە، بریتی ل (مردنی زمانك)، ئو شانۆگریی ھاوشوەی دەقی رۆمانی ك ،د ئوزنمی رۆماننووس مح(كمردنی قارەمان)رۆمانـــی (زمانی چیا)ی رۆماننووس ھارۆد پینترە و ختی نۆبی بدەستھناوە. ئو رۆمانی ئایدن ئـــۆراك كاری موزیكی لالیـــن ھونرمندی ناودار جوان حاجۆ بۆ كراوە، چاوەڕێ دەكرت كاركی زۆر

سركوتوو بت.

ئایدن ئۆراك و شانۆی كوردیئایدن ئۆراك لســـای ١٩٨٢ لنوســـیبینی ســـر بشـــاری ماردین ل دایكبووە، قۆناخی ســـرەتایی و ناوەنـــدی لنووســـیبین تواوكردووە، لســـای ١٩٩٧ دســـتی بكاری شانۆ كردووە، لسای ٢٠٠٠ لگڵ ناوەندی كولتووری میزوپۆتامیا كاریكردووە، لشـــانۆگرییكانی» پرۆمیتۆس، زنجیركراو، كار و بكار، دوورگی ســـای تـــازە و ھندك خوێ، تۆ گارا نیت»، بشـــداری كردووە، ھروەھا بشداری لـــم برھمانـــ دەكات ك ئســـتاش « ئاراف، ســـانامی شـــتك، مردنی زمانـــك، رووناكی»

پشكشدەكرن.ل رۆژنامكانـــی «ئازادیا وەالت، ئۆزگور پۆلتیكا،

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

دەزانن. چیرۆكی گۆرانیبژ «نورا» نزیكی چیرۆكی «نورە»یـــ، ئمـــ بـــاش دەزانین ئم شـــتكی رككوت نیی، لبر ئمش چیرۆكی ساحۆ و نورا، مكتری نزیكن، ئی چیرۆكی تورڤالدا و نورا زۆر لدەقكمان زۆر ب راســـتگۆیی وەرگدراوەت سر رییشـــانۆگ موە ئكی دیكالیزمانی كوردی. لكالســـیككان تاقیدەكینوە، تدا رژەی توانینی نوژەن دەپارزین. بگومان بـــردەوام توانینكی فمینیســـتیمان ھی، براســـتیش ئمـــ ل نوان توژمی كالسیك و مۆدرن، رۆژھت و رۆژئاوا دین و دەچین. ئم ھاتووچۆیی ئم تنیا لرووخساردا ،یك ھناوەرۆكدا راســـتییم لـــت، بدیدەكربزۆر دەستی پیاوســـاالری بسر كۆمگا، بگشتی و بتایبت بسر ژنانوە بدیدەكرت. بگومان بۆ شانۆكارانی كورد ك سانكی زۆرە خزمت ببواری شانۆگری كوردی دەكن، زۆر گرنگ لیك پرۆژەدا

بشداری بكین.ئو تیپ ســـردانی فیستیڤای شانۆی ئیستانبوی رییو شـــانۆگوەی ئـــدەدات بۆ ئوكردووە، ھلسرجم شـــارەكانی كوردستان و ھندك شاری گورەی توركیا پشـــكش بكرـــت، ھروەھا ئو

ئسمر، لۆندرا ئۆالی، رادیكال» وتار و بابتی ھونری یوەندییان بی پوانتی ئتایب وە، بوكردۆتـــب یدراوی ھكی وەرگمرھند بچ .یشانۆوە ھوەكو «ســـانامی شتك» و «تنك»ی یشار كمال، «ھینرك ئیســـپن»، لگڵ پرتووككی ھبست بناوی (شتی شاراوە)، ك لسای ٢٠٠٥ بچاپی گیاندووە. ئایدن ئۆراك ھروەھا بشداری روەھا لندین فیلـــم و زنجیرە فیلمی كردووە، ھچچند زنجیرە فیلمی توركی رۆی ســـرەكی بینیوە. ســـ كلیپی شـــیعر و خوندنوەی تۆمار كردووە، لھمـــوو تلڤزیۆن كوردییكان نمایشـــدەكرت. ئۆراك وای كاری شـــانۆ ئكتركی سركوتووی بواری سینمای، بشـــكانی دەرھنان و نواندن و نواندنی شانۆی ســـر ب ناوەندی پروەردەی گل

تواو كردووە.نورا بۆت نوور

قرەبكر رایگیاند شـــانۆگری نورا لالین ئایدن ئۆراكـــوە وەكو (نـــورێ) وەرگـــدراوە بۆ زمانی كوردی تا بمشـــوەی پشكش بكرت، مبستی كزمانی زگماكی، ژنانی ناوچب وەیرەكیمان ئسب یكتری بگـــن، چیرۆكی شـــانۆگرییك باش

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سینمایی حوسن كرەبای، یاریدەرانی دەرھنران بریتیـــن ل بیالل بلوت، ئارام دـــدار، كاری موزیك ئفكان ششـــن، رووناكی ئحمد چای، ئیفكت

ئوزگون یزار. وەرگری ختی نۆبل ھارۆلد پینتر لبارەی كوردان شـــانۆگرییك بناوی «زمانی چیا» نووســـیوە، ھروەھا ھبستی محمد ئوزون بناوی «مردنی تیشتووندا گرییو شـــانۆگو ئنك» لقارەمان ،نانی ئایدن ئۆراكدەرھل رییو شـــانۆگك. ئیھریك ل بالل بلوت، شنگول ئوزدەمیر، پریھان ئاداكش، ئایدن ئۆراك بشـــوەیكی پرۆفیشیۆنال رۆیان تدا بینیوە، رووناكی و شانۆگرییك لالین ئحمد چای، سزگین ئایدن، مكیاج سونر، جنا كاری تداكـــردووە. موزیكی ئـــو برھم لالین ھونرمنـــدی بتوانا جوان حاجـــۆوە ئامادەكراوە. رەكانی بكتریییدا ئموو شانۆگھئایدن ئۆراك لشوازكی زۆر جیاواز و ســـرنجاكش پشكشی ئامادەبووان كرد. خای سرنجاكش ئوەی ھردوو نووســـر ب نخۆشی شـــرپنج كۆچیانكردووە، ئستاش برھمی ھردووكیان لسر تختی شانۆ

یكدەگرتوە.

شانۆگریی لسنتری نرویجی- ئیسپانی پشكش دەكرـــت. دەرھنری شـــانۆگرییك (ژا قرە بكر)ە و جبجكردنی لالین فریدە ئوالی. لو شـــانۆگرییدا ھریك ل ئایدن ئۆراك و شنگوڵ ئوزدەمیر، رەمزی پاموك، بریڤان ئیاز و ئیسماعیل

یلدز وەكو ئكتر رۆڵ دەگن.زانای كورد ل نوان توركیا و كوردستاندا

مژاری شـــانۆگرییك لبارەی ژیانـــی زانای كورد موســـا عنتر لالین ئایدن ئـــۆراك ئامادەكراوە، باس لژیانی موســـا عنتر لسردەمی «مندای، ئـــو دەكات، مردنـــی» زیندانـــی، نووســـری، شـــانۆگریی لـــ ســـایادی تیرۆركردنی موســـا عنتر لنوســـیبین ب ئامادەبوونـــی ژمارەیكی رییو شـــانۆگشـــكراوە. ئشكران پزۆری بینـــبپشـــتگیری كۆنسوخانی ســـوید لئیستانبوڵ و كرییشـــانۆگ ركخراوە. نووســـیبین شارەوانی لچوارچوەی (١٣)مین فیستیڤای شانۆی نرویج ك لئنقـــرە بڕوەچوو، پشـــوازییكی گرمی لكرا. ھروەھا لسویدیش كوتبر دیدی بینران، ھروەھا لشاری ئیزمیر پشكشكردنی قدەخكرا، تورگای تانلكو راوژكاری پرۆژەك بوو، دەرھنری

هـــــــــــونةرىهـــــــــــونةرى

٧٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

تـــوركیـــا و تـــوركیـــا و بیـنـاســــازیكولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٧٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بیـنـاســــازی تـــوركیـــا و بیـنـاســــازی ئستا خیتابی بیناسازی لتوركیائستا خیتابی بیناسازی لتوركیا سرقای چیی؟ لخمی چیدان؟سرقای چیی؟ لخمی چیدان؟

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٧٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بیناســـازەكانی خۆشمان تا وەكو دوور بن ل ھو تی توركیا بكرندیمو دەوموكوڕی، یـــان ئكخای ھنگاونان بۆ ئنجامدانی پۆژەی سركوتوو

لناوچكمان.ئستا خیتابی بیناسازی لتوركیا سرقای چیی؟

لخمی چیدان؟ ئو وت مژوویكی پ شكۆی لبواری بیناسازیدا ھیـــ كـــ دەســـتكوتی گرنگی بدەســـتھناوە، بگومان سروشتی ســـرقای و بایخپدانی گرنگ و چژ بخش، بتایبتیش ب پگ جوگرافیكی ك لئوڕوپـــا نزیك، بواری بیناســـازی لئوروپا بردەوام لنوبوونوەو گۆڕاندای، بۆی ســـرقای بیناســـازانی توركیا بایخی تایبتی ھی. توركیا ،وروپا نزیك نییدەروازەی كیشـــوەری ئ نھا لتبكـــو ســـنوورەكانی بچند دەوـــت و گالنی تری ھمڕەنگوە دەورە دراوە، توركیا دراوســـی ھریك لســـوریا، عـــراق، ئـــران، ئازەربایجان، ،نســـتان، گورجســـتان، یۆنـــان، بولگاریایرمئئمش وادەكات ك برھمی نخشكشـــانی كم ونـــ بت، جگ لمانش چندین ئتنیكی جیاواز لســـر خاكی توركیـــا دەژین. وەك كـــوردەكان، چركس، بۆسنییكان، ئلبانكان، گورجییكان، عرەبـــكان، جولكـــكان و یۆنانییكان، ھریك لم ئتنیكانش نریتی بیناسازی تایبت بخۆیان ھی، ئوەش دەبتـــ زەخیرەیكی دەومند بۆ بیناسازانی توركیا تاوەكو بیرۆكی نوێ بۆ دیزاینی

نوێ دابنن.جونـــوەی تازەگری و ھنگاونـــان ڕووەو ڕۆژئاوا لالیـــك، لبرچاوگرتنـــی نریت و بادەســـتی خۆجی لالیكـــی دیكوە، ڕووداوی ھرە برچاوە ھاوچرخ بیناســـازی گوتـــاری لخســـتكانی لتوركیـــا. لـــرەوە ئیشـــكالیتی «ناســـنام»ی بیناســـازی الی نخشكشـــانی تـــورك وایكردووە بردەوام بدوای شۆڤی باوەڕپكراو و چارەسری گونجاودا بگڕن، بگومان ئم بابت ئوەندە سادە ریتی بیناسازی ككانی نبووە. نموونو ئاســـان نپیشگرییكی كم ونیان پوە دیارە، وایكردووە ســـرنجكان بـــالی خۆیدا ڕابكشـــ ك خاوەنی م زمانئ ،تشانی تایبكخشكی دیزاین و نزمانبدرژایـــی چندین ســـدە ئامادەییكی برچاوی

ھبووەو ڕەوایتی بۆ خۆی وەرگرتوە.پویســـتییكانی ژیانی ھاوچرخ و شـــپۆكانی ،رقاوەی ســـتوركیـــای نوێ پ ری كتازەگـــبریككوتنی بـــردەوام و ڕۆژان لگڵ تازەگری

بانگشكردن نیی ئگر خۆم بیكك لالینگرانی (بگـــرە پرەپدەرانی) ناســـینی ئویتـــر دابنم، لم ھوشـــدا (وات ناســـینی ئویتر) نریتكی كولتـــووری و ئبســـتمولۆژی دەبینـــم، بداخوە دەیم ك كولتووری ناســـینی ئویتر و رزگرتن و فربون لی ھشـــتا الی ئم گشـــی نكردووە، بگرە ھندێ كس بشتكی خراپی دادەنن، وەكو ئوەی ناســـینی ئویتر و فربوون لی سیفتكی خراپ ب، پویســـت خۆمان لی بـــدوور بگرین. دەستی كاری سیاسیســـتا دەیبینین باوەی ئئبسر تواوی الینكانی دیكدا، ئوەش وادەكات ردەپۆش بكات و دانی پوتنی كولتووری پركسداننت، پنج ســـاڵ لموبـــر لوتاركدا ئاماژەم بو خا كردو گوتم: ئوەی لھندێ بانگشـــدا ك«شدەستكردنی «براستیدا باین لدیدەكببســـر «گشـــت»دا، بادەســـتی «سیاست»ە بســـر «كولتوور»دا، لراستیدا ئم لقیرانكی شارستانی راســـتقینداین، ھۆكارەكشی بۆ تزی (طراح) ڕەتكردنوەو خۆدانان لسنتری خیایدا ك وە دەبب تم حاوە، دەربازبوون لتڕدەگكاری سیاســـی پشتئستور بخیاڵ و ھبستنی درۆ جگـــ بۆ دەســـتی معریفی چـــۆڵ بكات،

معریفیك ك ناسنامی ئویتر پسند دەكات. ئگر جیاوازیشی لگدا ھبت، ھروەھا بڕووی

گالندا كراوەب نك داخراوبت.دانانی شاری ئســـتنبوی توركی وەك پایتختی كولتـــووری ئوروپـــا (٢٠١٠) و ئـــو نووســـین و لكۆینوەی ك تایبت ب ئستنبوڵ و كولتووری توركیا دەنووسرن، دەرفتكی باش ك قس لسر مكو چر گرنگی ئسخت لین جویتر» بكئ»بكینـــوە، بالینی كم بۆ زانینی نرخی خۆمان و ناوە، چونكدەستمانھی بوتانو دەستكڕادەی ئ كی گرنگرجت مویتر» وەكو دەزانربوونی «ئھ

