TURYSTYKA WIEJSKA A EDUKACJA różne poziomy, różne wymiary · 2. Społeczność wiejska w kształtowaniu funkcji agroturystyki •22 3. Formy i mechanizmy działań podmiotów

TURYSTYKA WIEJSKA A EDUKACJA

różne poziomy, różne wymiary

Publikacja towarzyszy XII Ogólnopolskiemu Sympozjum Agroturystycznemu18-20 września 2007, Boszkowo, woj. wielkopolskie

ORGANIZATORZY

Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie

Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu

POD PATRONATEM

Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministra Gospodarki oraz Marszałka WojewództwaWielkopolskiego

Wydawnictwo współfinansowane ze środkówUnii Europejskiej

w ramach Działania 8 „Pomoc Techniczna”Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006

TURYSTYKA WIEJSKA A EDUKACJA

różne poziomy, różne wymiary

pod redakcją

Jana Sikory

Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego

w Poznaniu

2007

Autorzy

dr inż. Tomasz Cebulak • Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośniei Uniwersytet Rzeszowski

mgr inż. Beata Maria Czarnecka • Humboldt-Universitat zu Berlin

mgr Romuald Domański • Fundacja Wspomagania Wsi

dr Tomasz Dziechciarz • Katolicki Uniwersytet Lubelski

mgr inż. Iliana Firlik • Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu

mgr inż. Zdzisław Ginalski • Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu

mgr inż. Sylwia Graja • Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiegow Poznaniu

dr inż. Agnieszka Jaszczak • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

dr Anna Jęczmyk • Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu

dr Magdalena Karczewska • Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiegow Poznaniu

dr inż. Marek Kiczek • Politechnika Rzeszowska

dr Joanna Kosmaczewska • Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

dr inż. Zdzisław Kryński • Uniwersytet Rzeszowski

dr inż. Rafał Kurczewski • Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

dr inż. Izabela Kurtyka • Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

dr inż. Emilia Marks • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

prof. dr hab. inż. Marek Marks • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

prof. dr hab. Krzysztof Młynarczyk • Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiw Olsztynie

5

mgr Jacenty Musiał • Urząd Gminy w Limanowej

dr Łukasz Nawrot • Akademia Ekonomiczna w Poznaniu

mgr Dominik Orłowski • Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcychw Warszawie

dr inż. Marta Pisarek • Uniwersytet Rzeszowski

mgr Mariola Platte • Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne,Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „GospodarstwaGościnne”

dr inż. Iwona Połucha • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

mgr inż. Marlena Prochorowicz • Akademia Rolnicza w Szczecinie

dr Anna Sammel • Akademia Rolnicza w Szczecinie

prof. dr hab. Bogusław Sawicki • Akademia Rolnicza w Lublinie

dr inż. Anna Sieczko • Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

prof. dr hab. Jan Sikora • Akademia Ekonomiczna w Poznaniu

dr hab. Izabella Sikorska-Wolak, prof. SGGW • Szkoła Główna GospodarstwaWiejskiego w Warszawie

mgr inż. Aleksandra Spychała • Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiegow Poznaniu

dr inż. Artur Stec • Politechnika Rzeszowska

mgr inż. Sławomir Stec • Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie

dr hab. Danuta Szczerbińska, prof. nadzw. • Akademia Rolnicza w Szczecinie

dr Krzysztof Szpara • Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

dr Agnieszka Wartecka-Ważyńska • Akademia Wychowania Fizycznegow Poznaniu

dr Jolanta Wojciechowska • Uniwersytet Łódzki

dr inż. Marian Woźniak • Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośniei Uniwersytet Rzeszowski

mgr Magdalena Woźniczko • Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcychw Warszawie

dr Piotr Zmyślony • Akademia Ekonomiczna w Poznaniu

Recenzenciprof. dr hab. Marek Marksprof. dr hab. Jan Sikora

Redaktor naukowyprof. dr hab. Jan Sikora

Opracowanie materiałówElżbieta Kmita-DziasekKlaudia Kieljan

c© Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddziałw Krakowie, Kraków 2007

Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechnianyza pomocą urządzeń elektronicznych, kopiujących, nagrywających i innychbez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.

RedakcjaAnna Zielińska-KrybusKatarzyna Szach-Bolaczek

Projekt okładkiTomasz Adamski Exemplum

Na okładce fotografia autorstwa Elżbiety Kmity-Dziasek

Opracowanie graficzne i komputeroweDonata Latusek

ISBN 978-83-7160-462-1

Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniuul. Witosa 45, 61-693 Poznańtel./faks (061) 848 78 08, e-mail: [email protected]/wydawnictwo

Wydanie I. Nakład 400 egz. Ark. wyd. 19,4. Ark. druk. 18,75.

Druk: Prodruk, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań[email protected]

Spis treści

Wstęp • 9

Rozdział I. Ogólne aspekty edukacji w turystyce wiejskiej • 11

1. Turystyka jako system dydaktyczno-wychowawczy • 122. Społeczność wiejska w kształtowaniu funkcji agroturystyki • 223. Formy i mechanizmy działań podmiotów wspierających rozwójagroturystyki w Polsce • 30

4. Relacje między agroturystyką a edukacją środowiskową • 395. Formy edukacji w zakresie świadczenia i poprawy jakości usługturystycznych na wsi • 50

Rozdział II. Kształcenie na poziomie wyższym i średnim w turystycewiejskiej • 61

6. Kształcenie w zakresie agroturystyki na Wydziale Biotechnologii i HodowliZwierząt Akademii Rolniczej w Szczecinie • 62

7. Efekty kształcenia z zakresu agroturystyki na Uniwersytecie Warmińsko--Mazurskim w Olsztynie • 69

8. Perspektywy rozwoju elementów edukacji i wychowania młodzieży licealnejw agroturystyce i sylwaturystyce • 79

Rozdział III. Edukacja pozaszkolna w turystyce wiejskiej • 85

9. Udział właścicieli gospodarstw agroturystycznych w szkoleniach • 8610. Uczestnictwo wiejskich usługodawców turystycznych w szkoleniacha działania podnoszące jakość przygotowanej oferty • 93

11. Wykorzystanie Internetu w doskonaleniu zawodowym właścicieligospodarstw agroturystycznych województwa podkarpackiego • 102

12. Ocena działalności szkoleniowej pracowników powiatowego zespołudoradztwa rolniczego w Jaśle i Krośnie • 110

8

13. Kształtowanie funkcji stowarzyszeń agroturystycznych przez edukację • 12414. Rola Stowarzyszenia Agroturystycznego „Galicyjskie GospodarstwaGościnne” Bieszczady w rozwoju turystyki wiejskiej • 135

Rozdział IV. Turystyka wiejska a edukacja dzieci i młodzieży • 143

15. Przygotowanie rolników do prowadzenia edukacji dzieci w ramachdziałalności agroturystycznej • 144

16. „Zielona szkoła” – program edukacyjny czy produkt turystykiwiejskiej? • 155

17. Aktywizacja agroturystyki poprzez ofertę „zielonej szkoły”na przykładzie regionu Lasy Janowskie • 164

18. Gospodarstwa agroturystyczne jako miejsce edukacji dzieci w wiekuprzedszkolnym i wczesnoszkolnym • 173

Rozdział V. Kulturowe aspekty edukacji w turystyce wiejskiej • 185

19. Wpływ agroturystyki na styl i jakość życia mieszkańców terenówwiejskich • 186

20. Edukacja społeczno-kulturowa w turystyce wiejskiej na przykładzieBieszczadów Wysokich • 195

21. Kultura bogactwem turystyki wiejskiej, czyli o skarbach ukrytychw puszczy • 203

22. Rola dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie edukacyjne dla rozwojuturystyki wiejskiej na przykładzie subregionu limanowskiego • 209

23. Edukacyjny charakter polskich kuchni regionalnych • 21824. Edukacyjne znaczenie skansenów w propagowaniu tradycji kulinarnychw turystyce wiejskiej • 228

Rozdział VI. Ekologiczne aspekty edukacji w turystyce wiejskiej • 243

25. Przestrzeń wiejska jako miejsce edukacji życia zgodnie z prawaminatury • 244

26. Edukacja zoologiczna w agroturystyce • 25227. Rolnictwo ekologiczne szansą rozwoju gospodarstwagroturystycznych • 260

Rozdział VII. Ekonomiczny wymiar edukacji w turystyce wiejskiej • 269

28. Metody oceny efektywności inwestycji w gospodarstwachagroturystycznych: praktyka i potrzeby edukacyjne • 270

29. Efektywność ekonomiczna gospodarstw agroturystycznych na DolnymŚląsku • 282

30. Ocena aktywności inwestycyjnej członków StowarzyszeniaAgroturystycznego „Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne” Bieszczadyw latach 2002-2006 • 291

Wstęp

Współczesna polska wieś nie może ograniczać się do rozwoju produkcji rolni-czej. Powstające nowe inicjatywy gospodarcze poza rolnictwem są wskaźnikiemunowocześniania terenów wiejskich. Coraz więcej gospodarstw rolnych wchodzi nadrogę różnicowania swej dotychczasowej działalności oraz pozyskiwania nowychźródeł dochodów. Jednym z takich źródeł są turystyka wiejska i agroturystyka,które stwarzają nowe możliwości wypoczynku, dają nowe miejsca pracy oraz do-datkowy dochód organizatorom usług turystycznych na wsi.Turystyka wiejska jest rozpatrywana jako jeden z elementów wielofunkcyjnego

rozwoju obszarów wiejskich, jako jedna z form aktywizacji środowiska lokalnego.Nie zawsze jednak towarzyszy temu świadomość, że inicjatywy te przynoszą zna-czące efekty gospodarcze i społeczne.Turystyka wiejska przyniesie wymierne korzyści tylko wtedy, kiedy ustanowione

zostaną odpowiednie warunki inwestowania w nią. Podstawowym warunkiem po-myślnego działania w zakresie turystyki wiejskiej są jednak: zmiana nastawie-nia ludności miejscowej, rozbudzenie inicjatywy oraz wypracowanie właściwegostosunku do gości, w tym świadome kształtowanie postaw społeczności wiejskieji szkolenie personelu z myślą o potrzebach lokalnych.Problematyka turystyki wiejskiej jest niezwykle różnorodna. Wiedzę o tej for-

mie działalności gospodarczej i wypoczynku wzbogacają stale nowe fakty, ana-lizy, wnioski, przemyślenia i przesłanki potwierdzające potrzebę interdyscyplinar-nego podejścia: od ekonomicznego, przyrodniczego, organizacyjno-prawnego i spo-łeczno-kulturowego do edukacyjnego.To ostatnie podejście przedstawia prezentowana książka. W każdej bowiem

działalności gospodarczej, która ma być efektywna, w tym też w turystyce wiej-skiej, istotną rolę odgrywają czynnik ludzki, wykształcenie i kwalifikacje. Właśniewykształcenie i kwalifikacje w turystyce wiejskiej powiązane są z szerokimi możli-wościami edukacyjnymi.W publikacji zaprezentowano poglądy różnych autorów na zagadnienia edu-

kacyjne związane z rozwojem turystyki wiejskiej. Szczegółowe problemy zostałypogrupowane w siedmiu rozdziałach.

10 J. Sikora

Rozdział pierwszy omawia ogólne zagadnienia edukacji w turystyce wiejskiej.Zawiera m.in. charakterystykę turystyki jako systemu dydaktyczno-wychowaw-czego, rolę społeczności wiejskiej w kształtowaniu funkcji agroturystyki oraz formyedukacji usług turystycznych.Rozdziały drugi i trzeci zawierają charakterystykę wybranych działań w tury-

styce wiejskiej prowadzonych na poziomie szkół wyższych i średnich oraz w edu-kacji pozaszkolnej.Z kolei rozdział czwarty ukazuje możliwości rozwoju turystyki wiejskiej jako

istotnej formy edukacyjnej dzieci i młodzieży. Przedstawiono w nim m.in. znaczenie„zielonych szkół” w kształtowaniu świadomości dzieci i młodzieży ukierunkowanejna ekologiczną i społeczną problematykę wsi.Edukacja na rzecz turystyki wiejskiej nie tylko ma wymiar kształceniowo-kwa-

lifikacyjny wpływający na zakres i poziom jakości usług turystycznych na wsi, lecztakże zawiera w sobie wartości kulturowe, ekologiczne i ekonomiczne. Zagadnie-nia te, bardzo istotne w turystyce wiejskiej, prezentowane są w ostatnich trzechrozdziałach dzieła.Książka jest znaczącą pozycją na rynku wydawniczym, monografią scalającą

poglądy autorów na problem mało jeszcze doceniany przez teoretyków i prakty-ków branży turystycznej, w tym turystyki wiejskiej, jakim jest potrzeba edukacji,kształcenia i wychowania na rzecz turystyki. Wskazuje także, że turystyka pełnirównież funkcję edukacyjną wobec społeczeństwa.

Jan Sikora

ROZDZIAŁ I

Ogólne aspekty edukacji

w turystyce wiejskiej

1

Turystyka jako systemdydaktyczno-wychowawczy

Izabella Sikorska-Wolak

Wstęp

Przełom wieku XX i XXI to okres charakteryzujący się niespotykanym tem-pem przemian, które objęły wszystkie dziedziny życia. Jedną z nich jest turystyka,która w porównaniu do innych podobnych jej zjawisk, wykazuje szczególnie dużetempo rozwoju. W ciągu kilkudziesięciu lat przekształciła się ona ze zjawiska eli-tarnego w zjawisko masowe, w którym uczestniczą setki milionów osób na całymświecie. Wszystkie dostępne prognozy i raporty wskazują, iż w najbliższych latachturystyka będzie najszybciej rozwijającą się gałęzią gospodarki światowej. Jest onazjawiskiem ekonomicznym, ale przede wszystkim społecznym, kulturowym i edu-kacyjnym, stąd wyjaśnienia jej istoty należy poszukiwać głównie w naukach hu-manistycznych.W tym miejscu należy odwołać się do klasycznych definicji turystyki, które

ograniczały jej zakres przede wszystkim do podróżowania w celach poznawczych,zdrowotnych, rekreacyjnych i ludystycznych. Późniejsze przekształcenia definicjiturystyki podyktowane były głównie przemianami w charakterze migracji tury-stycznych oraz próbami uwzględnienia różnych aspektów towarzyszących tym mi-gracjom – gospodarczych, rynkowych, prawnych itp.Prognozy Światowej Organizacji Turystyki wskazują również, iż w najbliższej

przyszłości przewidywany jest spadek zainteresowania turystyką nastawioną nawypoczynek bierny na korzyść wypoczynku czynnego oraz turystyki poznawczej.

1. Turystyka jako system dydaktyczno-wychowawczy 13

Wzrasta zainteresowanie wyjazdami do miejsc historycznych, ale także turystykąalternatywną, w tym turystyką wiejską (agroturystyką). Już od kilkunastu latobserwujemy duży wzrost zainteresowania wyjazdami na wieś w celach turystycz-nych, chociaż tradycje letniskowe wsi polskiej, w których należy poszukiwać genezydzisiejszej agroturystyki, są bogate i sięgają połowy XIX wieku.Podejmowane dotychczas, w różnych ośrodkach naukowych, badania uwzględ-

niające problematykę rozwoju turystyki wiejskiej/agroturystyki koncentrowałysię głównie na ukazaniu jej roli w rozwoju obszarów wiejskich, ze szczególnymuwzględnieniem korzyści o charakterze ekonomicznym, rzadziej podejmowany byłjej aspekt humanistyczny. W niniejszym opracowaniu, odwołującym się do kla-sycznego ujmowania zjawiska turystyki, główny akcent położony zostanie na jejedukacyjne i kulturowe wartości. Pojęcie turystyka traktujemy jako nadrzędnewobec turystyki wiejskiej, dlatego też celowym wydaje się, aby analizę edukacyj-nych wartości turystyki wiejskiej poprzedzić szerszym spojrzeniem na edukacyjneaspekty turystyki.

Turystyka w edukacji ustawicznej

Potrzeba kształcenia przez całe życie jest ideą o wielowiekowych tradycjach,jest równie stara jak historia rodzaju ludzkiego. Jej zaczątków można doszukiwaćsię w najbardziej odległych epokach historycznych – począwszy od starożytnych fi-lozofów (Sokrates, Platon, Konfucjusz) po przedstawicieli filozofii Oświecenia (Ro-usseau).Ideę kształcenia ustawicznego głoszoną przez starożytnych filozofów rozwinął

najpełniej Komeński, uważany powszechnie za twórcę nowożytnej koncepcji kształ-cenia ustawicznego. W swoich dziełach, a zwłaszcza w słynnej Pampaedii głosił:„Tak jak dla całego rodzaju ludzkiego cały świat jest szkołą od początków dokońca czasów, tak dla poszczególnych ludzi całe ich życie jest szkołą od kolebki ażdo grobu. Każdy wiek jest odpowiedni do uczenia się (...) Trzeba tylko podsuwaćdla każdego wieku to, do czego czynienia jest zdolny” (Komeński 1973).W rozważaniach Komeńskiego odnajdujemy nie tylko odbicie dzisiejszego po-

jęcia ciągłości procesu kształcenia oraz wiarę w możliwości rozwojowe ludzi doro-słych, ale także – co tak mocno akcentują dzisiaj specjaliści kształcenia ustawicz-nego – przekonanie o roli i wadze pozaszkolnych źródeł edukacji. Komeński mocnoakcentował zasadę poglądowości, najwcześniej sformułowaną zasadę kształcenia.Traktował poglądowość jako przeciwstawienie scholastycznemu nauczaniu werbal-nemu. W kolejnym swoim dziele twierdził, iż „trzeba ludzi uczyć w granicachmożliwie najszerszych, nie z książek czerpać mądrość, ale z nieba, ziemi, z dębówi buków” (Komeński 1956). Powyższe stwierdzenie oddaje najpełniej i w sposóbsyntetyczny istotę edukacyjnych wartości turystyki, a w szczególności turystykiwiejskiej.Jedną z najciekawszych współczesnych koncepcji kształcenia ustawicznego

stworzył Lengrand, zaliczany do największych teoretyków oświaty ustawicznej.Jego propozycje zostały przyjęte w zaleceniach sformułowanych na XVIII SesjiKonferencji Generalnej UNESCO w 1974 roku, poświęconej problemom oświaty

14 I. Sikorska-Wolak

ustawicznej oraz jej konsekwencjom dla całej polityki oświatowej (Cieślak 1981).Podstawową zasadą głoszoną przez niego jest zachowanie ciągłości i systematyczno-ści procesu uczenia się, co zapewni stały i wszechstronny rozwój człowieka. W tymmiejscu uwidacznia się głęboko humanistyczny charakter idei kształcenia ustawicz-nego. Z ogólnego zakresu form, metod i programów kształcenia zgodnego z ideąedukacji ustawicznej każda społeczność i każdy człowiek powinni wybrać te, któreim najbardziej odpowiadają i są w ich warunkach rozwoju najwłaściwsze.System edukacyjny konstruowany zgodnie z założeniami koncepcji kształcenia

ustawicznego powinien umożliwiać rozciągnięcie kształcenia w czasie i przestrzeni,obejmować wszystkie okresy życia człowieka. Powinien też wyjść poza ramy trady-cyjnych struktur szkolnych, ogarniając całokształt instytucji (rodzina, przedszkole,szkoła, zakład pracy, środki masowego przekazu, instytucje upowszechniania kul-tury, instytucje animujące rozwój turystyki itp.). Jego podstawowe cechy to, m.in.:integracja, różnorodność, otwartość i elastyczność form i rozwiązań organizacyj-nych, dające szerokie i swobodne możliwości wyboru form kształcenia. Oznacza totakże równorzędność zarówno formalnych, jak i nieformalnych, instytucjonalnychi pozainstytucjonalnych dróg kształcenia.Cechy powyższe zawiera w sobie turystyka zaliczana przez teoretyków kształ-

cenia ustawicznego do jednego z najstarszych systemów dydaktyczno-wychowaw-czych. Stanowi ona integralny składnik systemu kształcenia ustawicznego.

Specyficzne cechy turystyki jako systemu

dydaktyczno-wychowawczego

Turystyka jest systemem dydaktyczno-wychowawczym o niezwykle zróżnico-wanej strukturze. Jej specyficznych cech należy upatrywać w różnorodności celówi funkcji, programów, organizacji i form, uczestników i osób nauczających (Sikor-ska-Wolak 2002). Taka różnorodność programowa i organizacyjna turystyki stwa-rza warunki i umożliwia każdemu człowiekowi swobodę w wyborze form, metodi programów edukacyjnych. Wyjątek stanowi jedynie pierwszy etap w życiu czło-wieka – dzieciństwo, kiedy formy uczestnictwa w turystyce i realizowane programysą narzucone – początkowo przez rodziców, potem szkołę i inne placówki oświa-towo-wychowawcze.Turystyka jest systemem dydaktycznym, w którym uczestniczą ludzie w róż-

nym wieku, o różnym poziomie wykształcenia, różnych potrzebach i zaintereso-waniach, różnym statusie zawodowym i społecznym. Jest to możliwe z uwagi narozległość i wielorakość form oraz pełnionych przez nią funkcji. Funkcje te rozpa-trywać można w odniesieniu do pojedynczych osób (uczestników turystyki), jaki całych grup społecznych i to zarówno turystów, jak i mieszkańców terenów przeznich odwiedzanych. Z punktu widzenia turystów najogólniej można je podzielić na:edukacyjne (funkcja poznawcza, wychowawcza, edukacji kulturowej, kształtowaniaświadomości ekologicznej), wypoczynkowe oraz zdrowotno-rekreacyjne. Z punktuwidzenia mieszkańców terenów recepcji turystycznej na plan pierwszy wysuwa sięfunkcja ekonomiczna, ważne miejsce zajmuje też funkcja edukacyjna (edukacyjne


funkcje turystyki wiejskiej w odniesieniu zarówno do turystów, jak i mieszkańcówwsi zostaną omówione poniżej).I chociaż edukacyjne funkcje turystyki najpełniej ujawniają się w okresie dzie-

ciństwa i młodości, to możemy mówić o nich w odniesieniu do każdego etapużycia człowieka. Różnią się one możliwościami uczestnictwa, a także skalą potrzebi motywem wyjazdu. Przy czym specjaliści z zakresu turystyki zauważyli, iż więk-szą rolę aniżeli wiek fizyczny odgrywa tutaj tzw. „wiek domowy” (domestic age).Przyjmując to kryterium, wyróżnić można pięć podstawowych etapów w życiuczłowieka (Alejzak 1999):Dzieciństwo. Decyzje o wyjazdach podejmowane są przez rodziców. Do 10-12

roku życia dzieci podróżują wyłącznie z rodzicami lub opiekunami. Dopiero późniejpojawiają się pierwsze samodzielne wyjazdy, najczęściej organizowane przez szkoły.Młodość. Czas niezależności, potrzeby kontaktu z rówieśnikami i poszukiwa-

nia własnej tożsamości. Ograniczenia finansowe rekompensowane są dużą ilościączasu wolnego oraz ciekawością świata. Jest to okres największej aktywności tury-stycznej.Małżeństwo. Czas stabilizacji i realizacji życiowych planów oraz narodzin

dzieci. Występujące ograniczenia finansowe (urządzanie się, inwestycje) jak i cza-sowe (praca zawodowa, wychowywanie dzieci) prowadzą do obniżenia aktywnościturystycznej. Dotyczy to w szczególności podejmowania długich i dalekich po-dróży. Wyjątkiem są małżeństwa bezdzietne, które cechuje bardzo wysoki poziomaktywności turystycznej. Ten okres sprzyja natomiast korzystaniu z ofert tury-styki wiejskiej. W czasie wyjazdów rodzinnych znakomicie realizowane mogą byćkształcące i wychowawcze funkcje turystyki. Rodzina jest bowiem wyjątkowymogniwem w całym procesie wychowania, w którym młody człowiek nabywa naj-więcej różnego rodzaju doświadczeń. Ponadto wyjazdy rodzinne wpływają bardzokorzystnie na integrację rodziny. Jest to szczególnie istotne w dzisiejszych czasachz uwagi na wzrastające tempo życia i ograniczony często czas, jaki rodzice mogąna co dzień poświęcić dzieciom i rodzinie.Etap „pustego gniazda”. Wiąże się z opuszczeniem rodziny przez dorosłe

już dzieci i wyzwoleniem się rodziców z ograniczeń finansowych i czasowych, coznakomicie wpływa na wzrost ich aktywności turystycznej.Starość. Badania przeprowadzone w 12 krajach Unii Europejskiej wykazały,

że ponad 90 mln mieszkańców tych krajów w wieku powyżej 55 lat każdego rokuodbywa ponad 200 mln podróży. Stanowi to 20% wszystkich wyjazdów turystycz-nych. Podobnie jest w USA, gdzie osoby w tej grupie wiekowej charakteryzują sięjednym z najwyższych wskaźników aktywności turystycznej (dotyczy to także tu-rystyki zagranicznej). Starsi Amerykanie wręcz uwielbiają podróżować. Powyższatendencja, widoczna od lat w krajach wysoko rozwiniętych, nie ominie z pewnościąw przyszłości i Polski. Obecnie jednakże bariery finansowe nie pozwalają Polakom„trzeciego wieku” na tak aktywne uczestnictwo w turystyce. Ta grupa wiekowato kolejni – obecni i potencjalni – klienci usług agroturystycznych. Niejednokrot-nie wyjazdom wypoczynkowym tej grupy (najczęściej już dziadków) towarzysząwnukowie. Wieś jest doskonałym miejscem wyjazdów turystycznych dla dzieci zewzględu na duże wartości poznawcze, kształcące i wychowawcze pobytu.


Dokonując segmentacji rynku turystyki wiejskiej, należy uwzględnić wymie-nione grupy (ważne i liczne) osób zainteresowanych wypoczynkiem na wsi. Wy-maga to jednakże zróżnicowania proponowanej oferty wypoczynku. Tak bowiemjak zróżnicowane są potrzeby i oczekiwania w różnych okresach życia, tak zróżni-cowana musi być oferta wypoczynku na wsi.Wielość i różnorodność form to następna cecha specyficzna turystyki.

Wśród nich wymienić należy zarówno formy zorganizowane (wycieczki, rajdy,obozy wędrowne, biwaki, „zielone szkoły”, wczasy i inne), jak i niezorganizowane– uprawiane indywidualnie bądź w grupach formalnych i nieformalnych. Mogą tobyć formy wymagające dużej aktywności fizycznej (żeglarstwo, wspinaczki górskiei inne formy turystyki kwalifikowanej), ale też dostępne dla każdego wycieczkikrajoznawcze, wędrówki piesze i rowerowe, wyjazdy indywidualne do ciekawychmiejsc czy pobyty wypoczynkowe w gospodarstwach agroturystycznych położo-nych w atrakcyjnych przyrodniczo i kulturowo regionach i miejscowościach wiej-skich.Specyficzną cechą turystyki jest też wielość jej organizatorów. Są to różne,

coraz liczniejsze krajowe i zagraniczne biura podróży, organizacje turystyczno-kra-joznawcze, organizacje młodzieżowe, szkoły, organizacje kościelne, zakłady pracy,stowarzyszenia i związki kombatanckie, stowarzyszenia agroturystyczne, jak teżindywidualne osoby organizujące wyjazdy turystyczne we własnym zakresie. Dotych ostatnich w szczególności adresowane mogą być oferty turystyki wiejskiej.Odmiennego znaczenia w turystyce nabiera też pojęcie osoby nauczającej.

Jest nią: przewodnik oprowadzający turystów po zwiedzanych miejscach, obiek-tach, zabytkach; pracownik muzeum, izby regionalnej czy skansenu; pilot wycieczkizagranicznej; nauczyciel organizujący wycieczki dydaktyczno-krajoznawcze dziecii młodzieży szkolnej; właściciel pensjonatu przybliżający turystom historię i atrak-cje odwiedzanych miejscowości; właściciel gospodarstwa agroturystycznego zapo-znający ze specyfiką pracy w rolnictwie oraz specyfiką życia na wsi, regionalnymitradycjami i obrzędami, regionalnym rękodziełem czy regionalną kuchnią; pra-cownicy różnych instytucji kulturalno-oświatowych animujący rozwój kultury re-gionalnej i popularyzujący jej dziedzictwo wśród turystów; rodzice zapoznającydzieci z kulturą i atrakcjami przyrodniczymi odwiedzanych miejsc; ale też autorzyróżnego rodzaju przewodników, folderów czy opracowań naukowych poświęconychzasobom przyrodniczym oraz kulturze materialnej i niematerialnej odwiedzanychprzez turystów regionów. Nie można pominąć także środków masowego przekazu,popularyzujących atrakcyjne przyrodniczo i kulturowo miejsca. Swoistą funkcjęnauczyciela pełni zatem całe środowisko przyrodnicze, kulturowe, społeczne i go-spodarcze, w którym przebywa turysta i które jest obiektem jego bezpośredniegopoznania.Można pokusić się o stwierdzenie, iż turystyka jest najbardziej uniwersalnym

systemem edukacyjnym, w którym uczestniczą setki milionów osób na całym świe-cie w różnych okresach swojego życia. Jednocześnie turystyka jest systemem dy-daktycznym, który zapewnia możliwość nauczania i uczenia się wielostronnego.Z jednej strony jest nośnikiem określonych wartości kulturowych, z drugiej umoż-liwia ich poznanie, nie tylko poprzez bezpośrednią obserwację i przyswajanie, aleteż odkrywanie, działanie i przeżywanie. Zaangażowanie emocjonalne jest bowiem


nieodłącznym elementem poznania w turystyce. Szczególnie wiele miejsca tymaspektom samokształcenia turystycznego poświęca w swoich pracach Turos (2001,2003), rozpatrując zagadnienia turystyki głównie z punktu widzenia nauk andra-gogicznych.

Edukacja kulturowa i ekologiczna w turystyce wiejskiej

Możliwości realizacji idei wielostronnego kształcenia szczególnie silnie ujaw-niają się w turystyce wiejskiej. Nie mamy tu jednakże na myśli tylko tego, iżodbywa się ona na terenach wiejskich (jak to czyni wielu autorów). Turystykawiejska powinna być (Majewski i Lane 2000, Perepeczko 2004):

• zlokalizowana na obszarach wiejskich• funkcjonalnie wiejska – budowana na typowych dla wsi właściwościach, jakdrobna przedsiębiorczość, otwarta przestrzeń, kontakt z przyrodą, dziedzic-twem, tradycyjne społeczności i ich zwyczaje• wiejska w skali – zarówno jeśli chodzi o budynki, jak i miejscowości – zatemistniejąca w małej skali• tradycyjna w swoim charakterze oraz związana z rodzinami miejscowymi• wieloraka, oddająca złożoność wiejskiego środowiska, gospodarki, historiii położenia.

Wymienione powyżej cechy turystyki wiejskiej wyznaczają niejako obszar czyobszary jej oddziaływań edukacyjnych. Turysta, korzystający z usług turystykiwiejskiej, wchodzi w kontakt ze środowiskiem społecznym, przyrodniczym i kultu-rowym wsi. Elementy te składają się na krajobraz wiejski. Jest on ściśle sprzężonyz działalnością rolniczą, po części jest efektem zewnętrznym tej działalności. Rol-nictwo bowiem, jako główny użytkownik terenów wiejskich, wywiera istotny wpływna kształtowanie krajobrazu wiejskiego. Ludność rolnicza jednakże pracując i prze-bywając na co dzień w tym środowisku, nie zawsze potrafi dostrzec i docenić jegopiękno (walory). Inaczej patrzy nań turysta, mieszkaniec miasta, dla którego jużsam pobyt na wsi może dostarczyć niezapomnianych wrażeń.Turystyka wiejska stwarza szczególnie duże możliwości edukacji kulturowej.

Według klasycznej w nauce polskiej definicji Czarnowskiego (1956) kultura jestto „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnychszeregowi grup i z racji swojej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać sięprzestrzennie”. Podobną, chociaż bardziej usystematyzowaną definicję proponujeSzczepański (1970), określając kulturę jako „ogół wytworów działalności ludzkiejmaterialnych i niematerialnych, wartości i sposobów postępowania, uznawanych,zobiektywizowanych i przyjętych w danych zbiorowościach, przekazywanych in-nym zbiorowościom i następnym pokoleniom”. Tym samym wyodrębnia on trzyelementy kultury: wytwory działalności ludzkiej, wzory zachowań i wartości. Jednąz istotnych cech kultury jest jej przekazywalność. Zasadniczym bowiem warunkiemzachowania własnej kultury i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego.Mówiąc o przekazywalności kultury mamy na myśli nie tylko przekaz jej dorobkuz pokolenia na pokolenie, ale także – co jest szczególnie istotne z punktu widzenia


turystyki – przekaz dziedzictwa kulturowego określonego regionu czy grup spo-łecznych innym grupom społecznym (m.in. turystom) odwiedzającym dany regioni wchodzącym w bezpośrednią styczność z jego kulturą. W tym miejscu należałobyodwołać się do socjologicznej interpretacji turystyki Przecławskiego, który wyod-rębnia pięć związków turystyki z kulturą: turystyka jest funkcją kultury, jest jejelementem, przekazem, jest też spotkaniem kultur i czynnikiem przemian kulturo-wych (Sikorska-Wolak 2001).

Turystyka ściśle sprzężona jest z krajoznawstwem stanowiącym treść jej pro-gramu poznawczo-wychowawczego. Szczególnie cennym walorem krajoznawczymwsi jest jej dziedzictwo kulturowe zawierające w sobie potencjał zasobów kultu-rowych regionów w postaci: architektury (stałe zabytki architektoniczne sakralnei świeckie czy ruchome – przydrożne kapliczki i krzyże będące świadkami wieluwydarzeń historycznych), układów przestrzennych wsi, sposobów gospodarowa-nia i wytwarzania, tradycji rękodzielniczych, strojów, regionalnych potraw. Waż-nym elementem dziedzictwa kulturowego jest sfera niematerialna dotycząca wiary,obrzędów, zwyczajów, postaw, norm, zachowań oraz systemu wartości. Dominu-jącym dzisiaj typem krajobrazu w otaczającej nas przestrzeni społeczno-ekono-micznej jest krajobraz kulturowy, zawierający zarówno zespoły prehistoryczne,historyczne, jak i współczesne (Kotowicz-Borowy 2004).