بۆ ناسینی «خود». ،مانڕووی جوگرافـــی دراوســـلـــ توركیـــا كـــلـــڕووی مژوویی و كولتـــووری نزیك لمان زۆری لبـــارەوە نازانین، بتایبتیش لبواری بیناســـازی ھاوچرخـــدا، ھروەكو چۆن دەربارەی بیناســـازی ھاوچرخ لئران، یان ھیند یان پاكســـتان شتكی ئوتـــۆ نازانین كپویسســـت بیزانین، لبرئوەی لكچوونی واقیعـــی كۆمیتی ڕۆشـــنبیری، لك ژوو وا دەكات كوا و مشـــوھنزیكی بارودۆخی كناســـین و لكۆینوەی بواری بیناســـازی توركی و غیـــرە توركی كاركی زۆر گرینگـــ بۆ دیزاینر و

جونوەی تازەگری و

ھنگاونان ڕووەو ڕۆژئاوا لالیك، لبرچاوگرتنی

نریت و بادەستی

خۆجی لالیكی دیكوە، ڕووداوی

ھرە برچاوە لخستكانی گوتاری بیناسازی

رخھاوچلتوركیا

<<<

د. خالد ئلسوتانی*د. خالد ئلسوتانی*

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٧٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

رۆژئاوا و بھا بیناســـازیكان، وایكردوە توركیاش چاوی لنموونی دیزانك ب ك لگڵ ســـردەمدا بگونج و ھاوتریب ب لگڵ بیناسازی ھاوچرخ، ئـــم بابت لگۆڤاركی بریتانـــی بناوی دیزاینی (Architectural Design) بیناســـازی لژمارەكانی ھردوو مانگی كانونی دووەم و شوباتی ٢٠١٠ گرنگی تایبتی پدراوە و تایبت ب بیناسازی توركی و ببۆنی دانانی ئســـتنبۆڵ بپایتختی كولتـــووری ئورووپـــا لســـای ٢٠١٠ دەرچـــووە. (شـــاینی باســـ ھمان گۆڤـــار لســـای ٢٠٠٧ ژمارەیكی تایبتی ببیناسازی ھیندی ترخانكرد). گۆڤارەك سرەتای بابتكانی تایبت ببیناسازی و نخشكشـــان بھۆنراوەی شاعیركی سردەمی دەكات كجاتی شـــاعیر دەســـت پعوســـمانی، ن م نن بردررزان دەژمھكان بجوانیـــ» دە

فرۆشران، ن بینران» زیرەكان رانی گۆڤارەكی نووســـوادیارە دەســـتئم ھۆنراوەیان كردۆت ســـردری بابتكانی ئو ژمارەی، ئگر گۆڤارەكـــ چندین بابتی تایبت ببیناســـازی لخۆ گرتوە، بم باشـــتر و جوانتر لو چارەسریان ھشـــتا ((نفرۆشرا، نبینرا)). بۆی دەبینین ك نخشـــكش و دیزانرانی تورك لداھاتـــوودا بـــردەوام ھوی ســـازدانی پرۆژەی

پیشگری جوان و قشنگ دەدەن. گۆڤارەك زیاتر رۆشـــنایی دەخات ســـر شـــاری ئستنبۆڵ و باس لبواری نخسكشان و بیناسازی ئو شارە دەكات، لگڵ ئمشدا باس لسرقای بیناســـازەكانی تورك ب بابتی «ناسنام» دەكات و تیشكدەخات سر سرەتاكانی تازەگری، دەیان نموونی نخشـــی ھاوچرخی لسر الپرەكانی بو كردۆتـــوە. ھروەھا گۆڤارەكـــ كارەكانی ٨ نووســـینگی ڕاوـــژكاری ناســـراوی توركیای بو كردۆتوە، جگ لوەش ئاماژە ب كاری بیناسازانی

بیانیش كراوە. بگشتی بابتكانی ئم ژمارەی تایبت ب بیناسازی توركیا و ئو نخشـــ و دیزاینانی بو كراونتوە شـــاینی بایخ پدانـــی بیناســـازان، بتایبتیش بیناســـازانی ئم كلو بابتـــدا وەمی جۆرەھا پرســـیار دەدۆزنوە، ك چندینجار لكایی كاری

بیناسازیماندا خراونتڕوو.

و مامۆســـتای بیناسازییراقییكی عكادیمییئ * و مامۆســـتای بیناسازییراقییكی عكادیمییئ *لئكادیمای پادشایتی ھونری لدانیمارك. لئكادیمای پادشایتی ھونری لدانیمارك.

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

مژووی ئستنبوڵ و ھـــــمژووی ئستنبوڵ و ھـــــــونری بیناسازیی توركی

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ـــونری بیناسازیی توركیمژووی ئستنبوڵ و ھـــــــونری بیناسازیی توركی

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ل جنگی جیھانی یكم شكستی خوارد و ئستنبوڵ لالین ھاوپیمانانوە داگیركرا.

دوای جنگی سربخۆیی ل سای ١٩٢٣ كۆماری توركیا دامزرا و پایتخت بۆ شاری ئنقرە گواسترایوە. بم ئســــتنبوڵ ل گشســــندن و پشكوتن نوەستا و ئمۆ دانیشتوانكی دەگات نزیكی ١٣ ملیۆن كس و سان ٧٠٠,٠٠٠ ھزار كۆچبریش ل ناوچكانی ترەوە

دن ناو شارەكوە. چندیــــن مۆزەخانــــ و قــــ و كۆشــــك و مزگوت و .یو شارەدا ھناوبانگ لرماوی كۆنی بو گ نیســــك میشــــو شــــارە ھئ وەیمووان گرنگتر ئھ م لبجگای گرنگیی ھونرسازان و بیناسازان بووە، بھۆی ئوەی ماوەیكی زۆر پایتختی ئیمپراتۆری عوســــمانی بــــووە – ك جگلــــوەی ل ڕووی ھزی ســــربازی و فراوانیی ســــنوورەوە ب ھاوتا بووە – ھمیش زانایان و ھونرسازان و بیناسازان ڕوویان تكردووە و ھونری بیناســــازی توركی لووە دەستی پكردووە و گشی كــــردووە. بنچینی تیۆری ھونری بیناســــازیی توركی و پراكتیــــزەی ئو ھونرە ل تالر و كۆشــــك و منارە و خانووە كۆنكانی ئو شــــارە ڕەنــــگ دەداتوە. ئو ق و كۆشــــك مزنانی ھر ل سردەم كۆنكان و كاتی ئیمپاتۆری عوســــمانی بنیادنراون ئستا دیمنی شــــارەكیان نموونیی كــــردووە و ھر ئــــوەش وای كردووە ببت یكك لو شــــارانی زۆرترین گشــــتیار كی جیاواز لرســــتا ھونئ ر بۆین. ھدەكڕووی تھونرەكانی بیناسازی ل جیھاندا ھی و پی دەوترت

ھونری بیناسازی توركی. ھونری بیناسازی توركیھونری بیناسازی توركی

یاندا، لكڕەتــــی یبن نیشــــتمان كــــی تورك لخناوەڕاستی ئاسیا، ل نو ڕەشمای شوە گومتدا دەژیان ك گونجاو بوو لگڵ دەوروبرە سروشتییكیاندا. دواتر ئم ڕەشــــمان كاریگریان ھبوو لسر سرھدانی

ھونری بیناسازیی توركی و ھونری جوانكاری.بۆ یكم جار ك ســــلجوقی تورككان ھاتن بۆ ئران ڕووبــــڕوی ھونركی بیناســــازی بوونوە ك لســــر بنمای كولتوری كۆن بنیادنرابوو، ب تككردنی ئم كولتورە تازە ئاشنای ب كولتوری خۆیان، سلجوقیكان توانیان شوازكی نوێ بنیادبنن ل ھونری بیناسازیدا درەسش دروستكردنی موازانو شــــگرنگترین ئ و ل ل درەســــم مكبوو. ی (كانئایینیــــ قوتابخانــــ ) ن (نیزامــــول مولك)ی وەزیر لالیدەی یانزەدا لســــسردەمی (ئلپارســــالن و ملیك شاه) دا دروستكرا. گرنگترین لم مدرەسان: ســــ مدرەسی حوكومی بوو ل شارەكانی نیسابوور، توس، بغداد و مدرەسی

ھارگرد ل خوراسان.

ئوەی ئســــتا پی دەگوترت بشــــ ئاســــیاویكی ئستنبوڵ ڕەنگ ٣٠٠٠ ھزار ساڵ پش زایینی خكی تدا ژیابت. دواتر ل ســــدەی حفتمــــدا داگیركارە یۆنانیكان ب ســــرۆكایتی پاشــــا بیــــزاس كۆۆنیای زرانــــد، كیــــان دام (Byzantium) بیزانتیــــۆمناوكی یۆنانی بۆ شــــارك لسر ڕووباری بۆسفۆروس (Bosphorus). بیــــزاس دوای ڕاوژكردن بیاری دا ئــــو ناوچــــ گرنگ بكات بــــ شــــارك و ناوی نا

بیزانتیۆم. لســــدەكانی پش زایینیدا بیزانتیۆم بوو ب بشــــك لــــ ئیمپراتــــۆری ڕۆمانی و ل ســــای ٣٠٦ ی زایینیدا ئیمپراتــــۆر كۆنســــتانتینی مزن كردی بــــ پایتختی ب وە شــــارەكو كاتواوی ئیمپراتۆری ڕۆمانی. لتــــ

كۆنستانتیپۆل ناسرا. لــــ ناوەڕاســــتی ســــانی ٤٠٠ ی زایینیــــدا ڕاپڕین و شۆرشكی زۆر لناو ئیمپراتۆری ڕۆمانیدا سری ھدا. بربریكان ڕۆژئاوای ئیمپراتۆری ڕۆمانیان داگیركرد و ڕۆژھتكشی ك پشی دەوترا ئیمپراتۆری بیزەنتین كۆنستانتیپۆی وەك پایتختی خۆی ھشتوە. لسای ٥٣٢ لســــردەمی فرمانەوایتی جوستینیانی یكم فیتن و ئاشــــووب شــــارەكی ورانكرد. بم دووبارە بــــ شــــوەیكی ھونریان دروســــتكرایوە و جۆرەھا كنیســــ و پرســــتگا و كۆشــــكی گورە ب دیزاینی نــــوێ و سرنجاكشــــی ئــــو ســــردەم بنیادنران و (Hagia Sophia) ســــۆفیا ی ھاجیــــنیســــك(ل ســــردەمی ئیمپراتۆری عوسمانیدا كرا ب مزگوت و ئســــتا مۆزەخانی) یكك لو بگانی نیشــــانی دەدات كولتور و ھونری بیناسازیی بیزانتین لو كاتدا

گیشتۆت چ لوتكیك. نش كردبوو شواكرنجو شــــارەی زۆر ســــوەی ئئبــــ ھاوتاكی بوو بۆ بازرگانی و گواســــتنوە لنوان ل وەش بووە كرئبر لكیشــــوەری جیھاندا. ھ سسدەكانی داھاتوودا فارس و عرەب و خكی كۆچر

بردەوام ھرشیان كردۆت سر كۆنستانتیپۆڵ.لكۆتاییدا دوای چندان شــــڕی بــــردەوام و نباوە، عوسمانیكان ب سرۆكایتی سوتان محمدی دووەم ل سای ١٤٥٣ دەستیان بسر كۆنستانتیپۆڵ داگرت. ناوەكیان گۆڕی بۆ ئســــتنبوڵ و بوو ب ســــیم و دوایین پایتختی ئیمپراتۆری عوســــمانی. ئستنبوڵ سنتری ئو ھرش سربازیان بوو ك بۆ فراوانكردنی سنوری ئیمپراتۆری عوســــمانی دەكران. ل ناوەڕاستی ســــانی ١٥٠٠ ی زایینی ڕژەی دانیشــــتوانی ئو شارە گیشت نیو ملیۆن كس و بووە سنتركی سرەكی و گرنگی سیاســــی و كولتوری و بازرگانی ل جیھاندا. بم شــــوەی حوكمی ئیمپراتۆری عوسمانی بردەوامبوو تا

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ســــلجوقیكان توانیــــان لــــ الینكی تــــری ھونری بیناسازیدا بشــــداربن ئویش دروستكردنی مۆنۆمنتی مزارگــــكان بوو، ك ئمیش دەتوانرت دابش بكرت بسر دوو بشوە:گۆڕە شوە تاقیكان و گۆڕە شوە

گومزئاساكان. ڕیباتی شــــریف و ڕیباتی ئناسیروان ل نموونی ئو كاروان سرایانی ســــدەی دوازدەن ك سلجوقیكان دروستیانكردوون و كاروانچی و گشتیارەكان ل شودا تیدا پشــــویان دەدا. لــــو بینایانی ســــلجوقیكان دروســــتیاندەكرد بشــــوەیكی گشــــتی خشتی سور بكاردەھنــــرا بــــم دیوی دەرەوە و نــــاوەوە كرداری ل ك كیرەستنانی ككارھب جوانكاری بۆ دەكرا ب

تكی مڕمڕ و قسل و گچ پكھاتبوو. ل گرنگترین كرەســــتكانی بیناســــازی ل خانوویكی دار ك دا بریتی بوو لنادۆكانی ئلجوقیسادەی ســــبشوەی ئاسۆیی دادەنران لسر دەرگا و پنجرەكان،