Mieszkańcy wsi jeszcze do niedawna często nie doceniali dobra, które posia-dają, nie traktowali dziedzictwa kulturowego, także przejawów współczesnej kul-tury wiejskiej jako zasobu, który może być wykorzystany. W sposób odmienny kul-turę wiejską postrzegają mieszkańcy miast, szczególnie dużych aglomeracji miej-skich, mający na co dzień kontakt z kulturą masową oraz coraz częstszymi przeja-wami kultury globalnej. Reakcją i pewnym antidotum na przejawy globalizmu jestzauważalny w ostatnich latach renesans lokalności, czyli odwoływanie się do lokal-nych zasobów, doświadczeń, tradycji, kultury. Dotyczy to zarówno mieszkańcówwsi, ale także, a może przede wszystkim, mieszkańców miast zmęczonych corazszybszym tempem życia miejskiego i bombardowanych często przejawami pseudo-kultury masowej. Ci drudzy coraz częściej odczuwają potrzebę kontaktu z naturąi regionalną kulturą, której korzenie tkwią w kulturze wiejskiej. Chęć poznania„prawdziwej wsi” będącej wytworem odmiennej niż miejska kultury, otwarcia nato, co „inne” (może to być nawet zwykła codzienność życia wiejskiego), to corazczęstsze motywy wyboru oferty turystyki wiejskiej. Turystyka wiejska pozwala więcna zaspokojenie jednej z ważnych potrzeb człowieka – potrzeby poznania. Jest toszczególnie istotne w odniesieniu do osób, które dotychczas nie miały bezpośredniejstyczności ze środowiskiem wiejskim, a wyobrażenia o nim kształtowały na podsta-wie opinii innych osób bądź przekazów radiowych czy telewizyjnych. Dopiero pobytna wsi i bezpośrednie poznanie jej specyfiki życia i pracy pozwalają zweryfikowaćczęsto niewłaściwe wyobrażenia o niej. I tutaj ujawnia się kolejny cel turystyki jakosystemu dydaktycznego, czyli oddziaływanie na sferę postaw i wartości. Poznaniew turystyce, zwłaszcza w turystyce wiejskiej, jest bowiem wstępnym etapem pro-wadzącym do zrozumienia tego, co środowisko wiejskie i ukształtowana w nimkultura wniosły do ogólnego skarbca kultury narodowej. Turystyka stwarza teżmożliwości porównania kultury właściwej miejscu zamieszkania turystów z kul-turą wiejską. Z jednej strony ukazuje ich odmienności, z drugiej uczy tolerancji


i tworzy podstawę dialogu między nimi. I tak przykładowo jedną z cech kulturywsi podlaskiej jest gościnność mieszkańców, doświadczający jej turyści mogą wzbo-gacić swoje zachowania o tę właśnie wartość obyczajową, zgodnie ze staropolskązasadą: gość w dom, Bóg w dom.

Wyjazdy wypoczynkowe na wieś wymuszają niejako kształtowanie się określo-nych postaw wobec mieszkańców miejscowości recepcyjnej, nacechowanych życzli-wością, wyrozumiałością, tolerancją, otwartością, gotowością do rezygnacji z usługo charakterze luksusowym czy snobistycznych często upodobań – i tutaj ujawniająsię wychowawcze funkcje turystyki wiejskiej. Prowadzi to w konsekwencji do wy-tworzenia się bliższych więzi między turystami a mieszkańcami wsi, a w szczegól-ności gospodarzami przyjmującymi turystów, i swoistej integracji. Często kontaktyte przeradzają się w wieloletnią znajomość i przyjaźń. Doświadczyła tego autorkaniniejszego opracowania, spędzając kilkanaście kolejnych, najpiękniejszych lat swo-jego życia – wakacje, a potem już urlop – w jednej z nadbużańskich wsi, korzystającprzez cały czas z zakwaterowania u tych samych gospodarzy. Już po kilku latachpobytu na letnisku (wówczas jeszcze nie mówiło się o agroturystyce) przestała byćtraktowana jako obca, do dzisiaj traktowana jest w tej wsi jako osoba bliska.

Turystyka wiejska stwarza też możliwości edukacji ekologicznej. Większość wsipolskich to obszary o wysokiej randze walorów przyrodniczych. Szczególnie cenneprzyrodniczo obszary objęte zostały ochroną prawną. Należy nadmienić, iż to pre-kursorzy turystyki należeli do inicjatorów tworzenia pierwszych parków narodo-wych, rezerwatów i obszarów chronionego krajobrazu, co świadczy o niekwestiono-wanym znaczeniu zasobów przyrodniczych dla rozwoju turystyki. Turystyka wiej-ska umożliwia bezpośredni i bliski kontakt z przyrodą. Szczególnie gospodarstwapołożone na obszarach chronionych lub w sąsiedztwie rezerwatów przyrody są do-brą bazą wypadową do obserwacji rzadkich, często występujących tylko na danymobszarze gatunków roślin i zwierząt. Zlokalizowane na terenie parków narodowychi parków krajobrazowych ośrodki edukacji ekologicznej czy wyznaczone na nichścieżki dydaktyczne stanowić mogą doskonałe miejsca do odwiedzania przez prze-bywających na wsi turystów. Szczególnie istotne jest to w edukacji ekologicznejdzieci i młodzieży, które będą miały okazję poznać często unikatowe w skali krajuekosystemy czy pojedyncze okazy roślin i zwierząt, a także działania podejmowanew kierunku ich zachowania i ochrony. Szerzeniu idei ochrony przyrody, przekazy-waniu wiedzy o przyrodzie ojczystej służą w systemie szkolnym lekcje o tema-tyce ekologicznej, ale największą siłę oddziaływania mają bezpośrednie poznanieoraz wzorce zachowań prezentowane w autentycznym środowisku przyrodniczym.Kształtowaniu świadomości ekologicznej służyć może także pobyt w gospodarstwieekoturystycznym czy obserwacja dobrych praktyk stosowanych w coraz liczniej-szych na wsi polskiej gospodarstwach ekologicznych.

Uwrażliwienie na piękno przyrody to kolejny cel edukacji przyrodniczej. Na-wet najlepsze zdjęcie, obraz czy film telewizyjny nie są w stanie oddać jej piękna– słońca zachodzącego za taflą jeziora czy kryjącego się za szczytami gór, wi-doku ukwieconej łąki, zapachu sosnowego lasu, widoku spłoszonej zwierzyny le-śnej, smaku zbieranych przez siebie jagód i grzybów czy zrywanych w ogrodziegospodarzy owoców. Są to niezapomniane często wrażenia wyniesione z pobytu nawsi.


Analizując edukacyjne funkcje turystyki, należy uwzględnić jej oddziaływanienie tylko na turystów, ale także na ludność terenów recepcyjnych. Rozwój turystykiprzyczynia się do zainteresowania własnym dziedzictwem kulturowym. Ludnośćmiejscowa zaczyna się interesować własną, często dotychczas niedocenianą histo-rią i kulturą. Sprzyja to rozwojowi kultury regionalnej i pielęgnowaniu folkloru,języka, rozwojowi sztuki ludowej, rękodzieła artystycznego, tworzeniu skansenów,regionalnych muzeów itp.Czasami dopiero przyjeżdżający na wieś turyści są w stanie uzmysłowić miesz-

kańcom piękno płynące z niepowtarzalności ich kultury. To, co mieszkańcom wsiwydaje się naturalne i nie przedstawia większej wartości, dla turystów może byćdużą atrakcją. Tym czymś może być tradycyjne budownictwo wiejskie, wykony-wane prace w gospodarstwie rolnym i ich rytm, zwyczaje i obrzędy, kuchnia regio-nalna itp.Zainteresowanie turystów historią miejscowości, w której wypoczywają, i jej

okolic wyzwala potrzebę dokładniejszego jej poznania przez wiejskich kwaterodaw-ców. O niekwestionowanym znaczeniu tego typu wiedzy świadczy rozporządzenieMinistra Edukacji Narodowej, według którego od 2000 roku wprowadzono do szkółpodstawowych i gimnazjów jako obligatoryjną międzyprzedmiotową ścieżkę edu-kacyjną „Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie”. Tym samymurzeczywistniony został apel Stanisława Staszica do młodzieży, wysunięty przeddwustu laty, „by nikt nie ubiegł jej w poznaniu własnej ziemi”. Należy mieć na-dzieję, iż młodzież wiejska kończąca szkoły będzie lepiej przygotowana z zakresuwiedzy o swojej miejscowości i swoim regionie, a w przyszłości służyła tą wiedząprzyjeżdżającym na wieś turystom.Mówiąc o edukacyjnych funkcjach turystyki wiejskiej w odniesieniu do lud-

ności odwiedzanych terenów, a w szczególności wiejskich kwaterodawców, należyuwzględnić też zdobywanie przez nich nowej wiedzy i umiejętności z zakresu: pod-staw prawnych prowadzonej działalności turystycznej, wymogów sanitarnych orazbezpieczeństwa i higieny pracy, przygotowania pokoi i miejsc noclegowych, świad-czenia usług żywieniowych i rekreacyjnych, pozyskiwania środków finansowych,kalkulacji itp., a więc wiedzy i umiejętności niezbędnych do prowadzenia działal-ności turystycznej/agroturystycznej i bezpośredniej obsługi turystów.Przyjmowanie pod własny dach turystów wiąże się ze wzrostem tolerancji wo-

bec odmiennych postaw, zachowań, poglądów oraz wyznawanych przez turystówwartości.

Podsumowanie

Turystyka, w tym turystyka wiejska, stanowi ważny element w systemie eduka-cji ustawicznej. Z jednej strony jest nośnikiem określonych wartości kulturowych,z drugiej umożliwia ich bezpośrednie poznanie nie tylko poprzez obserwację i przy-swajanie, ale też odkrywanie i przeżywanie. Edukacja poprzez turystykę zawierawięc w sobie wszystkie elementy wielostronnego kształcenia. Wartości edukacyjneturystyki odnoszą się zarówno do turystów, jak i mieszkańców terenów przez nichodwiedzanych. Turystyka wiejska stwarza szczególne możliwości edukacji kultu-


rowej i przyrodniczej. Aby były one wykorzystane w jak największym stopniu,konieczne jest kształtowanie przeświadczenia mieszkańców wsi o wysokiej randzezasobów, które posiadają, kultywowaniu dziedzictwa wsi, umiejętnym jego promo-waniu i popularyzowaniu.

Literatura

Alejzak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 1999.Cieślak A., Rozwój teorii i praktyki kształcenia ustawicznego, WSiP, Warszawa 1981.Czarnowski S., Kultura [w] Dzieła, t. 1, PWN, Warszawa 1956.Komeński J.A., Pampaedia, Ossolineum, Wrocław 1973.Komeński J.A., Wielka dydaktyka, Ossolineum, Wrocław 1956.Kotowicz-Borowy I., Antropologiczne dylematy turystyki kulturowej [w] I. Sikorska-Wo-

lak (red.), Turystyka w rozwoju lokalnym, Wyd. SGGW, Warszawa 2004.Majewski J., Lane B., Turystyka wiejska i rozwój lokalny, Fundusz Współpracy, Poznań

2000.Perepeczko B., Przeszłość i przyszłość turystyki wiejskiej w polskim rozwoju lokalnym

[w] I. Sikorska-Wolak (red.), Turystyka w rozwoju lokalnym, Wyd. SGGW, War-szawa 2004.

Sikorska-Wolak I., Turystyka jako proces zetknięcia i przenikania kultur [w] J. Przycho-dzeń (red.), Problemy rozwoju turystyki wiejskiej na Wileńszczyźnie, Wyd. SGGW,Warszawa 2001.

Sikorska-Wolak I., Turystyka w edukacji ustawicznej [w] J. Przychodzeń (red.), Problemyrozwoju turystyki wiejskiej na Wileńszczyźnie, Wyd. SGGW, Warszawa 2002.

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970.Turos L., Turystyka edukacyjna i transgresja, Wyd. YPSYLON, Warszawa 2003.Turos L., Wprowadzenie do wiedzy o turystyce edukacyjnej, Wyd. YPSYLON, War-

szawa 2001.

Streszczenie

Turystyka jest najbardziej uniwersalnym systemem edukacyjnym, w którym uczestni-czą setki milionów osób na całym świecie w różnych okresach swojego życia. Jednocześniejest ona systemem dydaktycznym zawierającym w sobie wszystkie elementy wielokierun-kowego kształcenia.Możliwości realizacji idei wielostronnego kształcenia szczególnie silnie ujawniają się

w turystyce wiejskiej i dotyczą edukacji kulturowej, edukacji ekologicznej, krajoznawstwa,rozwoju osobowego mieszkańców i gości regionów recepcyjnych.

2

Społeczność wiejska w kształtowaniu funkcjiagroturystyki

Jan Sikora, Agnieszka Wartecka-Ważyńska

Liderowanie, inaczej przewodzenie, to umiejętność przekonywania innychw celu skłonienia ich do zmiany swojego zachowania. Zadaniem liderów jest dążeniedo osiągnięcia wyznaczonego celu przy pomocy grupy społecznej. Dlatego liderzyi ich grupy są współzależni. Utrzymują odpowiednie relacje między sobą a grupąi jej członkami. Liderzy przeto muszą zaspokoić trzy podstawowe potrzeby grupy:

• potrzeby utrzymania grupy, jej integracji i podtrzymania grupowego morale• potrzeby indywidualne członków grupy, często zharmonizowane ze świado-mością potrzeb grupy• potrzeby realizacji zadań członków grupy jako indywiduum i zadań grupyjako całej społeczności.

Pozytywny lider musi mieć poczucie współpracy z grupą i współzależności odinnych w trakcie realizacji jej zadań. Przywództwo zatem zależy od charakteruzadań, od konkretnych osób jako członków grupy oraz od konkretnego lidera. Stądteż przewodzenie innym, liderowanie w grupie i płynąca z tego satysfakcja zależąod osiągniętego poziomu przywództwa, od ukształtowanych cech osobowości lidera,umiejętności wywierania wpływu na innych i pozyskiwania zwolenników.Przywództwo łączy się z pewnymi szczególnymi cechami i zachowaniami osoby,

której inni skłonni są zaufać i podporządkować się. Jednostka ta ma w konkretnejgrupie społecznej lub u konkretnej osoby autorytet i władzę, którą inni dobrowolnieakceptują. Przywództwo wiąże się także z cechami, potrzebami, interesami i celamitych, którzy mu podlegają.

2. Społeczność wiejska w kształtowaniu funkcji agroturystyki 23

Należy zauważyć, że liderzy to osoby, które słowem i osobistym przykłademznacząco oddziałują na zachowania, myśli i uczucia innych osób, pozyskując ichdla jakiejś sprawy, wzbudzając przy tym ich zaufanie i nadzieję, a także chęćrealizacji wyznaczonych celów. Lider musi się utożsamiać ze swoimi zwolennikami,artykułować wspólne marzenia, wyrażać odczuwane pragnienia i potrzeby.Powszechnie przyjmuje się, że lider powinien mieć następujące cechy główne

(Penc 1998):

• odpowiednie kwalifikacje zawodowe, wiedzę psychologiczną i zdolności orga-nizatorskie• umiejętność komunikowania się z ludźmi i rozumienia ich• poczucie odpowiedzialności społecznej i zmysł pracy zespołowej• bezpośrednie, odważne angażowanie się w problemy i gotowość ponoszeniaodpowiedzialności• poczucie własnej wartości, pewność siebie, przedsiębiorcze myślenie i zdol-ność zapamiętywania• umiejętność kalkulacji i podjęcia ryzyka, poszukiwania szans i szybkiego re-agowania na pojawiające się sposobności (okazje)• umiejętność koncentracji działań na podstawie ustalonych projektów (zaj-mowania się sprawami ważnymi, a nie drugorzędnymi) oraz cierpliwość, wy-trwałość i upór w dążeniu do osiągania wytyczonych celów• zdolność do działania pod naciskami zewnętrznymi i utrzymania sprawnościw sytuacjach pełnych napięć• umiejętność uczciwego załatwiania spraw z innymi osobami (partnerami),tworzenia atmosfery szczerości i otwarcia (uczciwość i wiarygodność poczy-nań)• wizję rozwoju grupy i zrozumienie konieczności wprowadzania zmian jakopodstawy kreatywnych i zyskownych działań.

Inną propozycję cech przypisywanych liderom przedstawia J.C. Maxwell. Docech, których należy szukać u liderów, należą m.in.:

• pozytywne nastawienie, czyli umiejętność pracy z ludźmi oraz pozytywnegopostrzegania ludzi i sytuacji• służebność, czyli gotowość podporządkowania się, gry w zespole i podążaniaza liderem• możliwość rozwoju, czyli pragnienie rozwoju i doskonalenia się oraz umiejęt-ność rozwijania się w miarę poszerzania zakresu obowiązków• rzetelność, czyli konsekwentne realizowanie powierzonych zadań• lojalność, czyli gotowość do przedkładania celów lidera i instytucji nad wła-sne pragnienia• elastyczność, czyli umiejętność pokonywania przeszkód• integralność, czyli wzbudzanie zaufania i silny charakter, a także zgodnośćsłów z czynami• patrzenie perspektywiczne, czyli umiejętność całościowego postrzegania in-stytucji i wszystkich jej potrzeb• dyscyplina, czyli gotowość do robienia tego, co należy, bez względu na nastrój

24 J. Sikora, A. Wartecka-Ważyńska

• wdzięczność, a dokładniej umiejętność wyrażania wdzięczności, która wpły-wa na styl życia (Maxwell 1997).

Powyższe cechy liderów wskazują na ich silną osobowość, mocny charakteroparty na rozumie, a nie na emocjach. Emocje są złym doradcą ludzi. Różnicęcech pomiędzy emocjami a racjonalnym charakterem przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Cechy osób kierujących się charakterem i emocjami

Ludzie kierujący się charakterem Ludzie kierujący się emocjami

Robią, co należy, dzięki czemu Kiedy dobrze się czują, robią co należydobrze się czują

Angażują się w to, co robią Robią to, co im wygodne

Decydują, opierając się na zasadach, Decydują, wzorując się na postawachktóre zaakceptowali większości

Działanie determinuje postawę Postawa determinuje działanie

Widzą to, w co wierzą Wierzą w to, co widzą

Tworzą impet Czekają na impet

Pytają: „Jakie są moje obowiązki?” Pytają: „Jakie są moje uprawnienia?”

Kontynuują działanie, gdy pojawiają się Porzucają działanie, gdy pojawiająproblemy się problemy

Są stali Podlegają nastrojom

Są przywódcami Są naśladowcami

Źródło: J.C. Maxwell, Być liderem, czyli jak przewodzić innym, Warszawa 1994, s. 28.

Przywództwo bowiem to moralna oraz intelektualna zdolność dostrzeganiatego, co jest dobre dla otoczenia. Przywódca to także ktoś taki, za którym chcąpójść inni. To osoba potrafiąca przyciągać najlepszych. To ktoś, kto (już samąswą osobowością) zmusza innych do stałego doskonalenia (we wszelakich zresztąaspektach) i potrafi okazać im uznanie.Tak więc lider dla swoich wyznawców to ten, który buduje i demonstruje sys-

temy wartości, jest przywódcą globalnym, potrafi roztaczać wizje, umie myśleći działać strategicznie, posiada rozległą wiedzę, zna dobrze samego siebie, cha-rakteryzuje się wyróżniającymi umiejętnościami komunikacyjnymi, ma potrzebępartnerskiego dialogu, potrafi słuchać. Przywódca to ten, który doprowadza dosytuacji, kiedy właściwi ludzie, we właściwym miejscu i czasie robią właściwe rze-czy. Potrafi powołać do życia zespoły multidyscyplinarne, dba o funkcjonowanieetyki pracy zespołowej, jest entuzjastą efektów synergii, powoduje, iż zespół stajesię zbiorem umiejętności i możliwości, wyzwala u współpracowników poczucie wła-snej wartości i dumy z dokonań, które zresztą sprawiedliwie ocenia.Jeśli więc grupa społeczna, lokalna społeczność ma odnosić sukcesy, musi się

składać z osobowości, z charakterów (a nie osób), które poza wiedzą fachową,potrafią przede wszystkim umiejętnie przewodzić, czyli przekonać inne osoby (a nietylko siebie) do określonych idei, wartości bądź rozwiązań (koncepcji) i tworzyć


właściwe środowisko dla ich realizacji. Pełnienie roli lidera społeczności lokalnejłączy się z posiadaniem odpowiedniej wiedzy, umiejętności i doświadczenia.Pojawia się zatem potrzeba uczenia się bycia liderem, kształcenia liderów lokal-

nych. Okazuje się bowiem, że 15% menedżerów to urodzeni przywódcy zespołowi,a drugie 15% nigdy nie nauczy się kierować zespołem, bo jest to sprzeczne z ichosobowością (nie potrafią dla dobra zespołu pozbyć się dominującego stylu). Po-zostaje duża grupa pośrodku: przywództwo zespołowe nie leży w ich naturze, leczmogą się go nauczyć (Robbins 2000). Stąd też większość przywódców jest w stanienauczyć się roli skutecznego lidera grupy.Liderzy lokalni są wartościowym przykładem oddolnych inicjatyw obywatel-

skich i jednocześnie odbiciem struktury lokalnych zbiorowości. Liderami społecz-ności lokalnych przeważnie zostają mieszkańcy wsi, miasteczek, gmin, którzy czująpotrzebę wprowadzania zmian i czują się na siłach wziąć na siebie ciężar kie-rowania przemianami. Są to osoby, które z reguły wykazują większy krytycyzmw ocenie bieżących wydarzeń, większe zainteresowanie innowacjami technicznymi,gospodarczymi, społecznymi; osoby, które posiadają zmysł organizacyjny, zapał doinicjowania różnych zmian. Liderzy lokalni są najczęściej reprezentantami swojejspołeczności i koordynatorami jej działań. Starają się pogodzić rozbieżne interesyoraz dążenia jednostek i grup. Są swego rodzaju planistami, którzy widzą da-lej i głębiej niż inni potrzeby swojej wsi i gminy oraz często muszą przekonywaćczłonków społeczności do swojej wizji, projektu, by uzyskać zgodę i zachęcić dowspółdziałania.W związku z zachodzącymi przemianami społeczno-gospodarczymi na obsza-

rach wiejskich zachodzi pilna potrzeba wykorzystania w tym środowisku społecz-nym właściwych liderów. W świetle dzisiejszych wielofunkcyjnych strategii rozwojuobszarów wiejskich, płynących środków finansowych z Unii Europejskiej wspoma-gających ten rozwój, cały czas potrzebujemy liderów wiejskich, którzy pomogąw realizacji tych strategii. W tym wszystkim chodziłoby bardziej o liderów zwią-zanych ze środowiskiem wiejskim, tzw. „swoich” liderów, a nie obcych nie rozumie-jących specyfiki wsi, a tylko formalno-organizacyjnie do tego przysposobionych.W przemianach społeczno-gospodarczych wsi duże znaczenie mają różne przy-

kłady przedsiębiorczości (Sikora i Wartecka-Ważyńska 2007). Zauważyć można, żena wsi rozwijają się jej cztery główne kierunki (Duczkowska-Małysz 1998):

• chałupnictwo, polegające na łączeniu pracy ręcznej z miejscowymi surowcami

• praca w drobnych zakładach przemysłu terenowego, zakładach materiałówbudowlanych, tartakach i innych

• kooperacja z przedsiębiorstwami prywatnymi, państwowymi lub spółdziel-czymi, zajmującymi się przetwórstwem rolno-spożywczym

• różnego typu usługi, a szczególnie agroturystyka, w ramach której następujełączenie gospodarstwa rolnego z jego atrakcjami, które można sprzedać w po-staci usługi turystycznej.

Przemiany zachodzące w rolnictwie stwarzają zapotrzebowanie na alterna-tywne bądź uzupełniające źródła dochodu dla ludności zamieszkującej obszarywiejskie. Istotne zatem byłoby, aby dochody te pochodziły z innej działalnościgospodarczej niż produkcja rolna. Stąd też na terenach wiejskich powstają raczej


firmy mikro, jednoosobowe lub rodzinne przedsiębiorstwa, których majątek po-wstał najczęściej w wyniku gromadzenia środków własnych lub z pomocą rodzinyi które w większości skupiają się na prowadzeniu jednego rodzaju działalności po-zarolniczej.Widocznym przejawem przedsiębiorczości na wsi, ożywienia gospodarczego

wielu gospodarstw i terenów wiejskich, jest rozwój turystyki wiejskiej, w tym takżeagroturystyki (Sikora 1999). Turystyka wiejska, a również agroturystyka, mogą byćszansą dla niektórych rolników, zwłaszcza na terenach o nieskażonym środowiskunaturalnym oraz atrakcyjnych pod względem turystycznym. Jej rozwój może przy-czynić się nie tylko do wzrostu dochodów rolnika, tworzenia nowych miejsc pracyi zmniejszenia poziomu bezrobocia na wsi, w tym bezrobocia utajonego, ale teżdo poprawy infrastruktury wiejskiej, estetyzacji wsi oraz gospodarczej aktywizacjispołeczności wiejskiej.Zainteresowanie wypoczynkiem na wsi wzrasta w całej Europie już od dłuż-

szego czasu, a w Polsce od kilkunastu lat. Jednocześnie rosną wymagania turystówco do jakości i liczby oferowanych usług. Coraz częściej nie wystarczy ładny i funk-cjonalny pokój w gospodarstwie wiejskim. Kluczowym elementem przyciągającymturystów na określone obszary wiejskie, zwłaszcza w okresie letnim, są zbiornikiwodne (jeziora, rzeki, stawy rybne), lasy oraz odpowiednia infrastruktura rekre-acyjno-wypoczynkowa i kulturalna gospodarstwa, wsi i gminy.Agroturystyka, rozpatrywana jako jeden z przykładów przedsiębiorczości i wie-

loaspektowego rozwoju terenów wiejskich, jako element aktywizacji środowiska lo-kalnego, nie może być nadzieją i inicjatywą samych rolników bez odpowiedniegowsparcia i zainteresowania się tą działalnością władz lokalnych, administracji sa-morządowej i rządowej oraz samych rolników. W jej rozwoju potrzebni są liderzywiejscy pochodzący ze wsi, mieszkający i pracujący w środowisku wiejskim. Ta-kimi liderami są przykładowo działacze lokalnych stowarzyszeń agroturystycznych,nauczyciele wiejscy, przedstawiciele lokalnego biznesu, sołtysi, radni i inni przed-stawiciele władzy lokalnej oraz lokalnych organizacji. Od nich bowiem zależy stanrozwoju agroturystyki na danym terenie oraz realizowane przez nią funkcje.Agroturystyka spełnia kilka podstawowych funkcji w środowisku wiejskim1. Do

najważniejszych należą funkcje: ekonomiczna, kulturowa, poznawcza, integracyjnai humanistyczno-społeczna.Funkcja ekonomiczna. Korzystne przejawy wpływu agroturystyki na rol-

nictwo są bezsporne. Agroturystyka jest nie tylko dodatkowym źródłem dochoduw gospodarstwie rolnym, ale także stwarza nowe miejsca pracy (chociażby w se-zonie) dla ludności wiejskiej, co ważne jest dla kobiet, emerytów i rencistów orazbezrobotnych. Może także korzystnie wpływać na rozwój tradycyjnego rzemiosławiejskiego, pamiątek związanych z kulturą ludową, usług gastronomicznych z tra-dycyjną kuchnią regionalną. Gaworecki (2003) zauważa, że agroturystyka stymu-luje rozwój gospodarstw rolnych świadczących usługi turystyczne oraz miejscowejinfrastruktury, aktywizuje miejscowy rynek pracy, rozbudowuje i modernizuje za-

1Przez funkcje należy rozumieć zadania i obowiązki stawiane do wykonania oraz wynikającez ich realizacji skutki. Oczywiste jest, że zadania te i skutki wzajemnie się przenikają. Zob. W.W.Gaworecki, Turystyka, wyd. 4 zmienione, Warszawa 2003, s. 387.


soby mieszkaniowe rolników, przysparza dodatkowe dochody rolnikom i budżetomlokalnym, stabilizuje ludzi młodych w gospodarstwach rolnych.Agroturystyka oraz inne rodzaje turystyki pełnią ważną funkcję mnożnikową

turystyki. Bowiem kiedy turyści dokonują wydatków związanych z ich pobytemw danej wsi i okolicznych miejscowościach, uruchamiają dodatkowy strumień pie-niędzy, który zasila lokalną gospodarkę.Funkcja kulturowa. Związki turystyki z kulturą są oczywiste. Turystyka

wzbogaca, chroni i popularyzuje wartości kulturalne, a kultura zaś inspiruje roz-wój turystyki. Tak więc według Przecławskiego turystyka może być traktowanajako funkcja kultury, element kultury, przekaz kulturowy, spotkanie kultur i czyn-nik przemian kulturowych (Przecławski 1986). Turystyka tworzy dogodne warunkido przekazywania wartości kulturowych swoim uczestnikom i otoczeniu. Podobniejest z agroturystyką, jako jedną z form turystyki. Agroturystyka pełni ważną rolęwypoczynkową i zdrowotną (ze względu na środowisko przyrodnicze, ekologicznewsi), jest też ważnym czynnikiem edukacji, bowiem może promować wartości re-ligijne (pielgrzymki regionalne, szlaki krzyży przydrożnych i kapliczek, odpustywiejskie). Wzbogaca uczestnictwo w tradycji kulturalnej wsi i regionu. Jest zna-czącym wyrazem edukacji kulturowo-poznawczej. Wywiera określony wpływ narozwój kulturalny wsi odwiedzanych przez turystów, a także na sposób i poziomżycia ich stałych mieszkańców.Funkcja poznawcza. Agroturystyka umożliwia odkrywanie tradycyjnych

i współczesnych wiejskich dóbr kultury (wartości antropogenicznych) oraz przy-rody. Podczas imprez turystycznych człowiek wchodzi w nowe grupy społeczne(w społeczność wiejską), musi opanować nowe role społeczne (pomoc przy pra-cach w gospodarstwie rolnym). W kontaktach z przyrodą wiejską, która jest źró-dłem spokoju i piękna, agroturysta odkrywa nowe wartości intelektualne, etyczne.Kształtuje właściwy stosunek do tradycji wiejskiej, środowiska przyrodniczego orazwpływa na uświadomienie problemów degradacji tego środowiska.Agroturystyka to nie tylko poznawanie kultury wsi i przyrody wiejskiej, to także

poznawanie pracy związanej z rolnictwem, hodowlą i uprawą. Poznawanie różnychskładników środowiska wiejskiego na drodze bezpośredniej obserwacji, doświad-czenia, stwarza też dobre możliwości konfrontacji własnej ogólnej wiedzy turystyz konkretnym obrazem rzeczywistości wsi.Funkcja integracyjna. Za przyczyną agroturystyki, tak jak i innych rodza-

jów turystyki, rozwijają się stosunki międzyludzkie pomiędzy turystami a gospo-darzami gospodarstwa agroturystycznego. Jest to integracja przyjaźni, wymianausług i informacji, która prowadzi do faktycznej przyjaźni. Są bowiem gospodar-stwa agroturystyczne, które mają stale tych samych gości, do których turyści przy-jeżdżają nie tylko na wakacyjno-urlopowy wypoczynek, ale też na święta kościelne,uroczystości rodzinne.Przykładem funkcji integracyjnej agroturystyki jest również zwiększanie się

tymczasowo i sezonowo ludności danej wsi i gminy, co nie zawsze jest uświada-miane przez lokalne władze (problemy bezpieczeństwa, przygotowanie infrastruk-tury) oraz przez lokalny biznes (zaopatrzenie sklepów lub wyższe ceny). Na skutektego zwiększa się uciążliwość życia obu grup ludności oraz zmniejsza się satysfakcjaturystów i miejscowych.


Przejawy funkcji integracyjnej mają swoje miejsce w działaniach urbanizacyj-nych i estetycznych wsi. W dążeniu do coraz lepszego zaspokojenia potrzeb tury-stów powstają wspólne usługi, nawiązywana jest współpraca miejscowej ludnościna rzecz turystów. Rodzą się przykłady naśladownictwa w utrzymywaniu czystości,estetyki innych gospodarstw rolnych nie związanych z agroturystyką.Funkcja humanistyczno-społeczna. Funkcja ta ma przede wszystkim na

celu rozwijanie wiedzy na temat korzyści, jakie daje człowiekowi agroturystyka.Ma przekonać agroturystę, że podróże na wieś są kształcące, że nawiązanie sto-sunków międzyludzkich, nowych znajomości i przyjaźni jest korzystne dla miej-scowych i przybyszów. Agroturystyka jest procesem zetknięcia kultury ludnościwiejskiej i kultury ludności terenów, z których przybywają turyści. Sprzyja uła-twieniu życia, wypoczynkowi, rozrywce i zdrowiu, uczeniu się, zdobywaniu pozycjispołecznej na wsi, kształtowaniu wrażliwości na dziedzictwo kulturowe. Umożliwialepsze poznanie innych i siebie, ułatwia postępowanie zgodnie z przekonaniami,ułatwia działalność twórczą, stwarza poczucie wolności ekonomicznej. Agrotury-styka łagodzi uprzedzenia i przeciwstawia się stereotypom występującym wśródturystów oraz odwiedzanych społeczności odnośnie do życia i pracy na wsi.Oprócz pozytywnych funkcji agroturystyki występują także jej dysfunkcje, gdyż

tworzy ona też zjawiska niekorzystne. Przykładowo bogaci agroturyści mogą de-monstrować zachowania, które u mało zamożnej ludności wiejskiej wywołują uczu-cie rezygnacji i niezadowolenie. Często też agroturyści prezentują wobec ludnościmiejscowej postawę wyższości, próbują narzucić swoje wzory i swoją pseudokul-turę. Zadaniem liderów wiejskich jest przede wszystkim minimalizowanie nega-tywnych przejawów agroturystyki i dbanie o realizację jej pozytywnych funkcjisprzyjających gospodarstwom agroturystycznym, ich właścicielom oraz mieszkań-com wsi.Znaczy to, że rozwój agroturystyki wspierany przez liderów wiejskich wskazuje

na wzrost siły społeczno-ekonomicznej gospodarstw rolnych zdefiniowanej jako ka-pitał ludzki do pomnażania majątku i przystosowania się do zmiennych warunkówotoczenia, utrzymania się na rynku poprzez wykorzystanie własnych zasobów go-spodarstwa. Tworzy ona też podstawy kapitału społecznego wykorzystywanegow rozwoju wsi poprzez wspólne działania mieszkańców z lokalną władzą, lokalnymbiznesem na rzecz lepszych warunków życia wspólnot wiejskich.

Literatura

Duczkowska-Małysz K., Rolnictwo, wieś, państwo, PWN, Warszawa 1998.

Gaworecki W.W., Turystyka, PWE, Warszawa 2003.

Maxwell J.C., Być liderem, czyli jak przewodzić innym, Medium, Warszawa 1994.

Maxwell J.C., Tworzyć liderów, czyli jak wprowadzać innych na drogę sukcesu, Medium,Warszawa 1997.

Penc J., Zarządzanie w praktyce, INFOR, Warszawa 1998.

Przecławski K., Humanistyczne podstawy turystyki, Inst. Turyst., Warszawa 1986.

Robbins S.P., Zasady zachowania w organizacji, Zysk i S-ka, Poznań 2000.

Sikora J., Organizacja ruchu turystycznego na wsi, WSiP, Warszawa 1999.


Sikora J., Wartecka-Ważyńska A., Wiejscy liderzy społeczni. Tradycja a współczesność[w] S. Partycki (red.), Nowoczesność, ponowoczesność. Społeczeństwo obywatelskiew Europie Środkowej i Wschodniej, Wyd. KUL, Lublin 2007.

Streszczenie

Przedstawiono rolę liderów wiejskich w rozwijaniu funkcji agroturystyki na obsza-rach wiejskich. Zaprezentowano charakterystykę przywództwa w grupie i opis cech lide-rów społecznych. Wskazano także na potrzebę rozwoju różnych form przedsiębiorczościw środowisku wiejskim.Jednym z przykładów dobrze zorganizowanej przedsiębiorczości wiejskiej jest agro-

turystyka. Autorzy opisują podstawowe zadania agroturystyki, zwane funkcjami, orazwskazują na znaczenie przywództwa w kształtowaniu tych funkcji.

3

Formy i mechanizmy działań podmiotówwspierających rozwój agroturystyki w Polsce

Jolanta Wojciechowska

Wstęp

Artykuł ma na celu wyróżnienie oraz uporządkowanie mechanizmów działaństosowanych przez podmioty wspierające rozwój agroturystyki w naszym kraju.Przeanalizowanie mechanizmów, tych najczęściej funkcjonujących, w aspekcie róż-norodności ich form i rodzajów, a także uzyskiwanych efektów, ma pokazać, na ilesą one korzystne lub niekorzystne dla gospodarstw agroturystycznych oraz jak onesame ewoluują w czasie. Przez mechanizmy działań rozumie się czynności, jakiesą podejmowane dla realizacji określonego celu przez dany podmiot. Czynności temogą być krótkotrwałe lub przechodzić w dłuższy stan. Wraz z zastosowanymiśrodkami i narzędziami działania wyznaczają postępowanie podmiotu w dążeniudo osiągnięcia sukcesu.

Formy i mechanizmy działań

Podmioty wspierające rozwój agroturystyki, a więc oddziałujące bezpośred-nio lub pośrednio na właścicieli gospodarstw agroturystycznych, pomagające imna różny sposób (np. merytorycznie lub materialnie), najogólniej można podzielićna dwie grupy: bezpośredniego i dalszego wsparcia. Do pierwszej grupy należą:władza lokalna, społeczność lokalna, samorząd branżowy (tj. stowarzyszenia agro-

3. Formy i mechanizmy działań podmiotów... 31

turystyczne, izby rolnicze itp.) i tzw. doradztwo (ośrodki doradztwa rolniczego,a także agencje, fundacje itp.). Drugą grupę tworzą podmioty ze szczebla powiatu,a także województwa i kraju oraz zagranicy (rys. 1).

ODR-y

Rys. 1. Grupy podmiotów wspierających rozwój agroturystyki w Polsce: 1 - grupapodmiotów dalszego wsparcia, 2 – grupa podmiotów bezpośredniego wsparcia, GA –gospodarstwo agroturystyczneŹródło: opracowanie własne.

Działania aktywizacyjne podmioty, zwłaszcza z pierwszej grupy wspierania roz-woju agroturystyki, najogólniej można uporządkować w pięć form jako: doradcze,informacyjne, integracyjne, kształcące i promocyjne (m.in. Kmita 1999). W ta-beli 1 zostały wymienione najczęstsze przykłady zadań podejmowanych przez wy-różnione podmioty w ramach określonej formy działania, na przykład kursy, szko-lenia, konferencje, seminaria to zadania w ramach działań kształcących. Wśródwyszczególnionych (w porządku alfabetycznym) form, nie wydzielono oddzielniefinansowych, uznając, że jest to zadanie mieszczące się w wymienionych działa-niach, czyli w doradczych, integracyjnych czy promocyjnych.

32 J. Wojciechowska

Tabela 1. Formy aktywizacyjnych działań podmiotów wspierających rozwój agroturystykii ich ewoluowanie w czasie

Formy działań Formy działań według kolejnościwobec właścicieli GA ich dominowania w wyznaczonych

okresachwyszczególnienie początek latw porządku przykłady zadań dziewięćdziesiątych w XXI wiekualfabetycznym XX wieku

Doradcze konsultacje z fachowcami, lidera-mi, specjalistami (np. finansowe,kredytowe, prawne)

informacyjne kształcące

Informacyjne popularyzacja w prasie, prelekcje,ulotki, pokazy

doradcze doradcze

Integracyjne współpraca z innymi podmiotami(grupy formalne i nieformalne)

kształcące promocyjne

Kształcące kursy, szkolenia, konferencje, se-minaria

promocyjne integracyjne

Promocyjne katalogi, targi, wystawy, konkur-sy, RTV, Internet

integracyjne informacyjne

Źródło: opracowanie własne, GA – gospodarstwa agroturystyczne.

Wyróżnione formy działań były i są podejmowane przez podmioty z różnączęstotliwością oraz siłą. Porównanie pod tym względem dwóch okresów, tj. po-czątku rozwoju agroturystyki w naszym kraju (lata dziewięćdziesiąte) z latamiobecnymi pozwala stwierdzić, że inna była dla nich kolejność dominowania anali-zowanych działań. W pierwszym okresie wyraźnie większą rolę odgrywały działaniainformacyjne (nie tylko wobec właścicieli gospodarstw, ale także wobec turystów)oraz doradcze (czasem wręcz o symptomach namawiania), a w dalszej kolejności:kształcące, promocyjne i integracyjne. Obecnie działania kształcące (o profilu za-awansowanym bądź specjalistycznym) oraz doradcze (z fachowcami i specjalistamizwłaszcza od programów UE) są dominujące. Natomiast działania informacyjnesą coraz rzadziej realizowane.Każda podejmowana przez podmiot forma działań prowadzi do efektów, które

mogą być pozytywne lub negatywne. W tabeli 2 przedstawiono przykłady obydwukategorii efektów, uzyskiwanych przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych,w wyniku podejmowanych wobec nich działań aktywizacyjnych. Działania infor-macyjne i kształcące generalnie przynoszą pozytywne efekty. Ich wynikiem jest„zastrzyk” otrzymanej wiedzy lub impuls do jej zdobywania i doskonalenia się.Działania te raczej nie przynoszą efektów negatywnych, one informują i stawiająprzed wyborem.Natomiast pozostałe formy działań aktywizacyjnych oprócz skutków pozytyw-

nych mogą wywołać także efekty negatywne. Na przykład działania doradcze mogąstać się przyczyną nieprawidłowej interpretacji (błędnej oceny) predyspozycji per-sonalnych, własnych oraz innych członków rodziny, co do możliwości prowadze-nia agroturystyki, w wyniku czego może nastąpić rozczarowanie biznesem, ludźmi


i sobą. Inny przykład – w wyniku realizowanych przez podmiot działań integra-cyjnych, właściciel gospodarstwa agroturystycznego zdecyduje się przynależeć dojakiejś grupy bądź stowarzyszenia, może to być jednak uczestnictwo wyłącznieformalne, nieaktywne albo będzie okazywał postawę wobec grupy głównie rosz-czeniową. W ostateczności ta forma działań może przynieść efekt słabej integracjilub nawet może przyczynić się do rozpadu grupy. Działania promocyjne równieżmogą wywołać skutki negatywne, na przykład duże możliwości łatwego reklamo-wania gospodarstw agroturystycznych mogą spowodować spory napływ turystów,a przez to umasowienie agroturystyki i w ostateczności odejście od rolnictwa.

Tabela 2. Efekty aktywizacyjnych działań podmiotów wspierających rozwój agroturystykiw aspekcie wyróżnionych form oraz płaszczyzn działań

Formy działań Efekty uzyskiwane przez właścicieli GA (przykłady) Płaszczyznypodmiotów pozytywne negatywne działańInformacyjne zastrzyk nowości raczej nie ma społeczna

impuls do zdobywania kulturowawiedzy

Kształcące wzbogacanie wiedzy raczej nie ma społecznadoskonalenie wiedzy kulturowa

zawodowagospodarczaprzestrzenna

Doradcze powstanie GA nadmierna wiara społecznamodernizowanie GA w predyspozycje własne kulturowastawianie na rozwój GA i rodziny do prowadzenia zawodowa

biznesu agroturystycznego gospodarcza(rozczarowanie) przestrzenna

Integracyjne przynależność do grup formalna przynależność społecznaformalnych i nieformalnych do grupy kulturowaaktywność w grupie roszczeniowa postawa gospodarczazrównoważona konkurencja wobec grupy przestrzenna

antagonistycznakonkurencja

Promocyjne popularyzacja agroturystyki umasowienie agroturystyki społecznanapływ gości odejście od rolnictwa kulturowawzrost finansów zawodowarozwój GA gospodarcza

przestrzenna

GA – gospodarstwa agroturystyczne.Źródło: opracowanie własne.

Istotne jest, aby podmioty podejmujące różne formy działań aktywizacyjnychwobec właścicieli gospodarstw agroturystycznych, zdawały sobie sprawę z plu-sów i minusów tych działań oraz aby dostrzegały granice, których przekraczaćnie należy. Zarówno działania, jak i efekty, dotyczą bardzo wielu płaszczyzn ży-cia człowieka: społecznej, kulturowej, zawodowej, gospodarczej czy przestrzennej

34 J. Wojciechowska

(Wojciechowska 2006). Zmiany negatywne zachodzą w nich szybciej aniżeli pozy-tywne.Są różne mechanizmy działań, stosowane mniej lub bardziej celowo przez oma-

wiane podmioty. Ich zróżnicowanie zależy od wielu czynników, przede wszystkimod wewnętrznej struktury samego podmiotu, istniejących układów i relacji międzynim a otoczeniem, a także od złożoności i zmienności otoczenia, w jakim przyszłomu działać. W tabeli 3 uwzględniono część tych czynników jako kryteria do wyzna-czenia rodzajów mechanizmów, stosowanych wobec właścicieli gospodarstw agro-turystycznych przez podmioty wspierające rozwój agroturystyki. W świetle sześciuwybranych kryteriów wyróżniono kilkanaście rodzajów mechanizmów, które bliżejprzeanalizowano w kontekście trzech podmiotów z pierwszej grupy wsparcia, czylistowarzyszeń agroturystycznych, gmin i ośrodków doradztwa rolniczego (ODR-y).Przyjęta metoda pokazuje, że są mechanizmy zdecydowanie korzystne i mniej ko-rzystne dla procesu rozwoju agroturystyki oraz że rozpatrywane podmioty cechująsię właściwymi sobie mechanizmami działania.

Do zdecydowanie korzystnych należy zaliczyć takie mechanizmy, jak:

• partycypacyjny, czyli zorientowany na czynne uczestnictwo wszystkich swo-ich przedstawicieli, wykorzystujący „burzę mózgów”• koordynujący, czyli nastawiony na spajanie, jednomyślność• analityczny, czyli wizjonerski, poszukujący wizji na podstawie analizy faktów• konkurencyjny-zrównoważony, czyli dążący do osiągnięcia celów w ramachwspółpracy z innymi podmiotami na zasadzie współzawodnictwa• subsydiarno-aktywizujący, czyli bazujący w dość równych częściach na dota-cjach, sponsorowaniu, subsydiach, jak i samodzielnie zdobytych oraz wypra-cowanych finansach• ciągły, czyli planowy i systematyczny• silny i dynamiczny oraz zorientowany na wyniki i przyszłość.

Mniej korzystne są mechanizmy:

• centralistyczny, czyli silnie nastawiony na zewnętrzne i wewnętrzne przy-wództwo, lidera bądź różne inspiracje• konkurencyjny-antagonistyczny, czyli dążący do osiągnięcia celów w ramachwspółpracy z innymi podmiotami na zasadzie rywalizacji (co może być przy-czyną rozpadu stowarzyszenia, skłócenia lokalnej społeczności, nadmiernegodyktanda kapitału zewnętrznego)• subsydiarny, czyli bazujący wyłącznie na dotacjach czy sponsorowaniu• doraźny, czyli nieplanowany, niesystematyczny, realizowany w konkretnychakcjach• słaby i mało dynamiczny oraz zorientowany na wyniki (bieżące).

Nie wszystkie wymienione tu mechanizmy mają zastosowanie u analizowanychpodmiotów. Dla niektórych można wręcz wskazać tylko im właściwe. Do mechani-zmów najczęściej stosowanych przez stowarzyszenia agroturystyczne należą: cen-tralistyczny (zwykle wywołany osobowością lidera bądź mało licznego zarządu2-3-osobowego), reprezentacyjny (czyli związany z zewnętrznymi aspektami, ta-kimi jak reprezentowanie swojego regionu lub miejscowości na zewnątrz, często


Tabela3.Mechanizmydziałańpodmiotówwspierającychrozwójagroturystykiwaspekciewybranychkryteriów

Wyraźnie

Najczęściejstosowane

Kryteria

Rodzajemechanizmów

korzystne

przez

stowarzyszeniagminyODR-y

Wewnętrznystylpracypodmiotu,wynikającycentralistyczny

++

+zzarządu

partycypacyjny

++

Stylpracywzględemotoczenia,wktórym

koordynujący

++

+podmiotdziała

reprezentacyjny

+analityczny

++

Stylwspółpracyzinnymipodmiotami

konkurencyjny-zrównoważony

++

++

konkurencyjny-antagonistyczny

+

Źródłofinansowepodmiotu

subsydiarny

++

aktywizujący

+subsydiarno-aktywizujący

+

Czasdziałaniapodmiotuwzakresie

ciągły

++

agroturystyki

doraźny

++

Siłaidynamikadziałaniapodmiotu

silnyidynamiczny

++

silny,alemałodynamiczny

słabyimałodynamiczny

+słaby,aledynamiczny

+

Nastawieniepodmiotunaefektydziałania

orientacjanawyniki

++

orientacjanaprzyszłość

orientacjanawynikiinaprzyszłość

++

Źródło:opracowaniewłasnenapodstawiem.in.:Karczewska2004,SznajderiPrzezbórska2006,Wojciechowska2000,Zmyślony2004.

36 J. Wojciechowska

narzucony przez inne podmioty, na przykład gminę), konkurencyjny-zrównowa-żony, ale i również konkurencyjny-antagonistyczny (czasami widoczny we współ-pracy z ODR-ami), aktywizujący (co do finansów), doraźny i ogólnie słaby, ale zato dynamiczny, jednak w większości zorientowany na bieżące wyniki.W przypadku gmin, które wspierają rozwój agroturystyki, są to najczęściej

następujące mechanizmy: centralistyczny, koordynujący, konkurencyjny-zrówno-ważony, subsydiarny, doraźny, ogólnie słaby i mało dynamiczny oraz nastawionyna wyniki. W przypadku ODR-ów funkcjonują głównie takie mechanizmy jak:centralistyczny, ale i partycypacyjny, koordynujący i analityczny, konkurencyjny--zrównoważony, subsydiarny, ciągły, silny i dynamiczny (w skali trzech omawianychpodmiotów) oraz nastawiony na wyniki i przyszłość.Tak jak jest zróżnicowanie podmiotów co do mechanizmów przez nich stoso-

wanych w zakresie działań wspierających rozwój agroturystyki, tak jest zmiennyudział podmiotów w tych działaniach. Na rysunku 2 ten zmienny udział przedsta-wiono dla trzech okresów, dla: początku lat dziewięćdziesiątych, połowy lat dzie-więćdziesiątych i 2000 roku. Wyraźnie widać, że po okresie dominacji ODR-óww zakresie działań aktywizacyjnych (początek lat dziewięćdziesiątych), nastąpiłatendencja wyrównywania udziału w tych działaniach pomiędzy: ODR-ami, stowa-rzyszeniami i gminami, przy jednoczesnym wzroście udziału także innych podmio-tów (np. izb rolniczych, fundacji, agencji itp.).

10

50

100

Udziałpodmiotów

początek latdziewięćdziesiątych

lata2000

połowa latdziewięćdziesiątych

ODR-y95%

ODR-y50%

ODR-y38%

inne 5% inne 2% inne 5%

gminy19% gminy

22%

stowarzy-szenia29% stowarzy-

szenia35%

Rys. 2. Model ewoluowania podmiotów w zakresie ich udziału w działaniach wspie-rających rozwój agroturystykiŹródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.

Przyglądając się edukacyjnym formom działań, stosowanych przez podmiotywspierające rozwój agroturystyki, należy zwrócić uwagę na zmiany, jakim podle-


gają w czasie. Na rysunku 3 przedstawiono je w formie modelu, który prezentujeewolucję procesu edukacji agroturystycznej. Polega ona na tym, że na początku latdziewięćdziesiątych podejmowano działania mające na celu kształcenie w zakre-sie agroturystyki przede wszystkim w stopniu podstawowym (m.in. Kosmaczew-ska 2003). W połowie lat dziewięćdziesiątych rozwinęło się kształcenie w stopniuzaawansowanym, a obecnie odbywa się także kształcenie specjalizacyjne. Jednakw tym modelu ewoluowania procesu edukacji agroturystycznej niepokojący jestciągle duży udział szkoleń podstawowych (do 60%). Wydaje się, że powinien onszybciej ustępować na rzecz szkoleń zaawansowanych i specjalistycznych.

10

50

100

Udziałszkoleń

początek latdziewięćdziesiątych

lata2000

połowa latdziewięćdziesiątych

podstawowe100%

podstawowe80%

podstawowe60%

zaawan-sowane20%

zaawan-sowane30%

specjaliza-cyjne 10%

Rys. 3. Model ewoluowania procesu edukacji agroturystycznej w PolsceŹródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.

Podsumowanie

Wyróżnione formy i mechanizmy działań podmiotów wspierających rozwójagroturystyki w naszym kraju pokazują ogromną złożoność badanego zjawiska,które samo w sobie ulega bardzo szybkim i wielostronnym zmianom, nie zawszekorzystnym. Zmiany te są wyraźnie dostrzegalne pomimo krótkiego okresu rozwojuagroturystyki.

Literatura

Karczewska M., Aktywność samorządów terytorialnych jako czynnik stymulujący rozwójagroturystyki, Problemy Turystyki, 1-2, Instytut Turystyki, Warszawa 2004.

38 J. Wojciechowska

Kmita E., Polsko-niemiecka współpraca w dziedzinie agroturystyki w latach 1992-1998,Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, 1, Warszawa 1999.

Kosmaczewska J., Analiza uwarunkowań rozwoju agroturystyki (ze szczególnym uw-zględnieniem wpływu samorządu terytorialnego, Folia Turistica, 14, Kraków 2003.

Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.Wojciechowska J., Bilans efektów rozwoju agroturystyki, Turyzm, 16/2, Wyd. UŁ, Łódź

2006.Wojciechowska J., Rozwój i konsekwencje agroturystyki na przykładzie Śladkowa Ma-

łego, Problemy Turystyki, 1, Instytut Turystyki, Warszawa 2000.Zmyślony P., Rola przywództwa w rozwoju polskich regionów turystycznych, Turystyka

i Hotelarstwo, 6, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, Łódź 2004.

Streszczenie

Wyróżniono i uporządkowano, w świetle przyjętych kryteriów, mechanizmy działaństosowanych przez podmioty mające na celu wspieranie rozwoju agroturystyki w naszymkraju. Zaprezentowano mechanizmy najczęściej funkcjonujące w aspekcie różnorodnościich form i rodzajów, a także uzyskiwanych efektów. Jednocześnie wskazano na szybkiei wielostronne zmiany, jakim one same podlegają w czasie.

4

Relacje między agroturystykąa edukacją środowiskową

Marek Marks, Agnieszka Jaszczak, Emilia Marks

Wstęp

Pojęcie agroturystyki (agroturyzmu) pojawiło się w polskiej literaturze nauko-wej stosunkowo niedawno. Jako obszar wiedzy zostało ono wyodrębnione z tu-rystyki wiejskiej, stanowiąc jednocześnie nierozerwalną jej część. Wyniki badańprzeprowadzonych przez Majewskiego (2000) wskazują, iż jest ono prawidłowokojarzone w odbiorze ogólnospołecznym, a jego zdefiniowanie nie nastręcza dziświększych trudności. Definiując agroturystykę zawsze musimy jednak zaznaczyć,że mamy do czynienia z formą wypoczynku odbywającego się na terenach wiej-skich o charakterze rolniczym, z bazą noclegową i rekreacyjną związaną z funkcjo-nującym (prowadzącym produkcję) gospodarstwem rolnym oraz jego otoczeniemprzyrodniczych, produkcyjnym i usługowym (Drzewiecki 1995, Majewski 2000,Marks i in. 2006, Wiatrak 1996). Bazuje ona na atrakcyjności środowiska natural-nego i krajobrazie, buduje oraz chroni naturalne, rolnicze i kulturowe dziedzictwoobszarów wiejskich (Połucha i in. 2003).Agroturystyka jako wyraz aktywności gospodarczej mieszkańców wsi znalazła

w ostatnich latach olbrzymi oddźwięk nie tylko w środowisku wiejskim (Drzewiecki1997, Kandefer 2002, Kmita 1993). Bezpośrednie przyczyny rozwoju na szersząskalę usług agroturystycznych w Polsce to trudna sytuacja ekonomiczna rolni-ków i poszukiwanie przez nich źródeł dodatkowego dochodu oraz zmiana upodo-bań mieszkańców miast odnośnie spędzania wolnego czasu (Duczkowska-Małysz

40 M. Marks, A. Jaszczak, E. Marks

i Duczkowska-Piasecka 1993). Działalność ta powstała jako alternatywa wobecskomercjalizowanego ruchu turystycznego, stanowiąc jednocześnie rozwiązanie pro-blemu wypoczynku dla dużej grupy mieszkańców miast (Strzembicki 2002). Jestatrakcyjna m.in. z racji stosunkowo niskiej ceny usług oraz zharmonizowania wy-poczynku ze światem przyrody.Harmonijny rozwój agroturystyki oznacza pełną integrację zasad ochrony śro-

dowiska przyrodniczego z potrzebami turystów oraz lokalnych społeczności (Iwa-niuk 1998). W turystyce zrównoważonej (ang. sustainable tourism) zasadnicze zna-czenie ma dostosowanie form działalności turystycznej do uwarunkowań przyrod-niczych i społecznych. Równie ważne jest zachowanie obiektów kultury material-nej włącznie z zabytkami historycznymi i tradycyjną zabudową wiejską (Woźniak2002). To one w znacznej mierze współdecydują o powodzeniu przedsięwzięć tu-rystycznych – tworzą specyficzną atmosferę, nawiązują do historycznej tożsamościregionu, a wreszcie stanowią o walorach krajoznawczych. Położenie gospodarstwaw harmonijnie ukształtowanym krajobrazie wiejskim jest jego głównym atutemi bodaj najważniejszym elementem w oferowanym produkcie turystycznym (Marksi Połucha 2003).Agroturystykę można dziś postrzegać jako działalność gospodarczą na obsza-

rach wiejskich, jako obszar badawczy dla naukowca oraz jako obszar specyficznejwiedzy, którą warto kultywować, rozwijać i propagować wśród społeczeństwa. Pełniona istotne edukacyjne funkcje wobec różnych grup społecznych, zarówno wobeckwaterobiorcy – potencjalnego turysty (odbiorcy usług turystycznych), jak i kwa-terodawcy (gospodarza-rolnika) i jego rodziny.Celem niniejszego opracowania jest ukazanie wybranych edukacyjnych możli-

wości agroturystyki poprzez przedstawienie wzajemnych relacji w przekazywaniu(wymianie) wiedzy i umiejętności między kwaterodawcą a turystą.

Edukacyjne funkcje agroturystyki w stosunku do turystów

Poznanie stylu życia i pracy rolników

Mieszkańcy dużych miast, zainteresowani wypoczynkiem na wsi w gospodar-stwach agroturystycznych, szukają przede wszystkim czystego środowiska natu-ralnego, pięknego krajobrazu, spokoju, bliskości przyrody, możliwości uwolnieniasię od wielkomiejskiego zgiełku i hałasu. Możliwość uczestnictwa w życiu rodzinyrolniczej oraz społeczności wiejskiej dla niektórych z nich jest często powrotem dokorzeni. Wszak w okresie powojennym ze wsi do miasta wyemigrowało kilka mi-lionów mieszkańców Polski. Dzisiejszym mieszczuchom zaczyna podobać się wiej-skie życie. Mieszkańcom wsi zazdroszczą przede wszystkim codziennego kontaktuz przyrodą, spokojnego, pozbawionego większych stresów cywilizacyjnych trybupracy i życia, braku anonimowości w środowisku oraz silnych więzów rodzinnych(rodziny wielopokoleniowe) i sąsiedzkich (Brzeziński 1989). O rytmie pracy i ży-cia decyduje tu w przeważającej części przyroda. Produkcja rolnicza, zwłaszczaroślinna, to „fabryka” pod gołym niebem. Wszak nie da się odłożyć sianokosów,

4. Relacje między agroturystyką a edukacją środowiskową 41

żniw, zbioru owoców czy warzyw. Zwierzęta hodowane w zagrodzie muszą byćw odpowiednich porach dnia karmione, pojone, dojone itp. Rolnicy często dosto-sowują na przykład pory posiłków, terminy wyjazdów czy uroczystości rodzinnychdo harmonogramu prac wykonywanych w gospodarstwie.

Możliwość uczestniczenia w procesie produkcji i pozyskiwaniażywności

Turysta korzystający z usług agroturystycznych rozwija swoją wiedzę i umie-jętności w trakcie pobytu w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Poprzez pomoci uczestniczenie w działalności produkcyjnej poznaje część gospodarstwa spełnia-jącą funkcję użytkową, obejmującą sady owocowe, jagodniki, warzywniki, ogródkizielarskie i uprawiane w nich gatunki i odmiany roślin. Interesujący może być dlaniego zakres prac polowych i harmonogram ich wykonywania (poszczególne zabiegiw różnych porach roku). Turysta dostrzega walory zdrowej żywności produkowa-nej w gospodarstwie ekologicznym, często wykazuje chęć uczestniczenia w pracachw ogródku, przy zbiorze warzyw i owoców. Dużą atrakcją turystyczną, a jednocze-śnie formą edukacji (szczególnie dla rodzin z dziećmi) jest kontakt ze zwierzętamidomowymi.

Uczestniczenie w przygotowywaniu i konsumpcji potraw regionalnych

Każdy region kraju posiada własną, regionalną kuchnię, w której przepisy kuli-narne są przekazywane z pokolenia na pokolenie, stanowiąc często mocno chronionątajemnicę. Z racji swojego geograficznego położenia jedni specjalizują się w ta-kich wymyślnych rarytasach jak kartacze, chłodnik, sękacz, kiszone ogórki, inniw oscypku czy żętycy, jeszcze inni w pieczeniu chleba czy zalewajce. To właśnieproste potrawy kuchni chłopskiej są często szczególną atrakcją pobytu w gospodar-stwie agroturystycznym. Długo wspomina się domowy, swojski chleb posmarowanysmalcem ze skwarkami i obłożony kiszonym ogórkiem, domowe pierogi z różnymnadzieniem (mięso, grzyby, jagody, śliwki, wiśnie itp.), żurek na naturalnym za-kwasie, masło, twaróg, maślankę czy zsiadłe mleko.

Poznanie dziedzictwa kulturowego polskiej wsi

Dziedzictwo kulturowe to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludz-kości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów oraz, co najważ-niejsze, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Inaczej mówiąc jest to też scheda(spuścizna, sukcesja) zasobów materialnych, pewnych zasad, sposobów postępowa-nia, wzorów do naśladowania, ocen estetycznych i moralnych przyjętych w danejzbiorowościJak podaje Gaworecki (1982), dziedzictwo kulturowe stanowi nieodłączny ele-

ment krajobrazu obszarów wiejskich. Zalicza do niego zabytki (m.in. muzea, ga-lerie, pałace, dwory, kościoły, wykopaliska, młyny, karczmy), tradycje (zwyczaje,rzemiosło, dzieła sztuki, folklor, kuchnię itd.) oraz inne, czyli osiągnięcia myśli


technicznej, gospodarczej i naukowej. Każdy z powyższych elementów może sta-nowić szczególną wartość edukacyjną i ogromną atrakcję turystyczną regionu.Przykładem mogą być obiekty kultu religijnego, takie jak kościoły i cerkwie róż-

nych wyznań, cmentarze, przydrożne kapliczki, krzyże (Woźniak 2002). Obiektyte znajdują się praktycznie w każdej wsi, sprawując funkcje religijne, społecznea niekiedy kulturalne. Mają one swoją historię i tożsamość, często odmienny cha-rakter, a niekiedy gromadzą dzieła sztuki (obrazy, rzeźby, naczynia liturgiczne,szaty mszalne itp.). Obiekty te stanowią swoistą ostoję tradycji i kopalnię wiedzyo mieszkańcach regionu.Nie mniejszą rolę mogą odgrywać obiekty świeckie – dawne pałace, dwory, ota-

czające je parki czy ogrody, a ponadto karczmy, zajazdy itp. Obiekty te, opróczwartości historycznej, dydaktycznej, naukowej, często też pełnią funkcje rekre-acyjne bądź stanowią bazę hotelową.Szczególną wartość poznawczą i edukacyjną pełnią „obiekty techniki wiejskiej”,

takie jak młyny wodne, wiatraki, kuźnie, warsztaty rzemieślnicze, maszyny i na-rzędzia rolnicze, czy pojazdy używane w gospodarstwie. Z tego też powodu zasłu-gują na szczególną opiekę i wyeksponowanie.

Poznanie lokalnych obrzędów, zwyczajów i tradycji ludowych

Promocja własnego gospodarstwa, własnej wsi czy własnego regionu polegana zachęcaniu do wyboru właśnie tej oferty ze względu na walory ogólne (czy-ste powietrze, zdrowa żywność, nieskażone środowisko itp.), ale przede wszystkimna podkreśleniu atrakcyjności danego miejsca z powodu jego unikalności (inności).Dlatego mądry kwaterodawca czy osoba świadcząca inne usługi wyszuka wszystko,co wiąże się ściśle z danym regionem czy nawet wsią, a czego gość nie znajdzie gdzieindziej, i postara się te walory wyeksponować. Lokalnym dziedzictwem kulturowymbędą zachowane przepiękne stroje ludowe, które są najczęściej dowodem mister-nego kunsztu i mistrzostwa w ich wykonaniu, pamiątki przeszłości zgromadzonew skansenach, izbach pamięci czy minimuzeach, rękodzielnictwo sięgające do ko-rzeni, regionalne potrawy (Marks i in. 2006). Do tradycji ludowej należą także –mogące być wielką atrakcją dla gości – regionalne zespoły pieśni i tańca, prezen-tujące twórczość miejscowych poetów, pisarzy i muzyków, dzięki czemu kulturaprzodków pozostaje wciąż żywa. Zespoły te można oglądać najczęściej podczaszabaw ludowych, świąt państwowych czy uroczystości kościelnych. Kontakt z dzie-dzictwem kulturowym polskiej wsi dla wielu stanowi zaspokojenie emocjonalnychpotrzeb związanych z atmosferą wiejską.

Rzemiosło i rękodzielnictwo

Wieś stanowiła prawdziwą ostoję rzemieślników produkujących na przykładwyroby z gliny – dotyczyło to zarówno wypalanej cegły, nieprzepuszczalnej dlawody dachówki, jak i ceramiki użytkowej – garnków, dzbanów, donic, naczyń doprzechowywania masła itp. Dzisiejsi, nieliczni już garncarze wykonują najczęściejtylko ceramikę użytkową, i to raczej w celach dekoracyjnych, lecz proces powsta-wania i wypalania naczyń jest identyczny jak w dawnych czasach.


Na potrzeby mieszkańców wsi pracował także bednarz, wyrabiając beczki, ce-bry, skopki do mleka, masielnice, dzieże itp. Do funkcjonowania wsi potrzebny byłrównież kowal, który oprócz kucia koni zajmował się produkcją i naprawą narzędzipotrzebnych w gospodarstwie. Dziś możliwość obejrzenia kuźni i kowala podczaspracy czy zobaczenia garncarza kręcącego kołem i lepiącego naczynia przyciągawielu turystów – zarówno indywidualnych, jak i zorganizowane grupy, którzy nie-rzadko przyjeżdżają tylko w tym celu i niemal zawsze opuszczają te miejsca z ja-kimś drobiazgiem – małą podkówką czy różyczką albo glinianą figurką.Tradycją niemal każdej wsi są regionalne wyroby rękodzielnicze. Są to na przy-

kład kurpiowskie wycinanki czy łowickie pasiaki. Tam, gdzie była dostępność su-rowca (korzenie, wiklina), do dzisiaj zachowały się umiejętności plecenia koszy,mebli czy nawet płotów.

Możliwość kształtowania właściwych postaw w zakresie ochronyprzyrody i krajobrazu

Poznanie przez turystów elementów otaczającego środowiska przyrodniczegoi wskazanie przez kwaterodawcę właściwych postaw dotyczących zachowań na ob-szarach często przez nich odwiedzanych, zwłaszcza obszarach przyrodniczo cen-nych, powinno być związane z ochroną swoistych walorów przyrodniczych regionu.Agroturystyka może zapewnić ochronę i wzbogacenie walorów przyrodniczych

i krajobrazowych terenów wiejskich przy jednoczesnym zachowaniu potencjału pro-dukcyjnego, zwłaszcza zasobów ziemi nadającej się do rolniczego użytkowania. Dla-tego bardzo ważne jest budzenie świadomości ekologicznej, kreowanie wrażliwościdotyczącej kwestii środowiska oraz zachęcanie do jego ochrony. Poprzez określonedziałania – kursy specjalistyczne, upowszechnianie wiedzy ekologicznej wśród rol-ników, ich rodzin, społeczności wiejskiej – możliwe jest kształtowanie właściwegostosunku do przyrody i kultury. Edukację ekologiczną można włączyć do ofertyw funkcjonującym gospodarstwie rolnym przyjmującym turystów przez wskaza-nie odpowiedniej postawy wobec przyrody, walorów naturalnych i kulturowych,z których korzystają wypoczywający (Marks i in. 2002)Na wzrost świadomości ekologicznej i troskę o ochronę środowiska wskazują

również takie działania i zadania ochronne, jak kompleksowe rozwiązanie problemuzagospodarowania odpadów i ścieków w gospodarstwie, wsi, gminie czy regionie(Marks 1994).

Edukacyjne funkcje agroturystyki w stosunku do właścicieli

gospodarstw

Przyswojenie pozytywnych wzorców do naśladowania – postępkulturalny i wzrost standardu życia

Zetknięcie się z ludźmi przebywającymi na co dzień w innym otoczeniu, częstoinaczej się wyrażającymi, opowiadającymi w bezpośrednich kontaktach z gospo-


darzami na przykład o wizytach w teatrze, kinie, o przeczytanych książkach czyzwiedzanych innych miastach lub krajach, wzbudza w słuchaczu ciekawość pozna-wania czegoś nowego. Sama świadomość, że gości się u siebie na przykład leka-rza z rodziną czy małżeństwo nauczycielskie, wymusza na gospodarzach nie tylkogrzeczność w stosunku do gości, ale także złagodzenie obyczajów codziennych.Poznawanie zwyczajów gości, sposobu ich ubierania się, jakości dóbr konsumpcyj-nych (na przykład marka samochodu, aparatu fotograficznego, kamery, kosmetyki,markowe ubrania itp.), a także sposobów spędzania wolnego czasu czy filozofiiżyciowych wyzwala w kwaterodawcach, a także wśród sąsiadów (społeczności lo-kalnej), często nie znane im dotąd potrzeby. Dla jednych będzie to głód wiedzy,chęć podróżowania i poznawania świata, dla innych ważniejsze okażą się potrzebymaterialne – lepszy samochód, ładniejsze ubranie czy odnowiony dom.