ستونكانیش زیاتر كرداری جوانكاریان بۆ دەكرا. ھونری بیناســــازیی توركی لســــردەمی عوســــمانی كدا ككات رە لو ھونــــۆپك. ئت یشــــتكاندا گیكاریگریی ھونری ســــلجوقی و بزەنتتینی و عرەبی لسر بوو، گشی سند و ستایكی تایبت بخۆی

ھناكایوە.ئو ھونری بیناســــازیی ك لســــر فۆرمی كالسیكی بوو ل دوای داگیركردنی ئســــتنبوڵ، ل شــــارەكانی Ulu) زنوتی مدا. مزگری ھس و ئیدیرن بورس لجوقی بوو كوتی سم مزگكی بورســــ ل (Camiبۆ مزگوتكی گومزدار گۆڕدرا. شاری ئیدیرن دوایین پایتختی عوســــمانیكان بوو بر ل ئیستنبۆڵ، ھر لوش دەبینین دوایین قۆناغكانی گشسندنی ھونری بیناسازی ل بنیادنانی مزگوت مزن و بناوبانگكانی ی كخانانو بائ .لوتك یشــــتنبوڵ بوو گســــتئدروست كراون ل ماوەی نوان ڕزگاركردنی ئستنبوڵ و دروســــت كردنی مزگوتی سوتان بایزید ھموویان بكار و برھمی قۆناغی سرەتای ھونرەك دادەنرت. نموونی ئمانش بریتین ل مزگوتی فاتیح (١٤٧٠)،

مزگوتی محمود پاشا و كۆشكی تۆپ كاپی. لســــردەمی قۆناغی كالســــیكیدا پالنی دروستكردنی مزگوت بشــــوەیك گۆڕا ك ناو و دەرەوەی حرەمی مزگوتیشــــی گرتوە، لبرئــــوەی حرەمی ناوەوە و وە . ســــینان، كدەكرانكتر جیانڵ یگل كوتمزگئندازیاركی بیناسازی قۆناغی كالسیكی ی و ل سای ی ١٥٨٨ لسا دایك بووە و لری لیســــق ١٤٩٢ ل ی لكی نونبوڵ كۆچی دوایی كردووە، قۆناغســــتئھونری بیناسازیدا دەست پكرد، ئمش ب بنیادنانی ٣٣٤ باخان ل چندین شــــاردا. ئو ســــتایی ئو

گرتی بر كاریگریكی برچاوی لسر سردەمكانی داھاتوودا ھبوو. یكمین كاری گرنگی ئندازیار سینان دروســــت كردنی مزگوتی شــــھزادە بوو ك ل سای رە گرنگی بریتی بوو لواو بوو. دووەم كاری ھ١٥٤٨ ت ری كی دەوروو بكگو كۆم یمانیوتی ســــولمزگبۆ سوتان سولیمانی قانوونی دروست كرد. مزگوتی ســــلیمی ل شــــاری ئیدیرن لماوەی سانی ١٥٦٨-٧٤ دروســــت كرد، كاتك ســــینان لكات سراتاكانی پیشی ئندازیاری دا بوو. مزگوتكانی ڕوستم پاشا، ســــوتان میھریماه، ئیبراھیم پاشا و مزگوتی سینان و

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

زیاتر بند بوون لســــر ویستی ئندازیارەكان خۆیان و پویســــتیكانی ئو ســــردەم و پابندبوون ب پالنی شــــارەكان و شیاویی كرەســــكانی دروستكردنی بینا. ل دوای سانی ١٩٧٠ ش كار لسر نوكردنوەی ئو باخان و كۆشك گوران دەكرا ك شوازكی ھونری بیناســــازیی برچاویــــان ھبوو و دەكــــران ب ھوتل و چشتخان بۆ خكی. لو ماوەیشدا گڕانوەیك بۆ ری بیناسازیی توركی لكانی ھونكالســــیكی ستایئارادا ھبــــوو ك لگڵ تكنیك ھاوچرخكان تكڵ

دەكران بۆ ئوەی برھمكی نوی ل بننكایوە. ھرچندە ئستنبوڵ ب شاركی گورە و دەومند ب ق و كۆشك و باخان و مزگوت و كنیسی كۆن و مژوویی دادەنرت، بم ســــرەڕای ئوەش چندین ب ك دایژوویــــی تریی متاوەر و ســــتوون و كاتژمشوازی تایبتی ھونری بیناسازیی توركی دروستكراون و زیاتر دیمنی شــــارەكیان ســــرنجاكش كردووە و خۆیان مژوویكن بۆ شارەك. ھر ئم شونوارە كۆن و كولتوریانش وای كرد ئستنبوڵ بكرت پایتختی كولتوریی یكتیی ئوروپا بۆ ســــای ٢٠١٠. بۆی لرە پویست دەكات ب كورتی باسی مژووی دروستكردنی ل ین كبك و تــــاوەر و ســــتوونان و قنــــدێ لھســــردەم جیاجیاكانی شــــارەك بنیادنراون و تاوەكو ئستا ماونتوە و شارەكیان مژوویی تر و بناوبانگتر

كردووە.(Anadolu HisariAnadolu Hisari) نادۆڵی ئنادۆڵ (قی ئق

قی ئنادۆل پاشــــماوەی یكم ھودانی عوسمانی یكان بۆ ڕزگاركردنی شــــاری ئیســــتانبۆل ل سدەی چــــواردەدا. كوتۆت كنارەكانی بشــــكی ئاســــیای شاری ئیستانبۆل ل سر كنای ڕووباری بۆسفۆروس. ســــوتان یدرم بایزیت ئم قیی ل ســــای ١٣٩٣ لســــر پاشماوەی پرســــتگای بزەنتین ك پشكش ب یم قخودا زیوس دروســــت كردووە. ئ كرابوو ب لی ھیســــاری بچووكترە كی ڕومڵ قگراوورد لبكوتۆت بری ئوڕوپای شاری ئستنبوڵ. ئمۆ ئم

.مۆزەخان كراوە ب یق(Rumeli hisariRumeli hisari) لی ھیساریی ڕوملی ھیساری (قی ڕومق

ســــوتان محمــــد فاتح ئــــم قیی لــــ ھوكدا بۆ خۆئامادەكردن بۆ ھرشی كۆتایی بۆ دەستگرتن بسر شــــاری كۆنستنتین ( ئستنبوڵ ی ئستا) ل ماوەی چوارمانگدا رك برامبر قی ئنادۆڵ ل بری ئاسیا ل ســــای ١٤٥٢ دروســــت كرد ك بــــووە ھۆی كۆتایی ل یم قۆ ئمزەنتینی. ئتی باتۆرینانــــی ئیمپھڕگی ئنجامدانی كۆنســــرتی موســــیقی و پشانگا و شانۆگریوە میوانداری گشــــتیاران دەكات بتایبتی لــــ وەرزی ھاوینــــدا و وەكو مۆزەخانیــــك لبردەم

مزارگكانی شــــھزادەو سوتان سولیمانی قانوونی و سوتان ھوڕەم و سلیم ی دووەم ل كارە ھرە نوێ و

سردەمیكانی ئندازیار سینان بوو.نموونی ھونری بیناسازیی قۆناغی كالسیكی عوسمانی ھر ل شارەكانی ئستنبوڵ و ئیدیرن نابینرن بكو ن كنگاریاش دەبینرزائیر و ھمیسر و تونس و ج ل یان لدرەســــوت و پرد و نافوورە و منــــدان مزگچ

دروست كراوە. ل ماوەی ســــانی ١٧٢٠ – ١٨٩٠ ھونری بیناســــازیی عوســــمانی ل پرەنسیپكانی سردەمی كالسیكی الیدا. ل ســــدەی ھژدەدا، لــــ ســــردەمی قۆناغی تولیب دا ( كــــ قۆناغكــــ ل مژووی عوســــمانیدا) ھونری بیناســــازیی عوســــمانی كوت ژر كاریگریی دیكۆر و جوانكاریكانــــی ووتانی ڕۆژئاوا. بۆ نموون ســــتایی بــــارووق (Baroque)، ڕۆكۆكــــۆ (Rococo) و ئمپایــــر (Ampire) تكــــی ھونری بیناســــازی عوســــمانی بــــوون. نافــــوورە بــــوو بــــ پكھاتیكی تایبتمندی ئو قۆناغ. مزگوتی ئكسراییی ڤالیدە ل كینبوڵ نمونستئ ل (Aksaray Valide) Gothic) ی گۆتیری توركی و ستایی ھونكت

.(Style ری بیناسازیی توركی بھون نی ١٨٩٠-١٩٣٠ لســــاقۆناغی نیۆكالسیك دادەنرت. لم قۆناغدا بیناسازانی توركی ســــیری باخانــــ كالســــیكی و ئایینیكانی سردەمانی پشوو تریان دەكرد تاوەكو ل ھوكانیان بۆ بنیادنانی ھونركی بیناســــازیی نتوەیی ئیلھامی ل وەربگرن. نیشتمان پروەری و نتوایتی، ھونری بیناســــازیی عوســــمانیی ل ژــــر كاریگریــــی ڕۆژئاوا رزگاركــــرد، بمش ســــتایكی نوێ لســــر بنمای ھونری بیناسازیی كالســــیكیی عوسمانی ھاتكایوە. پیمانگی پروەردەیی غــــازی لالین ئندازیار كمال الدیــــن و باخان كۆنكانی پرلمان لالین ئندازیار و قوتابخانوەی ئوچوارچن موویان دەچندات ھڤ

نویوە. دوای ئــــو كارە بناوبانگانــــ ڕچكیكی تر ســــری ھدا ك برەو ھونری بیناسازیی ھاوچرخ ئاراستی وەرگرت. پیمانگای كچانی عیســــمت پاشا و ناوچی (Grand Theatre) زنراج ئۆغلو و شانۆی مسڕگایان بۆ ھاتنكایی ھونری بیناســــازیی ھاوچرخ خۆشكرد. لو ماوەیدا سیدات حقی ئدەم باخانی كۆلژی زانست و ئدەبی ل ئستنبوڵ بنیادنا و ئمین ئۆناتیش مزارگی ئتاتوركی ل ئنقرە دروســــتكرد، كــــ ھردووكیان ب شــــوازكی زۆر ســــرنجاكش و

ھونریی ھاوچرخان دروستكراون. دوای سانی ١٩٥٠، ستایی دروستكردنی باخانكان

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

.شتیاراندا كراوەیگ(وت تاوەرەكی حق) ھیساری دی كولی(وت تاوەرەكی حق) ھیساری دی كولی

(Yedikule HisariYedikule Hisari)ســـوتان فاتح محمد ئم قیی بۆ پاراســـتنی ماڵ و خزنـــی دەوت دروســـت كرد. ل ســـردەمی فرمان ڕەوایی مورادی ســـ یم ســـامانی دەوت كرا ب كوە بۆ كۆشـــكی تۆپكاپی و قگواســـترایزیندانـــی ك نونری چندان وت و پیاوی دەوتی عوسمانی تدا زیندانی كرا و بۆ ھندكیان بوە شونی لسدارەدانیان. بۆ دواھمین جار ك ئم قی وەك زیندانی بكارھنرا ل ســـای ١٨٣١ دابوو. دواتر كرا ب شونی بخوكردنی شرەكانی كۆشكی توپكابی و دواتریش وەك كارگی دروستكردنی باروت. ئمۆ ئم قی كـــراوە ب مۆزەخانو میوانداریی بڕوەچوونی كۆنسرت كراوەكان دەكات ل گۆرەپانكی ناوەوەدا

بتایبتی ل مانگكانی ھاویندا. ( (Galata KulesiGalata Kulesi) تتاوەری گ) تتاوەری گ

تاوەركـــی ٥٥ متر برزە و دەڕوانت ســـر شـــارە كۆنكـــ، تـــاوەری گت ل الیـــن جنواییكان (خكـــی جنـــوا) وەكو بشـــك لـــ دیواركی (تگ) یانكدەوری شـــارۆچك رگریكاری بـــبڕاستوخۆ برامبر (شاری كۆنستنتین) دروستكراوە. پاش رزگاركردنی شاری كۆنستنتین ل الین سوتان محمـــدی دووەم تاوەرەكـــ وەك بنكیكی چاودری كردنـــی ئاگركوتنوە ل شـــارەكدا بكارھنراوە . ئســـتا تاوەرەك خواردنگیك و یانیكی شوانی لخۆگرتـــووە و برزكرەوەیكی تدای ك دەتوانیت م تا ئیستا سببینیت ب نی شارەكوە دیمھۆیبنھۆمی ماوە ك دەبت ب پلیكانكاندا ســـركویت و

.و كراوەییانیان تاكو درەنگانی شب ل(Kiz KulesiKiz Kulesi) سیسی (كز كولكز كول

تاوەركی بردینی ســـدەی دوانزەی ل ناوچیكی بردینی ل دەروازەی بۆسفۆروس لالین ئیمپراتۆری بیزەنتینـــی (مانول كۆمننۆس) دروســـتكراوە، ئم تاوەرەی، كوەكـــو زیندانی و منارە خزمتی كردووە ل فاســـاننـــدان چیرۆك و ئرچاوەی چســـ بۆت ســـتا وەك كافتریا و خواردنگڕۆژانـــی ڕابردوودا. ئكراوەی بڕووی گشتیاراندا و میوانداریی كۆبونوە و كۆنسرتكان دەكات. ھاتوچۆ بۆ ئم تاوەرە ل نوان ھردوو كنارەكانی ڕووباری بۆسفۆروســـدا لڕگی

بلمی تایبتوە دەكرت. ( (Beyazit KulesiBeyazit Kulesi) یازیتتاوەری ب) یازیتتاوەری ب

ئم تاوەرە ل الین ئندازیاری بیناساز (سنكریم كفـــا) لـــ خزانـــی (بالیـــان) لســـای ١٨٢٨ لســـردەمی فرمانەوایی ســـوتان محمد ی دووەم