Poszerzenie kontaktów społecznych – w skali społeczności wiejskieji ogólniej

Turyści odwiedzający gospodarstwo agroturystyczne traktowani są niemalżejak członkowie rodziny, zawsze mogą zwierzyć się z kłopotów, wyjaśnić nurtującewątpliwości. W odróżnieniu od dużych, zatłoczonych kurortów, na wsi goście niesą anonimowi. Wspólne rozmowy, dyskusje, nieraz w szerszym gronie z krewnymigospodarzy lub sąsiadami, umożliwiają zawieranie nowych znajomości czy nawetprzyjaźni, które nie muszą kończyć się wraz z wyjazdem gości. Z kolei wspólnasprawa (interes), jaką jest przyjmowanie turystów i wszechstronna ich obsługa,zazwyczaj konsoliduje miejscową ludność i pobudza do działania.

Możliwości awansu społecznego i zawodowego

Każda działalność przynosząca korzyści, czy to materialne, czy innego rodzaju,z reguły sprawia też osobistą satysfakcję. Taka sytuacja motywuje do ciągłegopostępu, poszukiwania nowych możliwości polepszenia oraz rozszerzenia swojejoferty. Sukcesy osiągane przez tak zwanych liderów społeczności wiejskiej mobili-zują innych na zasadzie zdrowej, sąsiedzkiej rywalizacji. Nie wszyscy będą w stanieprzygotować pełny produkt agroturystyczny, ale możliwe i wskazane jest uzupeł-nianie się w sferze świadczenia usług turystom. Kryją się tu ogromne możliwościzdobywania nowych doświadczeń i kwalifikacji. Szanse edukacji społeczeństwa wiej-skiego wynikają z kontaktów z gośćmi oraz konieczności znalezienia swego miej-sca w realiach gospodarki rynkowej. Zapraszanie turystów (często z zagranicy)do swojego gospodarstwa, wymiana z nimi poglądów i uwag zmusza do podno-szenia ogólnego poziomu wiedzy, nauki języków obcych, kontroli zachowania itp.Rosnąca konkurencja na rynku agroturystycznym wymaga także szerokiej pro-mocji swej oferty i ciągłego podwyższania jakości produktu agroturystycznego.Niezbędne jest zatem systematyczne śledzenie nowinek z branży usług turystycz-nych, wiedza z zakresu marketingu, prawa i ekonomii, udzielania pierwszej pomocymedycznej itp.


Nowe perspektywy dla ludności wiejskiej – hamowanie tendencjiwyludniania i starzenia się wsi

Wskutek braku szans na godziwe życie i uczciwe wynagrodzenie za ciężkąpracę obserwowano już od wielu lat zjawisko starzenia się wsi i ucieczkę młodychdo miast. W efekcie z mapy kraju zniknęło niemało miejscowości, gdyż wskutekstopniowego starzenia i wyludniania się przestawały istnieć całe osady i wioski.Proces ten pogłębił się jeszcze w warunkach gospodarki rynkowej i coraz niż-szej opłacalności produkcji rolnej. Rozwijająca się agroturystyka może stać siędla wielu gospodarstw szansą na zmianę tej sytuacji. Dodatkowy dochód pomożerozwiązać przynajmniej niektóre problemy finansowe. Kompleksowy rozwój infra-struktury stworzy szansę lepszego i wygodniejszego życia. Nie bez znaczenia po-zostaje także czynnik psychologiczny. Wzrost zainteresowania wypoczynkiem tegorodzaju, wręcz swoista moda na ekologiczny urlop, pozwalają ludziom mieszkają-cym na wsi inaczej spojrzeć na swoje otoczenie. Wzrasta świadomość, że życie nawsi, w czystym środowisku jest dla wielu na tyle atrakcyjne, że są gotowi za topłacić. Tym samym mieszkańcy wsi czują się niejako właścicielami tychże dóbr.Często bywa to czynnikiem decydującym o pozostaniu w rodzinnej wiosce, zwłasz-cza iż perspektywa życia w zatłoczonym mieście, nierzadko również bez widokówna atrakcyjną pracę i mieszkanie, przestała być synonimem awansu społecznego.

Integracja środowiska wiejskiego

Społeczność wiejska w odróżnieniu od ludzi z wielotysięcznych osiedli mieszka-niowych nigdy nie żyła anonimowo. Często całe społeczności wiejskie uczestnicząw różnych uroczystościach rodzinnych, zarówno radosnych, jak i smutnych, a po-moc sąsiedzka jest bardzo powszechna. Sąsiedzi wzajemnie podpatrują, co nowegowydarzyło się u innych i w jakim kierunku idą zmiany. Także rozwój ofert agro-turystycznych jest możliwy dzięki temu, że ludzie inwestują zachęceni przykłademodważniejszych sąsiadów. Takie działania skłaniać mogą do wspólnych poszuki-wań środków i rozwiązań służących z jednej strony do rozszerzania oferty orazpoprawy jakości produktu agroturystycznego, a z drugiej konsolidujących społecz-ność lokalną.

Wzrost tolerancji obyczajowej i moralnej

Goszcząc u siebie ludzi często o różnorakich poglądach życiowych, religijnychitp. nie sposób narzucić im na przykład swoje surowe obyczaje moralne. Obowiąz-kiem kwaterodawcy jest stworzenie przyjaznej atmosfery wszystkim, nawet tymo zupełnie odmiennych zwyczajach. Gości, których nie jesteśmy w stanie zaak-ceptować z powodu ich inności, możemy co najwyżej nie zachęcać do ponownegoprzyjazdu. W polskim społeczeństwie ryzykowne może być również skrajne ma-nifestowanie swoich przekonań i sympatii politycznych. Inny aspekt dotyczy całejspołeczności wiejskiej. Może to być na przykład zaakceptowanie innych sposobówubierania się, wcześniej uznawanych za zbyt ekstrawaganckie i wyzywające.


Podsumowanie

Gospodarka turystyczna oddziałuje pośrednio lub bezpośrednio na środowiskoprzyrodnicze, kulturowe i społeczne. Turystyka z jednej strony wspomaga w znacz-nym stopniu budżet centralny i lokalny, generuje wiele miejsc pracy, wpływa narozwój gospodarczy i kulturowy wielu regionów, z drugiej zaś strony niekontro-lowany rozwój zwłaszcza turystyki masowej może negatywnie wpływać zarównona środowisko przyrodnicze, jak i społeczne (Łabaj 1997, Łejmel 1997). Dlategoteż istotnym zagadnieniem staje się z jednej strony określenie polityki turystycz-nej, która uniemożliwi przekształcanie i dewastowanie cennych walorów przyrodni-czych, kulturowych i społecznych terenów odwiedzanych przez turystów, z drugiejzaś podjęcie szeroko pojmowanej edukacji środowiskowej.Turystyka wiejska, w tym agroturystyka, rozwijają się nie tylko przez pewnego

rodzaju modę na wypoczynek na wsi, ale przede wszystkim w wyniku przekształceńw gospodarce rynkowej. Dodatkowy dochód, perspektywa polepszenia warunkówsocjalno-bytowych mieszkańców wsi i zahamowanie odpływu siły roboczej do mia-sta to skutki wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich (Kłodziński 1996).Działania związane z turystyką wiejską łączą możliwość kształtowania warunkówzrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich z ochroną zasobów środowiska na-turalnego i zachowaniem dziedzictwa kulturowego wsi (Iwaniuk 1998, Marks i in.2006).Odbiorcami usług agroturystycznych są przede wszystkim turyści z większych

aglomeracji miejskich i goście zza granicy. Są to osoby pragnące ciszy, spokoju,otwartych przestrzeni, wypoczynku bez stresu i z dala od zgiełku metropolii.Można wyróżnić wiele grup turystów w zależności od wieku, zainteresowań, miej-sca zamieszkania, wykształcenia. Jednak wszyscy są zainteresowani rekreacją nawolnym powietrzu, zajęciami aktywnymi z możliwością jednoczesnego odkrywa-nia przyrodniczych i kulturowych walorów krajobrazu, tradycji i folkloru i innychatrakcji turystycznych regionu, wsi oraz poznawania wiejskiego stylu życia. Tury-styka wiejska powoduje także wzrost świadomości ekologicznej oraz zmianę stylużycia osób zajmujących się sprzedażą usług turystycznych. Taki swoisty głód wie-dzy, chęć poznawania świata, dbałość o otoczenie, ochrona środowiska przyrodni-czego wpływa na nie pozytywnie oraz pełni ważną rolę w rozwoju pojedynczegogospodarstwa, a także wsi, obszarów wiejskich, wreszcie społeczności wiejskiej.Miejsca zamieszkania, własne gospodarstwo, elementy przyrody, kultury, trady-cji tworzą szczególne poczucie emocjonalnej więzi, przemawiają do świadomościi serca człowieka, do jego umysłu i uczuć.Turyści mają możliwość poznania regionu, miejscowości, wsi, miejsc histo-

rycznych (miejsc bitew, ważniejszych wydarzeń historycznych), kultury material-nej, dziedzictwa kulturowego regionu i okolicy (kapliczki, kościoły, zamki, pałacei dwory, parki podworskie, cmentarze, folwarki), obiektów architektonicznych i bu-downictwa regionu (obiekty gospodarcze, drewniane czy murowane chałupy, spi-chlerze, wiatraki). Chętnie uczestniczą w miejscowych świętach, jarmarkach, uro-czystościach, poznając język, muzykę i taniec, tradycyjne stroje, sztukę ludową,rzemiosło. Mają możliwość bezpośredniego kontaktu z ciekawymi ludźmi, często


o szczególnych zamiłowaniach, nietypowej pracy, dużej życzliwości i znajomościinteresujących zagadnień związanych z regionem, wsią.Gospodarstwo agroturystyczne zachęca do poznawania miejscowych oraz re-

gionalnych zwyczajów kulinarnych. Turyści uczestnicząc w pracach kuchennych,uczą się sporządzać regionalne potrawy, wypiekać chleb, produkować sery, masłoitp. Często gospodarstwo w swej ofercie proponuje kursy kulinarne, na przykładnaukę sporządzania wędlin oraz inne kursy tematyczne: rzemiosła, śpiewu i tańcaregionalnego (nauka gwary regionalnej), wikliniarstwa (wyplatanie koszy, koszy-ków i innych ozdób), garncarstwa – wylepianie garnków, kubków, figurek z glinyi innych przedmiotów, rzeźby. Organizowane są też zajęcia plastyczne dla dziecilub dorosłych, plenery malarskie, nauka wyklejania, wycinania tradycyjnych ozdób(na przykład w okresie świątecznym). Dla zachowania walorów kulturowych wsiważny jest również rozwój rzemiosła i twórczości ludowej. Ponadto odradzają sięzapomniane dotychczas i niedochodowe zawody, jak na przykład kowalstwo, dziękiprzekierowaniu się na rzemiosło artystyczne.Z kolei dla kwaterodawcy źródłem postępu kulturalnego może być wiedza prze-

kazywana w kontaktach interpersonalnych lub też zdobywana samodzielnie (naprzykład różnego rodzaju szkoleniach) z zakresu marketingu, promocji, reklamy,udzielania pierwszej pomocy medycznej. Ważne jest zdobycie wiedzy o swoim oto-czeniu, gdyż promocja własnego gospodarstwa, wsi czy regionu polega na zachęca-niu do wyboru właśnie tej oferty ze względu na walory ogólne (czyste powietrze,zdrową żywność, nieskażone środowisko itp.), ale przede wszystkim na podkreśla-niu atrakcyjności danego miejsca z powodu jego wyjątkowości. Wspólna sprawa,jaką jest przyjmowanie turystów i wszechstronna ich obsługa, zazwyczaj konso-liduje miejscową ludność i pobudza do działania. Szanse edukacji społeczeństwawiejskiego wynikają z kontaktów z gośćmi oraz z konieczności znalezienia swojegomiejsca w realiach gospodarki rynkowej. Turystyka wiejska powoduje integracjęśrodowiska wiejskiego oraz wzrost tolerancji obyczajowej i moralnej.Rozwój rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego jest również konsekwencją

właściwej edukacji rolników. Przyjazne środowisku systemy rolnicze są szczególniezalecane w regionach o wyjątkowych walorach przyrodniczych, czyli na obszaracho największych szansach na dynamiczny rozwój turystyki wiejskiej.

Literatura

Brzeziński S., Wybrane zagadnienia z socjologii wsi [w] E. Gajda (red.), Doradztwo rol-nicze, LSW, Warszawa 1989.

Drzewiecki M., Agroturystyka. Założenia – uwarunkowania – działania, Instytut Wy-dawniczy „Świadectwo”, Bydgoszcz 1995.

Drzewiecki M., Rola agroturystyki w aktywizacji słabo rozwiniętych terenów wiejskich,Materiały Konferencji Naukowej Agroturystyka w społeczno-ekonomicznym roz-woju środowiska wiejskiego, Biała Podlaska 23-24 maja 1997.

Duczkowska-Małysz K., Duczkowska-Piasecka M., Pozarolnicze przedsięwzięcia gospo-darcze na obszarze gminy [w] D. Duczkowska-Małysz (red.), Przedsiębiorczość naobszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej, PAN IRWiR, Warszawa 1993.

Gaworecki W., Ekonomika i organizacja turystyki, PWN, Warszawa 1982.


Iwaniuk H., Turystyka stymulatorem ekorozwoju na obszarach przyrodniczo cennych [w]B. Poskrobko (red.), Sterowanie ekorozwojem. Wyd. Polit. Białostockiej, Białystok1998.

Kandefer W., Produkt agroturystyczny – uwarunkowania rozwoju [w] K. Młynarczyk,M. Marks (red.), Agroturystyka w teorii i praktyce, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Kłodziński M., Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich w Polsce i w krajach Unii Eu-ropejskiej, Wyd. SGGW, Warszawa 1996.

Kmita E., Agroturystyka – forma przedsiębiorczości ludności rolniczej w Polsce, BiuletynRZDR, Kraków 1993.

Łabaj M., Ekologiczne, ekonomiczne oraz społeczne korzyści i straty z rozwoju agrotu-rystyki, Materiały Konferencji Agroturystyka w społeczno-ekonomicznym rozwojuśrodowiska wiejskiego, Biała Podlaska 23-24 maja 1997.

Łejmel K., Turystyka a środowisko przyrodnicze, Zeszyty Naukowe WSE, 2, Warszawa1997.

Majewski M., Agroturystyka to też biznes, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2000.Marks M., Agroturystyka – szansa czy nieszczęście wsi? Aura 10, 16-17, 1994.Marks M., Marks E., Jaszczak A., Działalność agroturystyczna i jej wpływ na zachowanie

dziedzictwa kulturowego polskiej wsi [w] M. Plichta, J. Sosnowski (red.), Marketingw agroturystyce, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006.

Marks M., Młynarczyk K., Marks E., Znaczenie agroturystyki w rozwoju obszarów wiej-skich [w] K. Młynarczyk (red.), Agroturystyka, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Marks E., Połucha I., Agroturystyka w praktyce, Materiały informacyjne, WODR, War-szawa 2003.

Połucha I., Młynarczyk K., Marks E., Marks M., Jaszczak A., Rural tourism in sustaina-ble development of areas with unique environmental values. International ScientificConference. Globalisation and integration challenges to the rural of East and Cen-tral Europe, Lithuanian University of Agriculture, Kowno 2003.

Strzembicki L., Zachowanie konsumentów na regionalnym rynku usług agroturystycz-nych [w] K. Młynarczyk, M. Marks (red.), Agroturystyka w teorii i praktyce, Wyd.UW-M, Olsztyn 2002.

Wiatrak A., Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich, Zagadnie-nia Ekonomiki Rolnictwa 1, 34-46, 1996.

Woźniak M., Wpływ agroturystyki na architekturę krajobrazu obszarów wiejskich, Frag-menta Agronomica 1, 194-200, 2002.

Streszczenie

Edukacyjne możliwości agroturystyki zostały ukazane poprzez przedstawienie wza-jemnych relacji w przekazywaniu (wymianie) wiedzy i umiejętności między kwaterodawcąa turystą. Szczególną uwagę zwrócono na edukacyjne funkcje agroturystyki w stosunkudo turystów: poznanie stylu życia i pracy rolników, uczestniczenie w procesie produkcjii pozyskiwania żywności, udział w przygotowywaniu i konsumpcji regionalnych potraw,poznanie dziedzictwa kulturowego polskiej wsi oraz kształtowanie właściwych postaww zakresie ochrony przyrody i krajobrazu.Z kolei dla kwaterodawcy źródłem postępu kulturalnego może być wiedza przekazy-

wana w kontaktach interpersonalnych lub też zdobywana samodzielnie (albo na różnegorodzaju szkoleniach) z zakresu marketingu, promocji, reklamy czy udzielania pierwszej


pomocy medycznej. Właściciele gospodarstw agroturystycznych mają możliwość awansuspołecznego i zawodowego, przyswojenia pozytywnych wzorców do naśladowania i po-szerzenia kontaktów społecznych zarówno w skali społeczności wiejskiej, jak i ogólnej.Turystyka wiejska prowadzi również do integracji środowiska wiejskiego (wspólne przed-sięwzięcia) oraz wzrostu tolerancji obyczajowej i moralnej.

5

Formy edukacji w zakresie świadczeniai poprawy jakości usług turystycznychna wsi

Marlena Prochorowicz

Wstęp

Niekorzystna sytuacja makroekonomiczna, w jakiej znalazło się wiele dziedzinnaszego życia gospodarczego, doprowadziła do transformacji ustrojowej. W wy-niku restrukturyzacji przedsiębiorstw i redukcji etatów wielu pracowników przed-siębiorstw państwowych pozostało bez pracy. Najszybciej zwalniane były te osoby,dla których praca w przedsiębiorstwie była dodatkowym źródłem dochodu, m.in.dla właścicieli gospodarstw rolnych. Spodziewano się, że odejście od rolnictwa,jako tej jedynej funkcji obszarów wiejskich, wcześniej czy później nastąpi. Głów-nym czynnikiem, który zdecydował o aktywności pozarolniczej ludności wiejskiejbyła nieopłacalność produkcji rolnej, a także tradycja pracy na własny rachunek,„na swoim”.Wiele osób podejmowało się prowadzenia działalności handlowej, a także usłu-

gowej. Przestawienie się z jednej działalności (rolniczej) na drugą (producenta –handlowca – usługodawcy) zmusiło wielu rolników do podejmowania dalszej nauki.Rolnik niekoniecznie miał wrócić do szkoły, ale dzięki szerokiej akcji prowadzo-nej przez ośrodki doradztwa rolniczego mógł uczestniczyć w wielu kursach, szko-leniach, a także studiach podyplomowych. Te ostatnie organizowane były przezszkoły wyższe, w których studiowało wielu właścicieli gospodarstw agroturystycz-nych.

5. Formy edukacji w zakresie świadczenia i poprawy jakości usług... 51

Kursy marketingu, tworzenia produktu turystycznego, prowadzenia działalno-ści agroturystycznej, kursy zdrowej żywności, to tylko nieliczne, jakie są organizo-wane na terenach wiejskich. Wielu kwaterodawców skorzystało również z kursówrękodzieła, językowych, a także tworzenia stron internetowych (informatycznych).Te wszystkie działania w sposób szczególny wpływają na podniesienie jakości ofe-rowanej usługi przez właścicieli gospodarstwa agroturystycznego.

Metoda badań

Badanie przeprowadzono w lutym 2006 roku, metodą wywiadu standaryzo-wanego. Skonstruowano kwestionariusz ankiety, który wykorzystano podczas wy-wiadu. Przeprowadzono rozmowy z 40 uczestnikami dwóch kursów zorganizowa-nych przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach i przeznaczonych dlawłaścicieli gospodarstw agroturystycznych oraz dla chcących podjąć się prowadze-nia takiej działalności. Ponadto badaniem zostali objęci losowo wybrani właściciele50 gospodarstw agroturystycznych z województwa zachodniopomorskiego. Wszy-scy gospodarze odpowiadali na takie same pytania, które dotyczyły form eduka-cyjnych, z jakich korzystają domownicy, by poprawić jakość świadczonych usług.

Wyniki badań

Wyniki badań potwierdziły hipotezę o potrzebie kształcenia i podnoszenia kwa-lifikacji osób odpowiedzialnych za rozwój jakościowy produktu turystycznego i po-prawę świadczenia usług turystycznych na terenach wiejskich. Można przypusz-czać, że przyjazdy gości zagranicznych do gospodarstw agroturystycznych będą sięzwiększały, gdy zmieni się kierunek promocji i informacji o naszym kraju, a takżegdy będziemy posiadali konkurencyjne oferty turystyczne w porównaniu z ofertamikrajów Europy Środkowej czy krajów pozaeuropejskich. Ponadto powinno się do-stosować ceny oferowanych usług i towarów do oczekiwań klientów (Szajkiewicz2003).Zainteresowani kursem agroturystycznym z chęcią w nim uczestniczyli, zwłasz-

cza że tematyka była bardzo przydatna, szczególnie jeśli chodzi o zagadnienia eko-nomiczne i prawne. Uczestnictwo w kursie było odpłatne, dlatego też nie wszyscypowiadomieni o nim przybyli na szkolenie, jednak liczba obecnych i przyszłychkwaterodawców przeszła oczekiwania organizatorów.Spośród badanych osób prowadzących działalność agroturystyczną największą

grupę stanowiły osoby w wieku 36-40 a także 41-50 lat (tab. 1). Osoby z tych grupwiekowych posiadały po 5 pokoi przeznaczonych dla turystów. Osoby w wieku25-35 lat przygotowały średnio po 3 pokoje na wynajem, podobnie osoby w wieku51-60 lat. Tylko po dwa pokoje przeznaczyli kwaterodawcy w wieku 60 i więcejlat. Można to uzasadnić chęcią goszczenia w swoim gospodarstwie osób, jednakma to być nieliczna grupa turystów. Uczestnicy kursu najczęściej jako motyw

52 M. Prochorowicz

Tabela 1. Charakterystyka uczestników kursu

Wiek Liczba Motywy podjęcia Średnia liczba Średnia liczbawłaściciela ankietowanych działalności wynajmowanych osób w badanymgospodarstwa gospodarstw agroturystycznej pokoi gospodarstwie25-35 3 dodatkowe dochody 3 336-40 11 poznanie ludzi 5 341-50 14 wykorzystanie 5 451-60 10 wolnych pomieszczeń 3 4

60 i więcej 2 zagrodowych 2 4

Źródło: Opracowanie własne.

podjęcia się tej działalności wymieniali dodatkowe dochody. Inni uważali, że nie-wykorzystane pomieszczenia zagrodowe (stodoła, szopa, obora) mogą zostać wy-remontowane i służyć do celów turystycznych. Warto dodać, że na kursie równieżpodjęta została tematyka osobowości kwaterodawcy, gdyż nie każda osoba wyrażazadowolenie z częstego przebywania z obcymi ludźmi pod jednym dachem. Kursyagroturystyczne cieszą się dużym powodzeniem i często uczestnikami są po dwieosoby z gospodarstwa.Drugie badania, jakie autorka przeprowadziła, obejmowały kwaterodawców

z województwa zachodniopomorskiego, którzy prowadzą gospodarstwo od kilkulat. W tym przypadku nie przeprowadzano rozmowy bezpośredniej, tylko wysłanoankietę drogą pocztową. W przesłanym liście załączono zaadresowaną kopertęzwrotną, z naklejonym znaczkiem i zaadresowaną. Spośród 63 wysłanych ankietotrzymano 52, ale tylko dlatego, że dodatkowo przeprowadzono rozmowę telefo-niczną. Dwie ankiety nie mogły być brane do analizy, gdyż nie spełniały wymagań– nie były to gospodarstwa agroturystyczne (tab. 2).

Tabela 2. Charakterystyka ankietowanych właścicieli gospodarstw agroturystycznych

Wiek LiczbaPrzewaga

Przeważającawłaściciela ankietowanych

gospodarstwprodukcja

Wykształcenie

gospodarstwa osóbsezonowych

w gospodarstwachwłaściciela

/całorocznych25-35 7 c pr w36-40 12 c pr sr41-50 17 s pz w51-60 11 s pz sr

60 i więcej 3 c pr srRazem 50

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań: p – podstawowe, sr – średnie, w –wyższe; s – sezonowe, c – całoroczne, pr – produkcja roślinna, pz – produkcja zwierzęca.

Z przeprowadzonych badań można wnioskować, że największą grupę spośródbadanych stanowiły osoby w wieku 41-50 lat, a następnie grupa wiekowa 36-40 latoraz 60 i więcej. Przeważają gospodarstwa o działalności całorocznej, co jest po-cieszające, ponieważ dąży się, by wydłużyć sezon turystyczny na wsi. Produkcjaroślinna przeważa nad produkcją zwierzęcą, prowadzoną w gospodarstwie. Jeśli


chodzi o wykształcenie, to wśród badanych gospodarstw nie było żadnego właści-ciela z zasadniczym wykształceniem. Z pewnością świadczy to o wyższym poziomiewykształcenia osób zajmujących się agroturystyką. Osoby z wyższym wykształce-niem są bardziej przedsiębiorcze i otwarte na wszelkie nowości, a także częściejkorzystają z różnych form poszerzenia zdobytej wcześniej wiedzy.

Finansowanie przedsięwzięć edukacyjnych

Oprócz wymienionych form edukacji dodać można także nieco inne przedsięw-zięcia. Możliwość finansowania przedsięwzięć edukacyjnych ze środków Europej-skiego Funduszu Społecznego, w ramach Zintegrowanego Programu OperacyjnegoRozwoju Regionalnego (ZPORR), stwarza nieco inny wymiar kształcenia na ob-szarach wiejskich. Zbyt duże zatrudnienie ludności Polski w rolnictwie widocznejest prawie w każdym województwie. Możliwość pozyskiwania środków finanso-wych na restrukturyzację i rozwój wsi pozwala wygospodarować dalsze funduszejako dopłaty bezpośrednie, a także dokonać inwestycji w gospodarstwie rolnym.Dzięki ZPORR można wpisać się w Działanie 2.3 „Reorientacja zawodowa osóbodchodzących z rolnictwa”, Priorytet 2 i otrzymać dofinansowanie na bezpłatneszkolenia oraz profesjonalne poradnictwo zawodowe. Właśnie działania prowadzonew ramach edukacji ustawicznej przyczyniają się bezpośrednio do rozwoju zasobówludzkich na poziomie lokalnym i regionalnym. Stwarzają nie tylko szansę wzrostumobilności mieszkańców wsi na pozarolniczym rynku pracy, lecz także przyczy-niają się do zmiany mentalności i podniesienia własnej samooceny.Obecnie właściciele gospodarstw – i nie tylko – kształcą się ustawicznie

i wszechstronnie. Poznają nowe zawody (rzemiosło), nie są im obce zagadnieniabiznesu (ekonomii), a dzięki wieloletniemu goszczeniu w swoich gospodarstwachwielu turystów są świetnymi psychologami i pedagogami. Organizując dla dzieciszereg zabaw i innych atrakcji, stają się świetnymi propagatorami kultury lokalnej.Uczestnicy widzą ogromne korzyści ze szkoleń i kursów. Większość jest zdania,

że zdobyta wiedza może być przydatna w poszukiwaniu innej pracy, a otrzymanezaświadczenie stanowi przepustkę w znalezieniu zatrudnienia. Uprawnienia zdo-byte podczas szkoleń i kursów cieszą prawie wszystkich uczestników. Za najwięk-szą barierę uważają koszt związany z opłatą kursów, a także dojazdem do miejscaszkolenia. Nieliczni twierdzili, że przydałyby się szkolenia przygotowujące do kon-kretnego zawodu, a najlepiej gdyby były darmowe. Nie bez znaczenia jest takżemiejsce kursu czy też szkolenia, bowiem ważne, by nie tracić czasu na dojazdy.Duża grupa rolników została przeszkolona dzięki zaangażowaniu pracowników

ośrodków doradztwa rolniczego. Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolni-czego w Barzkowicach przeprowadził szereg szkoleń i kursów z zakresu działalno-ści turystycznej na wsi oraz wydał pozycje książkowe – przewodniki, poradniki natemat turystyki wiejskiej i agroturystyki (tab. 3).W 2007 roku planuje się zorganizowanie kursów i szkoleń na terenie działania

ZODR Barzkowice w zależności od liczby chętnych osób.

54 M. Prochorowicz

Tabela 3. Działalność szkoleniowo-wydawnicza

Wydane publikacje:Rok Szkolenia* Kursy* przewodniki, poradniki

nt. turystyki wiejskiej (agroturystyki,produktu turystycznego)

2005 9 5 Różnicowanie działalności rolniczej ze szczególnym

uwzględnieniem agroturystyki i turystyki wiejskiej

– broszura

2006 – 1 Różnicowanie działalności rolniczej – dodatkowe źródła

dochodu w gospodarstwie rolnym – broszura,2. Poradnik gospodarstw agroturystycznych,

3. Katalog agroturystyczny województwa

zachodniopomorskiego

2007 1 2 Planuje się wydanie broszury Agroturystyka zgodnaz prawem

*Kursy i szkolenia organizowano we wszystkich Oddziałach Terenowych.Źródło: Uzyskane dane z ODR w Barzkowicach, 2007.

Organizowane szkolenia i wydane publikacje były finansowane z różnych źródeł,m.in.:• publikacje

Sektorowy Program Operacyjny (SPO) „Restrukturyzacja i modernizacjasektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” – Dzia-łanie 1.4 „Wsparcie doradztwa rolniczego”

katalog agroturystyczny: Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczegow Barzkowicach, Zachodniopomorska Izba Rolnicza w Szczecinie, powiat po-licki, Urząd Miasta i Gminy Nowogard, Szczecińskie Stowarzyszenie Agrotu-rystyczne oraz wpłaty kwaterodawców• kursy – wpłaty uczestników• szkolenia – działalność statutowa• szkolenia z zakresu PROW 2004-2006 – Sektorowy Program Operacyjny(SPO) „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz roz-wój obszarów wiejskich 2004-2006” – Działanie 1.4 „Wsparcie doradztwarolniczego”• Szkolenia z zakresu PROW 2007-2013 – Pomoc Techniczna do PROW.Jak wcześniej wspomniano, niewielkie zainteresowanie kursami agroturystycz-

nymi wynika z ich odpłatności. W związku z tym biorą w nich udział tylko te osoby,którym potrzebne są zaświadczenia do banku w celu uzyskania kredytu preferen-cyjnego z dofinansowaniem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.Właściciele gospodarstw agroturystycznych brali również udział w szkoleniach

z zakresu PROW 2004-2006 oraz PROW 2007-2013. W marcu 2007 roku przepro-wadzono 36 szkoleń na terenie województwa zachodniopomorskiego. Szkolenia tedotyczyły m.in. źródeł finansowania działalności agroturystycznej.W 2006 roku Działanie 2.4. „Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej

do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł


dochodów” przeznaczone na cele agroturystyczne i działalność turystyczną byłoniedostępne z powodu wyczerpania środków finansowych.W rozwój działalności agroturystycznej zaangażowane są terenowe specjalistki

wiejskiego gospodarstwa domowego, które współpracują z samorządami gmin i lo-kalnymi stowarzyszeniami agroturystycznymi. Organizują liczne kursy i szkoleniaagroturystyczne związane z prowadzeniem tego typu działalności, a obejmujące za-gadnienia dotyczące m.in.: tworzenia i organizowania kwater agroturystycznych,obsługi klienta i jego potrzeb, organizacji systemu informacji turystycznej w krajui za granicą, znaczenia marketingu w agroturystyce, przepisów sanitarno-higienicz-nych dotyczących gospodarstw wiejskich, zasad i metod opodatkowania działalno-ści agroturystycznej, problematyki zdrowego i racjonalnego żywienia oraz tworze-nia produktu turystycznego. Doradcy pomagają także w przygotowaniu formalno-ści do pozyskiwania środków finansowych potrzebnych dla rozwoju gospodarstwagroturystycznych.Wiele innych instytucji, na przykład zakłady doskonalenia zawodowego, prowa-

dzą także szkolenia i kursy bezpłatne. Organizują pomoc dla mieszkańców obsza-rów wiejskich, by mogli znaleźć się w realiach gospodarki rynkowej, która opartajest na wiedzy i nowoczesnych umiejętnościach.Ponadto metodą warsztatową prowadzone są szkolenia, na których organizuje

się spotkania z twórcami ludowymi, absolwentami kursów rękodzielnictwa i dzie-dzictwa kulinarnego, a także wizytuje się najładniejsze kwatery agroturystyczne.

Miejsce agroturystyki w programach nauczania studentów

Akademii Rolniczej w Szczecinie

Wiele szkół policealnych i wyższych w swoich programach zawiera równieżtematykę turystyki wiejskiej, agroturystyki i hotelarstwa. Absolwenci mają opa-nowane wiadomości dotyczące podstaw produkcji rolniczej w zakresie prowadzeniawielokierunkowego gospodarstwa rolniczego, które wykorzystywane są w działalno-ści agroturystycznej. Poznają zasady użytkowania roślin i zwierząt w agroturystycei rekreacji, żywienia w gospodarstwach, pensjonatach i hotelach. Absolwenci sąprzygotowani do prowadzenia wszelkich działań związanych z planowaniem utwo-rzenia gospodarstwa agroturystycznego i jego otoczenia. Podczas studiów zdoby-wają również wiedzę humanistyczną, pozwalającą poznać potrzeby ludzkie orazzrozumieć związki i procesy społeczne.Nie można pominąć edukacji studentów na specjalnościach dotyczących eko-

nomiki turystyki i agroturystyki. Na Akademii Rolniczej w Szczecinie przedmiotagroturystyka jest prowadzony na czterech wydziałach. Studenci, którzy wybierająspecjalność związaną z turystyką, w swoim programie mają szereg zagadnień takżez agroturystyki (tab. 4).Na szczecińskiej Akademii Rolniczej studenci od wielu lat mogą kształcić się

w kierunku agroturystyki. Specjalność agroturystyka jako pierwsza była wprowa-dzona do programu studiów niestacjonarnych na Wydziale Biotechnologii i Ho-dowli Zwierząt (dawn. Zootechniczny) w 1998 roku. Specjalność agroturyzm znaj-

56 M. Prochorowicz

Tabela 4. Formy edukacji w agroturystyce w Akademii Rolniczej w Szczecinie

WydziałKierunek/

Studia podyplomowespecjalność

Biotechnologii Zootechnika/ Turystyka wiejskai Hodowli Zwierząt Agroturystyka Aktualne aspekty hodowli koni

z elementami użytkowania sportowego,rekreacyjnego i hipoterapii

Ekonomiki i Organizacji EkonomikaGospodarki Żywnościowej turystyki

Kształtowania Środowiska Rolnictwo/i Rolnictwa Agroturyzm

Nauk o Żywności Akwakulturai Rybactwa i Ekoturystyka

Źródło: Opracowanie własne.

duje swoje miejsce na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa od 2000roku i jest prowadzona na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych. Wielu stu-dentów prowadzących gospodarstwa agroturystyczne bądź ci – jeszcze do końcaniezdecydowani – mogli poznać tajniki tej formy działalności.Absolwenci specjalności turystycznych zdobywają wiedzę o wykorzystaniu wa-

lorów krajoznawczych i ekologicznych poszczególnych regionów naszego kraju,a także o formach promowania tych walorów. Eksponowana jest również wie-dza o promocji i zarządzaniu gospodarstwem. Wieloaspektowy sposób kształceniaumożliwia absolwentowi podejmowanie innych obowiązków, które znacznie wykra-czają poza obsługę pojedynczych gospodarstw agroturystycznych.Innym przykładem szkolenia w ramach środków Unii Europejskiej może być

projekt opracowany przez Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości działający naAkademii Rolniczej w Szczecinie, a przeznaczony dla osób młodych do 30 rokużycia. W ramach szkolenia „Agroturystyka – to też biznes” przyjęto 40 słuchaczy,którzy przechodzą intensywny kurs, jak założyć gospodarstwo agroturystycznei działać w nim, uczą się organizacji i zarządzania, poznają prawne aspekty tejdziałalności, uczą się konstruowania biznesplanu, a także promowania regional-nych produktów turystycznych, które mają przyciągać turystów. Agroturystykę,bowiem, należy traktować jako element uzupełniający, wspomagający rozwój kul-tury na wsi, a nie działalność dezorganizującą produkcję rolną. Zdecydowanie pro-dukcja roślinna lub zwierzęca powinna pozostać głównym źródłem dochodu rodzinwiejskich.