(Ana

dolu

Hisa

riAn

adol

u Hi

sari)

ڵ ادۆئن

ی ق

) دۆڵنای ئ> ق

<<(R

umel

i hisa

riRu

mel

i hisa

ri)ی سار ھیلیڕوم

ی ق

) ریسا ھیلیڕوم

ی > ق

<<Ye

dikule

Hisa

riYe

dikule

Hisa

ri)(كەرە تاووت

ی حق

ی (سار ھیولی كید

)(رەكاوەت تحو

ی ق)

ری یسا ھكول

دی ی <

<< ( (G

alat

a Ku

lesi

Gal

ata

Kule

si) تی گوەرتا

) تگ

ی وەر> تا

<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

دروســـتكراوە. تاوەرەك ٨٥ متر بـــرزە و ل چوار یوتنی ھركی ســـك ھاتـــووە، ١٨٠ پاینھۆم پبۆ ئوەی بگیتـــ لوتككی. ئم تاوەرە بنیاتنراوە بۆ چاودری كردنی شـــار ل ئاگركوتنوە ل ماوەی ســـدەی زیندا ك لكاتی ڕۆژدا نیشانیكی شوە (تۆڕ)یان بكارھناوە بـــۆ ئاگاداركردنوە و ل كاتی شویشـــدا فانۆســـی گورەی ڕەنگی سور و سوز و ســـپییان بكارھناوە بۆ ئاگاداركردنوە. ئستا ئم تـــاوەرە داخـــراوە و كوتۆت نـــاو گۆڕەپانی زانكۆی

ئستنبوڵ.(DikilitasDikilitas) (ستونی میسری كۆن) دیكیلی تاش (ستونی میسری كۆن) (دیكیلی تاش

ل بنڕەتدا ئم ستون ل مسر بنیاتنراوە ل سدەی شـــازدەمینی پش زاینیی لالین فیرعونی میســـر (توتمۆسیس ســـ یم ) بۆ پیرۆزكردنی خوداوەندی خۆر (ئامون ڕا) ل شاری (تیب) ل بردەم پرستگای لۆكسۆر . دواتر لالین ئیمپراتۆر (تیۆدۆسیۆس )ی یكم ل ســـای ٣٩٠ ی پاش زایینی ھنرای شاری ئســـتنبوڵ بۆ ڕازاندنوەی شـــارەك بۆ ئامادەكاری فیســـتیڤاكانی پشبركی ئســـپ سواری. نزیكی بـــ بـــرزی ١٩ متر لـــ ھرچوارالوە ب نوســـینی ھرۆگلیفی ڕازنراوەتوە و لسر بنكیكی مڕمڕی ی دەكات لكزاننـــای ئیمپراتۆر و خو دانراوە ك

.كڤیستیڤا OrmeOrme) (ردی ئورمب ) ردینیستونی ب) (ردی ئورمب ) ردینیستونی ب

(SutunSutunششـــم كۆنســـتنتینی لالیـــن تـــاوەرە ئـــم (پۆرفیرۆجیناتوس)ەوە ل سای ٩٤٤ پاش زایینی بۆ ڕازاندنوەی ڤیستیڤاكانی ڕۆمانی كۆن دروستكراوە. تاوەرەكـــ ب بلۆكی بـــردی كلس دروســـتكراوە و و نوسینانخشینراو بی برۆنزی نختت واوی بتبداپۆشراوە ك پشكشی باپیری ئیمپراتۆر باسیلیۆسی یكم كراوە. بم ئستا برۆنزەكان نماوون و برزی

ستونك نزیكی ٣٢ متر دەبت. BurmaliBurmali) (ستوونی سوڕاو) ی ستوونی ستوون (ستوونی سوڕاو) (بورمبورم

(SutunSutunل بنرەتدا ئم ستوون ل سای ٤٧٩ ی پش زایین لبردەم پرســـتگای ئپۆۆ ل شاری دلفی یۆنانی درووســـت كراوە بۆ بیرەوەری ســـركوتنی دەریایی یۆنانی بسر فارسكاندا و پشاندانی ڕز بۆ ئپۆو بۆ بردنوەیان ل جنگك. ستون برۆنزەك شوەی ســـ ماری تك ئاوی وەرگرتووە و ناوی ھر سی و یك وویالیتكی یۆنانی لسر نوسراوە ك بشداری شـــرەكیان كردووە. ھروەھا ووتویان ك كوكی زین ھبووە لسر سری یكك ل مارەكان. دواتر نتین لوە بۆ شاری كۆنستگواســـتراوەت كستوون

(Kiz

Kule

siKi

z Ku

lesi)

ی سكول

كز ) سیولز ك> ك

<< ( (B

eyaz

it Ku

lesi

Beya

zit K

ules

i) یتیازب ریاوەت

) یتیازب ریاوە> ت

<<(D

ikilita

sDi

kilita

s)ن) كۆرییسی متون(س

ش تایلیدیك

) ۆن)ی كسر میونیست

) ش تایلیدیك

<<<

(Orm

e Su

tun

Orm

e Su

tun)

(ورمی ئرد( ب

ی دینبر

ی تونس

) (ورمی ئرد( ب

ی دینبر

ی تون> س

<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

سدەی چواردەمی پاش زایینی لالین كۆنستنتینی یكم. ستوونك ل كۆندا ٨ متر بووە بم ئستا تنھـــا ٥،٣٠ ی ماوەتوە چونك كـــس حزی بم ســـتون ندەكرد لبرئوەی مار نیشانی شیتانی دەنوونت، بۆیش ھریك و پارچیكی لكردۆتوە ب درژایی مژوو و ھر ســـ سری مارەكانیان تك شكاندووە، لكاتی ھكۆین و لكۆینوەدا توانراوە ئیســـتا ل وە كتك بدۆزرری ســـنھـــا پارچت

مۆزەخانی شونواریدا پارزراوە. GotlarGotlar) (گۆتالر ستونو) ستونی گۆتالر (گۆتالر ستونو) (ستونی گۆتالر

(SutunuSutunu دەرەوەی كۆشــــكی تۆپ كاپی ل وتۆتك كســــتون ل ككدرەخت. ی و دەورەدراوە بــــ پاركــــی گولھان ل یوانل ژووی ڕۆمانی كــــكانی مكۆنترین ســــتونســــدەی ســــیم یاخود چوارەمی پاش زایین دروست كرابت. ل یك پارچ برد داتاشــــراوە و ب ستایی ری كی سو نووسینانر ئبوە. لنراوەتكۆرینس ڕاز ككان دەكات، ستونر گۆتس وتن بركس باس لناونراوە ســــتونی گۆتكان. ستوونك ١٥ متر برزە و

لسر بنكیكی بچووك جگیركراوە. ConstantineConstantine) نتیننتین (ستونی كۆنستستونی كۆنست

(ColumnColumnئو ستون ب زمانی توركی ب جمبرلیتاش (ستوونی م لكنتینی ین كۆنســــتالییی) ناســــراوە و لقئپرســــتگی ئپۆۆوە لنوان ســــانی ٣٢٥ – ٣٢٨ پاش زایین ھنراوەت كونستانتیپۆڵ. پیكركی ئپۆۆ لســــر لوتكی ستونك ھبووە و دوایی لسردەمی كروەھا ستونك. ھخاچ ب ســــیحی دا گۆڕیویانمسیمبوی كۆتایی ھاتنی كلتوری پاگان دەنوونت لسر خاكی بیزەنتینی. دواتر لسردمی عوسمانیكان پاش كر ستوونی سو خاچرزگاركردنی كۆنستانتینپۆڵ ئالبــــراوە. ســــتونك ٣٥ متر بــــرزە و بھۆی ئاگری گــــورەو و بارودۆخی كش و ھــــوا لناوچووە، لبر ئوە سوتان موستفای دووەم ھسا ب بھزكردن و

بنیاتنانوەی بھۆی بازنی ئاسنین.(KizTasiKizTasi) (كز تاشی) ستوونی مارسیانۆس (كز تاشی) (ستوونی مارسیانۆس

ئم ستوون ل ســــای ٤٥٠ ی پاش زایین بنیات نراوە و وەكو دیاریك پشكشــــی ئیمپراتــــۆری بزەنتینی (مارســــیانۆس) كراوە. ئم ســــتوون ل بردی گرانت ب برزی ١٧ متر دروســــتكراوە و لســــر بنكیكی مڕمڕی جگیر كراووە. ستایلی كۆرنیتی بۆ جوانكاری بكارھنــــراوە ك ونای پــــری دەنونت لبر ئوە ناونراوە (كز تاشی ) (وات بردی كچ) بزمانی خكی ناوچك و ستوونك دەكوت ناوچی فاتیح ل شاری

ئستنبوڵ.

(Bur

mal

i Sut

unBu

rmal

i Sut

un) (ڕاوــو سـونیـتوســ

ن (تووی سمبور

) (ڕاوــو سـونیـتوســ

ن (تووی سمبور

<<<

(Got

lar S

utun

uG

otla

r Sut

unu)

و) تون سالرگۆت

) الرگۆت

ی تونس

) نو)ستو

الر گۆت

) الرگۆت

ی تون س

<<<

(Con

stan

tine

Colu

mn

Cons

tant

ine

Colu

mn)

ن نتیست

كۆنی تونس

) تینتننس كۆونیست

<<<

(KizT

asi

KizT

asi)

ی)اشز ت(ك

س انۆسیمار

ی وونست

) ی)اشز ت(ك

س انۆسیمار

ی وونست

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

چشتخانی توركی.. چشتخانی توركی.. جیھانك ل چژ و ھمجۆری

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٨٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

جیھانك ل چژ و ھمجۆری چشتخانی توركی.. جیھانك ل چژ و ھمجۆری

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ڕەنســـی و چینی لی فشـــتخانچ ك ،ـــدا نییگومانـــی تپشوەی دوو باشترین چشتخانی جیھانیدان، بم ناكۆیك ھی ك بپلی ســـیم دت، مراكیشییكان ب س و دوو خۆیان ب ســـیم دادەنن، لوبنانیكانیش چشتخانی خۆیان بۆ ئو پلی دادەنن، تورككانیش دەن پویســـت ب گومان

ناكا ك چشتخانكیان ب پلی سیم دت. بشوەیك ئستا چشتخانی توركی، یكك لبناوبانگترین چشتخان جیھانییكان، چشـــتخانی توركی ژمارەیكی زۆر خواردنی بتـــام و ھمجۆری تدای، گلی توركیا ل چندین نتـــوە پكھاتووە و ھر نتوەیكیش چشـــتخانی تایبت بخۆی ھی و بروبوومی جۆراوجۆری كشتوكای و جۆراوجۆری كشـــوھوا لتوركیادا رۆكی گورە دەگێ لچشـــتخانی توركیا. ھروەھا ســـامانی ئاژەیش پرەیســـندووە و دەكرێ ھموو جۆرەكانی گۆشـــتی برھمھنـــراو لتوركیا ببینتوە. زۆرك لخواردن توركییكان ئامادەكردنیان ســـخت و كات و

رەنج و ھوكی باشی دەوێ بۆ ئامادەكردنی. گشتك بنو چشتخانی توركیگشتك بنو چشتخانی توركی

مژووی توركیا بۆ پتر لھزار ســـاك درـــژ دەبتوە، ئو مـــژووەش بواری رەخســـاندووە بـــۆ چشـــتخانی توركی تا وەی كدراوانو پموو ئـــھب ر بـــبكات و كاریگ شـــگ جوگرافی و سروشـــتوەش ئرباری ئكردووە، ســـكاریان لسرســـوڕھنرەی ك نوان كشوھوای ئاســـیا و ئوروپا و ئفریقیـــای كۆكردۆتوە، ھر ئویشـــ چشـــتخانی توركی ندین توخمـــی خۆراكی جیاجیا كچ نـــد كـــردووە بمدەوئســـتم برتســـك بكرتوە، دیارە پویســـت بوو لسر چشـــتخانی توركـــی مامـــی لتكـــدا بـــكات و داھنان لگۆڕینیـــدا بكات بۆ پارچگلكـــی ھونری وەھا ك فرەیی و شارستانییت و داھنان پچوان بكاتوە، سیمین رەگزیش ك كاریگرییكی ئجگار گورەی ھبوو لســـر چشتخانی توركی، ئو كلپوورە زەبالح و جیاكرەوەی ك چشتخانی سوتانی عوســـمانی پیدایكرد و بجیھشت، بگومان لرەدا

پویست بشوەیكی تایبتی جختی لسر بكرتوە.