Edukacja przez informację

Współczesna prasa dostarcza informacji, kształtuje poglądy, gusta, a także opi-nie. To dziennikarze są odpowiedzialni za rzetelną informację i odpowiedni sposób


przekazywania spraw i tematów. Tematyka rolna, jaką się zajmują, należy do trud-niejszych. Czytelnikom przekazuje się informacje, które wiążą się z pracą rolnikai życiem na wsi. Dziennikarze zajmują się nie tylko sprawami polskiej wsi, ale i eu-ropejskiej. Sporo miejsca poświęca się pracy polskiego rolnika, hodowcy, przedsię-biorcy, właściciela gospodarstwa agroturystycznego, promocji lokalnych specjałówczy też prezentacji wzorcowych gospodarstw rodzinnych.W Polsce na rynku prasy rolniczej jest kilkanaście tytułów, do których należy

dodać specjalistyczne pisma branżowe, wydawane przez organizacje producentóworaz ośrodki doradztwa rolniczego i izby rolnicze. Tematyka prowadzenia działal-ności na obszarach wiejskich znajduje swoje miejsce również w prasie akademickiej,głównie biuletynach rolniczych szkół wyższych.Na przełomie roku 2006/2007 przeprowadzono badania wśród właścicieli gospo-

darstw agroturystycznych; pytania dotyczyły czytelnictwa i częstotliwości zakupudzienników, tygodników i miesięczników. Ponieważ gospodarstwa najczęściej za-mieszkiwane są przez osoby w różnym wieku, toteż zakup prasy jest bardzo różny.Mieszkańcy terenów wiejskich najczęściej kupują prasę związaną z ich działalno-ścią, w tym przypadku prasę rolniczą. Miesięcznie przeznaczają również pewnąkwotę na zakup pism, w których można znaleźć informacje ekonomiczne, gospo-darcze takich, jak: „Rzeczpospolita”, „Gazeta Wyborcza” czy „Gazeta Bankowa”.Panie dokonują cyklicznych zakupów pism kobiecych, a także prenumerują mie-sięczniki, na przykład „Poradnik domowy”.Z przeprowadzonych wśród mieszkańców wsi rozmów można wnioskować, że

tzw. prasę kolorową (np. tygodniki, miesięczniki) po przeczytaniu sąsiedzi wza-jemnie sobie pożyczają, a źródłem większości informacji są oglądane w telewizjiprogramy rolnicze i edukacyjne oraz dzienniki.Do tej pory tematyka obejmująca turystykę wiejską była zamieszczana w pi-

smach rolniczych, biuletynach oraz informatorach instytucji działających na rzeczrolnictwa. Od stycznia 2006 roku na rynku pojawił się nowy miesięcznik „Za mia-stem” skierowany głównie do osób zainteresowanych naturą, agroturystyką, małymbiznesem, kuchnią, domem i ogrodem. W periodyku tym liczne gospodarstwa agro-turystyczne mogą się zaprezentować, skorzystać z wielu porad, a mieszkańcy miastpoznać produkty regionalne, tradycyjne, a także galerię smaków zawierającą wieleprzepisów kulinarnych (Prochorowicz 2006).W telewizji polskiej rolnicy mają do wyboru wiele programów: reportaże

z kraju, ze świata, programy publicystyczne. Przykładami mogą być programy:Dzień dobry w sobotę, Tydzień – studyjny program „na żywo”, w którym na rol-nictwo, gospodarkę i problematykę społeczną patrzymy przez pryzmat polityki.Tydzień porusza aktualne tematy związane głównie ze wsią. Zapraszani do stu-dia politycy, związkowcy oraz rolnicy prezentują swoje poglądy, odpowiadając napytania widzów. Magazyn rolniczy Agrobiznes jest dziennikiem informacyjnym,emitowanym na żywo. Przekazywane są w nim aktualne wiadomości z branżyrolno-spożywczej, notowania giełdowe oraz prognozy cenowe. Informuje on takżeo krajowych i zagranicznych wydarzeniach związanych z rolnictwem.Warto wspomnieć też o audycjach Polskiego Radia, w którym od ponad trzy-

dziestu lat funkcjonuje redakcja rolna. Dziś tematy rolnicze to znikoma część tego,co było dawniej. Pierwszą audycją, którą można było usłyszeć, była Skrzynka dok-

58 M. Prochorowicz

tora Tarkowskiego, bazująca głównie na listach od rolników. Dziś audycje o tema-tyce rolnej usłyszeć można m.in. w porannych Sygnałach dnia. Wiadomości rolneprezentowane są w audycji Z kraju i ze świata. Dziennikarze radiowi prowadzą teżbogatą działalność pozaantenową, m.in. są pomysłodawcami konkursów „Zielonelato” i „Nasze kulinarne dziedzictwo”. Szczecińscy dziennikarze radiowi starająsię informować i propagować wiedzę rolniczą w audycjach Studio Bałtyk, a takżeNa Szczecińskiej Ziemi. W programach tych szczególne miejsce znajduje tematykaagroturystyki.„Programy rolnicze oglądają nie tylko widzowie ze wsi i małych miasteczek,

ale też – trochę przez sentyment – mieszkańcy dużych aglomeracji, bo przecieżwiększość ma swoje korzenie właśnie na wsi” (Walendzik i Warecha ww2.tvp.pl).Na zakończenie warto dodać, że dzięki dostępowi do Internetu zarówno miesz-

kańcy dużych miast, jak i miasteczek i wsi mają możliwość zdobycia informacjirolniczej z prasy krajowej i pism zagranicznych. Rozwój technologii informacyj-nych przyczynia się do łatwiejszego dostępu do czasopism w formie elektronicznej.Czasopisma elektroniczne to również doskonałe źródło wiedzy (Piotrowska i Zając2002).Naprzeciw potrzebom ludzi chcących odnowić, poszerzyć i pogłębić swoje kwa-

lifikacje wychodzi edukacja na odległość, której początki sięgają jeszcze połowyXIX wieku. Istniejąca obecnie sieć systemów kształcących niestacjonarnie zapew-nia przekazywanie wiedzy, zdobywanie kwalifikacji oraz dyplomów ukończenia bezwzględu na położenie geograficzne i odległość. Osoba ucząca się w systemie zdal-nym ma większe niż w edukacji stacjonarnej możliwości określania przebiegu ucze-nia się. Wespół z nauczycielem ustala częstotliwość konsultacji oraz sposób ichodbywania (Prochorowicz 2006).Przykładem może być kształcenie w ramach kursu „Przepisy prawne a tury-

styka wiejska”, zorganizowanego przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwino-wie. Nauka odbywała się metodą samokształcenia kierowanego, na które składałysię: samodzielne studiowanie tekstu, dyskusja z innymi uczestnikami w ramachFORUM, czat z autorem bloków tematycznych, a także na zakończenie każdegobloku tematycznego – testy samosprawdzające. Tematyka kursu zawierała trzybloki tematyczne: Turystyka wiejska a działalność gospodarcza, Podatki w dzia-łalności turystycznej na wsi, Umowy i odpowiedzialność w turystyce wiejskiej.Dzięki takiej formie edukacji uczestnik kursu mógł posiąść wiedzę bez wychodze-nia z domu, a także mógł korzystać z zamieszczonych na stronach CDR tekstówźródłowych w dowolnym czasie.Akademia Rolnicza w Szczecinie realizuje projekt w zakresie e-learning w ra-

mach krajowego konsorcjum. Jako partner dydaktyczny konsorcjum złożonegoz siedmiu uczelni krajowych (AR Wrocław jako lider projektu, Wyższa SzkołaHumanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi jako partner wdrażający, Szkoła GłównaGospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Akademia Rolnicza w Lublinie, AkademiaRolnicza w Krakowie oraz Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) realizujeprojekt Unii Europejskiej EFS „Opracowanie programów nauczania do kształceniana odległość na kierunku Rolnictwo”. Program obejmuje 32 przedmioty, tj. 60%wszystkich przedmiotów wykazanych w standardach kształcenia (Skórska 2006).


Na koniec warto wspomnieć o pierwszym w Polsce kompleksowym projekcieszkoleniowym dla branży turystycznej „Turystyka – wspólna sprawa”. Skorzystaćz niego mogą przedsiębiorcy, przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnegooraz organizacji pracodawców i przedsiębiorców. Szkolenia i doradztwo są dofinan-sowane z Europejskiego Funduszu Społecznego, a według raportu przygotowanegodla województwa zachodniopomorskiego istnieje ogromne zainteresowanie szkole-niami i współpracą z innymi podmiotami z branży turystycznej.

Wnioski

1. Konieczne jest szukanie form kształcenia ustawicznego, które wykorzystywa-łyby bieżące działania organizacyjne urzędów, w postaci narad, spotkań, szkoleńuzupełnianych o cykle wykładów tematycznych. Doskonalenie zawodowe powinnokłaść nacisk na takie cechy jak empatia, asertywność i komunikatywność.2. Podstawową sprawą jest uświadamianie rolnikom korzyści z prowadzenia

działalności agroturystycznej, podnoszenie ich świadomości, a przede wszystkimorganizacja szkoleń czy kursów dla osób zainteresowanych taką działalnością.3. Inicjowanie rozwoju agroturystyki w dużym stopniu zależy od profesjonal-

nego doradztwa, szczególnie ważna jest informacja o możliwości uzyskania kredy-tów na rozpoczęcie działalności.4. Rolnicy, przedstawiciele samorządów i przedsiębiorcy powinni być powiada-

miani o możliwości uczestniczenia w kursach i szkoleniach, a także informowanio terminie i miejscu spotkań. Dużą rolę mogą odegrać tu zarządy stowarzyszeńagroturystycznych i ośrodki doradztwa rolniczego.

Literatura

Piotrowska E., Zając R., Czasopisma elektroniczne w bibliotekach naukowych, BiuletynEBIB 7 (36), 2002.

Prochorowicz M., Możliwości zastosowania e-learningu w szkolnictwie wyższym [w] T.Kiziukiewicz (red.), Dydaktyka w naukach ekonomicznych, Wyd. AR w Szczecinie,Szczecin, 2006.

Prochorowicz M., Rola mediów w dostępie do rolniczej informacji rynkowej na przykła-dzie prasy rolniczej [w] L. Pałasz (red.), Potencjał rozwojowy obszarów wiejskichw aspekcie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin2006.

Skórska E., Akademia Rolnicza w Szczecinie realizuje projekt w zakresie e-learning w ra-mach krajowego konsorcjum. Materiały wewnętrzne Uczelni 2006.

Szajkiewicz A., Kształceniowe potrzeby gospodarki turystycznej w świetle integracjiz Unią Europejską [w] K. Sikora, D. Makiłła (red.), Gospodarka turystyczna wobecintegracji i rozszerzania się Unii Europejskiej, Wyd. WPSTiH, Bydgoszcz 2003.

Walendzik D., Warecha J., Media rolnicze. („Tak jak w Unii”). http://ww2.tvp.pl

60 M. Prochorowicz

Streszczenie

Niskie dochody polskich rolników, jawne i ukryte w gospodarstwach rolnych bezro-bocie, ubóstwo, niski poziom wykształcenia mieszkańców, a także brak miejsc do pracypoza rolnictwem, to problemy ostatnich lat na polskiej wsi.Przedstawiono przykłady różnych form edukacji w zakresie turystyki wiejskiej, m.in.

kursy, szkolenia oraz studia, w tym podyplomowe. Ponadto zostały zaprezentowane wy-niki badań przeprowadzonych z uczestnikami kursów, a także losowo wybranymi właści-cielami gospodarstw agroturystycznych.Ważnym zagadnieniem jest edukacja przez informację. Na czoło wysuwają się media

(prasa, telewizja, radio).Doskonałym źródłem wiedzy mogą być czasopisma elektroniczne, a także edukacja

na odległość. Nauka metodą samokształcenia kierowanego staje się w ostatnich latachdość popularną formą edukacji.Dzięki różnym możliwościom zdobycia wiedzy w zakresie świadczenia usług tury-

stycznych na wsi rolnicy mogą wybrać dla siebie tę najbardziej odpowiednią, a śledzącoferty jak również liczbę uczestników kursów i szkoleń można wnioskować, że właścicielegospodarstw agroturystycznych są lepiej wyedukowani w porównaniu z innymi rolnikami.

ROZDZIAŁ II

Kształcenie na poziomie wyższym

i średnim w turystyce wiejskiej

6

Kształcenie w zakresie agroturystykina Wydziale Biotechnologii i HodowliZwierząt Akademii Rolniczej w Szczecinie

Anna Sammel, Danuta Szczerbińska

Województwo zachodniopomorskie, położone w północno-zachodniej częściPolski, ma duży potencjał związany z możliwością rozwoju turystyki wiejskiejoraz agroturystyki. Ma to znaczący wpływ na wielofunkcyjny rozwój obszarówwiejskich, które są dominującą kategorią przestrzenną tego terenu. Jak wykazałaprzeprowadzona waloryzacja turystyczna województwa (Legienis 2000), wszystkiegminy, zwłaszcza miejsko-wiejskie i wiejskie (103 gminy spośród 114 gmin ogó-łem), które są zagrożone bezrobociem, posiadają walory mogące przyczynić siędo jego zmniejszenia w efekcie rozwoju różnych form turystyki i rekreacji orazredystrybucji dochodów z miasta na wieś (Sznajder i Przezbórska 2006).O sukcesie prowadzonej przez rolników działalności w zakresie turystyki na

obszarach wiejskich decyduje wiele czynników zlokalizowanych w szeroko pojętymśrodowisku, do których zalicza się m.in. walory obszaru, położenie gospodarstwa,infrastrukturę, zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne czy wsparcie ze stronywładz i stowarzyszeń agroturystycznych. Ogromne znaczenie, często niedocenianeprzez samych rolników, ma również tzw. czynnik ludzki, a przede wszystkim cechyosobowościowe właścicieli gospodarstw agroturystycznych. Szczególnie ważną rolęspełnia ich odpowiednie przygotowanie merytoryczne zdobyte w trakcie edukacjiformalnej (szkoła, studia, szkolenia), nieoficjalnej – mającej miejsce obok oficjal-nego procesu nauczania, nieformalnej – trwającej przez całe życie oraz tzw. akcy-dentalnej (ad hoc), wynikającej z codziennych sytuacji będących źródłem nowychdoświadczeń i umiejętności.

6. Kształcenie w zakresie agroturystyki... 63

Dynamiczny rozwój nauk, globalizacja, nowe możliwości komunikacji między-ludzkiej i stale zmieniające się warunki życia zmuszają wszystkich ludzi, w tymrównież rolników chcących prowadzić lub prowadzących działalność agrotury-styczną, do ciągłego dostosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości. Wiążesię to nierozerwalnie z ideą kształcenia ustawicznego, które obejmuje stałe posze-rzanie i pogłębianie posiadanych kwalifikacji zawodowych i ogólnych oraz zdoby-wanie nowych, nie tylko w trakcie całego okresu aktywności zawodowej człowieka,ale również po jej zakończeniu.

Metodyka

Badania terenowe, których głównym celem było określenie profilu gospo-darstw agroturystycznych w województwie zachodniopomorskim zostały poprze-dzone przygotowaniem ewidencji adresów uzyskanych m.in. ze Szczecińskiego Sto-warzyszenia Agroturystycznego, Zachodniopomorskiego Ośrodka Doradztwa Rol-niczego w Barzkowicach, Internetu oraz katalogów i innych wydawnictw zawiera-jących ofertę tego typu obiektów. Badanie próbnie przeprowadzono w lutym 2001roku na grupie 80 losowo wybranych gospodarstw, do których wysłano kwestiona-riusz ankiety, natomiast badania zasadnicze kontynuowano od października 2001do lutego 2003 roku. Ankietę wysłano do 440 gospodarstw i uzyskano informacjęzwrotną od 406 właścicieli.W trakcie weryfikacji uzyskanych danych stwierdzono, że: 208 ofert dotyczyło

turystyki wiejskiej, 21 właścicieli zawiesiło prowadzoną działalność lub z niej zre-zygnowało, 177 ofert (43,59% ogółu badanych obiektów) dotyczyło gospodarstwagroturystycznych i w związku z tym tylko one są przedmiotem dalszej analizy.

Omówienie wyników i dyskusja

Wzrastająca liczba obiektów agroturystycznych to większa konkurencja i po-trzeba stałego podnoszenia poziomu świadczonych usług, co związane jest z ko-niecznością dokonywania specjalizacji ofert przygotowanych przez właścicieli go-spodarstw. Wymogi rynku zmuszają kwaterodawców do ustawicznego aktualizo-wania i poszerzania wiedzy dotyczącej wielu aspektów turystyki wiejskiej i agro-turystyki oraz doskonalenia swoich umiejętności. Wiąże się to przede wszystkimz samokształceniem i uczestnictwem w kursach oraz szkoleniach organizowanychprzez powołane w tym celu instytucje. Coraz większą rolę powinna mieć równieżedukacja formalna prowadzona w różnego typu szkołach średnich i wyższych.Spośród objętych badaniami osób 68% (120 respondentów) ukończyło stosowne

kursy i szkolenia agroturystyczne, a zaledwie 2 osoby ukończą niebawem studiawyższe w zakresie agroturystyki. Respondenci pozytywnie wypowiadali się na te-mat przygotowania merytorycznego prowadzących zajęcia i formy przekazywanychprzez nich treści. Stwierdzali, że uczestnicząc w szkoleniach zdobyli potrzebną wie-dzę, która wykorzystywana jest w prowadzonej przez nich działalności. Podkreślali

64 A. Sammel, D. Szczerbińska

również, że ze względu na przygraniczne położenie województwa chcieliby uczest-niczyć w kursach nauki języków obcych, których nieznajomość znacznie utrudniaim komunikację z osobami innych narodowości przebywającymi w gospodarstwiei hamuje możliwość pozyskiwania nowych gości. Niestety główną barierą był doniedawna koszt tego typu szkoleń oraz dojazdów, bowiem miejscowości, w którychfunkcjonują gospodarstwa agroturystyczne w województwie zachodniopomorskim,położenie są w obrębie obszarów słabo zurbanizowanych, o różnym poziomie do-stępności komunikacyjnej. Obecnie coraz częściej istnieje możliwość bezpłatnegouczestnictwa w kursach językowych dzięki dofinansowywaniu tego typu zajęć ześrodków Unii Europejskiej.Województwo zachodniopomorskie ze względu na swoje położenie i niezaprze-

czalne walory antropogeniczne i przyrodnicze odwiedzane jest zarówno przez tury-stów krajowych, jak i zagranicznych. Najwięcej jest takich gospodarstw, które zewzględu na swoją ofertę przyjmują do 50 turystów rocznie (dotyczy to 68% obiek-tów i możne być traktowane jako działalność dodatkowa), mniej jest natomiasttakich obiektów, w których przebywa w skali roku ponad 51 osób (32% obiektów –zwłaszcza w pasie nadmorskim – można domniemywać, że w tych przypadkach do-chody z działalności agroturystycznej przewyższają wszystkie pozostałe dochody,które osiąga gospodarstwo w skali roku).W gospodarstwach agroturystycznych funkcjonujących w województwie za-

chodniopomorskim przebywają zarówno turyści polscy, jak i osoby przyjeżdżającez zagranicy, których narodowość przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Narodowość gości odwiedzających gospodarstwa agroturystyczne

Narodowość turystówn = 177

liczba odpowiedzi procent respondentówPolacy 177 100,0Niemcy 100 56,5Duńczycy 18 10,2Szwedzi 17 9,6Norwegowie 7 4,0Rosjanie 3 1,7Amerykanie 2 1,1Szwajcarzy 2 1,1Białorusini 2 1,1Mieszkańcy Wybrzeża Kości Słoniowej 1 0,6Belgowie 1 0,6

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że w województwie zachodnio-pomorskim gospodarstwa agroturystyczne najliczniej odwiedzają Polacy, Niemcyoraz obywatele państw skandynawskich, a dopiero w następnej kolejności przed-stawiciele innych narodowości, co ma ścisły związek z przygranicznym położeniemtego terenu. Największe zainteresowanie w zakresie nauki języków obcych objęcibadaniami respondenci deklarują w odniesieniu do języka niemieckiego (47 właści-cieli gospodarstw agroturystycznych) i do języka angielskiego (39 osób). Zaintere-


sowanie nauką innych języków obcych jest nieznaczne: język francuski – 3 osoby,norweski – 2, hiszpański – 1 osoba.Dużą aktywność w organizowaniu różnego rodzaju szkoleń i kursów dla ludno-

ści z obszarów wiejskich wykazują obecnie ośrodki doradztwa rolniczego działającew województwie zachodniopomorskim (Barzkowice, Bonin) oraz stowarzyszeniaagroturystyczne. Interesującą bezpłatną ofertę edukacyjną skierowaną do osób za-interesowanych prowadzeniem działalności agroturystycznej (bez względu na wieki dotychczasowe wykształcenie) przygotowała również Akademia Rolnicza w Szcze-cinie, która dzięki funduszom pozyskanym z Unii Europejskiej przeprowadziła mię-dzy kwietniem a czerwcem 2007 roku szkolenia i wsparła bezzwrotną pomocą fi-nansową najbardziej aktywnych ich uczestników planujących rozpocząć działalnośćagroturystyczną. Projekt „Agroturystyka to też biznes – szkolenia przygotowującedo prowadzenia działalności agroturystycznej” był finansowany w 75% ze środkówEuropejskiego Funduszu Społecznego Unii Europejskiej oraz w 25% z budżetupaństwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regional-nego (nr projektu: Z/2.32/II/2.5/ZARR/W/2/8/06).Szeroką ofertę edukacyjną w zakresie kształcenia kadr dla potrzeb agrotury-

styki mają również wszystkie wydziały Akademii Rolniczej w Szczecinie, jedynejtego typu szkoły wyższej na Pomorzu Zachodnim, w tym również Wydział Bio-technologii i Hodowli Zwierząt. W jego skład wchodzi obecnie 15 samodzielnychjednostek organizacyjnych. Kadrę dydaktyczną tworzy ponad 80 nauczycieli aka-demickich. Do celów dydaktycznych i badawczych wykorzystywane są istniejącena terenie Wydziału zwierzętarnie i pasieka oraz Akademicki Ośrodek Jeździecki,w którym utrzymywane są konie. Wydział od wielu lat współpracuje z wielomakrajowymi i zagranicznymi jednostkami naukowymi. W ciągu swego ponad pięć-dziesięcioletniego funkcjonowania, zawsze mając na względzie potrzeby społecznei gospodarcze kraju oraz własne osiągnięcia i możliwości badawcze, w ramachWBiHZ kształcono specjalistów, których przygotowanie merytoryczne i praktycznebyło i jest wysoko cenione przez pracodawców zarówno w Polsce, jak i poza jej gra-nicami. Wydział zgodnie z założeniami Deklaracji Bolońskiej przechodzi obecniena dwustopniowy system kształcenia i w jego ofercie dydaktycznej znajdują się trzykierunki: Biologia, Biotechnologia i Zootechnika ze specjalnością Agroturystyka.Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu na wysoko specjalistyczne kadry dla

potrzeb agroturystyki decyzją Rady Wydziału 25 marca 1998 roku podjętouchwałę o powołaniu w ramach kierunku Zootechnika specjalności Agroturystyka(studia niestacjonarne prowadzone w trybie jednolitych studiów magisterskich).Zajęcia dydaktyczne odbywały się początkowo w zamiejscowych ośrodkach dydak-tycznych w Wolinie (1998-2005), Mieszkowicach (od 1999) i Szczecinku (od 2001)1.Obecnie zajęcia na tej specjalności prowadzone w trybie jednolitych studiów ma-gisterskich odbywają się tylko w Szczecinie. Absolwent specjalności Agroturystykato osoba, której możliwości zatrudnienia nie są ograniczone tylko do prowadzeniagospodarstwa agroturystycznego i, jak zauważa Drzewiecki (2002), powinien onbyć przygotowany do pełnienia różnych ról i funkcji zawodowych (np. właścicielgospodarstwa agroturystycznego lub rolnego, pracownik/właściciel fermy hodow-

1Zamiejscowe ośrodki dydaktyczne w Mieszkowicach i Szczecinku nie zostały zamknięte, aleze względu na zbyt małą liczbę studentów zajęcia dydaktyczne przeniesiono do Szczecina.


lanej, osoba zatrudniona w różnego rodzaju urzędach, szkolnictwie, administracjipaństwowej lub w branży turystycznej). W związku z tym w ramach kształceniana tej specjalności realizowanych jest obecnie w toku niestacjonarnych jednoli-tych studiów magisterskich 2 040 godzin dydaktycznych: 930 godzin wykładów,288 godzin konwersatoriów, 684 godzin zajęć audytoryjnych i 138 godzin zajęćlaboratoryjnych.Podobnie jak na innych uczelniach w Polsce, studenci kierunku Zootechnika,

specjalność Agroturystyka na Wydziale Biotechnologii i Hodowli Zwierząt Aka-demii Rolniczej w Szczecinie zobowiązani są do zaliczenia tzw. minimum pro-gramowego, a przedmioty specjalistyczne – ściśle związane z agroturystyką – sądodatkiem do całkowitego wymiaru godzin (Drzewiecki 2002)2. W ciągu pięciu latjednolitych niestacjonarnych studiów magisterskich przedmioty specjalistyczne re-alizowane są od V semestru (są to m.in.: Agroturystyka, Organizacja, Zarządzaniei marketing w turystyce, Zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne z elementamizagospodarowania przestrzennego, Organizacja i techniki obsługi turysty, Prawow turystyce).Agroturystyka jako przedmiot jest również przewidziany do realizacji dla stu-

dentów piątego semestru jednolitych magisterskich studiów stacjonarnych kie-runku Zootechnika. Elektyw obejmuje 15 godzin ćwiczeń i tyle samo godzin wy-kładów.Ofertę edukacyjną w zakresie kształcenia kadr dla potrzeb turystyki wiejskiej

i agroturystyki na Wydziale Biotechnologii i Hodowli Zwierząt Akademii Rolni-czej w Szczecinie uzupełniają studia podyplomowe Turystyka Wiejska, których ce-lem jest przekazanie słuchaczom najnowszej wiedzy z zakresu turystyki wiejskiejw aspekcie możliwości jej praktycznego wykorzystania m.in. w aktualnie przez nichprowadzonej lub planowanej działalności z zakresu szeroko rozumianej turystykina obszarach wiejskich oraz podniesienie kwalifikacji osób, które pośrednio zwią-zane są z turystyką na obszarach wiejskich. Czas trwania niestacjonarnych studiówpodyplomowych to 2 semestry, a zajęcia dydaktyczne (IV moduły – łącznie 190godzin) obejmują wykłady, konwersatoria, warsztaty oraz wyjazd studyjny.Wszystkie zajęcia dydaktyczne związane z szeroko pojętymi zagadnieniami do-

tyczącymi agroturystyki prowadzone są przez pracowników naukowo-dydaktycz-nych Wydziału Biotechnologii i Hodowli Zwierząt oraz innych wydziałów AkademiiRolniczej w Szczecinie. Od roku akademickiego 2007/2008 prowadzony jest równieżnabór na stacjonarne dwustopniowe studia magisterskie na kierunku Zootechnika,specjalność Agroturystyka. Liczbę dotychczasowych absolwentów jednolitych stu-diów magisterskich przedstawiono w tabeli 2.Wydział Biotechnologii i Hodowli Zwierząt Akademii Rolniczej w Szczecinie

był również w latach 2000-2003 współorganizatorem konferencji o tematyce agro-turystycznej, które odbyły się w zamiejscowym ośrodku dydaktycznym w Wolinie.Kadra naukowo-dydaktyczna Wydziału w zakresie zagadnień agroturystycznychsystematycznie współpracuje ze Szczecińskim Stowarzyszeniem Agroturystycznymoraz Zachodniopomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach.

2Agroturystyka nie jest samodzielną dyscypliną naukową, w związku z czym wiedza o szerokopojmowanej problematyce agroturystycznej pochodzi głównie z nauk ekonomicznych, prawnych,rolniczych, humanistycznych lub technicznych (Drzewiecki 2002).


Tabela 2. Liczba absolwentów jednolitych studiów magisterskich na kierunku Zootech-nika, specjalność Agroturystyka na Wydziale Biotechnologii i Hodowli Zwierząt AkademiiRolniczej w Szczecinie

Rok ukończenia studiów Liczba absolwentów Procent ogółu2003 14 7,22004 41 21,02005 55 28,22006 40 20,52007 45* 23,1Ogółem 195 100,0

*Stan na 30.06.2007 r.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w dziekanacie WBiHZ

AR w Szczecinie.

Podsumowanie

Agroturystyka i turystyka wiejska od wielu lat intensywnie rozwija się w Polscei na świecie. Wzrasta liczba gospodarstw i zapotrzebowanie na ich specjalistyczneprodukty. Sukces mogą zapewnić odpowiednio przygotowane kadry, które kształciw tym zakresie wiele ośrodków akademickich – w tym również Wydział Biotech-nologii i Hodowli Zwierząt Akademii Rolniczej w Szczecinie. Należy przypuszczać,że liczba wykształconych i dobrze przygotowanych osób dla potrzeb obsługi ru-chu turystycznego na obszarach wiejskich systematycznie będzie się zwiększać, coprzyczyni się m.in. do ich wielofunkcyjnego rozwoju.

Literatura

Drzewiecki M., Programy studiów agroturystycznych [w] Materiały konferencyjne Semi-narium Naukowego Agroturystyka w teorii i praktyce, Olsztyn 26-27 września 2002,Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Legienis H., Powiaty i gminy zagrożone strukturalnym bezrobociem, Inst. Turyst., War-szawa 2000.

Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.

Streszczenie

Województwo zachodniopomorskie położone w północno-zachodniej części Polski maduży potencjał związany z możliwością rozwoju turystyki wiejskiej oraz agroturystyki.O sukcesie prowadzonej przez rolników działalności w zakresie turystyki na obszarachwiejskich decyduje wiele czynników zlokalizowanych w szeroko pojętym środowisku.Ogromne znaczenie ma również tzw. czynnik ludzki, a przede wszystkim cechy osobo-wościowe właścicieli gospodarstw agroturystycznych i ich przygotowanie merytoryczne.


Wzrastająca liczba obiektów agroturystycznych to większa konkurencja i potrzebastałego podnoszenia poziomu świadczonych usług. Wymogi rynku zmuszają kwaterodaw-ców do ustawicznego aktualizowania i poszerzania wiedzy dotyczącej turystyki wiejskieji doskonalenia swoich umiejętności. Wiąże się to z samokształceniem i uczestnictwemw kursach oraz szkoleniach. Coraz większą rolę powinna odgrywać również edukacja for-malna prowadzona w różnego typu szkołach średnich i wyższych. Dużą aktywność w orga-nizowaniu różnego rodzaju szkoleń i kursów dla ludności z obszarów wiejskich przejawiająośrodki doradztwa rolniczego działające obecnie w województwie zachodniopomorskimoraz stowarzyszenia agroturystyczne. Szeroką ofertę edukacyjną w zakresie kształceniadla potrzeb agroturystyki ma również Akademia Rolnicza w Szczecinie, w tym równieżWydział Biotechnologii i Hodowli Zwierząt.