چشتخانی سوتانچشتخانی سوتان نكدەھكی گرنگ پكان قۆناخعوسمانیی تانردەمی سوس و كاریگرییكی ئجگار گورەی كردووەت ســـر چشتخانی توركی. ئو كاریگریی لكاتی سردانمان بۆ كۆشكی (توبكابی) ل ئستانبول بدیار دەكوت، رووبركی فراوان ترخان كراوە بۆ ئو چشـــتخانی، ك دابشبووە بســـر چندین تالری جیاجیا و لژر (١٠) قوبدا بنیاتنراون، دیكۆمنت مژووییكان ئاماژە دەدەن بوەی لســـدەی حڤدەھمدا نزیكی (١٣٠٠) وانل كر یناو كۆشكی توبكابی دا ژیاون. ھر لنشـــتلچپسپۆر بووە لئامادەكردنی جۆركی دیاریكراو ل خۆراك وەكو لنانی برنجی بالف، یان دروســـتكردنی شیرنمنی، یان مرەبا ســـازكردن، یان لبواری گۆشت، یان ماســـی، یان سوزەوات، یـــان پنیر، یان ژەمی بیانیان..ھتد. لو رووەوە لســـر ئو چشـــتلنران پویســـتبوو كاربكن بۆ رازیكردن و تركردنی ،و كۆشكدانیشـــتوانی ئ س لزار ك(١٠) ھی زیاتر لرۆژانیان ئو كســـ نزیكانی دەربار ك ل شار دەژیان و پاداشتی ســـوتان دەیگرتنوە. سندیكاكانی دروستكاران و پیشگران لســـریانبوو باشـــترین جۆری كا دەستبر بكن بۆ كۆشك و دانیشـــتوانكی، ئوەش وایكرد قسابكان، ماسیگرەكان و خاوەن مـــزرا و كگكان، شـــوانكان و بازرگانانی بھارات و داودەرمانی چشـــت قۆناخكی خۆشـــگوزەرانی بخۆیانوە ببینن، ئوەش بووە ھۆی پشكوتنیان لكار و داھناندا، وەكو نریتیش بنما خاندان و دەومندەكانیش لسرتاســـری و كۆشكی ئشتخانوەی چریتكردنن دەستان بتوركیا ھ و جۆرە خـــواردن و ژەمانش وایكرد ئمـــكانـــی. ئو خوان ك لكن. پاشـــان یتدا ناوبانـــگ دەربكری ورانســـسلنریتكانی كۆشـــك ئوە بوو لو سردەمدا بدرژایی مانگی رەمزان خوانی خۆش و رازاوەی ئامادە دەكرد و ھر كســـك لـــو رگیوە گوزەری كردبا مافی چوون ژوورەوەو ســـوود و چـــژ وەرگرتنی ھبوو لوخروبرە، ئـــوە بووە ھۆی ئوەی ئو جۆرە خوان و خۆراكان بناوبانگ بن و بناســـرن. تنانت الی ســـادەترین خكی كمدەرامـــت، بتایبتی دەومندی

نریتكانی خواردن

حمامی ھنا نتدیكۆم

مژووییكان ئاماژە دەدەن

بوەی لسدەی حڤدەھمدا

نزیكی (١٣٠٠) چشتلنر لناو كۆشكی توبكابی

دا ژیاون

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

گشتك بنو چشتخانی توركی

سروشـــت و فرەیی خروبری كۆسپ نبوون لبردەم خكی چشتخانی سوتان موو جۆرەكانی خواردن لنانی ھدەستھتوركیا بۆ بســـادە لگۆشت و میوە و سوزەواتكان..ھتد. سردەمی سوتانكانی عوسمانی جگ لخۆشـــگوزەرانی ب ڕۆمانسییتكی سیریش جیا دەكرایوە و ناو خوانكانی ســـوتان عوســـمانییكان ئو یم ڕووەوە خوان ھدەكردەوە، ل وانچیان پترۆمانســـیی عنایو متان، بتی ســـوھجناوی ئیمام بایلدی، خوانی ببدت كـــ تامی دەكیت چژی لوەردەگـــری، ھروەھا ھندێ جـــۆر خواردن ھن ك ناوی دیاریكراویان لنراوە بۆ رازیكردنی خانمكانی كۆشـــك وەكو (لوی جوان) و (چاوەكانی خانم) و

(پنجی خانمان).نریتكانی خواردننریتكانی خواردن

ھشتا گالنی توركیا پرۆشـــن بۆ كۆبوونوە لسر خوان بۆ خواردنی ژەم سرەكییكانی رۆژان، وەكو نریت نانی بیانی

«قاوتی» ل نان و پنیر و زەیتون و چای گرم دەبت.ھـــردوو ژەمی نیوەڕۆ و ئوارێ لو جۆرە زەتانی ك ناویان لناوە «مزە» لپاڵ جۆركی سرەكی لگۆشت، یان مریشك، یان ماســـی لگڵ نان و برنج، ئندامانی خزانكان كۆدەبنوە لسر خوانك و پشوازی دەكن ل ھر كسك ب رككوت ســـردانیان بكات ل خزمان و دۆستان، یان ئو دراوسیانی پویســـتیان نیی ب داوەتی پشوەخت بۆ بشداریكردنیان لو

.خواردن ژەمخۆ ئگر خاوەن ماڵ داوەتی كرد و پشـــوەخت كسانی تری بانگھشتكرد، ئوكات خوانك دەڕازنتوە ل قاپ و بلمی پ بوریك (ھوری محشـــی ب گۆشت یان ماسی یان پنیر) لگڵ زەتی ئامادەكراو لرووەك پاقلییكان و سوزەوات، دا لو جـــۆرە بۆنانزەیتی زەیتون. لـــن بڵ دەكركت كـــپش ھر شـــتكوە شۆربا دادەنرێ و پاشان نۆرەی زەتكان جگ مئ ،یدا گۆشـــتی برژاو، یان مریشك دەبگل ت كدلـــو بلم خۆراكانی ك تیدا گۆشـــت، یان مریشـــك، یان ماسی لگڵ ھندێ سوزەی گونجاو تكڵ دەكرێ. لكۆتایی دەعوەتكشدا میوە و حلوا دت، پاشان نۆرەی خواردنوەی

قاوەی توركی دت ك ناوبانگی ھی. ژنان لتوركیا دیدارگلی تایبتیان ھی، چونك ژن دراوس و خزم و دۆستان ناوبناو لســـر خوانك خـــ دەبنوە ك پشـــوەخت ئامادەكاری بۆ كـــراوە، لو خواندا النی كم دەرزەنك ل جۆرەكانی چۆرەك مخـــوێ، ئنی و خۆراكی بمروەھـــا شـــیرندادەنـــرێ. ھجگلـــ ل بلم بۆركی جۆراوجۆر لگڵ دۆمی بناوبانگ كتر دەبینن ككان یچایخانـــ شـــدەكرێ. پیاوانیش لشكپژنان سردانی ناكن. لو گازینۆیاندا پیاوان دەمتق دەكن و یاری شترەنج، یان تاو دەكن، چای و قاوەش دەخۆنوە. توركان نریتـــی ئامادەكردنی میـــوان و دەعوەتكردنی لمای خۆیدا نازانن، چونك ئركی دەستبركردنی خواردن بۆ میوان ل ئســـتۆی خاوەن دەعوەتدای بتنیا. ئم نریت یك شت ناگرتوە ئویش ئـــو حاتی ك چند خزانكی خزم یان یرانكردن لكی سر گوزەراندنی رۆژســـون لكدەكدۆست رگوند یان دەشـــت و دەر، ئم حاتش پی دەوترێ (سفا)، ئوكات لو حاتدا ئرككان و برپرســـیارتییكان لنوان خزانكان دابشدەكرن، ئامادەكردنی زەتكان و برنج و نان و شیرنمنی و خواردنوەكان و پنیر و میوە دەگرن ئستۆی خۆیـــان، بم ھمووان ھاوبش دەكن ل خرجی گۆشـــت و كیراننی سشور رەژوو لســـل كاندا كمریشك و ماسیی

(سفا) دەبرژنرت.حمامی ھناحمامی ھنا

ناوی ســـفا بو گشت ھفتییش دەگوترێ، ك بۆ حمامی گشـــتی توركی ئنجامدەدرت، نریت وابوو خك ســـرجم كاتژمرەكانـــی دانی بیانی لوێ بســـر ببن، لبر ئوەش كشـــتكاتی گ ر لكـــی زۆر خۆراكیـــان ئامادە دەكرد بببـــ رۆژك و لگڵ ســـابوونی بۆنخـــۆش و جلوبرگی خاون بعرەبانی ئســـپی دەگوازرایوە، ســـرەڕای ئوەی ژیانی ســـردەم وای لخك كـــردووە لتوركیا بیك رۆژ قایل ببن شوەختم پب ،رماویگ شـــتو جۆرە گكدا بۆ ئســـالھرچی لدەســـتیان بت خۆیانی بـــۆ ئامادە دەكن تا برز و

شكۆدار بت.

سردەمی سوتانكانی

عوسمانی جگلخۆشگوزەرانی ب ڕۆمانسییتكی

سیریش جیا دەكرایوە و ناو

تانكانی سوخوانعوسمانییكان ئو رۆمانسییتیان

وانچپدەكردەوە، ھندێ

جۆر خواردن ھن ك ناوی دیاریكراویان لنراوە بۆ رازیكردنی خانمكانی

كۆشك وەكو (لوی جوان) و (چاوەكانی

خانم) و (پنجی خانمان).

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٢

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

و قاپـــت: «ئژرناس شـــاعیری تورك دەببدولخالق ســـعخۆراكـــ وەال من ك دەخرت بردەمت لبرئوەی بالتوە تنیا خواردن و بس، چونك ئو قاپ خۆراك پیرۆزە، بتنیا نونرایتی شارستانییتكی تواو دەكات. تۆ ئگر پرسیارت لكســـكی تورك كرد سبارەت ب چۆنییتی لنانی باینجان، ئوە حتمن تۆ دەخات سرسوڕمان»، چونك باینجان وەكو ســـرجم جۆرەكانی تری خورادن لناو چشـــتخانی توركیا دەرفتـــی زیاتـــر لھزار ســـای ھبووە، تا پرە بســـنت و بچتـــ ناو پكھاتـــی چندین جۆری خـــۆراك ك لئژمار چی بی توركی، كشتخاندی چنمرەڕای دەوت. سنایجۆرك یـــان ژەمكی دیاریكراو یـــان توخمكی دیاریكراو جیا ناكرتوە، ھروەكو چۆن چشـــتخانی ئیتای ب ماكرۆنی و ھویركارییكانی جیا دەكرتوە، یاخود چشتخانی فرەنسی ب سلســـلكانی ناوبانگی ھی، بم چشـــتخانی توركی وزەوات و گۆشـــتنم و ســـدەوری برنج و گڕەتیدا لبن لـــجۆربجۆرەكان تـــوەر دەگرێ. بۆ نموون، توركیا یكك لو حوت دەوتی ك لسر ئاستی نودەوەتی پیان دەگوترێ «ســـبتی نانی جیھان» چونك ئوەنـــدە برھمی گنمی زۆرە ك زیاترە لپداویستیی ناوخۆییكانی خۆی و زیادەكی ھناردە بۆ شـــون جیاجیاكانی جیھـــان دەكات. فرەیی گنم وایكـــردوووە ئارد یكك بت لگرنگترین رەگزە خۆراكییكان لناو چشـــتخانی توركـــی و لو ئـــاردەش جۆرەكانی نان و بناوبانگترینیان (ئكمـــك) ئامادە دەكرێ، ك ئمی دوایی نانكی سپی ئاسایی، جۆركیتری نان بناوی (باید) ك نانكی پان و برین، ھروەھا (سمون) ك كۆلرەیك كونجی لسر ویری (بۆرەك) دروســـتدەكرێ كئارد ھو لمنراوە، ئرشـــدەبـــت ھر ژەمكی ئاســـایی توركی النی كـــم پنج جۆری جیاجیای تدا بت. برنجیش ب شـــوازی (بیالف) لدەندرێ. ئم شوازە گنمیشی پ لدەنرێ، لم حاتدا برنجك یان گنمك لگڵ پیاز و سیر و تمات و بیبری سوزە و زەیتی زەیتون لدەنرێ و ل گڵ گۆشـــت پوخت و ئاوت دەكرێ. خۆ ئگر گۆشت یان برھمگلی دەریا و سوزە و مریشكی لگڵ تواو. زەرەكی تكی سوسا دەگۆڕێ بۆ ژەمناندا ئل ت لبتوركییـــكان ك پیان دەگوترێ (مزە) ل ئژمار ناین لبر زۆری جۆرەكانی باینجان و كوب و تمات و خیار و زەیتون و پاقلمنییكان و سپناخ و پنیر و كرە لپكھاتكانییتی، سرباری ئوەش زەبادی و قوقع و ماسی ترشكراو و برژنراو لگـــڵ گمو، ئو جۆرە زەتان زەیتی زەیتون و ســـیریان تدەكرێ ك دەبن ھۆی تازەییان بۆ پشكشكردن و بگرمی

.رمی ژوورەكی گپل ساردی یاخود بیان بشاورم برژاوەكانشاورم برژاوەكان

شاورم لدەوتانی جیھاندا بچندین ناوی جیاواز دەناسرێ، بم لتوركیا پی دەن (كباب دۆنار) ك ل بنچینوە لوێ پیدابووە، وەكو نریتی توركان باشـــترین گۆشت بۆ ئمجۆرە كباب ھدەبژرن و پاشـــان بۆ چند كاتژمرك تڕی دەكن رمای رەژووەكردەم گبوە و خۆی بگرێ لتبتاكو وشك نیان برژنرەك. لیســـتی برژاوەكانی توركیا ھموو جۆرەكانی باب لی توركی كشـــتخانچوە. لتی دەگرپرۆتینی ئاژەقیمی گۆشـــت یان مریشـــك یان ماسی دروســـتدەكرێ. وەكو

كۆتایی شیرینكان

تامی جۆراوجۆر و ھاوسنگی خۆراك

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٣

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

شاورم برژاوەكان

نریت سردینی بچوك دەخرت ناو گمو و ئوجا دەبرژنرێ و بگرمی دەخورت، وەكو موقبیالت و پی دەن (یاســـار ماسی). مریشـــكیش تكی زەیتی گوز و بیبری بابریكای بســـردا دەكرێ و چژك دەدات خواردنك، ناكرێ برگی بگیـــرێ یان ل ھر چشـــتخانیكی دیكـــ ھبت و الی تۆ نب. توركان لخواردنكانیاندا میلـــی بكارھنانی بھارات بتاكو تـــام و بۆنیان زاڵ ن یـــان گیای بۆنداریـــان زۆر نییبسر بۆنی رەگزە سرەكییكانی خواردنك. لگڵ ئوەشدا (allspice) ھاری بكك و تخری رەش وموان بیبئـــو بابریـــكا بكاردەھنـــن، ھروەھاش نعنـــا و معدەنۆس و شـــبیت و گالی غار و زەعتر بكاردەھنن، ھرچندە ئگر م ڕوودەدا كزۆر ك ،م بكی كـــب كی تاك و بوەیشـــب