7

Efekty kształcenia z zakresu agroturystykina Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim

w Olsztynie

Emilia Marks, Krzysztof Młynarczyk,

Iwona Połucha

Wstęp

Ostatnia dekada XX wieku przyczyniła się do rozwoju specyficznej formy tu-rystyki wiejskiej, jaką jest agroturystyka, czyli: „wypoczynek odbywający się naterenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparty o bazę noclegową i aktywnościrekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem(przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym)” (Drzewiecki 2001). Jej początkowybardzo dynamiczny rozwój był uwarunkowany kilkoma czynnikami. Z jednej stronyzrodziła się, wykreowana medialnie, swoista moda na kameralny wypoczynek,w zgodzie z naturą, z wykorzystaniem walorów kulturowego krajobrazu rolniczegolub leśnego. Była to alternatywa w stosunku do pobytów w modnych, ale zatłoczo-nych kurortach, gdzie gość traktowany jest anonimowo i nierzadko instrumentalnie,komercyjnie.Z drugiej strony w wyniku przemian ustrojowych po 1989 roku drastycznie

zmieniła się sytuacja polskiego rolnika, który obecnie nie jest w stanie utrzymaćrodziny z pracy w tradycyjnym, kilkuhektarowym gospodarstwie rolnym. Takiewielokierunkowe, niskoobszarowe gospodarstwa z produkcją roślinną i zwierzęcąw naszym kraju wciąż stanowią liczebną przewagę. Dodatkowo miejscowości tew największym stopniu zachowały charakter tradycyjnej polskiej wsi – urozma-

70 E. Marks, K. Młynarczyk, I. Połucha

iconą szachownicę łąk, pól i lasów, regionalną, wiejską zabudowę. Tradycyjny spo-sób gospodarowania jest ponadto bardziej przyjazny środowisku, w mniejszymstopniu ingerując w naturalne układy biocenotyczne. Zatem obszary te nierzadkocharakteryzują się znacznym bogactwem walorów przyrodniczych, a także kulturo-wych. Rejony takie są więc niezwykle predysponowane do rozwoju pozarolniczychfunkcji, do jakich należą różne formy turystyki, w tym agroturystyka, która ide-alnie wychodzi naprzeciw potrzebom mieszkańców miast w zakresie wypoczynkuna obszarach wiejskich (Marks M. i in. 2002). Powstawaniu gospodarstw agrotury-stycznych, poza przymusem poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu, sprzyjatakże specyfika prawna tej działalności. Świadczenie usług w niewielkiej skali niewymaga żadnych dodatkowych zezwoleń, rolnik nie płaci podatku dochodowegoz przychodów uzyskanych z tytułu wynajmu pokoi i świadczenia usług żywienio-wych (Kobyłecki i Plichta 2006).Wzrastająca sukcesywnie liczba gospodarstw agroturystycznych wymusza ko-

nieczność tworzenia konkurencyjnej oferty, czyli ciągłego podnoszenia jakości usługi atrakcyjności pobytu, co z kolei rodzi potrzebę doskonalenia posiadanych umie-jętności, zdobywania dodatkowych kwalifikacji, aktualizacji informacji z zakresuszeroko rozumianej turystyki wiejskiej. Rozpowszechnioną formą pogłębiania wie-dzy jest uczestnictwo w kursach i szkoleniach, organizowanych przez ośrodki do-radztwa rolniczego i inne jednostki samorządowe (Zaworska 2002). Pomocne jesttakże samokształcenie z wykorzystaniem dostępnej literatury oraz zasobów in-ternetowych czy podpatrywanie konkurencji. Jednak kompleksowe przygotowaniezapewnia edukacja na poziomie średnim i wyższym. Studia z tego zakresu uła-twiają podejmowanie przedsięwzięć agroturystycznych, kreowanie oferty gwaran-tujące profesjonalną obsługę gości we własnym obiekcie czy animację turystykiw regionie.Odpowiedzią na wzrastające wraz z rozwojem agroturystyki zapotrzebowanie

na wykwalifikowaną kadrę jest oferta różnych ośrodków dydaktycznych. Koniecz-ność doskonalenia różnych form kształcenia z tego zakresu była omawiana m.in.podczas konferencji „Agroturystyka w teorii i praktyce”, zorganizowanej w 2002roku na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie (Drzewiecki 2002, Kut-kowska 2002, Sajko i Młynarczyk 2002).Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wybranych efektów kształ-

cenia z zakresu agroturystyki na studiach inżynierskich w Uniwersytecie Warmiń-sko-Mazurskim w Olsztynie.

Materiał źródłowy i metody

Zakres merytoryczny obejmuje charakterystykę procesu kształcenia na studiachpierwszego stopnia (inżynierskich) w ramach interwydziałowej specjalności agrotu-rystyka, realizowanej na kierunkach Zootechnika (Wydział Bioinżynierii Zwierząt)oraz Rolnictwo (Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa).Drugim zagadnieniem jest przegląd tematyki badawczej, prowadzonej w Kate-

drze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki z udziałem studentów, na potrzebyprzygotowania prac dyplomowych.

7. Efekty kształcenia z zakresu agroturystyki... 71

Zakres przestrzenny prowadzonych w Katedrze prac obejmował głównie ob-szary wybranych gmin lub powiatów województwa warmińsko-mazurskiego. Nie-liczne badania prowadzono na terenie województw mazowieckiego i kujawsko-po-morskiego.W badaniach stosowano metodę monograficzną, polegającą na analizie treści

zawartych w materiałach źródłowych oraz literaturze przedmiotu (Pilch 1995). Ma-teriały te pozyskiwano w urzędach gmin, starostwach powiatowych, lokalnych biu-rach informacji turystycznej oraz bibliotekach. Zdobyte informacje weryfikowanopodczas penetracji terenowych, gdzie prowadzono także wywiady, bezpośrednielub za pomocą arkusza ankiety, z animatorami turystyki, właścicielami różnychobiektów turystycznych a także z potencjalnymi odbiorcami ofert turystycznych.

Wyniki

Charakterystyka procesu kształcenia

Agroturystykę – jako specjalność inżynierską, realizowano od 1996 roku, po-czątkowo w Akademii Rolniczo-Technicznej, a następnie na Uniwersytecie War-mińsko-Mazurskim w Olsztynie. Specjalność miała charakter międzywydziałowy,studia te podejmowali studenci kierunku Zootechnika (Wydział Bioinżynierii Zwie-rząt) oraz kierunku Rolnictwo (Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa).Program studiów obejmował przedmioty kształcenia ogólnego, podstawowe,

kierunkowe oraz specjalnościowe. Te ostatnie, w wymiarze 450 godzin, realizowanow semestrach V, VI i VII. Stanowiły one około 17,5% ogółu godzin dydaktycznychna obu kierunkach studiów. W programie zawarto następujące przedmioty: wpro-wadzenie do agroturystyki, wybrane zagadnienia z etnografii, budownictwa wiej-skiego i architektury wnętrz, gospodarka przestrzenna, architektura krajobrazu,bazy turystyczne, ochrona przyrody z elementami gospodarki wodnej i ściekowej,atrakcje turystyczne na obszarach wiejskich (w tym: turystyczne i rekreacyjne wa-lory zwierząt), krajoznawstwo i elementy turystyki kwalifikowanej, żywienie czło-wieka, rachunkowość podatkowa i finanse w agroturystyce, zarządzanie i marke-ting w agroturystyce. Dodatkowo studenci odbywali czterotygodniową praktykęspecjalnościową po zakończeniu VI semestru (Sajko i Młynarczyk 2002).Absolwenci obu kierunków zdobywali szeroką wiedzę ogólną, wynikającą z pro-

filu kształcenia ogólnego i kierunkowego, a także specjalnościową. Zdobywszy umie-jętności teoretyczne i praktyczne, są przygotowani do organizowania procesu pro-dukcji we wszystkich działach rolnictwa, kierowania zespołami ludzkimi, pracyw szkolnictwie, doradztwie, administracji państwowej i terenowej. Mogą prowadzićwłasne przedsięwzięcia, w tym także z zakresu agroturystyki (Sajko i Młynarczyk2002).Wśród studentów kończących specjalność agroturystyka przeprowadzono ba-

dania ankietowe, których celem była ocena procesu kształcenia specjalnościowegow opinii samych zainteresowanych. Absolwenci scharakteryzowali zdobyte umiejęt-ności zawodowe na poziomie dobrym, szczególnie w zakresie prowadzenia własnego


gospodarstwa agroturystycznego, wykonywania pracy związanej z animacją tury-styki (w biurze podróży, urzędzie gminy itp.), przygotowania oferty turystycznejdla konkretnego podmiotu lub regionu czy wreszcie pracy doradczej. Oceniającprzedmioty specjalnościowe pod względem przydatności w przyszłej pracy zawo-dowej, respondenci jako najistotniejsze wskazali: bazy turystyczne, architekturękrajobrazu, atrakcje turystyczne na obszarach wiejskich, wprowadzenie do agrotu-rystyki, krajoznawstwo i elementy turystyki kwalifikowanej (Marks E. i in. 2002).Ogółem do 2006 roku studia na specjalności agroturystyka ukończyło 550 stu-

dentów na kierunku Rolnictwo i 261 na kierunku Zootechnika (łącznie w systemiestudiów stacjonarnych i niestacjonarnych).

Przegląd wybranych zagadnień badawczych włączonychdo prac dyplomowych

W 2003 roku zmodyfikowano program studiów i oprócz końcowego egzaminu in-żynierskiego wprowadzono obowiązek przygotowania dyplomowej pracy inżynier-skiej, nawiązującej tematycznie do problematyki badawczej realizowanej w po-szczególnych katedrach. Zastosowane zmiany miały na celu jeszcze lepsze przygo-towanie praktyczne absolwenta. W Katedrze Architektury Krajobrazu i Agrotury-styki włączono dyplomantów w prowadzoną już wcześniej problematykę badawcząz zakresu szeroko rozumianej turystyki, z agroturystyką w szczególności.

Ocena walorów turystycznych

Badania prowadzono głównie na obszarze wybranych gmin lub powiatów woje-wództwa warmińsko-mazurskiego. Pod względem podziału geograficznego dotyczyto mezoregionów: Pojezierze Olsztyńskie, Pojezierze Mrągowskie, Pojezierze Brod-nickie, Garb Lubawski, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich na Pojezierzu Mazur-skim oraz Puszcza Romincka (Pojezierze Litewskie), a także Pojezierze Iławskiezlokalizowane w pasie Pojezierzy Pomorskich (Kondracki 2000). Przedmiotem ba-dań była analiza walorów krajoznawczych (przyrodniczych antropogenicznych),wypoczynkowych i specjalistycznych (według podziału zaproponowanego przez Li-jewskiego i in. 1998) wybranych obszarów oraz ocena możliwości wykorzystania ichpotencjału w rozwoju różnych form turystyki, w tym także agroturystyki.Ogromnym atutem regionu północno-wschodniej Polski są niepowtarzalne wa-

lory przyrodnicze, na które składają się lasy, unikalne walory polodowcowegokrajobrazu z urozmaiconą rzeźbą terenu oraz wody powierzchniowe. Przeciętnielesistość sięga 30%, ale rozmieszczenie lasów nie jest równomierne. Znaczne ichkompleksy występują w południowej części (Puszcza Piska, Lasy Napiwodzkie,Puszcza Nidzicka) oraz na północy (Puszcza Romincka). Rzeki i jeziora stanowiąokoło 7% ogólnej powierzchni, przy czym zdecydowanie najbardziej znane znajdująsię w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Połączone ze sobą zbiorniki wodne, naktóre składa się zespół Mamr, system jezior i kanałów Niegocin-Tałtowisko orazzespół Śniardw, zajmują łącznie ponad 300 km2 i tworzą same w sobie swoisty,rozpoznawalny w Europie produkt turystyczny pod nazwą „Mazury”. Dodatkowo


w pojeziernym krajobrazie znajdują się liczne bagna i mokradła. Wszystkie teczynniki sprawiają, że na omawianym terenie występuje niepowtarzalny, bogatyw gatunki świat flory i fauny siedlisk lądowych, wodno-błotnych i wodnych. Unika-towa flora i fauna podlega licznym formom ochrony prawnej praktycznie w każdymz mezoregionów.W granicach województwa mieści się w całości 5 parków krajobrazowych: Ma-

zurski, Wzgórz Dylewskich, Welski, Puszczy Rominckiej oraz Wysoczyzny Elblą-skiej, a ponadto częściowo 3 kolejne. Najbardziej znanym jest Mazurski ParkKrajobrazowy, utworzony w 1977 roku w celu zabezpieczenia i ochrony warto-ści unikalnego środowiska przyrodniczego, zwłaszcza krajobrazu polodowcowego,ukształtowanego w czasie najmłodszych faz zlodowacenia bałtyckiego (Polakow-ski 1985). Swoimi granicami obejmuje środkowy wycinek Pojezierza Mazurskiego.Ogółem jego powierzchnia z otuliną wynosi 72 263 ha. Rezerwaty na terenie parku:jezioro Łuknajno (710 ha) – ochrona łabędzia niemego oraz 175 gatunków innychptaków (włączony w sieć rezerwatów biosfery); „Czapliniec” (12,5 ha) ze staro-drzewem sosnowym i kolonią czapli siwej; jezioro Warnołty (373,3 ha) jako rezer-wat krajobrazowo-ornitologiczny; jezioro Lisunie (15,8 ha) ze stanowiskiem kłociwiechowatej i innych rzadkich roślin wodnych; „Strzałowo” (14 ha 130-letniegoboru sosnowego z udziałem świerka, dębu szypułkowego i wielu chronionych roślinzielnych); „Krutynia Dolna” (ok. 1 tys. ha) – rezerwat krajobrazowo-florystyczno--faunistyczny; „Pierwos” (605,5 ha) o podobnym charakterze. Ogółem obszaryprawnie chronione zajmują 53% powierzchni województwa, przy średniej krajo-wej 31%. Poza parkami krajobrazowymi wydzielono w województwie 96 rezerwa-tów przyrody, rozliczne obszary chronionego krajobrazu, stanowiska ekologiczne,oznaczono szereg pomników przyrody1. W omawianym regionie znajduje się 20%krajowej powierzchni rezerwatów przyrody.Pośród walorów antropogenicznych należy wymienić liczne zabytki kul-

tury materialnej. Nieustającym zainteresowaniem turystów cieszą się XIII- i XIV--wieczne zamki i warownie krzyżackie, na przykład w Malborku, oraz doskonalezachowane do dziś budowle sakralne z różnych epok niemal w każdym mieścieregionu. Do najciekawszych należą obiekty wzgórza katedralnego we Fromborku,a także barokowy kościół i klasztor Jezuitów w Świętej Lipce. Ciekawostką tech-niczną jest XIX-wieczny Kanał Ostródzko-Elbląski o długości 159 kilometrów,gdzie turystyczne statki pokonują stumetrową różnicę wysokości za pomocą 5 po-chylni, po których przewożone są na platformach ciągnionych liną poruszaną dziękiwykorzystaniu spadku wody. Z osobliwości bardziej współczesnych licznie odwie-dzany jest „Wilczy Szaniec” w Gierłoży. Godna uwagi, choć mniej reklamowana,jest spuścizna pałacowo-dworska dawnej szlachty pruskiej.W regionie zidentyfikowano 322 istniejące obiekty w różnym stanie technicz-

nym (pałace, dwory, kompleksowe zabudowania gospodarcze i założenia parkowe).Warto wspomnieć, iż w odbiorze wielu turystów Warmia i Mazury postrzeganesą jednolicie, z lokalizacją w północno-wschodniej Polsce, nierzadko nawet łączniez Suwalszczyzną. Tymczasem Warmia i Mazury stanowią odrębne krainy histo-

1Opracowano na podstawie materiałów źródłowych w postaci maszynopisów prac dyplomo-wych inżynierskich wykonanych w Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki pod kie-runkiem autorów niniejszego rozdziału, UW-M, Olsztyn 2004-2006.


ryczne oraz etnograficzne. Odmienności historyczne i religijne do dziś pozostawiłytu wyraźne ślady w architekturze świeckiej, a przede wszystkim sakralnej. War-miacy w większości byli katolikami i pamiątki tej religii w postaci kościołów, cmen-tarzy oraz licznych przydrożnych kapliczek i krzyży wyraźnie wyróżniały i nadalwyróżniają ten teren od sąsiadujących, ewangelickich Mazur, co bywa dodatkowąniespodzianką dla wielu zwiedzających (Achremczyk 1997).Omawiany obszar charakteryzuje się ponadto szeregiem walorów specjali-

stycznych. Bardzo dobre warunki znajdują tu amatorzy żeglarstwa i kajakarstwa.Do szlaków żeglarskich o walorach międzynarodowych zaliczono m.in. Wielkie Je-ziora Mazurskie, Jeziora Iławskie, natomiast rzeka Krutynia jest szlakiem kaja-kowym o takiej samej randze. Obszary Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Poje-zierza Iławskiego oraz Brodnickiego należą także do głównych rejonów turystykiwędkarskiej. Lasy w północno-wschodniej Polsce obfitują ponadto w zwierzynępłową, dając szansę rozwoju turystyce łowieckiej. W ostatnim dziesięcioleciu na-stąpił znaczny wzrost popularności wczasów w siodle. Również ten popyt możnazaspokoić w licznych ośrodkach jeździeckich, głównie prywatnych. Ponadto całyregion zaprasza miłośników turystyki pieszej i rowerowej, którzy mają do dys-pozycji szereg oznakowanych szlaków turystycznych oraz gęstą sieć dróg leśnychi lokalnych.Rozmaitość flory i fauny, bogate systemy sieci wodnej o parametrach umoż-

liwiających wykorzystanie turystyczne oraz unikalne walory krajobrazu decydująo walorach wypoczynkowych regionu. Nie należy przy tym zapominać, że wy-poczynek bierny z powodzeniem można łączyć z różnymi formami turystyki po-znawczej i kwalifikowanej.

Ocena infrastruktury turystycznej

Na infrastrukturę turystyczną (zagospodarowanie turystyczne) składają się na-stępujące elementy: baza noclegowa, baza żywieniowa, zaplecze towarzyszące orazbaza komunikacyjna (zapewniająca dostępność zewnętrzną oraz wewnętrzną – pe-netracyjną) (Lijewski i in. 1998). Przedmiotem badań była analiza zagospodaro-wania turystycznego w wybranych gminach regionu i ocena możliwości jej dalszegorozwoju.Baza noclegowa w regionie zabezpiecza potrzeby klientów o różnych ocze-

kiwaniach i możliwościach finansowych. Hotele o wysokim standardzie znajdująsię przede wszystkim w większych miastach regionu (Olsztyn, Mikołajki, Giżycko,Mrągowo). Pozostała oferta obejmuje pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe o różnymstatusie własności, kwatery agroturystyczne oraz pola namiotowe. Rozmieszczenieprzestrzenne obiektów noclegowych jest nierównomierne – największe ich zagęsz-czenie obserwuje się w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierzu Mrągow-skim i Olsztyńskim. Na tych obszarach podaż na ogół zaspokaja popyt, z wyjątkiem„gorących dni” przy okazji organizacji różnych imprez o charakterze ponadregio-nalnym. Szansy poszerzenia oferty noclegowej należałoby poszukiwać w propago-waniu rozwoju niewielkich obiektów turystyki wiejskiej i gospodarstw agrotury-stycznych, szczególnie w obszarach mniej dotąd popularnych, choć nierzadko rów-nie atrakcyjnych. Dałoby to możliwość ich promocji a jednocześnie odciążyłobytereny o największej obecnie presji ruchu turystycznego.


Analizowany region posiada dobrze rozwiniętą bazę żywieniową. Obiektynoclegowe w randze hoteli i pensjonatów zgodnie z wymogami ustawy o usłu-gach turystycznych świadczą również usługi żywieniowe. Większość ośrodków wy-poczynkowych i kwater agroturystycznych także oferuje wyżywienie, jednak jestto baza o charakterze zamkniętym. Statystyczny turysta ma ponadto do wyboruszeroki wachlarz możliwości – zapraszają go restauracje, całoroczne lub sezonowebary, bistra, kawiarnie, smażalnie ryb i inne punkty gastronomiczne z bogatą kartądań powszechnie znanych, regionalnych bądź specjalnych. Niezamożni klienci mogąkorzystać także z bardzo dobrze rozwiniętej sieci punktów sprzedaży detalicznej.Zaplecze towarzyszące obejmuje sieć urządzeń wykorzystywanych przy

świadczeniu usług sportowo-rekreacyjnych, organizacji imprez i wszelkie możliwo-ści spędzania czasu wolnego. Są to urządzenia i obiekty sportowe (korty, baseny,boiska), wypożyczalnie sprzętu, placówki kulturalne itp. oraz infrastruktura tzw.paraturystyczna, czyli placówki i punkty usługowe, z których korzystają zarównoturyści, jak i stali mieszkańcy (Lijewski i in. 1998). Tereny, które są szczególniepredysponowane do rozwoju turystyki wodnej, oferują bogatą sieć wypożyczalniróżnorodnego sprzętu wodnego i punktów ich obsługi. Turystów „bez kwalifikacji”zaprasza się na organizowane rejsy po jeziorach czy po Kanale Ostródzko-Elblą-skim. Atrakcje w aquaparkach dostępne są m.in. w Mikołajkach, Mrągowie i Pasy-miu. Na omawianym obszarze znajduje się szereg większych i mniejszych ośrodkówjeździeckich. Praktycznie każdy obiekt oferuje własne atrakcje, przyciągające swojąspecyfiką. Renomę co najmniej ogólnopolską zdobyło pole golfowe w Naterkach,a hotel „Anders” w Starych Jabłonkach organizuje zawody w siatkówce plażowejo randze międzynarodowej. Mniejsze pensjonaty i gospodarstwa agroturystyczneurządzają boiska do gier, place zabaw dla dzieci, miniogrody zoologiczne, wypo-życzają sprzęt wodny i rowery swoim gościom, zapraszają do udziału w kursachgarncarstwa, wyplatania wyrobów z wikliny, zwiedzania minimuzeów i różnychwystaw.W regionie organizowane są również imprezy kulturalne i sportowe o randze

międzynarodowej, które gromadzą rzesze fanów oraz turystów. Są to m.in. PiknikCountry i Festiwal Kultury Kresowej w Mrągowie, Festiwal Szant oraz Zlot Mi-łośników Starych Motocykli w Giżycku, Festiwal Muzyki Jazzowej „Złota Tarka”w Iławie, Turnieje Rycerskie i rekonstrukcja Bitwy pod Grunwaldem, Rajd „Kor-moran” w Olsztynie itp.Baza komunikacyjna umożliwia dojazd do regionu z każdego zakątka Polski.

Zapewniają go drogi kołowe różnej rangi, linie kolejowe, a także drożny systemrzeczno-kanałowy z Warszawy do Pisza i dalej do krainy Wielkich Jezior Mazur-skich. Sieć dróg kołowych gwarantuje pełną dostępność komunikacyjną, chociażnadal wiele do życzenia pozostawia ich stan techniczny. Ciągle rozbudowuje i mo-dernizuje się także infrastruktura w postaci parkingów, stacji benzynowych i in-nych punktów obsługi dla zmotoryzowanych. W przypadku transportu kolejowegoniedostateczna wydaje się liczba połączeń, szczególnie z Olsztyna do dalszych miastregionu, oraz wymagający natychmiastowych inwestycji stan techniczny obiektówdworcowych i stopień ich zagospodarowania. Znaczącą barierą w rozwoju turystykimiędzynarodowej jest brak w regionie portu lotniczego z prawdziwego zdarzenia.


Dostępność penetracyjną na omawianym obszarze zapewniają drogi lokalneoraz przede wszystkim szlaki turystyczne: samochodowe, rowerowe, piesze i bo-gata sieć wodnych. Dla ruchu turystycznego niezmotoryzowanego udostępnia siętakże drogi leśne (z wyjątkiem obszarów podlegających ścisłej ochronie, szkółekleśnych i terenów okresowo wyłączanych z użytkowania z uwagi na przykład nanadmierne zagrożenie pożarowe). Wyznaczone w terenie szlaki turystyczne pozwa-lają nie tylko na zwiedzanie osobliwości przyrodniczych i kulturowych, ale takżeumożliwiają sterowanie ruchem turystycznym. Jest to szczególnie istotne na ob-szarach przyrodniczo cennych (a takich w regionie nie brakuje), gdzie jego ukie-runkowanie zgodne z chłonnością turystyczną zbiorowisk może uchronić te terenyprzed nadmierną presją turystyczną.

Ocena atrakcyjności turystycznej

Kompleksową ocenę atrakcyjności turystycznej, na którą składają się wa-lory turystyczne oraz stopień zagospodarowania turystycznego (Lijewski i in.1998), przeprowadzono w kilku wybranych gminach województwa warmińsko--mazurskiego oraz w gminie Malbork (woj. pomorskie). Gminy województwawarmińsko-mazurskiego charakteryzują się znaczącą atrakcyjnością turystyczną,z racji omówionych wyżej walorów i stanu zagospodarowania. Występuje tu coprawda zróżnicowanie przestrzenne, ale odmienność warunków sprawia, że każdyturysta (zarówno amator ciszy i prostoty stylu życia, miłośnik przyrody, jak i zwo-lennik wielkich, masowych imprez) znajdzie tu coś dla siebie.Z kolei Malbork z cennym, o międzynarodowej sławie zamkiem gotyckim, będą-

cym niegdyś stolicą Zakonu Krzyżackiego, prezentuje walory innego typu. Zlokali-zowany jest w specyficznym krajobrazie – odmiennym w porównaniu z większościąobszarów Polski – Żuław Wiślanych, z unikalną architekturą podcieniowych do-mów i siecią kanałów wodnych. Ponadto atutem gminy jest dobrze rozbudowanainfrastruktura komunikacyjna, bliskość morza i obiektów wodnych oraz sąsiedztwoTrójmiasta. Zdecydowanie słabo rozwinięta jest natomiast baza noclegowa i ży-wieniowa. Czynniki te są powodem, że malborska turystyka ma charakter krótko-okresowy (jednodniowy), mimo iż w sezonie wiosenno-letnim przybywa tu około500 tys. turystów.

Funkcjonowanie gospodarstw agroturystycznych na wybranychobszarach oraz analiza porównawcza oferty poszczególnych obiektów

Badania prowadzono głównie na obszarach gmin zlokalizowanych poza cen-trami o największym nasileniu ruchu turystycznego (m.in. Barczewo, Biskupiec,Dąbrówno, Lidzbark Warmiński, Łukta, Szczytno). Z wyjątkiem terenów miejskichobszary te zachowały swój rolniczy charakter, przeplatany krajobrazem leśnym.Takie tereny okazują się tylko z pozoru mniej atrakcyjne turystycznie.Przeciętnie w każdej z takich gmin funkcjonuje od kilku do kilkunastu go-

spodarstw agroturystycznych. Ukazują one swoim gościom uroki prawdziwej wsi,czyli kameralny wypoczynek w ciszy i spokoju, na obszarach o niepowtarzalnychwalorach przyrodniczych. Turyści poznają naturalny rytm życia rolnika, jakże od-


mienny od zgiełku cywilizacyjnego miast, w niektórych pracach mogą także po-magać, rozsmakowują się w prostych, zdrowych potrawach. Atrakcyjność takichofert podnosi możliwość uczestnictwa nie tylko w życiu rolnika, ale często całychspołeczności wiejskich, poznawania typowo wiejskich zawodów i różnych zakładówrzemieślniczych. Takie obiekty mają największe szanse na zaspokojenie indywi-dualnych oczekiwań odbiorców, zarówno w zakresie spędzania czasu wolnego, jaki gustów kulinarnych. Ponadto pobyt w gospodarstwie agroturystycznym nie ogra-nicza turyście szansy korzystania z walorów zewnętrznych, co zresztą sami kwa-terodawcy skrupulatnie wykorzystują. Warto dodać, że w takich obszarach tkwiogromny potencjał, dotąd nienależycie wykorzystywany, i właśnie tu należałobypropagować dalszy rozwój funkcji turystycznych.

Podsumowanie

Wzrost podaży usług na rynku agroturystycznym stwarza konieczność przy-gotowania konkurencyjnej oferty i stałego podnoszenia atrakcyjności pobytu,a w związku z tym doskonalenia posiadanych umiejętności. Kompleksowe przy-gotowanie w tym zakresie zapewnia edukacja na poziomie średnim i wyższym.W odpowiedzi na wzrastające wraz z rozwojem agroturystyki zapotrzebowanie nawykwalifikowaną kadrę w byłej Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie zaini-cjowano w 1996 roku kształcenie w ramach specjalności Agroturystyka na kierun-kach Rolnictwo i Zootechnika (Wydziały Kształtowania Środowiska i Rolnictwaoraz Bioinżynierii Zwierząt).Oferta spotkała się ze znacznym zainteresowaniem studentów. W okresie 10

lat studia na specjalności ukończyło 550 absolwentów Wydziału KształtowaniaŚrodowiska i Rolnictwa oraz 261 osób na Wydziale Bioinżynierii Zwierząt. Samizainteresowani ocenili swoje umiejętności zawodowe na poziomie dobrym w zakre-sie możliwości prowadzenia gospodarstwa agroturystycznego, wykonywania pracyzwiązanej z animacją turystyki w biurach podróży, urzędach jednostek samorzą-dowych czy służbach doradczych, a także przygotowania kompleksowej oferty kon-kretnego obiektu czy nawet regionu.Zaangażowanie studentów do współudziału w pracach badawczych dotyczących

szeroko rozumianej turystyki w Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystykina Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa pozwoliło na pogłębienie ichumiejętności praktycznych w zakresie przygotowania konkretnego produktu, przywykorzystaniu walorów zewnętrznych regionu oraz możliwości gospodarstwa i in-wencji własnych. Umiejętności te wykorzystano w pierwszej kolejności do przy-gotowania dyplomowych prac inżynierskich. W latach 2004-2006 pod kierunkiempracowników Katedry wykonano i obroniono 56 prac dyplomowych.

Literatura

Achremczyk S., Historia Warmii i Mazur, Ośrodek Badań Naukowych im. WojciechaKętrzyńskiego, Olsztyn 1997.


Drzewiecki M., Podstawy agroturystyki, Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, Byd-goszcz 2001.

Drzewiecki M., Programy studiów agroturystycznych [w] K. Młynarczyk, M. Marks(red.), Agroturystyka w teorii i praktyce, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Kobyłecki J., Plichta M., Wybrane uwarunkowania organizowania agroturystyki [w] M.Plichta, J. Sosnowski (red.), Marketing w agroturystyce, Monografie 75, Wyd. Aka-demii Podlaskiej, Siedlce 2006.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2000.Kutkowska B., Kształcenie na specjalności agroturystyka na Wydziale Rolniczym Aka-

demii Rolniczej we Wrocławiu [w] K. Młynarczyk, M. Marks (red.), Agroturystykaw teorii i praktyce, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., Geografia turystyki Polski, PWE, War-szawa 1998.

Marks E., Połucha I., Młynarczyk K., Ocena procesu kształcenia na studiach wyższychw zakresie agroturystyki [w] K. Młynarczyk, M. Marks (red.), Agroturystyka w teo-rii i praktyce, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Marks M., Marks E., Młynarczyk K., Znaczenie agroturystyki w rozwoju obszarów wiej-skich. [w] K. Młynarczyk (red.), Agroturystyka, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wyd. „Żak”, Warszawa 1995.Polakowski B., Mazurski Park Krajobrazowy, LSW, Warszawa 1985.Sajko J., Młynarczyk K., Agroturystyka na studiach zawodowych w Uniwersytecie War-

mińsko-Mazurskim w Olsztynie [w] K. Młynarczyk, M. Marks (red.), Agroturystykaw teorii i praktyce, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Zaworska T., Doradztwo rolnicze oraz organizacje wspierające rozwój agroturystyki [w]K. Młynarczyk (red.), Agroturystyka, Wyd. UW-M, Olsztyn 2002.

Streszczenie

Przedstawiono wybrane efekty kształcenia z zakresu agroturystyki na studiach in-żynierskich na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, zainicjowane wskutekwzrostu zapotrzebowania na kompleksowo wykwalifikowaną kadrę.Przez 10 lat studia na specjalności agroturystyka ukończyło 550 absolwentów Wy-

działu Kształtowania Środowiska i Rolnictwa (kierunek Rolnictwo) oraz 261 osób na Wy-dziale Bioinżynierii Zwierząt (kierunek Zootechnika). Sami zainteresowani ocenili swojeumiejętności zawodowe na poziomie dobrym w zakresie możliwości prowadzenia gospo-darstwa agroturystycznego, wykonywania pracy związanej z animacją turystyki w biurachpodróży, urzędach jednostek samorządowych czy służbach doradczych, a także przygo-towania kompleksowej oferty konkretnego obiektu czy nawet regionu.Współudział studentów w pracach badawczych dotyczących szeroko rozumianej tu-

rystyki w Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki umożliwił pogłębienie ichumiejętności praktycznych w zakresie przygotowania konkretnego produktu, przy wyko-rzystaniu walorów zewnętrznych regionu oraz możliwości gospodarstwa i inwencji wła-snych. Wiedzę tę wykorzystano w pierwszej kolejności do przygotowania prac inżynier-skich. W latach 2004-2006 pod kierunkiem pracowników Katedry powstało 56 prac dy-plomowych.

8

Perspektywy rozwoju elementów edukacjii wychowania młodzieży licealnejw agroturystyce i sylwaturystyce

Bogusław Sawicki

Wstęp

Niszczenie środowiska przyrodniczego nierozerwalnie idzie w parze z rozwo-jem cywilizacji, ale obecnie dotyczy nie tylko określonego miejsca czy obszaru,lecz całego globu ziemskiego, co podkreśla się w „Agendzie 21”. Żyjemy w okre-sie nabierającym coraz większego respektu wobec bezpieczeństwa ekologicznego(Pietraś 2000). W tej sytuacji sprawą oczywistą jest fakt, że w zarządzaniu środo-wiskiem, a w tym turystyką, coraz większy nacisk kładzie się na edukację zarównousługodawców, jak i konsumentów, ze szczególnym uwzględnieniem oszczędnegogospodarowania zasobami środowiska (Sawicki 2006).Człowiek jako gatunek jest wytworem środowiska, które otaczało jego przod-

ków, a istnienie jego obecnych pokoleń jest wynikiem właściwych mu zdolnościprzystosowawczych, utrwalonych w procesie ewolucji. Z tego powodu w każdymmomencie rozwoju, tak filo-, jak i ontogenetycznego, jego organizm jest całkowi-cie zależny od warunków otaczającego środowiska (Wolański 1987). Tymczasemwe współczesnym przeludnionym świecie rozwój młodych ludzi w przepełnionymi zdegradowanym środowisku miejskim, nie pełniących żadnej istotnej roli w spo-łeczeństwie oraz coraz częściej bez widoków na pełnienie takiej roli, jest czymś sto-sunkowo nowym w historii człowieka i wydaje się prowadzić do samoniszczącychzachowań (Campbell 1995). Zapewne można tutaj upatrywać trudności z edukacjąi wychowaniem naszej młodzieży.

80 B. Sawicki

Rousseau już w XVIII wieku protestował przeciwko oddzieleniu roli nauczy-ciela od wychowawcy, zwracał również uwagę na wychowanie dzieci w kontakciez przyrodą, szczególnie do dwunastego roku życia. W pierwszej połowie XIX wiekuFroebel przestrzegał przed nadmiernym dydaktyzmem i, podobnie jak Rousseau,zachęcał do obcowania dzieci z przyrodą, co przejawiało się w pielęgnowaniu roślini w obserwacjach zjawisk przyrodniczych (Kurdybacha 1965).W Polsce pedagodzy od dawna próbują przybliżać uczniom otaczające środowi-

sko. Jednym ze środków są „zielone szkoły” (Felisek 1998, Soida 1994). Pierwotnieorganizowano je dla uczniów z terenów najbardziej zagrożonych pod względemzanieczyszczeń środowiska (głównie Śląska i dużych aglomeracji miejskich), ażebyodetchnęli od zanieczyszczeń i pomieszkali wśród nieskażonej przyrody. Obecnieprogram „zielonych szkół” znacznie przerósł początkowe założenia edukacji środo-wiskowej (Soida i Katynia 1994).Według Banacha (1994) do najważniejszych celów przyszłej edukacji europej-

skiej należy zaliczyć: wychowanie do radości, obronę praw człowieka, wychowaniedo demokracji, wychowanie ekologiczne połączone z edukacją ekonomiczną i przy-gotowaniem do pracy, naukę języków obcych i edukację obywatelską. Wszystkiewymienione cele można realizować poprzez odpowiednio przygotowaną i dobranąturystykę (Przecławski 1996).