لخواردنكدا دوو جۆر لوگیایان لیك كاتدا بكاربھنرێ.كۆتایی شیرینكانكۆتایی شیرینكان

ك ینھایت و گۆڕانكاریییان بوزە و دوناتی برژاو ئ (دۆندرم)ئتاتورك توانی ســـركوتنی تدا بدەستبن كاتك ھویدا چشتخانی توركی بكات رۆژئاوایی وەكو تواوی شتكانی تر، لسرەتاكانی سدەی بیستمدا. بۆزە ب ھموو جۆرەكانییوە جگ ل بشـــك لو لیســـت درژەی شـــیرنمنییكان پتر پكناھن. كـــ پاقالوەش ب جۆرەكانییـــوە لگڵ بۆركی محشی ب قیماغ و كاككانیش دەگرتوە. ھروەھا چندین خواردنی رۆمانســـی ھی وەكو لبشی تایبت ب چشتخانی ســـوتان باســـمانكرد ك ھندكیان لھویری (شو) پكدت و دەبرژنـــرێ و پ كرم دەكرێ، ئوجا دەخرت ناو شـــیلی شكرەوە. ئم خواردن شیرینان لگڵ قاوەی توركی یان چای دوای ژەمكان یان لكاتی پشـــوازیكردن ل میوان دادەنرت. م راپۆرتئ وە كینشـــدا دووپاتی دەكشتم گكۆتایی ئلناكرێ مافی تواو بدات چشـــتخانی توركی، ھموو راپۆرتك لبـــارەی ئو چشـــتخانی ناكام دەمنتـــوە، مگر تنیا بھۆی ئزموونكردنی ھر خواردنـــ لخواردن و خوانكان و شتووە كھجری ئازیز بنوەشـــمان بۆ خوشـــتنیان. ئچھیوادارین ئم گشـــتمان ئارەزوومنـــدی كردب بئزموونی

شت قشنگكانی ئو چشتخان خیایی ب ڕاستی.تامی جۆراوجۆر و ھاوسنگی خۆراكتامی جۆراوجۆر و ھاوسنگی خۆراك

ئبتـــ چشـــتخانی توركـــی لنـــاو كۆنترین و باشـــترین چشـــتخانكانی جیھانـــدا پلی خۆی ھی، كـــ ھندێ جۆر خۆراكیـــان وەكـــو مانتـــی (تۆپـــی بچووك لماســـت) بۆ تورك ی كو دەموە، ئتڕش ئیســـالم دەگردەمی پســـرەوەندەكان ل ئاسیای ناوین زۆرین بوون، دوای ھاتنیان بۆ ناو سنووری دەوتی ئیسالمی لبانی ئنادۆل گیرسانوە، ھندێ ویركارییھ تماج یان (القگمـــر) كخواردنی تریـــان وەكو تبشـــوەی چین چین دەگڕتوە بۆ سردەمی ئیمپراتۆرەكانی ســـلجوقی ك لســـدەی یانزەھمدا لئنادۆڵ جگیربوون و ئیمپراتۆریاكی خۆیان دامزراند، بم چشتخانی توركی زۆر پشـــنكوت و نگیشت ترۆپكی پرەســـندن، مگر تنیا كاندا كیشـــتنی عوسمانییڵ گگمدا لدەی چواردەھســـلتوانی گشـــ بكا و دەومند بت ب فرەجۆری خۆراك تاكو

رۆژی ئوڕۆمان. گنم بشـــكی ســـرەكی پكدەھن ل ژەم خۆراكییكانی

رۆژان لالی توركان، بۆی ھشـــتا نانی پـــان (نانی باید یان الوش) ك لئاردی گنم دروســـتدەكرێ لســـر خوانی توركی ھی. ھروەھا ئارد بكاردەھنرێ بۆ ئامادەكردنی ھویركاری، زۆر تنك و شفاف ك دەكرێ چندین جار بپچرتوە بگۆشت یان پنیر یاخود سوەزەوە. بۆ ئامادەكردنی بوریك ك جۆركی سرســـوڕھنرە لخۆراكی ســـبینان یاخود بچند جارك دەپچرتوە و پ دەكرت ل شـــیرینی و كرم بۆ دروستكردنی پاقالوە. ئوەش زاراوەیكی گشـــتیی ب پســـنكردنی جۆرك ل شـــیرنمنی. ھروەھا گنم دەكونرێ و پاشـــان وشـــك دەكرتوە و ئوجا لئاش دەكرێ بۆ دروســـتكردنی ســـاوەر، ئویش سرچاوەیكی تری خۆراكیی بكاردت لئامادەكردنی دەكرێ، واتوزەواتی تســـ كروەھا وەكو ماددەیبیالف، ھمحشـــی، یان ل زەتكاندا بكاردت (بوان خواردنی كیسر ل چشـــتخانی پیاوان). ھروەھا ساوار لگڵ گۆشت تكڵ دەكرـــت بۆ دروســـتكردنی كفت (ژەمی ھاوشـــوەی كوبی عرەبـــی) یان لگڵ ســـوزە بۆ ئامادەكردنـــی ژەم و خوانی باتریك. دیارە برنج ســـرچاوەیكی خۆراكی پشـــكوتووترە، چونك بكاردت لئامادەكردنـــی ژەم و خوانی باتریك. دیارە برنج بسرچاوەیكی خۆراكی پشكوتووترە چونك بكاردێ ل ئامادەكردنی خواردنی بیالفی نایاب یان تكڵ دەكرێ لگڵ موژ و گۆشـــت و سنۆبر تا ببت حشوەیكی خۆش و بتام و بۆنخۆش بۆ ســـوەزەوات و میوە وەكو بھ (سفرجل) یان ب حشـــوی بلحی دەریا، ك ئمـــی دوایی پیدەگوترێ مدی دۆلماســـی (بلحی دەریای محشـــی)، ك یكك لناودارترین ككی روەھا دۆ (ئایران) كقامی توركیا، ھكانی شخۆراكلســـرچاوە خۆراكیی گرنگكان، دەـــن تورك رەوەندەكان ی كو دەموە. ئدۆیان دۆزیوەت ك بوون كسانمین ككیشیریان لناو پســـتی بزندا ھگرتووە و كاتك ك لگڕان و ھاتۆچۆدا بوون لشـــونكوە بۆ شـــونكی تر مشككان لرزیون و ھژاون و خســـتبوونتوەو تامكی ترشی خۆشیان وەرگرتووە. ئوجا ماســـت لگڵ خیار و سیردا تكدەكرێ و بۆ دروســـتكردنی مزەك كۆم خۆراكی بچووكن، ك وەكو موقبـــالت پشكشـــدەكرن و ژەمكی تـــواو پكدەھنن، للسس توەی ببنرێ بۆ ئجار ماست دەكوندروەھا ھھ

بۆ دروستكردنی مانتی یان ئامادەكردنی تتماج. ،یتوركیا ھكی زۆر بوونیان لوەیشـــوزەو میوەجات بســـھمیشـــ ل ژەمـــ خواردنی توركیا ئامادەن، چ ژەمی ســـادە تزە وزەواتی تـــازە لو ڕووەوە ســـت یـــان دەعوەت، لبدروســـتكردندا بكاردت، یان دەكونرن وەكو مرەگ یاخود دەكرن محشی بۆ دروستكردنی پۆلكی جۆراوجۆر لخۆراكی ســـوزە ك پی دەن دۆماسی. ھندجاریش میوە بكاردت لـــ لناندا بـــۆ تام بخشـــینیش ب خواردنـــكان، یان وەكو خۆیان دەخورن، بۆ دروســـتكردنی مەباش بكاردن. توركان ،رەگو م ناو شلنن لكاردەھم گۆشـــت بكی كوەیشـــببم گۆشـــت پلیكی ســـرەكی ھی لدروستكردنی كباب لســـر كنارەكان، گۆشـــتی پلوەر و ئاژە راوكراوەكانیش بارەت بگوندەكاندا. سل خاسمخوانی توركی، نكن لشبشیرنمنیش، بناوبانگترین شیرنمنی توركی بریتیی لحلوا ك ل ئاردی چوركراو بكرە لگڵ شرابی لۆكالی و ھندێ

ھشتا گالنی توركیا پرۆشن بۆ كۆبوونوە

لسر خوان بۆ خواردنی ژەمسرەكییكانی رۆژان، وەكو

نریت نانی بیانی «قاوتی» ل نان

و پنیر و زەیتون و چای گرم دەبت

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٤

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ھندێ خزان ھاوین و زستان لیدەنن.خواردنی سرەكی

وەكو نریت پكھاتووە ل سوزەوات ب گۆشت یان ھر جۆرك ل گۆشت.

كاربۆھیدرات..تبرنج، ساوار، ماكارۆنی یان بوریك، زە

خواردنی سوزە یان پاقلمنییكان بزەیت. ئم خواردن ب شـــوازی ســـووركردنوەی پیـــاز لناو زەیتی زەیتون و پاشان سوزەكانی تدەكرێ و لدەنرت تاكو پدەگات و یك كوچك شـــكری بسردا دەكرێ تاكو ماوەیكی زیاتر پارـــزگاری لبـــكات و پاشـــان دەخرت ناو ســـاردكرەوە و جار بندـــت و ھنانرك لموو رۆژت، ھســـاردی دەخورب

یاریدەدەرك بۆ خواردنی سرەكی دادەنرت.شیرنمنی دروستكراو ل ماوە

ئو شـــیرنمنیانی لماوە دروستدەكرن لگڵ شیر. وەكو محلبی، كاســـتر و ھاوشـــوەكانی و جاران ھمووان جۆرە شـــیرینیكیان ل ماوە دروســـتدەكرد ك ب كوندنی میوە

لگڵ شكر و ئوجا ساردكردنوەی.شـــیرینیی توركییكان ئوانی ك لدەرەوە ئامادە دەكرت، پكھاتـــووە لگل جـــۆری پاقالوە و كك و ھاوشـــوەكانی لھویركاریی شیرینكان، بگشـــتی خواردنكانی سوزەوات بتی بالنی رۆژھی گوەی زۆربرئبزەیتی زەیتـــون، لبگۆشت بڕوە ناچن و ناخۆن، لكاتكدا وای بۆ دەچن ك ئو خواردنان بۆ تندروستی باشن، زیاتریش پاقالوە دەخن دوایی

بۆ ئوەی ھمووان دەمیان ئاو بكات. ئسكندەر كبابئسكندەر كباب

ھركس سردانی توركیای كردبت ئوا لچشتخانكاندا تامی ئســـكندەر كبابی كردووە. ئمجۆرە خواردن زۆر بكاردت لـــ ئامادەكردنی خواردنی نانی توركی، كمك ئســـتوورترە

جاریش شیرینی تكو دەكرێ. ھروەھا چندین خواردنی تر ھیـــ وەكو زەردە (بۆ دنك الرز) ك بریتیی ل گنمی كووی

تكوكراو لگڵ شكر و میوەكان. لڕاســـتیدا، چشـــتخانی توركی فرەجۆر و ھاوسنگ لڕووی خۆراكوە، چونك ژەم توركییكان شـــۆربا و گۆشـــت و برنج دەگرتوە یان ھویركارییكان و سوزەكان و شیرنمنییكان، لگڵ ئوەشـــدا لپشـــوو و بۆن ئاینییـــ تایبتكاندا وەكو شـــوانی قندیل یان رەمزان لمانـــدا چندین جۆر خۆراك ئامادە دەكرێ، ژەمارەیان نزیكدەبتوە ل ٤٠ جۆر ك جیاوازن ندین جۆر لزە، پسپۆرانی دروســـتكردنی خواردنیش چم لشیرنمنی دروستدەكن وەكو كۆالج ك نانكی تنكی محشی

.كانكرییماددە ش بچند خورادنك ل خوانی توركیچند خورادنك ل خوانی توركی

گۆڤاری توركیاناسی بۆ ئم ژمارەی ھویداوە ھندێ خواردنی زۆر گرنگی توركی بۆ خونـــران و ھوادارانی ئارەزوومندانی خواردنی توركی بخاتڕوو، ك بریتین لخواردنكانی سوزەوات و پاقمنییـــ لنـــراوەكان ب زەیتی زەیتـــوون «ئو جۆرە یكانی دەریای ســـپی ناوەڕاســـتدا ھشـــتخانچل خواردنانكـــ دیارە ئو دەڤرە گشـــاوەی ب چاندنی زەیتون و لووە ،و جـــۆرە خواردنانوە. ئوبۆتری توركیـــادا برتاســـسل وارە بن. ژەمی ئســـاردی دەخوركی سوكن و بلخواردنگگرنگتریـــن ژەمی رۆژ دادەنرێ، ھۆكارەكشـــی دەگڕتوە بۆ ت نادات بژەكانی كاركـــردن دەرفرە دوورودروەی كاتژمئـــ ر خوانی نیوەڕۆ، چونكســـوە لزان بۆ كۆبوونكانی ختاكئاشـــكرای كمترین كاتی دەوام لكاتژمر ٩ی بیانی دەســـت پـــدەكات و لـــ پنجی ئوارە كۆتایی دـــت. دیارە كاتكانی كاركردن لكۆمپانیا ئھلییكانـــدا زۆر درژترە. ژەمی خزانی

داھات مامناوەندی پكدت: ل شۆربا:

توركان نریتی ئامادەكردنی

میوان و دەعوەتكردنی

لمای خۆیدا نازانن، چونك ئركی

دەستبركردنی خواردن بۆ میوان ل ئستۆی خاوەن دەعوەتدای بتنیا

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٥

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

لـــ نانی الی خۆمان و تنكترە لســـمون. دوو جۆر گۆشـــت ناو گۆشتی لوریو چند بین بوەی سوودمت بۆ ئكاردبقیمكـــراوەدا ھی تاكو تامكی خـــۆش و جیاكراوە وەربگرێ و دەكرێ ئســـكندەر كباب ئامادەبكرێ تنیا ببكارھنانی

.گۆشتی فیلیپكھاتكانی:پكھاتكانی:

٢ پارچ گۆشـــتی فیلی ســـتیك ب كشـــی ٢٠٠ گرام بۆ ھر پارچیك، ٢٠٠ گرام گۆشتی گای قیمكراو.