Cel i metody badań

Celem pracy jest ocena realizacji i zapotrzebowania wśród młodzieży na eduka-cję oraz wychowanie poprzez turystykę, w tym turystykę na obszarach wiejskich.Badaniami objęto 286 uczniów z dwu szkół licealnych (klasy I, II, III)

w 6-tysięcznym miasteczku powiatowym na Lubelszczyźnie. Stosowano metodęsondażu diagnostycznego, technikę ankietową oraz technikę wywiadu z uczniamii gronem nauczycielskim, a także z organizatorami turystyki wiejskiej, agrotury-styki i sylwaturystyki. Całość uzupełniono analizą i syntezą dostępnej literaturyi doświadczeniem autora.

Ocena możliwości realizacji edukacji i wychowania młodzieży

w bazie turystycznej na obszarach wiejskich

Biorąc pod uwagę przyjmowanie grup młodzieży szkolnej w warunkach wiej-skich w bliskiej okolicy, należy zapewnić jej bazę noclegową z 30-60 łóżkami (dlajednej lub dwóch klas albo dla pasażerów jednego autokaru). Na ogół takie wyma-gania przerastają możliwości rozproszonej działalności agroturystycznej. Stąd na-leży dążyć do tworzenia Zintegrowanych Obszarów Agroturystycznych, czyli wielublisko położonych gospodarstw, które będą ze sobą współpracowały w zakresieprzyjmowania turystów (młodzieży szkolnej) (Majewska 2005). Należy jednak pod-kreślić, że realizacja edukacji tej grupy społecznej przekracza przygotowanie tylkokwatery i wyżywienia. Potrzebne są także:

8. Perspektywy rozwoju elementów edukacji i wychowania... 81

• ogrody dydaktyczne (zielarskie, kwiatowe, parkowe, warzywne, rolnicze)

• małe ogrody zoologiczne

• pracownie piekarnicze (wypiek chleba)

• pracownie rzemieślnicze

• fronty prac rolniczych dla wielu osób

• muzea przyrodnicze i przemysłowe

• muzea kultury i gospodarki wiejskiej.

Poza tym do realizacji procesu dydaktycznego w opisanych wyżej warunkachniezbędni są odpowiednio przygotowani nauczyciele i przewodnicy, których zwyklebrakuje.Dobre przykłady takich placówek już istnieją i wspomagają turystykę wiejską,

ale są zbyt mało powszechne. Można tu wymienić Ośrodek Edukacji Ekologicznejw Parku Krajobrazowym „Lasy Janowskie”, Muzeum Przyrodnicze w Białowieżyoraz małe, ale bogate w eksponaty Muzeum Przyrodnicze w Krasnobrodzie naRoztoczu prowadzone przez miejscowego księdza proboszcza. Są także pozytywneprzykłady realizacji edukacji w gospodarstwach zoologicznych, gdzie młodzi lu-dzie poznają nie tylko zwierzęta i uczą się stosunku do nich, ale również mogąbawić się w małym parku rozrywki. Są już w Polsce miejsca, gdzie młodzież możesamodzielnie wypiekać chleb lub całymi grupami brać udział w pracach związa-nych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub równoważnego. Problem polegajednak na tym, że są to tylko dobre przykłady, a nie zjawisko pospolite, obliczonena powszechną realizację dydaktyki szkolnej, do której są przygotowani zarównokwaterodawcy, jak i nauczyciele (Sawicki 2006).Należałoby jeszcze wspomnieć, że turystyka na obszarach wiejskich potencjalnie

oferuje młodzieży nie tylko bliski kontakt z przyrodą, ale także i ceny znacznieniższe niż w mieście, co czyni ją dostępną szerokim warstwom społecznym.

Wyniki badań i dyskusja

Sytuacja materialna polskich rodzin jest oceniana przez różne instytucje i zwy-kle wypada nie najlepiej, tymczasem w opinii licealistów z badanych szkół wyglądaona całkiem znośnie, bowiem tylko 8,3% respondentów oceniło poziom materialnyswojej rodziny jako zły (rys. 1). Odpowiedź ta znajduje swego rodzaju potwier-dzenie w kolejnym pytaniu dotyczącym wpływu sytuacji materialnej w rodzinie naszkolne wyjazdy turystyczne. Otóż zaledwie 14,3% uczniów odpowiedziało w tymprzypadku twierdząco, zaś 5,3% respondentów stwierdziło, że nie korzysta z żadnejszkolnej turystyki z powodów braku funduszy finansowych.Z analizy odpowiedzi badanych uczniów wynika, że szkoły organizowały ponad

połowę (51,4%) wszystkich wyjazdów, w jakich młodzież uczestniczyła w okresieuczęszczania do liceum. Na drugi plan wysuwają się wyjazdy z rodzicami (25,1%),a na trzecim miejscu plasują się wyjazdy samodzielne (15,3%), rozumiane jakowyjazdy do kuzynów i znajomych, a czasem na wycieczki organizowane przez biurapodróży (rys. 2).

82 B. Sawicki

średnia40,9%

dobra37,6%

bardzo dobra13,2%

zła 8,3%

Rys. 1. Ocena sytuacji materialnej własnejrodziny przez uczniów (procent liczby re-spondentów)

Wyjazdy szkolne najczęściej były or-ganizowane w góry (48,7% – w tym Za-kopane 73,4%, Bieszczady 21,5%, inne5,1%), nad Bałtyk (27,1% – w tymTrójmiasto 94,3%, inne regiony 5,7%),inne regiony kraju (24,2% – w tym5,4% stanowiły wycieczki na tereniewłasnego powiatu. Z dalszych odpowie-dzi uczniów wynika, że szkoły organi-zowały tylko wyjazdy krótkoterminowe(do 3 noclegów), a w 97,3% były towyjazdy turystyczne organizowane razw roku szkolnym przez wychowawcówi rodziców bez pośrednictwa biur tury-stycznych, bowiem takie podejście po-zwalało na zmniejszenie kosztów wy-cieczki.

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

sam/-a rodzina znajomi szkoła

(%)

Rys. 2. Organizatorzy wyjazdów turystycznych w okresie pobytu uczniów w liceum

Kiedy pytano młodzież o sposób traktowania wyjazdu turystycznego, to za-ledwie 4,3% spośród ankietowanych widziało w nim rolę edukacyjną. General-nie uczniowie traktowali te wycieczki jako rekreacyjno-rozrywkowe (59,3%), zaś2,1% spośród nich zupełnie nie mogło dopatrzeć się założonego celu (rys. 3). Aż97,3% badanych surowo oceniło osoby prowadzące wycieczki (nauczyciele, rodzice),twierdzili bowiem, że były to osoby nieprzygotowane do prowadzenia wycieczek,zarówno od strony organizacyjnej, jak i krajoznawczej czy też edukacyjnej.Kolejne zagadnienie dotyczące zapotrzebowania młodzieży na edukację poprzez

udział w turystyce na obszarach wiejskich było trudne do miarodajnej oceny, bo-wiem nie jest łatwe wypowiadanie się na nieznane zagadnienia. Z tego powoduwyjaśniono uczniom rolę edukacyjną agroturystyki i sylwaturystyki. Zdecydowana

8. Perspektywy rozwoju elementów edukacji i wychowania... 83

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

A B C D E

(%)

Rys. 3. Rola szkolnego wyjazdu turystycznego w opinii uczniów: A – edukacyjna, B –wychowawcza, C – rekreacyjno-rozrywkowa, D – towarzyska, E – bez założonego celu

większość (90,6%) wyraziła chęć udziału w płatnych wyjazdach turystycznych dogospodarstw wiejskich, gdzie mogłaby w praktce sprawdzić nabytą w szkole wiedzę.Powyższe wyniki korespondują z opinią innych autorów (Soida i Kotynia 1994),którzy podają, że dużą rolę w poznawaniu środowiska przyrodniczego mogą pełnićróżnego rodzaju wycieczki szkolne, jednak w praktyce ich rola zostaje spłycona.Za podstawową przyczynę tego stanu uważają brak nauczycieli przygotowanychdo tej formy przekazywania wiedzy. Ich zdaniem taką wycieczką opiekuje się przy-padkowy pedagog oraz kilkoro rodziców, a z obiektem przyrodniczym zapoznajeuczniów rutynowy pracownik firmy turystycznej nie znający procesów nauczaniaróżnych grup wiekowych młodzieży.Uczniowie lepiej poznają i zapamiętują fakty, jeżeli mogą uczestniczyć fizycz-

nie w określonych procesach (np. dotykać przedmiotów), a to raczej w muzeachi w ZOO jest niedozwolone. Natomiast w gospodarstwach agroturystycznych orazw sylwaturystyce nie ma takich ograniczeń i dlatego połączenie praktycznej na-uki z wychowaniem jest dużo łatwiejsze i lepiej przyjmowane niż wiedza z ławyszkolnej (Sawicki 2007). Lewin (1986) uważa za konieczne umożliwienie młodzieżynauki i wychowania poprzez bezpośredni kontakt z przyrodą, który najpełniej jestwyrażony w rzeczywistej pracy dostosowanej do grup wiekowych. Być może dziękitakiemu podejściu uczestnictwo agroturystów w pracach gospodarskich nabierzerzeczywistego wymiaru i spełni zakładaną rolę.

Wnioski

1. Badana populacja młodzieży licealnej cieszy się na tyle dobrą sytuacją ma-terialną, że ich zdaniem nie stanowi ona znaczącej bariery w udziale w turystyceszkolnej, a uczniowie, których nie stać na wyjazdy, powinni mieć w tym względziewsparcie ze strony szkoły i organizacji rządowych oraz społecznych.

84 B. Sawicki

2. Turystyka organizowana przez szkoły na ogół sprowadza się do jednej w rokuszkolnym wycieczki rekreacyjno-rozrywkowej bez założeń edukacyjno-wychowaw-czych. Poza tym nauczyciele w opinii uczniów są zwykle słabo przygotowani doorganizacji turystyki mającej głębsze cele, a w tym edukację.3. Badana młodzież licealna chętnie weźmie udział nawet w umiarkowanie od-

płatnych wyjazdach edukacyjno-wychowawczych do pobliskich gospodarstw agro-turystycznych i stanic leśnych (1-2 razy w miesiącu).

Literatura

Banach Cz., Spojrzenie na europejską przyszłość – strategiczne zadanie systemu eduka-cji, Materiały 3 Międzynarodowej Konferencji Naukowej Szkoła i nauczyciel a in-tegracja Europy, Bydgoszcz 1994.

Campbell B., Ekologia człowieka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1995.Felisek A., Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Ameliówce – informacje o dzia-

łalności Stowarzyszenia Uniwersytet Ludowy – Ameliówka. Maszynopis, 1998.Kurdybacha Ł., Historia wychowania, PWN, Warszawa 1965.Lewin A., Tryptyk pedagogiczny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986.Majewska I., Zintegrowany Obszar Agroturystyczny jako przykład funkcjonowania i roz-

woju turystyki na obszarach wiejskich [w] J. Bergier, B. Sawicki (red.), Wybranezagadnienia turystyki wiejskiej, Wyd. PWSZ, Biała Podlaska 2005.

Pietraś M., Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, Wyd. UMCS, Lublin 2000.Przecławski K., Człowiek a turystyka, zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków

1996.Sawicki B., Agroturystyka w aktywizacji obszarów wiejskich, Wyd. Usługowy Zakład

Poligraficzny „Inter Graf”, Międzyrzec Podlaski 2007.Sawicki B., Koncepcja wiejskiej bazy ekologicznej edukacji dzieci i młodzieży, Wyd. Po-

litechniki Świętokrzyskiej, Kielce 1998.Sawicki B., Turystyka zrównoważona – nowa koncepcja rozwoju turystycznego regionów

[w] M. Jalnik (red.), Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wyd. Agencja Wy-dawniczo-Edytorska EkoPress, Białystok 2006.

Soida D., Zasady techniki i edukacji ekologicznej – organizujemy zielona szkołę, Wyd.ROEE, Kraków-Ojców 1994.

Soida D., Kotynia T., Edukacja środowiskowa w terenie, Wyd. ROEE, Kraków 1994.Wolański N., Czynniki rozwoju człowieka, PWN, Warszawa 1987.

Streszczenie

Mając na uwadze powszechne narzekanie na proces edukacji szkolnej i wychowa-nie młodzieży, zainteresowano się aktualną i perspektywiczną rolą turystyki realizowanąprzez szkoły. Respondentami byli licealiści z powiatowego miasta w województwie lubel-skim. Z ich wypowiedzi wynika, że niezupełnie są zadowoleni z dotychczasowej turystykiszkolnej i wiedzy nauczycieli potrzebnej w prowadzeniu edukacji oraz wychowywaniuprzez wyjazdy turystyczne do gospodarstw agroturystycznych i stanic leśnych.

ROZDZIAŁ III

Edukacja pozaszkolna


9

Udział właścicieli gospodarstwagroturystycznych w szkoleniach

Magdalena Karczewska, Anna Jęczmyk

Wstęp

Idea ożywienia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wymaga filozofii roz-woju polegającej na zrozumieniu, że dla wsi równie ważne, jak dotychczas rol-nictwo, jest rozwijanie innych rodzajów działalności i w konsekwencji tworzenienowych miejsc pracy w zawodach pozarolniczych, ale związanych z rolnictwembądź jego otoczeniem (Sikora i Jęczmyk 2006).I chociaż na obszarach wiejskich w Polsce rolnictwo nadal jest niezwykle ważne,

to jednak jego przemiany strukturalne wymagają zagospodarowania produktówrolniczych oraz tworzenia zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich o zróżnico-wanych funkcjach działalności (Wiatrak 2000). Ważne jest jednak, by w pożąda-nej i poszukiwanej wielofunkcyjności rozwoju wsi umiejętnie wykorzystana zostałatożsamość i integralność przestrzenna tych obszarów.Jednym z kierunków tak rozumianej aktywizacji społeczno-gospodarczej od lat

jest turystyka wiejska i agroturystyka (por. Kłodziński 1999, Siekierski 1999, Sikora1998 b). Za rozwojem funkcji turystycznej przemawia fakt, iż jest ona w stanieprzełamać barierę popytu wewnętrznego, ograniczającego w dużym stopniu rozwójinnych form pozarolniczej działalności gospodarczej.Elementem wpływającym na dokonujący się w dziedzinie agroturystyki postęp

(techniczny, ekonomiczny, organizacyjny) może być niewątpliwie zainteresowanierolników prowadzących taką działalność podnoszeniem swoich kwalifikacji zawo-

9. Udział właścicieli gospodarstw agroturystycznych w szkoleniach 87

dowych w zakresie obsługi turystów. Zdobyta wiedza teoretyczna wzbogacającaposiadane doświadczenie praktyczne wpływa też na jakość świadczonych usług,determinuje ich konkurencyjność i możliwość rozwoju.

Doradztwo w agroturystyce

Świadczenie usług doradczych dla właścicieli gospodarstw agroturystycznychmoże spełniać cztery podstawowe funkcje:

• doradczą – polegającą na pomocy usługodawcom w rozwiązywaniu ich pro-blemów

• wdrożeniową (upowszechnieniową) – której celem jest udostępnienie usługo-dawcom informacji o innowacjach

• oświatową – polegającą na kształceniu i dokształcaniu usługodawców

• informacyjną – obejmującą informowanie o rynku usług turystycznych, sytu-acji ekonomicznej gospodarstw agroturystycznych i ich otoczenia oraz dzia-łalność publikacyjną (Wiatrak 1996).

Doradztwo w agroturystyce może być realizowane za pomocą różnych metodo charakterze indywidualnym (poradnictwo problemowe, rozmowy) lub grupowym(szkolenia, dyskusje, porównania gospodarstw, wizytacje, pokazy, prasa fachowa).

Zainteresowanie właścicieli gospodarstw agroturystycznych

udziałem w szkoleniach

Badania sondażowe realizowane za pomocą wywiadu telefonicznego przeprowa-dzono na grupie 30 właścicieli gospodarstw agroturystycznych w wybranych po-wiatach województwa wielkopolskiego: złotowskim, słupeckim, konińskim i ostrze-szowskim. Czterech rolników odmówiło wzięcia udziału w badaniu.W szkoleniach dotyczących agroturystyki lub turystyki wiejskiej w ciągu ostat-

nich dwóch lat uczestniczyło 23 spośród 26 ankietowanych. W sumie właścicielegospodarstw agroturystycznych uczestniczyli w 58 szkoleniach (rys. 1).Na przestrzeni minionych dwóch lat ankietowani rolnicy najczęściej brali udział

w jednym szkoleniu poruszającym różnorodne zagadnienia związane z agrotury-styką lub szerzej turystyką wiejską (7 odpowiedzi). Porównywalnie często respon-denci uczestniczyli w 2 lub 3 szkoleniach (odpowiednio 6 i 5 wskazań). Byli równieżtacy, którzy wzięli udział w 5, a nawet 6 szkoleniach z tego zakresu.Zapytani o czynniki determinujące częstotliwość uczestnictwa w szkoleniach ba-

dani podkreślali przede wszystkim znaczenie pozyskiwania i przepływu informacji(czasami zbyt słabego), ograniczenia czasowe (praca w gospodarstwie utrudniaudział w szkoleniach kilkudniowych) i ograniczenia finansowe (opłaty za szkole-nia).

88 M. Karczewska, A. Jęczmyk

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Liczbaodpowiedzi

1 2 3 4 5 6Liczba szkoleń

Rys. 1. Częstotliwość udziału rolników w szkoleniach z zakresu agroturystyki i tury-styki wiejskiejŹródło: badania własne.

Szkolenia, w których brali udział właściciele gospodarstw agroturystycznych,dotyczyły różnej tematyki. Najczęściej respondenci wskazywali na zagadnienia za-wiązane z wymogami sanitarnymi (sanepid) (8 odpowiedzi). Równie często szkole-nia poruszały problematykę żywienia gości oraz zagadnienia związane ze zmianamiw polskim prawie dotyczącymi działalności agroturystycznej. W każdym z nichwzięło udział sześciu rolników. Ankietowani uczestniczyli również w szkoleniachdotyczących uregulowań podatkowych (3 odpowiedzi), zagadnień dotyczących ob-sługi klienta (6 odpowiedzi), problemów związanych w wykorzystaniem funduszyunijnych (3 odpowiedzi).Przedsiębiorcze podejście do agroturystyki wymaga nie tylko zmiany postawy

rolnika i nabycia przez niego dodatkowej wiedzy i umiejętności, ale także zmianyw myśleniu i działaniu władz lokalnych gmin a także powiatów. Agroturystykajest zjawiskiem silnie zdeterminowanym przez realia społeczno-ekonomiczne wsi,powodzenie jej rozwoju w dużej mierze zależy od pomocy świadczonej na jej rzeczze strony instytucji samorządowych (Karczewska i Sikora 2004, 2006). Utworze-nie lokalnego systemu kształcenia, dokształcania, doskonalenia zawodowego czyprzekwalifikowania, również w zakresie turystyki wiejskiej i agroturystyki, jest jed-nym z zadań samorządu terytorialnego w dziedzinie rozwoju lokalnego (Rydlewski1999). Jednak gminy bądź powiaty rzadko były wskazywane przez respondentówjako organizatorzy szkoleń (3 odpowiedzi) (rys. 2).Samorząd terytorialny może stać się czynnikiem dynamizowania rozwoju lo-

kalnego jedynie w sytuacji, gdy mieszkańcy będą dążyć do zmian i podniesieniastopy życiowej oraz wytworzenia atmosfery sprzyjającej przedsiębiorczości i ak-tywności (Pochwała 1998). Stąd też również dla rozwoju ważne jest zaangażo-wanie organizacji pozarządowych będących reprezentacją społeczności lokalnychi ich oczekiwań. Przykładem takiej organizacji są stowarzyszenia agroturystyczne.Ich powstawanie jest głównie wynikiem starań samych mieszkańców wsi, przeja-wem podmiotowości społeczności lokalnych. Jest przykładem artykułowania przez


stowarzyszenia

gminy

starostwa powiatowe

ośrodki doradztwa rolniczego

uczelnie

inne

1114

1 2

22

Rys. 2. Organizatorzy szkoleń (respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpo-wiedź)Źródło: badania własne.

jednostki i grupy społeczne swoich potrzeb i sukcesów. Świadczy o odczuwanejpotrzebie działań zbiorowych kwaterodawców i podmiotów chcących ich wspierać,o potrzebie łączności i uczestnictwa. Ważne jest także poczucie przynależności dozbiorowości kreujące zjawisko samoidentyfikacji społecznej. Ma ono wymiar nietylko emocjonalny, ale także m.in. pragmatyczny i organizacyjny (Sikora 1998 a).Wobec stowarzyszeń agroturystycznych właściciele gospodarstw bardzo często

wysuwają oczekiwania związane z doradztwem w zakresie działalności agrotury-stycznej. Stowarzyszenia mogą w pewnym sensie zastąpić ośrodki doradztwa rol-niczego, stać się pośrednikami w przekazywaniu informacji. Członkowie stowarzy-szeń agroturystycznych oczekują wymiany doświadczeń między kwaterodawcamii współpracy informacyjnej z innymi stowarzyszeniami. Z działalnością stowarzy-szeń rolnicy wiążą nadzieje na podniesienie kwalifikacji i dokształcenie się w za-kresie obsługi ruchu turystycznego (Karczewska i Sikora 2005). Ponad 50% re-spondentów potwierdziło, że na analizowanym obszarze stowarzyszenia spełniająte oczekiwania (14 odpowiedzi).Na drugim miejscu pod względem aktywności w zakresie organizacji szkoleń

dla usługodawców były na badanym terenie ośrodki doradztwa rolniczego. Wśródorganizatorów szkoleń respondenci wymieniali również uczelnie wyższe, sanepid,centrum informacji turystycznej a także firmy zajmujące się pozyskiwaniem fun-duszy unijnych.Nawiązując do funkcji oświatowej doradztwa warto zwrócić uwagę na fakt, że

usługodawcy to osoby dorosłe, czyli takie, które cechuje stabilizacja i samodziel-ność myślowo-działaniowa, umiejętność realnego planowania i zrozumienie konse-kwencji określonych działań, co powinno wpływać na rodzaj oraz sposób przeka-zywanej wiedzy (Michałowski 1998). Te właśnie czynniki mogły mieć wpływ na


opinię respondentów o przydatności wiedzy uzyskanej podczas szkoleń, w którychuczestniczyli.Większość właścicieli gospodarstw agroturystycznych wskazywała na dużą

przydatność szkoleń. Uczestnictwo w nich za bardzo przydatne uznało 12 badanychosób. Na taką ocenę wpływała przede wszystkim aktualność i znaczenie omawia-nej problematyki. Jako raczej przydatne oceniło odbyte szkolenia 7 respondentów.Wśród tak odpowiadających właścicieli gospodarstw agroturystycznych byli ci,którzy uważali, że człowiek uczy się przez całe życie i nawet jeśli „100% szko-lenia się nie przyda, to i tak zawsze można się na nim czegoś dowiedzieć”. Dla3 ankietowanych tematyka szkoleń była mało przydatna. Ich zdaniem przekazy-wane informacje miały zbyt teoretyczny charakter albo też dotyczyły zagadnieńw znacznej mierze już im znanych. Wśród tak uważających nie było usługodaw-ców o najkrótszym stażu działalności (tab. 1). Dla jednego ankietowanego szkolenianie były wcale kształcące i nie wniosły żadnej wartościowej wiedzy do prowadzeniadziałalności.

Tabela 1. Ocena przydatności szkoleń a rok rozpoczęcia działalności agroturystycznej

Rok rozpoczęciaOcena przydatności szkolenia

działalności(liczba odpowiedzi)

agroturystycznej nieprzydatnemało raczej bardzoprzydatne przydatne przydatne

1992-1994 – 1 1 31995-1997 – 1 1 41998-2000 1 1 4 32001-2004 – – 1 2

Źródło: badania własne.

Dla dokonania pełniejszej analizy wyników zwrócono także uwagą na zależnościmiędzy liczbą szkoleń, w których wzięli udział respondenci, a oceną ich przydat-ności (tab. 2).

Tabela 2. Ocena przydatności szkoleń a częstotliwość uczestnictwa

LiczbaOcena przydatności szkolenia

odbytych(liczba odpowiedzi)

szkoleń nieprzydatnemało raczej bardzoprzydatne przydatne przydatne

1 – 1 2 42 – – 3 33 1 1 2 14 – – – 15 – – – 36 – 1 – –


Najczęściej jako bardzo przydatne oceniali szkolenia właściciele gospodarstw,którzy w ciągu ostatnich dwóch lat wzięli udział tylko w jednym szkoleniu. Re-spondenci uczestniczący w szkoleniach dwukrotnie oceniali je z jednakową często-tliwością jako raczej przydatne lub bardzo przydatne.


Ciekawostką jest fakt, że usługodawca, który brał udział w szkoleniach najczę-ściej (6 razy), ocenił je w sumie jako mało przydatne.Biorąc pod uwagę fakt, że nie wszyscy ankietowani byli w pełni usatysfakcjono-

wani tematyką poruszaną na szkoleniach, zapytano, jakie zagadnienia najbardziejby ich interesowały i były najbardziej wartościowe. Najczęściej rolnicy wskazywalina chęć uczestniczenia w szkoleniach dotyczących aspektów prawnych (8 odpo-wiedzi). Równie często wybierali jako potencjalną tematykę szkoleń zagadnieniazwiązane z wyżywieniem gości, aspekty związane z sanepidem czy pozyskiwaniemfunduszy na rozwój gospodarstw. Była to więc problematyka pojawiająca się już naszkoleniach, w których brali udział ankietowani. Może to sugerować, że albo nieodpowiadał im sposób przeprowadzenia szkolenia, albo oczekiwali dodatkowychi bardziej szczegółowych informacji i że mają nadal niedosyt wiedzy.Ankietowanych zapytano również, czy uczestniczą w szkoleniach dotyczących

innych dziedzin. W takich szkoleniach brało udział 7 właścicieli gospodarstw agro-turystycznych. Były to głównie szkolenia z zakresu hodowli i utrzymania zwierząt(np. raków), rolnictwa ekologicznego, ochrony środowiska, rachunkowości w go-spodarstwie rolnym, biopaliw czy ochrony roślin. Rolnicy nie wykazywali dużejaktywności w zdobywaniu wiedzy.

Podsumowanie

Obecnie zdecydowanie wzrasta potrzeba szkoleń. Jest wiele przyczyn takiejsytuacji. Tempo zmian cywilizacyjnych i gospodarczych powoduje konieczność do-stosowania się do nowych warunków pracy, a zmiana miejsca pracy, jej charakterui wykonywanych czynności jest często wielokrotna. Znaczna rozpiętość międzyumiejętnościami i wiedzą zdobytą w szkole a obecnymi wymaganiami na rynkupracy przyczynia się również do popularności szkoleń. Inną przyczyną jest wy-dłużenie życia człowieka, które daje możliwość rozwoju nowych umiejętności i ichwykorzystania w działaniu. Dodatkowym czynnikiem, który skłania do udziałuw szkoleniach, są zmiany systemowe w Polsce. Coraz bardziej powszechne staje siędążenie do samorealizacji, do podnoszenia kwalifikacji, co jest związane z rywali-zacją na rynku pracy, dążeniem do zajęcia jak najlepszej pozycji (Łaguna 2004).Szkolenia stają się bardzo popularną formą zdobywania wiedzy dla uczestników

w różnym wieku czy miejscu zamieszkania. Są również pomocne przy rozpoczy-naniu nowej działalności pozarolniczej na terenach wiejskich, a także pozwalajązdobyć potrzebną wiedzę i umiejętności już w trakcie prowadzenia gospodarstwaagroturystycznego.

Literatura

Karczewska M., Sikora J., Agroturystyka w opiniach radnych gminy [w] I. Sikorska-Wo-lak (red.), Turystyka w rozwoju lokalnym, Wyd. SGGW, Warszawa 2004.

Karczewska M., Sikora J., Agroturystyka w strategiach rozwoju społeczno-gospodar-czego gmin [w] A. Rapacz (red.), Gospodarka turystyczna w regionie. Przedsię-


biorstwo. Samorząd. Współpraca, Wyd. AE we Wrocławiu, Jelenia Góra 2006.Karczewska M., Sikora J., Działalność lokalnych stowarzyszeń agroturystycznych w opi-

nii kwaterodawców [w] Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regionów, Ma-teriały Sesji Naukowej, 11 Ogólnopolskie Sympozjum Agroturystyczne, PraceNaukowo-Dydaktyczne Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie, 15, Kro-sno 2005.

Kłodziński M., Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, PAN, IRWiR, SGGW,Warszawa 1999.

Łaguna M., Szkolenia. Jak je prowadzić, by..., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,Gdańsk 2004.

Michałowski Cz., Podstawy doradztwa w agrobiznesie gospodarstw rolniczych, Wyd. ARw Lublinie, Lublin 1998.

Pochwała A., Samorząd lokalny i administracja terenowa a rozwój przedsiębiorczości [w]Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europej-ską, V Kongres Stowarzyszenia Rolnictwa i Agrobiznesu, Wyd. AE we Wrocławiu,Wrocław 1998.

Rydlewski G., Samorząd terytorialny i administracja rządowa. Gmina, powiat wojewódz-two. Akty prawne, wyjaśnienia, indeksy. Wg stanu na dzień 1 stycznia 1999 r.,Warszawa 1999.

Siekierski Cz., Gospodarka turystyczna jako czynnik modernizacji wielofunkcyjnego roz-woju wsi [w] Gospodarka turystyczna po reformie terytorialnej organizacji kraju,Instytut Turystyki, Kraków 1999.

Sikora J., Lokalne układy społeczne [w] S. Wykrętowicz (red.), Samorząd w Polsce.Istota, formy, założenia, Wyd. WSB, Poznań 1998 a.

Sikora J., Możliwości rozwoju wsi i gminy przez agroturystykę [w] B. Raszka, J. Sikora(red.), Agroturystyka inaczej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1998 b.

Sikora J., Jęczmyk A., Agroturystyka przykładem przedsiębiorczości w wielofunkcyjnymrozwoju terenów wiejskich [w] Rola turystyki w strategii i polityce rozwoju gospo-darki regionalnej, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, Gdańsk 2006.

Wiatrak A.P., Rola i znaczenie doradztwa rolniczego w rolnictwie polskim, Wieś i Do-radztwo 3, Kraków 1996.

Wiatrak A.P., Założenia i cele polityki rolnej. Materiał szkoleniowy, FAPA, Warszawa2000.

Streszczenie

Szkolenie może być definiowane jako forma aktywności służąca poszerzeniu wiedzy,umiejętności czy zdolności uczestników lub zmiany ich postaw i zachowań społecznychw jakimś określonym kierunku. Obecnie zdecydowanie wzrasta potrzeba szkoleń doty-czących problematyki związanej z agroturystyką i turystyką wiejską. Dziedziny te sąkierunkiem aktywizacji społeczno-gospodarczej umiejętnie wykorzystującym tożsamośći integralność przestrzenną obszarów wiejskich. Zainteresowanie rolników podnoszeniemswoich kwalifikacji zawodowych w zakresie obsługi turystów jest elementem wpływa-jącym na dokonujący się w dziedzinie agroturystyki postęp (techniczny, ekonomiczny,organizacyjny). Każda nowa wiedza teoretyczna wzbogacająca posiadane doświadczeniepraktyczne wpływa też na jakość świadczonych usług, determinuje ich konkurencyjnośći możliwość rozwoju.

10

Uczestnictwo wiejskich usługodawcówturystycznych w szkoleniach a działaniapodnoszące jakość przygotowanej oferty

Romuald Domański

Wstęp

W ostatnich latach liczba ofert szkoleniowych związanych z działalnością tu-rystyczną na wsi uległa wyraźnemu zwiększeniu, m.in. dzięki znacznym środkomfinansowym z budżetu państwa i Unii Europejskiej, wzrostowi aktywności orga-nizacji wspierających rozwój turystyki, a także organizacji zrzeszających wiej-skich kwaterodawców. Zwiększyły się również, dzięki programom przedakcesyjnym(SAPARD) oraz programom rozwoju obszarów wiejskich dla krajów członkowskichUE (PROW 2004-2006 – SPO działanie 2.4), możliwości finansowania przedsię-wzięć turystycznych na wsi. Znaczący wpływ na wzrost możliwości inwestycyj-nych w gospodarstwach świadczących usługi turystyczne miał komponent mikro-pożyczkowy Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich. Dostępność mikropoży-czek ograniczona została jednak do pięciu województw (kujawsko-pomorskie, ma-łopolskie, podkarpackie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie). Poza pro-gramami rządowymi od 1999 roku do chwili obecnej realizowany jest program mi-kropożyczek Fundacji Wspomagania Wsi, obejmujący swoim zasięgiem wojewódz-two kujawsko-pomorskie, podkarpackie, warmińsko-mazurskie, część województwalubelskiego oraz południową część województwa podlaskiego (obszar trzech powia-tów: bielskiego, hajnowskiego i siemiatyckiego). W województwie podlaskim rów-nolegle z działalnością mikropożyczkową realizowane były programy szkoleniowe

94 R. Domański

(współfinansowane przez Fundację Bankową im. Leopolda Kronenberga). W latach2003-2006 na obszarze dwóch powiatów, hajnowskiego i siemiatyckiego, zrealizowa-nych zostało 30 szkoleń obejmujących zagadnienia związane z rozwojem drobnejprzedsiębiorczości, w tym 25 szkoleń dotyczyło zagadnień związanych z rozwo-jem turystyki na terenach wiejskich. Ze względu na fakt, że organizatorem szko-leń i oferującym pożyczki była ta sama organizacja, ułatwiało to przekazywanieuczestnikom szkoleń szczegółowych informacji o zasadach korzystania z pożyczek,a pożyczkobiorcom informacji o zasadach uczestnictwa w szkoleniach.Stąd niniejsze opracowanie zawiera analizę efektywności współpracy tych

dwóch działań – szkoleń i wsparcia finansowego. Analizę oparto na danych za-wartych w dokumentach dotyczących zrealizowanych szkoleń i zbiorach informacjio działalności pożyczkowej.Obszar objęty analizą położony jest w części wschodniej Polski, w bezpośred-

nim sąsiedztwie granicy z Białorusią. Charakteryzuje się on stosunkowo niskimzaludnieniem (30 osób/1 km2 w powiecie hajnowskim i 34 osoby/1 km2 w po-wiecie siemiatyckim) i relatywnie dużym stopniem zalesienia, a także znaczącymudziałem niskiej jakości gleb uprawianych rolniczo, lokalizacją nielicznych zakła-dów przemysłowych i dużym bezrobociem ukrytym na wsi. Ponadto w bardzowyraźnym stopniu występują tam trend ucieczki młodzieży do dużych aglomeracjimiejskich celem poszukiwania pracy oraz masowe wyjazdy za granicę, głównie doBelgii (powiat siemiatycki).Badany obszar posiada szczególne walory przyrodnicze, dzięki zlokalizowanym

tam terenom podlegającym ochronie: najstarszemu z polskich parków narodowychBiałowieskiemu Parkowi Narodowemu oraz Parkowi Krajobrazowemu Doliny Bugui licznym rezerwatom przyrody. Poza walorami przyrodniczymi obszar ten wyróż-nia specyficzna kultura o wielonarodowym charakterze, mającym swoje korzeniew historycznych wpływach wielu ówczesnych mocarstw oraz burzliwych dziejachzwiązanych z represjami i przechodzącymi frontami wojennymi. Przewaga ludnościpochodzenia białoruskiego i ukraińskiego oraz dominacja religii prawosławnej maswoje odbicie w dialektach (szczególnie ludzi starszych) oraz architekturze (szcze-gólnie sakralnej). Wśród licznych miejsc kultu religijnego na szczególną uwagęzasługuje prawosławne miejsce kultu – Święta Góra Grabarka, zlokalizowana naterenie powiatu siemiatyckiego oraz Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce.Wyróżniające się w skali kraju bogactwo kapitału przyrodniczo-kulturowego

przemawia za potrzebą rozwoju drobnej przedsiębiorczości z wykorzystaniem za-sobów przyrodniczo-kulturowych w sposób harmonijny, nie zagrażający tym zaso-bom. Warunki takie spełnia działalność agroturystyczna i turystyczna skierowanado turystów indywidualnych i niewielkich grup, oparta na potencjale usługowymgospodarstw wiejskich i działalności w tym sektorze niewielkich przedsiębiorstwturystycznych ukierunkowanych na turystów zainteresowanych produktami tery-torialnymi.