٤ دان نانی بدراو بشوەی چوارگۆش. خوێ و بیبر١ كوچك رۆن

پكھاتكانی داپۆشین:ماســـت، ٢ كوپ دۆشـــاوی تمات، خوێ و بیبر، ١ كوچكی بچووك بیبری ســـووری نـــرم، ١ كوچكی گورە دۆشـــاوی

تمات، ٢ كوچكی گورە كرە. چند قاشی باریك پیاز.شوازی ئامادەكردن:

قیمك لگڵ خوێ و بھارات دەكرت ھویر بخی دادەنرێ گۆشت و پارچگۆشتی ستیك. ئ وان دوو پارچن تو دەخرئامادەكراوە ب نایلۆنی لزگدار دادەپۆشرێ و پاشان بدرژایی شو دەخرت فرزەر. رۆژی پاشتر ل سالج دەردەھنرێ بۆ ماوەی ٤٥ خولك تاكو نرم ببتوە، پاشـــان ببكارھنانی چقۆیكی زۆر تیژ توێ دەكرێ بۆ پارچی زۆر تنك و ئوجا لنـــاو تاوەیكی نگر ب رۆن لســـر ئاگركـــی مامناوەندی دادەنرێ و چند جارك بھواشی و لسرخۆ ئمدیو و ئودیو

دەكرێ تاكو پدەگات.تماتك ورد دەكرێ و پاشان دەخرت سر ئاگر لگڵ كمك خوێ و بیبر و دۆشاوی تمات و بیبرە نرم سوورەك تاكو یكانگیر دەبت. نانك لســـر قاپی پشكشكردن دادەنرێ و ب پارچ گۆشـــتكان دادەپۆشرێ و ئینجا دۆشاوی تماتی كنیشت قاپت ك ماستیش لوچكند كردادەكرێ و چسب

دادەنـــرێ. كرەیكـــ دەتاونرتـــوە لمنجكی بچووكدا تاكو دەگات پلی كون و ئوجا دەكرت ب ســـر دۆشـــاوە تماتكدا. دەســـتبج ئسكندەر كبابك پشكشدەكرێ لگڵ پیازی قاشـــكراو كاھو (خس) و تور ب معدەنووســـی كو قیم كســـتیك وە. دەكرێ گۆشـــتتنوردكـــراو دەڕاز

بگۆڕدرێ ب سنگی پارچپارچكراوی مریشك.بتندروستی و نۆشی گیان.

مریشكی محشی لچشتخانی توركییوەپكھاتكان:پكھاتكان:

١ كۆپ برنجی میســـر، نیو كۆپ زەیتـــی رووەگر، ٢ كوپ ئاوی كـــوو، ١ دان پیاز، ٢ كوچك ســـنۆبر، ٢ كوچك موژ، ١ كوچـــك چای نعنای وشـــككراوە. ١ كوچك دارچین. خوێ+

بیبری رەش.شوازی ئامادەكردن:شوازی ئامادەكردن:

مریشـــكك ب جوانی ناوەوە و دەرەوەی دەشۆرتوە و پاشان ب ئاوی لیمۆ و خوێ و بیبری رەش دادەپۆشرێ.

دەكرێ بر ئاگـــر و پیازی وردكـــراوی تســـ تزەیت دەخركوچـــك ھوگر دەكرێ تاســـوور دەبتـــوە و ئوجا دوای شـــۆردنوەی برنجكی تدەكرێ و پاشان بھاراتی بسردا دەكـــرێ و ئو تكیـــ ب كوچك ھور دەكرێ لســـر ئاگركی مامناوەندی و پاشـــان ئاوی كووی بسردا دەكرێ و

دەھرتوە تاكو پدەگات.ئوجا مرشك ئامادە بك و برنجكی تبك، دەمكی بداری دان پاككردنوە قپات بك، پاشـــان بیخ ناو كشی فنوە و لناو فنكی دابن ك پلی گرمای ١٦٠ پلی سدی بت و

تاكو یك كاتژمر بیھرەوە تاكو تواو پدەگات.دواتر مریشـــكك ل فنك دەربھن و كیســـكی لبكوە، ئوجا بیخ ســـر قاپی پشكشكردن لگڵ پتاتی كوو و

سوزەی كونراو.

توركیا یكك لو حوت دەوتی ك لسر ئاستی

نودەوەتی پیان دەگوترێ

«سبتی نانی جیھان»

چونك ئوەندە برھمی گنمی زۆرە ك زیاترە داویستییپلناوخۆییكانی

خۆی و زیادەكی ھناردە دەكات

<<<

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٦

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

بوبوونوەی چشتخانی توركی بوبوونوەی چشتخانی توركی ل ھرمی كوردستانل ھرمی كوردستان

ئا: توركیاناسیئا: توركیاناسی

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٧

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

خواردن توركییكان رۆیان كمتر نیی لرۆی دراما توركییكان لڕووی بوبوونوە و دكشـــان. بشوەیك سرنجدەدەین كاكان، میوزیـــك، ناولنانـــكان، زانكـــۆكان، بانكـــكان، كۆمپانیاگل، درامـــاكان، مۆدلی جلوبرگ، چشـــتخانكان و شـــتی تری زۆر ھاڕمۆنـــی و ھاوئاھنگ بـــوو لگڵ ھاتنی لشـــاوی گورەی توركی بۆ ھرمی كوردستان. ئو ھرمی ك لسر ئاســـتی عراقدا لنو ســـقامگیری و ئاسایشكی .داینانی ترھلی كار و بازرگانی و وەبو زۆرترین ھ باشدای دەب ك كویستن گكی سروشتی و بشـــدا شتوانم نلچشتخانكان لزۆرترین ئو شت ھاتووان بن بۆ ھرم بروون و ئاشـــكرا، بۆی ئســـتا دەبینین لھموو شارەكانی ھرمی كوردســـتان ژمارەیكی برچاو لچشـــتخانگلی توركی تدا بوبۆتوە ب رەنگ و سیما رۆژھتییكیوەو ب ھاوسنگی

خۆراك و تایبتمندیی و جیاوازییكانیوە. جگ لھرمی كوردستان، ئگر سردانی ھر شارك بكین لوتانی ئوروپا، رووسیا، ئمریكا، قفقاسیا، وتانی ئاسیای ناوین، وتانی عرەبی ناكرێ خۆت نبان بكی ل بوبوونوەی زۆری چشـــتخانگلی توركـــی، ك بناوبانگـــ ب خۆراكی رۆژھتی رەســـن. ھرچی ھرمی كوردستان لدوای سای ٢٠٠٣ و كرانوەی ھرم بڕووی وتانی دەرەوە. لشاوی ھاتنی چشتخانی توركی زۆر ب چی بۆ ھرمی كوردستانی عراق پلی ھاویشـــت ئویش لبر ھاوبنـــدی مژوویی و كولتووری ك گالنی ناوچك كۆدەكاتوە. لمبارەیوە مامۆســـتایكی زانكۆ دەت: «زۆرینی ھاووتیانی توركیا كاتك ســـردانی ھرمی كوردســـتان دەكن بۆ بدەستھنانی كار بھۆی ئو پیوەندیی مژوویی و كولتوورییی ك لنوان ھرم و توركیا ھی، ئم لگڵ خۆیدا پویســـتی چشتخانگلی توركیش

دەھنت ئاراوە».نایف خاوەنی چشـــتخانی باتماز لگڕەكی عنكاوەی شاری ھولر، باس لوە دەكات ئمۆ لتك چشـــتخانی توركی، وردە وردە دەبینین نتوە جۆراوجۆرەكانی دنیاش چشتخانی خۆیـــان لھرمی كوردســـتان دەكنوە، «من ھســـتم كرد ،یكی زۆر بۆ خواردنی توركی ھیلمی كوردستانیش مرھلھاوكات رۆژان ژمارەیكی زۆر لھاوتیانی توركیا لسر ئاستی ھموو توژە جیاوازەكان ســـردانی ھرم دەكن، لبرئوە بیارمدا چشتخانی توركی لرە بكموە تاكو خواردنكانمان بناسرن. خواردنكانمان خۆش و ھمجۆرن، ژەمی جۆراوجۆر پشكشدەكین، وات ئو خواردنان نزیكن لخواردنی كوردی ال خۆشیان لمكانی ئكوردستانیان خواردن تی، كتایبب

و لسری راھاتوون». كانی كخواردن كان و ژەمـــتوركیی بۆ ناســـینی خواردنـــبشـــك ل خوانكانی ھرمـــی كوردســـتانی داگیركردووە، پویســـتبوو بۆ نانی نیـــوەڕۆ لگڵ ھوەســـتیك بكین

لیكك ل چشتخان توركییكان لھولری پایتخت. عومر، ك خاوەنی چشتخانیكی توركیی بۆ گۆڤارەكمانی روونكردەوە، ك ئوان خواردنی جۆراوجۆر پشـــكش دەكن، لمبارەیـــوە دەت: «كوردســـتان زیاتر لھـــر ناوچیكی دیك بۆ ئم گونجاوترە بھۆی ئوەی رەگوڕیشـــی مژوویی

و كولتووریمـــان ھاوبشـــ و ھروەھـــا لـــڕووی زمانوانیش گرفتكمـــان نییـــ، لبرئـــوەی ژمارەیكـــی زۆر لخاوەنی چشتخان و گارســـۆنكان كوردن، بۆی چندان چشتخانی توركی لرە بوبۆتوە و ئمش لرەدا جگ لگۆشتی حالل و لبرچاوگرتنی داخوازی میوانكانمان ھیچی تر پشـــكش

ناكین». چشـــتلنركی تورك دەت: «بۆ ئامادەكردنی شاورم یان دۆنر بر ل رۆژك ھدەســـتین ب ئامادەكردنی گۆشـــت و وردكردنی بشـــوازكی تایبت و ئوجا ھندێ داو و دەرمان ینین، پاشـــان دەیخردا دەكســـتـــی بھاراتـــی تایبو بســـر ئاگر وەكو بینیتان و دواتر پـــدەگات و ئامادە دەبت، ئمجـــۆرە خواردنانش –وەك ئدەن كباب و ئیســـكندەر- لخۆشـــترین و بتامتریـــن خواردن توركییكانـــو ھروەك لبناوبانگترینشـــیان». جگ ل ئیسكندەر كباب و كفتی بژاردووە، ككی بیدیمـــان ھیخۆراكماندا وەجبتوركـــی ل .وەی پیتزاینیر دروستدەكرێ، ھاوشویر و گۆشت و پھل

ھۆشنگ خالید، لالی خۆیوە خوانی توركی ب تایبتمندیی و جیاوازی خواردنكانی جیا دەكاتوە، ك فرەجۆری كولتوور و شارســـتانییتكان لو ناوچی ژیاون، پچوان دەكاتوە. می كوردستان دەبرھر خواردن لســـكردن لكاتی قسل ب یانخۆشـــندێ پھ ر، كولشـــاری ھ ئامـــاژە بكرێ بگدەی كوردستان ناوی ببن، چونك لھمبزیدا ھونرەكانی و خواردن و كفتـــ مـــنانـــی دۆبـــاب و لســـازكردنی ك

جۆراوجۆرەكانی كۆكردۆتوە.

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٨

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

كمی كرد، خــــاوەن گرمــــاوەكان زۆربیان روویــــان لكاری بازرگانی تر كرد، زۆریش لو گرماوان روخنران، زۆریشیان كران بكۆگا،

یان لشونیان بازاڕگا و باڕ دروستكران.لنوان ٤٨ گرماو ك لسر دەستی ئندازیاری شارەزا (سینان) دروستكرابوون، تنیا چند دانیكیان ماوە، ھندكیان نیمچ رووخاون. ئو گرماوانی ك ماون و تاكو ئســــتا كار رمــــاوی (جمبرلیتاس) كردوو گن ھدەكدەكوت نزیك چشــــتخانكان و بازاڕەكانی ك (و ئۆغلۆجاغ) روەھــــانــــی، ھخواردەمدەكوت نزیكی مزگوتی شــــینی بناوبانگ. گرماوی (گمبرلیتاس)ی لسر داوای شاژنی سوتان لسای ١٥٨٤ دروستكراوە، لسای ١٧٤١ گرمــــاوی (جاغلۆ ئۆغلۆ)ی لســــر

شوازی بارۆك دروستكراوە.كاتــــ ئســــتنبوڵ لســــدەی ھژدەھمدا رووبڕووی كم ئاوی بووە، ســــوتان فرمان دەركرد. گرماوەكانی دروســــتكردنی گرتنی مژووناس توركــــی لكۆــــرەوەی ئافرەتی (نینا ئارجین) باس لــــوە دەكات و دەت: «زۆربی گرماوە توركییكان دروســــتكراون لپنــــاو بدیھنانی دەســــتكوت بۆ پرۆژە خرخوازییــــكان، گرماوەكان بكرێ دەدران و بــــ پارەكانیان مزگوت و نخۆشــــخان و

زیندووكردنوەی گرماوەكان

جۆناســــان ھید/جۆناســــان ھید/ ھمــــوو ســــاك نزیكی حوت ھزار گشــــتیار بمبستی سردانی گرماوەكان روو لتوركیــــا دەكن، گرماوە توركییكان الی گشتیارە بیانییكان چژكی

.یتیان ھتایبعوســــمانییكان زۆر دابونریتی رۆمانیان بۆ ماوەتوە، نزیكی ١٥٠ گرماوی گشــــتییان م لژدەھم و ھدەی شــــازدەھوان سنل

شارە گرنگكان دروستكرد.خۆشووشــــتن لگرماوە توركییكان بشك توركــــ ی ئافرەتــــژیانــــی رۆژانــــبــــوو لسرمایدارەكان ك چند كاتژمرك بیاوەری خزمتــــكار و كارەكرەكانــــی خۆیــــان تیدا دەمانوە، بم لسدەی پشوو بكارھنان رووی ل رماوانو گكان بۆ ئــــردانو ســــ

گرماوە توركییكان گرماوە توركییكان زیـندوو دەكـرنـوە

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

٩٩

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

تكی دروستدەكران».لكۆتایـــی ســـدەی نـــۆزدەم ئـــو جۆرە گرماوانـــ داھاتیـــان بـــۆ كاری خرخوازی رووی لكمبوونـــوە كـــرد، بكرێ دران بۆ ماوەی درژخاین لنوان ٢٠٠ تا ٣٠٠ ســـاڵ و دواتریـــش ئو گرماوان كوتن دەســـتی

كسانی تر.زیندووكردنوەی گرماوەكانزیندووكردنوەی گرماوەكان

دا گرنگـــی زۆری بم دواییانـــتوركیـــا لـــكلپووری عوسمانی دا، بتایبیت لالین دانیشـــتووانی شـــاری ئســـتنبوڵ ھوڵ و تقی زۆر لئارادای بـــۆ زیندووكردنوە یان ژیاندنوەی ئم گرماوان بۆ ئوەی وەك

پشتر بكونكار. (گمبرلیتـــاس) گرمـــاوی ١٩٨٠ ســـای نۆژەنكرایـــوە، لكاتكـــدا گرماوی جاغلۆ ئۆغلـــۆ ب ١٦ ملیـــۆن دۆالر خرای مزادەوە بۆ فرۆشـــتن، ئســـتاش وەبرھنـــران و نناو بازاڕ و شوكان لدارە توركرمایســـبازرگانییـــكان و ناو ھۆتلـــكان خریكی دروســـتكردنی ھنـــدێ گرمـــاوی تـــازەن. تنانت ھندێ لگرماوەكانیش بۆ فرۆشتن بو كسانی ك ئارەزووی بكارخستنوە و مژووناس ئامادەكراوە. یھ چاككرنوەیان ل كڵ یگوە دەكات لنینا ئارجین باس ل

دەالی كین و فرۆشـــتنی مولك و خانووبرە ســـردانی یك لـــ گرماوەكانـــی گڕەكی (باب ئایـــ)ی تۆنی ل ئســـتنبول كردووە و ئســـتا كراوەت كـــۆگای دار، رەنگ ئگر وەبرھنرك ب (٣) ملیۆن دۆالر بیكتوە و دەبت فرستك بۆ گردكردنوەی داھات و گڕانوەی نرخكی لنوان (١٠-١٥) ساڵ، بم سیســـتمی نۆژەنكردنوەی شـــونوارە درینكان كاركی پ لیاسا و رسای دەوت، چونك ھموو بینایكی شونوار گر دووبارە بنیات یان نـــۆژەن بكرتـــوە دەكوت ژر چاودـــری دەوت و لـــرەدا زۆر بزەحمت بخات ركم ئوە ئـــك دەدۆزیترنرھوەب

ئستۆی خۆی و پارەی تدا خرج بكات.ل بی بی سی- ییوە

زیـندوو دەكـرنـوەگرماوە توركییكان زیـندوو دەكـرنـوە

كولتـــــــــــــــــــوورىكولتـــــــــــــــــــوورى

١٠٠

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

كتب قدەخكان ل توركیاكتب قدەخكان ل توركیابپی ڕاگیاندنی یكیتیی وەشـــانگرانی توركیا، ســـای ڕابردوو لو وت ٣١ ھـــزار و ٤١٤ كتب (ناوونیشان) چاپ كراوە، ٣٥٣ ملیۆن و ٥٩٩ ھزار و ٤٥٧ كتـــب برھم ھنـــدراوە و ١٧٠ ملیۆن و ٣٣١ ھـــزار و ٥٥٧ دان لو كتبان فرۆشـــراون. ئم ئامارە ب شـــوەیكی ئاشـــكرا گشسندنی بـــازاڕی كتب و زیادبوونی ژمـــارەی خونران لم چند ســـای دواییدا ل توركیا دەخات ڕوو. بم لوانی الی ھندك كســـی ناشارەزا ل بارودۆی توركیا شـــتكی سرسوڕھنر بت ك ھشتا لو وت لیستی كتبی قدەخ ھی. ئگرچی توركیا چند ســـاك ل ھوی ب ئندابوونی یكیتیی ئوروپادایـــ و لو پناوەدا كۆمك چاكســـازیی ئنجام داوە و چاوەڕی ل دەكرت ھندكی تریش تو ووەش لرەڕای ئـــم ســـنجام بدات، بئوەك ھندـــك ل وتانی تـــری جیھان قدەخی سر ھندك كتب درژەی ھی. ل سانی ٢٠٠٠-٢٠٠٥ ل توركیا دادگكان بیاری كۆكردنوەی ٢٨٤ كتبیـــان داوە. ل ماوەی چند ســـای ڕابردوودا قدەخی سر ٢٣٧ كتب ھگیرا، بم قدەخی بكت ك لندھ .ردەوامشتا بب ھر ٣٧ كتسقدەخكـــراوەكان ل مژووی كۆماری توركیادا بم

جۆرەن:شیعرەكانی نازم حیكمت:شیعرەكانی نازم حیكمت:

پنج دیوانی شیعری نازم حیكمت (١٩٠٢-١٩٦٣) ب ناوەكانـــی «٨٣٥ د – ١٩٢٩»، «جۆكۆند و ســـیاو – ١٩٢٩»، «ڤاران ٣ – ١٩٣٠»، «١+١=١ – ١٩٣٠» و «ئو شارەی دەنگی خۆی ون كردووە – ١٩٣١» بتۆمتـــی ھاندانی خك بۆ تاوانكاری بمبستی بادەستبوونی توژك بسر توژكی تـــردا، ڕۆژی ٣١ ئایاری ١٩٣١ درانـــ دادگ. نازم حیكمت خۆیشی ل توركیا قدەخ بوو. سرەتای دامزراندنی كۆمار ھاوكاریـــی دامزرنری كۆمار

م دواتر لتاتوركی كرد، بـــمـــال ئفا كمســـتكۆمار ھگڕایوە و كوت بر ھڕەش و ئازاردان و ڕەگزنامی توركیای ل سندرایوە. ھتا سای ١٩٥٠ چندین ســـای ل گرتووخانكانی توركیادا بســـر برد. شاعیری كۆمۆنیســـت دواتر ھھات ی ١٩٦٣ لشـــوو و ساتیی پبۆ كۆماری ســـۆڤیمۆســـكۆ كۆچی دوایی كرد. پـــاش ماوەیكی درژ كانی لمرھت و بكردنی نازم حیكمدەخق لتوركیا، حكوومتی ئو وت سای ٢٠٠٩ ناسنامی

توركیا و ڕزی بۆی گڕاندەوە.

كتبی «سنف»ی ڕەفعت ئیلگازكتبی «سنف»ی ڕەفعت ئیلگازكاتك نووسر و شاعیر و ڕۆژنامنووسی ناسراوی تورك ڕەفعـــت ئیلـــگاز (١٩١١-١٩٩٣) ل نیوەی یكمی ســـانی چلی ســـدەی ڕابـــردوودا ناوی «ســـنف-چین»ی بۆ دیوانكی خـــۆی ھبژارد، كیش لردەم دادوەر. كاتب تناچار بوو دواتر بچكانوونی دووەمی سای ١٩٤٤ كتبكی چاپ كرد و برگكی سووری بۆی ھبژارد، ئمجار «سنف» ل قدەخكردن ڕزگاری نبوو. نووسریش ٦ مانگ

ل گرتووخان قایم كرا.

كتبی «كۆشكی شووش»ی سباحدین علیكتبی «كۆشكی شووش»ی سباحدین علیبســـرھاتی كتبی «كۆشكی شووش»ی نووسر و شاعیری تورك سباحدین علی (١٩٠٧-١٩٤٨) ك دوایین چیرۆكی نووســـرە و سای ١٩٤٧ چاپ كـــراوە، ب چیۆكی ئڤینك دەســـت پ دەكات، بـــم لبرەوە توند دەبت و برگكی ئایدۆلۆجی دەپۆشت و وەردەگڕت سر ڕاپڕین. بتۆمتی ڕین لڕاپ باس ل و چیرۆكوەی ناوەڕۆكی ئـــئ ل كبدا كتو ســـار لت دەكات، ھدژی دەو

بازاڕ كۆ كرایوە و قدەخ كرا.

ئا: توركیاناسیئا: توركیاناسی

بكر شوانیبكر شوانی

رانانــــــــــــی كـــتــَيـــبرانانــــــــــــی كـــتــَيـــب

١٠١

سای یكم ژمارە (٤) نيسانی ٢٠١٠

ھندكی تر لو كتبانی ك تا ئســـتا ل توركیا ھندكی تر لو كتبانی ك تا ئســـتا ل توركیا قدەخن:قدەخن:

بتنیشـــت یكـــوە – ملیح جـــودەت ئانجای، شـــونپنجی نـــاو ئاو – ئحمـــد ئالتان، ڕووی شـــاردراوەی توركیا – نش دویزەل، گریالی شار – كارلۆس ماریگال، شـــڕی پارتیزانی – ماوسی رخان لكانی گـــۆڕان و ژشـــتۆنگ و گیڤارا، كڕۆژھـــت – ئیســـماعیل بشـــكچی، دەوت و داگیـــركاری – ڤالدیمیـــر لینین، چـــی بكرت؟ - ڤالدیمیر لینین، ســـرمای – كارل ماركس، شا لیر

– ولیام شكسپیر، دای كارەنینا – تۆلیستۆی.

سرچاوەكان:سرچاوەكان:www.sabitfikir.comwww.sabitfikir.com

٢٠٠٥٢٠٠٥ MayMayıs ١٨١٨ ، ،RadikalRadikal٢٠١٠٢٠١٠ ŞubatŞubat ٢ ، ،Özgzgün Duruşn Duruş

كتبی «مۆتۆری مداری معیشـــت»ی ســـعید فایق ئباسیانك

ڕۆمانی «مۆتۆری مداری معیشت»ی نووسری تورك ســـعید فایق ئباســـیانك (١٩٠٦-١٩٥٤) باسی چیرۆكی «نڤین» دەكات ك كچی خزانكی دەومنـــدە. بم ھموو ھوكانی ئم كچ بۆ كامران بوون ب ئنجام دەمننوە. قدەخكردنی ئم ڕۆمانی ئباسیانك ل سای ١٩٤٤دا ب یكك ل قدەخكردن ھرە سیر و سمرەكان ل قم وەیئ بم كتكردنی ئدەخت. بیانووی قدەدركـــ یكك ل قارەمانكانـــی ڕۆمانك پاتۆیكی كۆنی ســـربازی لـــ بردای. لو سردەمشـــدا «تی باری نائاســـایی «ڕەوشـــی ئاوەرتحكوومبیاری دابـــوو ك نابت ھیچ ســـربازك پاتۆی

كۆنی سربازی ل بر بكات.

كتبی «گوندەكمان»ی محموود ماكالكتبی «گوندەكمان»ی محموود ماكالســـای ١٩٤٨ بیاری كۆكردنوە و قدەخكردنی كتبی «گوندەكمان»ی شاعیر و نووسری تورك محمـــوود مـــاكال (١٩٣٠-) درا. ســـای ١٩٤٩یش بتۆمتـــی ئوەی لو ڕۆمانـــدا ژیانی ئابووری و كۆمیتیـــی گوندەكانـــی ئنادۆی بـــ خراپی خستووەت ڕوو و بانگشی بۆ كۆمۆنیزم كردووە، دەســـتگیر كرا. بم ماكال ســـای ١٩٦٧ لالین ر بروەردە و زانست و ڕۆشنبیریی سكخراوی پڕنتوە یكگرتووەكان (یونیســـكۆ)وە وەك مرۆڤی

نموون بۆ گنجانی جیھان ھات ھبژاردن.

كتبی «كچكانی خوا»ی ندیم گویرسل كتبی «كچكانی خوا»ی ندیم گویرسل ڕۆمانی «كچكانی خوا» ل نووســـینی نووسری تورك ندیـــم گویرســـل (١٩٥١-) مانگی ئاداری ٢٠٠٨ چاپ كرا. بم ل ئنجامی چندین سكادا بتۆمتی ئـــوەی ل ڕووی توـــژی كۆمیتی، ڕەگـــز، مزھب و ناوچگرییوە بشـــی خاوەن تایبتمندیی جیاوازی كۆمڵ دەكات بگژ بشكی تری كۆمـــدا و قین و دوژمنایتی لـــ نوانیاندا دروست دەكات، كتبك ل مانگی تمووزی ھمان

سادا خرای بر لكۆینوە.

رانانــــــــــــی كـــتــَيـــب رانانــــــــــــی كـــتــَيـــب