10. Uczestnictwo wiejskich usługodawców turystycznych w szkoleniach... 95

Działalność szkoleniowa

Tematyka zrealizowanych szkoleń zawierała podstawowe zagadnienia związanez zarządzaniem działalnością agroturystyczną (24 godzin), wykorzystaniem zaso-bów dziedzictwa kulturowego w budowaniu oferty turystyki wiejskiej (24 godzin),zasadami świadczenia usług gastronomicznych w turystyce wiejskiej (32 godzin),zasadami standaryzacji wiejskiej bazy noclegowej (16 godzin), posługiwaniem siękomputerem i Internetem w celu promocji oraz zarządzania działalnością tury-styczną (60 godzin) i z konstruowaniem programów pobytowych (16 godzin). Pod-czas realizacji szkoleń stosowano metody dydaktyczne tradycyjne i aktywizujące(Neczaj i Turek 2005). Wybór metody zależał głównie od tematyki zajęć, poziomuprzygotowania uczestników i czasu na zrealizowanie szkolenia.Szczegółowe zestawienie zrealizowanych szkoleń przedstawia tabela 1. Zwraca

uwagę fakt, że działalność turystyczna na wsi nie jest sfeminizowana w tak dużymstopniu jak mogłoby się wydawać, jeśli wziąć pod uwagę informacje medialne lubzawarte w niektórych opracowaniach.Około 40% uczestników wszystkich szkoleń stanowili mężczyźni. Nawet tema-

tyka usług gastronomicznych w turystyce wiejskiej nie była całkowicie zdomino-wana przez kobiety (71%), nie mówiąc o ogólnych zasadach zarządzania działalno-ścią agroturystyczną, gdzie mężczyźni stanowili aż 46% wszystkich analizowanychuczestników. Nie napawa optymizmem średnia wieku uczestników szkolenia wyno-sząca powyżej 40 lat. Średnia ta mieści się jednak w przedziale wieku od 31 do 50lat charakteryzującym polskiego wiejskiego przedsiębiorcę (Pięcek 2006). Wynikten może być potraktowany optymistycznie, jeśli spojrzymy na działalność agro-turystyczną jako sposób na utrzymanie aktywności zawodowej dotychczasowychrolników, dla których produkcja rolna przestała być na tyle opłacalna, aby moglisię z niej utrzymać do czasu uzyskania emerytury.Z drugiej jednak strony stosunkowo mała liczba ludzi młodych doskonalących

swoje umiejętności w zakresie agroturystyki świadczyć może o bardzo wyraźnymtrendzie wyjazdowym i braku wiary w opłacalność prowadzenia tej formy działal-ności zarobkowej.Pozytywnym akcentem realizowanych szkoleń było w wielu wypadkach uczest-

nictwo kilku osób z jednego gospodarstwa domowego (co najmniej 33 dwuosobo-wych lub liczniejszych reprezentacji rodzinnych, łącznie stanowiących 26% wszyst-kich uczestników). Świadczyło to o determinacji i rozumieniu potrzeby wspólnegouczenia się, ale też ułatwiało współdziałanie i koncentrację na realizacji zadańszkoleniowych.Ze względu na fakt realizacji poszczególnych szkoleń o odrębnej tematyce w nie-

wielkich przedziałach czasowych (co często uniemożliwiało uczestnictwo tej samejosoby ze względu na inne obowiązki) członkowie rodzin uzgadniali między sobą,kto będzie uczestniczyć w kolejnych szkoleniach, tak aby żaden temat szkoleniowynie został pominięty.Spośród całej badanej grupy liczącej 316 osób 24% uczestników brało udział

w co najmniej 2 szkoleniach. Szczegółowe dane zawierające informacje o liczbieszkoleń ukończonych przez uczestników programu przedstawione są w tabeli 2.

96 R. Domański

Tabela1.Charakterystykaanalizowanychszkoleńiichuczestników

Liczbauczestników

Średnia

Struktura

Wiekuczestnikówszkoleń

Temat

Liczba

liczba

uczestników

szkolenia

szkoleńko-(%)męż-(%)

razem

uczestnikówwedługtematówśredninajwyższynajniższy

biety

czyźni

osoby%

na1

szkoleń

szkolenie

(%)

Podstawyzarządzania

66953,9

5946,1

128100

21,3

30,3

39,9

7118

działalnościąagroturystyczną

Dziedzictwokulturowe

33769,8

1630,2

53100

17,7

12,5

38,3

6321

wturystycewiejskiej

Usługigastronomiczne

22771,0

1128,9

38100

19,0

9,0

43,7

6721

wturystycewiejskiej

Standaryzacjawbn

66060,0

4040.0

100100

16,7

23,6

44,6

7319

Posługiwaniesię

75560,4

3639,6

91100

13,0

21,5

41,4

7418

komputeremiInternetem

Konstruowanieprogramów

11076,9

323,1

13100

13,0

3,1

45,4

6620

pobytowych

Razem

2525861,0*16539,0*423100*

16,9

100,0

41,1

7418

*Wartośćśrednia.

Źródło:opracowaniewłasne.


Tabela2.Zbiorczezestawienieliczbyszkoleńukończonychprzezuczestnikówprogramu

Liczbaszkoleń

Liczbaosób

Procentwszystkich

Kobiety

Mężczyźni

ukończonychprzez

uczestniczących

uczestników

Kobiety

(%)

Mężczyźni

(%)

uczestnikówprogramu

wszkoleniach

szkoleń

Uczestnictwow1szkoleniu

238

75,3

151

63,4

8736,6

Uczestnictwow2szkoleniach

5617,7

3562,5

2137,5


165,1

743,8

957,2


51,6

480,0

120,0


10,3

00

1100,0

Razem

316

100,0

197

62,3*

119

37,7*

*Wartośćśrednia.

Źródło:opracowaniewłasne.

98 R. Domański

Wszystkie szkolenia organizowane były w porozumieniu z lokalnymi organiza-cjami pozarządowymi i samorządami gminnymi lub powiatowymi. Zadaniem tychorganizacji było nieodpłatne udostępnienie pomieszczeń do realizacji zajęć, rozpo-wszechnienie informacji o zasadach uczestnictwa i udostępnienie sprzętu dydak-tycznego. Uczestnicy pokrywali część kosztów szkolenia, w wysokości od 5 do 10%kosztów całkowitych. Pozostałe koszty pokrywała Fundacja Wspomagania Wsi.Taki sposób organizacji szkoleń przyczyniał się do tworzenia grup szkoleniowychskładających się z osób o dużej motywacji do nauki, aktywnie uczestniczącychw zajęciach, decydujących się na absencję tylko w wyjątkowych sytuacjach.

Działalność mikropożyczkowa

Działalność mikropożyczkowa rozpoczęta została w końcu 1999 roku, czyliznacznie wcześniej niż programy szkoleniowe. Jej istotą było udzielanie pożyczeko zerowym oprocentowaniu przedsiębiorcom turystycznym na stosunkowo niewiel-kie kwoty (do 10 tys. zł) z możliwością zaciągnięcia kolejnej pożyczki po spłaciepoprzedniej. Wniosek pożyczkowy był przygotowywany z pomocą przedstawicielafundacji, na jej koszt. Po akceptacji wniosku przez zarząd fundacji i podpisaniuumowy środki przelewane były na rachunek klienta w ciągu około dwóch tygodni.Ogólnie rzecz biorąc, w porównaniu do kredytów bankowych, zasady korzystaniaz mikropożyczek były dość atrakcyjne, uwzględniające największe bariery przed-siębiorców turystycznych w korzystaniu z kredytów, czyli brak informacji, wysokieoprocentowanie, problemy z przygotowaniem odpowiednich dokumentów (Krzyża-nowska 2005).Przed rozpoczęciem programów szkoleniowych podpisywano 4-5 umów pożycz-

kowych miesięcznie, zaś od czasu realizacji szkoleń liczba ta wzrosła o około 100%.Skalę wzajemnych zależności obrazuje rysunek 1 (dotyczy tylko jednego z etapówprogramu – okresu od lipca 2003 do czerwca 2004 i obejmuje wszystkie przedsięw-zięcia gospodarcze, nie tylko agroturystyczne).W analizowanym okresie udzielono łącznie 136 pożyczek na działalność agrotu-

rystyczną, z czego 63% pożyczek zostało udzielonych uczestnikom programu szko-leniowego. Spośród wszystkich 316 uczestników szkoleń 68 z nich (czyli 21,5%)otrzymało jedną pożyczkę lub więcej (łącznie podpisano 86 umów pożyczkowych),z tego 43% podpisało umowę pożyczkową jeszcze przed uczestniczeniem w szkole-niu, zaś 57% po ukończeniu szkolenia. Średni okres od czasu ukończenia szkoleniado czasu podpisania umowy wyniósł 7 miesięcy. Przyjmując, że wszyscy uczestnicyszkoleń prowadzili działalność usługową lub planowali ją podjąć w najbliższym cza-sie, wskaźnik 21,5% korzystających z pożyczek niewiele odbiega od wyników badańFedyszak-Radziejowskiej podającej brak środków finansowych jako główną barieręrozpoczęcia działalności gospodarczej ze strony 28% osób zamierzających podjąćdziałalność gospodarczą na terenach wiejskich (Fedyszak-Radziejowska 2002).Dane powyższe wyraźnie obrazują ostrożność inwestorów wiejskich w podejmo-

waniu decyzji o inwestycjach w działalność turystyczną opartych na pożyczkach.Niewątpliwie jest to również efekt uczestnictwa w szkoleniach, podczas którychz jednej strony uczestnicy otrzymują szczegółową informację o zasadach korzysta-


lipiec

sierpień

wrzesień

październik

listopad

grudzień

styczeń

luty

marzec

kwiecień

maj

czerwiec0

50

100

150

200

250liczba osób przeszkolonych

liczba złożonych wniosków pożyczkowych

0 0 0 0 0

54

98

165

212229 229 229

3 3 7 13 17 28 3852

78101 108 112

Rys. 1. Zestawienie liczby osób przeszkolonych i korzystających z mikropożyczek(narastająco) w okresie od lipca 2003 do czerwca 2004Źródło: opracowanie własne.

nia z pożyczek, z drugiej zaś uczą się kalkulować koszty działalności i prognozo-wać dochody. Jednym z kluczowych wskaźników obrazujących efekty współdziała-nia szkoleń i mikropożyczek jest wskaźnik spłacalności pożyczek wynoszący 100%w analizowanym okresie 2003-2006.Kolejnym punktem analizy było wykorzystanie pożyczek według struktury ich

przeznaczenia. Wyszczególniono 5 następujących grup wydatków:

1. Modernizacja całego obiektu mieszkalnego (remont dachu, klatki schodowej,wymiana okien itp.)

2. Budowa i wyposażenie łazienek3. Modernizacja i wyposażenie części kuchennej4. Zakup wyposażenia do części pobytowej (meble, sprzęt audiowizualny, po-ściel itp.)

5. Inwestycje w otoczeniu obiektu mieszkalnego oraz zakup sprzętu rekreacyj-nego (budowa stawów, zakup bryczki, rowerów, kajaków itp.).

Najczęściej, bo w 45%, inwestowano w pierwszej grupie wydatków, w drugiejkolejności – 26%, inwestowano w drugiej grupie. W dalszej kolejności znajduje sięgrupa czwarta – 13%, piąta – 12% i na miejscu ostatnim grupa trzecia – 4%.Niewątpliwym optymizmem napawa informacja o inwestowaniu w łazienki, któ-

rych niewystarczająca liczba lub niski standard zwykle skutecznie odstrasza klien-tów (Wiatrak 2003). Mała liczba osób inwestujących w modernizację zaplecza ku-chennego potwierdza zaś rezygnację usługodawców ze świadczenia usług gastro-nomicznych spowodowaną m.in. dotychczasowym brakiem racjonalnych rozwiązańprawnych dotyczących zaplecza gastronomicznego w obiektach turystyki wiejskiej.Przewaga ilościowa inwestycji związanych z modernizacją podstawowych elemen-tów obiektu mieszkalnego może wskazywać na słaby stan obiektów przeznaczanych

100 R. Domański

do działalności turystycznej. Wobec ograniczonego dostępu do środków inwesty-cyjnych taka kolejność inwestowania wydłuża okres pełnego dostosowania tychobiektów do spełnienia podstawowych wymogów dotyczących wbn, jak równieżopóźnia inwestycje w otoczeniu obiektu mieszkalnego, często traktowane jako dru-goplanowe.

Analizowana pomoc finansowa i szkoleniowa przyczyniły się do utworzeniawielu nowych kwater agroturystycznych. Od lipca 2003 roku do grudnia 2005 rokuprzybyło ich na terenie powiatu siemiatyckiego 12 (wzrost o 30%), a na tereniepowiatu hajnowskiego – 116 (wzrost o 247%) (opracowano na podstawie danychudostępnionych przez lokalne stowarzyszenia agroturystyczne).

Wnioski

1. Programy szkoleniowe kierowane do wiejskich przedsiębiorców, w tym przed-siębiorców turystycznych, powinny być wdrażane równolegle z programami wspar-cia finansowego. Zarządzanie integrujące powinno być realizowane przez tę samąinstytucję/organizację, posiadającą odpowiednio wysoki poziom wiedzy na tematlokalnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości.

2. W przypadku wsparcia finansowego kluczowym zagadnieniem jest dotarcie zeszczegółową informacją zawierającą zasady, na jakich może być ono udzielone, dogrupy potencjalnych odbiorców. Przekazywanie takich informacji w trakcie szkoleńdoskonalących zawodowo daną grupę inwestorów przez osobę bezpośrednio obsłu-gującą program wsparcia finansowego wydaje się jedną ze skuteczniejszych metodinformowania.

3. Budowanie wizerunku organizacji/instytucji szkolącej tylko wtedy jest sku-teczne, jeśli zajęcia są prowadzone przez specjalistów znających jednocześnie za-gadnienie od strony teoretycznej i praktycznej, zaś tematy szkoleń są dostosowaneprecyzyjnie do potrzeb i oczekiwań ich uczestników.

4. Wskazane jest, aby programy finansowego wsparcia inwestorów wiejskichbyły realizowane w okresie co najmniej kilkuletnim na danym obszarze, z zacho-waniem stabilnych zasad korzystania z nich w całym okresie realizacji.

5. Koncentrowanie działalności szkoleniowej na określonym obszarze, wraz zestopniowym pogłębianiem treści szkoleń, w odniesieniu do określonego kierunkudziałalności gospodarczej, w sposób wyraźny przyczynia się do rozwoju, a wprzypadku kredytowania daje większą gwarancję całkowitego zwrotu pożyczonychśrodków.

6. Szkolenia przedsiębiorców wiejskich powinny być realizowane z częściowąich odpłatnością za uczestnictwo. Pozwala to właściwie selekcjonować uczestnikówi stawiać im określone wymagania w czasie szkolenia.

7. Podnoszenie jakości oferty turystycznej gospodarstwa stanowi proces, naktórego tempo znaczący wpływ ma uczestnictwo kwaterodawcy w szkoleniach orazdostępność środków finansowych na inwestycje.


Literatura

Fedyszak-Radziejowska B., Przedsiębiorcy wiejscy 2001. Stabilizacja bez rozwoju. Przed-siębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa2002.

Krzyżanowska K., Ekonomiczne efekty prowadzenia działalności agroturystycznej. Pracedydaktyczne PWSZ w Krośnie 15, Krosno 2005.

Neczaj R., Turek K., Organizacja procesu dydaktycznego szkoleń [w] Materiały Konfe-rencyjne Organizacja procesu dydaktycznego oraz zarządzanie wiedzą w ekono-micznym szkolnictwie wyższym, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Eko-nomicznych, Warszawa, 2005.

Pięcek B., Portret zbiorowy wiejskich przedsiębiorców. Kapitał ludzki i zasoby społecznewsi, IRWiR, PAN, Warszawa 2006.

Wiatrak A.P., Baza agroturystyczna w Polsce i uwarunkowania jej rozwoju, Zeszyty Na-ukowe AR w Krakowie 402, Kraków 2003.

Streszczenie

Badania wzajemnych relacji pomiędzy uczestnictwem w szkoleniach doskonalącychzarządzanie prowadzoną działalnością gospodarczą a inwestowaniem w tę działalność,w tym przypadku turystyczną, nie są zbyt często podejmowane. Spowodowane jest to sto-sunkowo dużym rozproszeniem podmiotów realizujących inwestycje, trudnościami z do-tarciem do nich wobec przepisu o ochronie danych przez instytucje kredytodawcze, nie-spójnymi działaniami instytucji szkolących i instytucji wspierających finansowo drobnychprzedsiębiorców, jak też stosunkowo niewielką liczbą programów wsparcia finansowego,dostępnych dla przeciętnego mieszkańca wsi, planującego prowadzenie działalności naniewielką skalę.Temat opracowano na podstawie analizy programu szkoleniowo-mikropożyczkowego

realizowanego przez Fundację Wspomagania Wsi w południowej części województwa pod-laskiego w latach 2003-2006. W tym okresie szkoleniami objęto grupę 316 osób świad-czących usługi w turystyce wiejskiej lub planujących rozpoczęcie działalności w charak-terze usługodawców turystycznych. W tym samym czasie udzielono 136 mikropożyczekna działalność turystyczną, których wnioskodawcami byli w znaczącej części uczestnicyszkoleń.Przeanalizowano aktywność uczestników szkoleń w sferze inwestowania we własne

przedsięwzięcia gospodarcze ukierunkowane na usługi turystyczne. Analizę działalno-ści inwestycyjnej uczestników szkoleń oparto na dokumentacji działalności pożyczkowej.Wskazano na istnienie związków pomiędzy uczestniczeniem kwaterodawców w szkole-niach i inwestowaniem w kierunku podnoszenia jakości oferty turystycznej.

11

Wykorzystanie Internetuw doskonaleniu zawodowymwłaścicieli gospodarstw agroturystycznychwojewództwa podkarpackiego

Marta Pisarek

Wstęp

Tysiące mieszkańców wielu państw utrzymuje się obecnie z turystyki. Jej rozwójjako dziedziny gospodarki miał miejsce w XX wieku. Jedną z głównych tendencjicharakteryzujących współczesną turystykę jest rozwój jej łagodnych, zrównowa-żonych form. Spośród nich bardzo dużym zainteresowaniem cieszy się agrotury-styka, która oferuje aktywny wypoczynek na terenach wiejskich, zorganizowanyprzez rodziny rolników (Gurgul 2005). Rozwój tej gałęzi turystyki stwarza nowemożliwości wykorzystania przestrzeni wiejskiej, zabudowań rolniczych i lokalnejinfrastruktury (Stec i Cebulak 2005, Woźniczko i Mikuta 2005), zaś uzyskiwaneprzez kwaterodawców dodatkowe dochody mogą stanowić zalążek aktywizacji go-spodarczej obszarów wiejskich (Kania 2003). Jak podaje Wiatrak (2003), najwięcejobiektów agroturystycznych znajduje się w województwach: małopolskim, warmiń-sko-mazurskim, pomorskim i podkarpackim, a miejsc noclegowych – w podlaskim,małopolskim, podkarpackim oraz dolnośląskim.Współczesny rynek turystyczny, w tym agroturystyczny, jest bardzo konkuren-

cyjny, a przez to niezwykle wymagający (Małek 2003, Strzembicki 2005). Aby spro-stać stawianym postulatom, rolnik-kwaterodawca powinien posiadać odpowiednie

11. Wykorzystanie Internetu w doskonaleniu zawodowym... 103

kwalifikacje. Proces kształcenia nie może być przerwany z chwilą zakończenia na-uki w szkole czy na uczelni. Dla prawidłowego funkcjonowania musi po ukończeniuedukacji wykazać się umiejętnością podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych.Polska myśl i literatura pedagogiczna już od dawna wprowadzały ideę edukacjiustawicznej do systemu kształcenia dorosłych i całego systemu edukacji (Cieślak1981, Kruszewski i in. 2003), obecnie także w praktyce istnieje potrzeba „kształ-cenia przez całe życie” (Pieronek 2006).Specyfika dwuzawodowości, prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz świadcze-

nia usług turystycznych, jest często barierą uniemożliwiającą korzystanie z eduka-cji stacjonarnej. Dlatego też rolnicy-kwaterodawcy powinni w pierwszej kolejnościstosować e-nauczanie wykorzystujące nowoczesne technologie. Obsługę komputerapostrzega się dziś jako jedną z trzech podstawowych umiejętności cywilizacyjnych– obok prowadzenia samochodu i posługiwania się językiem obcym. Niemniej jed-nak nadal w upowszechnieniu kształcenia z wykorzystaniem Internetu może prze-szkadzać niewystarczający dostęp do sieci internetowej, zwłaszcza gospodarstwdomowych położonych na terenach wiejskich (Kaczmarczyk 2005).

E-nauczanie

Nauczanie wykorzystujące Internet, obejmujące wybrane lub wszystkie ele-menty nauczania, może być uzupełnieniem lub wsparciem tradycyjnych metodkształcenia, ale jest też dla nich coraz częściej alternatywnym rozwiązaniem.Można wyróżnić następujące modele e-nauczania:• samokształcenie• nauczanie asynchroniczne• nauczanie synchroniczne• nauczanie mieszane.Podstawową cechą pierwszego modelu jest brak kontaktu między uczestnikami

procesu kształcenia. Przy takim podejściu niezwykle ważne jest bardzo staranneopracowanie materiałów dydaktycznych, tak aby były wystarczająco zrozumiałedla kursanta (nie ma bowiem kontaktu z nauczycielem). Samokształcenie jest naj-bardziej popularną i szeroko wykorzystywaną formą e-szkoleń, przede wszystkimw postaci kursów (tzw. e-kursy, e-podręczniki) umieszczonych na elektronicznychnośnikach danych lub w Internecie.W modelu asynchronicznym istnieje możliwość kontaktu między uczniem a na-

uczycielem lub innymi członkami grupy, bezpośrednio na sali zajęć lub pośrednio,na przykład przez Internet. Komunikacja może być prowadzona w czasie rzeczy-wistym lub w czasie odroczonym. W tym celu można wykorzystać na przykładczat, pocztę elektroniczną czy grupy dyskusyjne. Zaletą tej formy kształcenia jaki poprzedniej jest możliwość uczenia się z dowolnego miejsca, o dowolnym czasie.Stwarza to dogodne warunki dla indywidualizacji procesu kształcenia, pozwala namaksymalizację samodzielności i niezależności słuchacza podczas nauki. Zaletą sąrównież niskie koszty prowadzenia zajęć. Koszt tworzenia materiałów zależny jestod stopnia zaawansowania i rozbudowy treści oraz samego systemu. Model asyn-chroniczny jest obecnie najchętniej stosowaną metodą kształcenia przez Internet.

104 M. Pisarek

W modelu synchronicznym pobierający naukę oraz prowadzący uczestnicząw zajęciach w tym samym czasie. Jest to forma bardzo bliska tradycyjnemu na-uczaniu, z tą tylko różnicą, że uczestnicy procesu nie muszą być obecni w tym sa-mym miejscu. Komunikacja pomiędzy nauczycielem a uczniem lub grupą uczniówmoże odbywać się poprzez sieć teleinformatyczną (tzw. zajęcia wirtualne). Dużązaletą tej metody jest możliwość interakcji. Podobnie jak w przypadku nauczaniatradycyjnego, istnieje duża łatwość monitorowania postępów w nauce oraz ocenia-nia stopnia opanowania wiedzy. Wyróżnić można dwie formy zdalnego nauczaniasynchronicznego:

• jeden do wielu – zajęcia dla słuchaczy znajdujących się w różnych miejscach

• jeden do jeden – zajęcia dla grupy osób zgromadzonych w jednym miejscuprzez nauczyciela znajdującego się w innym miejscu.

Modele te różnią się zastosowanymi rozwiązaniami oraz kosztami ich wdroże-nia. Znacznie prostszym i efektywniejszym (przy obecnym poziomie technologicz-nym infrastruktury dostępnej reprezentatywnemu internaucie) jest model jedendo jeden, który wymaga odpowiedniego oprogramowania i sprzętu jedynie w dwucentrach (Pieronek 2006).Model mieszany (inaczej hybrydowy) oparty jest na wymienionych powyżej for-

mach kształcenia i jest przede wszystkim stosowany do wspierania tradycyjnegonauczania elementami zapożyczonymi z tychże form. Jest bardzo chętnie stosowanyi bardzo skuteczny, ponieważ pozwala łączyć zalety pozostałych modeli naucza-nia oraz ograniczyć ich wady. Ponadto umożliwia zachowanie największych zaletkształcenia tradycyjnego i uzupełnienie ich nowymi możliwościami. Zdaniem eks-pertów akademickich model mieszany uznawany jest za najkorzystniejszy z wyżejwymienionych modeli (Tadeusiewicz 2002).Z przedstawionej charakterystyki e-nauczania wynika, że dzięki otwartości

kształcenia (dostępności dla każdej zainteresowanej osoby, która ma potrzebę lubchęć uczestnictwa, jeśli tylko spełnia minimalne wymagania formalne i kryteriamerytoryczne) oraz elastyczności edukacji rolnicy prowadzący działalność agrotu-rystyczną mogą znaleźć dla siebie w Internecie wiele dogodnych form nauczania,począwszy od e-czytelnictwa, a na studiach podyplomowych kończąc.

Przegląd stron internetowych zawierających treści

edukacyjne

Wśród stron internetowych otwierających się po wpisaniu do przeglądarki lubwyszukiwarki hasła: agroturystyka pojawiają się w pierwszej kolejności te, któreprzeznaczone są dla klientów, czyli strony z ofertami usług agroturystycznych.Natomiast stroną wszechstronną, zawierającą wiele fachowych informacji przydat-nych w samodoskonaleniu zawodowym, pracującą na zasadzie portalu horyzon-talnego jest www.witrynawiejska.org.pl. Na stronie tej umieszczone są obszernabiblioteka, artykuły przeglądowe oraz bezpłatne szkolenia internetowe (tab. 1).Znajdują się tam między innymi publikacje do pobrania w formacie .pdf wydaneprzez Fundację Wspomagania Wsi:


Tabela 1. Wykaz bezpłatnych kursów internetowych podnoszących kwalifikacje zawodowerolników prowadzących działalność agroturystyczną

Nazwa strony Oferta Adres strony

Witryna wiejska „Planowanie projektów dlalokalnych społeczności”

www.witrynawiejska.org.pl/s

Kurs internetowyw cyklu Bliżejpieniądza

„Grosz do grosza, czyli jakinwestować”

www.lodr.pl/szkolenia/realizowane

Regionalna Platfor-ma Zdalnej Nauki

język angielski z elemen-tami obsługi klienta, sys-tem teleinformatyczny,przedsiębiorczość ze źród-łami finansowania działal-ności gospodarczych

www.szkolenia.silesia.pl

E-kursy kurs Photoshopa,kurs OpenOffice

www.ekursy.pl

E-magine kursy internetowe, arty-kuły, ebooki związane z za-rządzaniem sukcesem

www.e-magine.pl

Wirtualna AkademiaGiełdowa

siedem wykładów, słownikterminów fachowych, odpo-wiedzi na najczęściej zada-wane pytania

http://sgi.gpw.com.pl/index.htm


• M. Łotys, C. Łotys, 2001, Jak założyć małą firmę?• M. Cylińska, 2001, Agroturystyka w praktyce.• E. Sołtys, R. Tendera, 2001, Co zrobić, żeby zacząć zarabiać – poradnik dlamieszkańców wsi.• J. Majewski, 2003, Agroturystyka to też biznes.• P. Ryttel, M. Wilms, 2007, Podręcznik podstawowej obsługi komputera i MSWord.• M. Mastykarz, 2004, E-handel.

Strona internetowa Agrinpol (www.agrinpol.pl) to baza danych o możliwo-ściach prowadzenia przez rolników działalności gospodarczej będącej dla nich al-ternatywnym źródłem dochodów. Serwis ten zawiera przede wszystkim e-biblio-tekę, w której do pobrania znajdują się między innymi publikacje takie jak: Wy-brane aspekty prowadzenia działalności gospodarczej na wsi na przykładach bazy

www.agrinpol.pl czy Przedsiębiorczość wiejska.Doradztwo zawodowe dla obecnych oraz przyszłych kwaterodawców dostępne

jest na oficjalnej stronie Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „GospodarstwaGościnne” (www.agroturystyka.pl). Strona ta nosząca tytuł „Wieś polska zapra-sza” w swojej centralnej części zawiera linki do zagadnień związanych z poradami

106 M. Pisarek

prawnymi, wymaganiami kategoryzacyjnymi, funduszami UE 2007-2013. Częśćtych porad dostępna jest na innej stronie internetowej firmowanej przez Fede-rację: wbn.agroturystyka.pl. Zmiana adresu nie stanowi problemu dla korzystają-cego z tych informacji rolnika, ponieważ przekierowanie jest automatyczne. Zaletąserwisu wbn.agroturystyka.pl jest przejrzystość baz danych podzielonych na trzykategorie: dla turystów, kwaterodawców oraz inspektorów.Samokształcenie rolnik-kwaterodawca może przeprowadzić, analizując bazę da-

nych wortalu edukacyjnego krakowskiego oddziału Centrum Doradztwa Rolni-czego: www.agroturystyka.edu.pl. Tamtejsza Czytelnia zawiera materiały konfe-rencyjne Ogólnopolskich Sympozjów Agroturystycznych, zaś podstrona Agrotury-styka jest zbiorem informacji ogólnych o prowadzeniu tego typu działalności: De-finicje, Charakterystyka, Zakwaterowanie, Otoczenie kwatery, Wyżywienie, Pro-dukty regionalne, Ochrona środowiska, Dziedzictwo kulturowe, Składniki. Pozo-stałe podstrony zawierają przydatne adresy instytucji związanych z agroturystyką.Ponadto za pośrednictwem tego wortalu rolnicy mogą brać udział w różnych płat-nych kursach e-learningowych (tab. 2).

Tabela 2. Wykaz płatnych kursów internetowych podnoszących kwalifikacje zawodowerolników prowadzących działalność agroturystyczną

Nazwa strony Oferta Adres strony

Internetowa Eduka-cja

internetowe szkolenie„Technik Rolnik”, kursw zawodzie „Rolnik –robotnik wykwalifikowany”

www.intedu.pl

Kurs e-learningowy„E-Nauczyciel”

zagadnienia związane z za-stosowaniem nowych tech-nologii

www.e-nauczyciel.org/index.php

Wortal edukacyjnyCentrum DoradztwaRolniczego, Oddziałw Krakowie

przepisy prawne w turys-tyce wiejskiej

www.agroturystyka.edu.pl


Poradniki dla rolników-kwaterodawców umieszczane są również na wielu wor-talach turystycznych gmin czy regionów. Za przykład może posłużyć internetowabaza informacji turystycznej dla Suwalszczyzny (www.suwalszczyzna.com.pl),która w jednej z licznych ramek zawiera materiały szkoleniowe z agrotury-styki dotyczące przepisów prawnych, podatków, kategoryzacji, przystosowania za-grody, analiz SWOT, reklamy, Ustawy o turystyce. Niestety strony związanez turystyką na Podkarpaciu (www.agropodkarpacie.pl, www.epodkarpacie.com,www.agrowypoczynek.pl) nie mają tego typu materiałów edukacyjnych. Równieżinternetowych materiałów szkoleniowych nie można znaleźć na stronie PODRw Boguchwale (www.podrb.pl), stronie chętnie odwiedzanej przez podkarpackichrolników. Przeciwieństwem jest serwis prowadzony przez DODR we Wrocławiu(www.dodr.pl/IV/7/2/index.htm), który dysponuje linkami zawierającymi poradydla kwaterodawców.


Często na stronach projektów realizowanych w regionach umieszczane są ogól-nodostępne materiały szkoleniowe o tematyce agroturystycznej, jak na przykładna: www.fir.org.pl/doc/Akademia Agroturystyki i Rekodzielnictwa.pdf.Poza ofertą e-nauczania samokształceniowego rolnik-kwaterodawca może w In-

ternecie wyszukać płatne i bezpłatne kursy oparte na modelu asynchronicznym.W tabelach 1 i 2 podano wykaz różnorodnych ofert profesjonalnych firm zajmują-cych się tego typu edukacją. Ponieważ olbrzymi wpływ na funkcjonowanie rynkuturystycznego ma rozwój i wykorzystanie nowoczesnych technologii, zwłaszczaurządzeń komputerowych i telekomunikacyjnych, to godne polecenia są też kursyobsługi tych urządzeń.Rolnicy spełniający wymogi formalne mogą przez Internet uzupełnić swoje

wykształcenie, podejmując studia na wyższych uczelniach realizujących e-learning.Aktualna oferta studiów wyższych przez Internet to:

• Politechnika Warszawska: informatyka, elektronika, telekomunikacja, mecha-tronika, techniki Internetu (www.okno.pw.edu.pl)• Polski Uniwersytet Wirtualny: zarządzanie, politologia, pielęgniarstwo, in-formatyka, pedagogika (www.puw.pl)• Wyższa Szkoła Zarządzania w Warszawie: zarządzanie, reklama i marketing,finanse (www.pou.pl)• Zachodniopomorska Szkoła Biznesu: ekonomia (www.zpsb.szczecin.pl)• Polska Akademia Otwarta: zarządzanie, stosunki międzynarodowe, informa-tyka (www.pao.pl)

Podsumowanie

Z przeglądu stron internetowych zawierających materiały edukacyjne przezna-czone do podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub do zdobywania nowych kwalifi-kacji przez rolników prowadzących działalność agroturystyczną wynika, że obecniefunkcjonuje praktycznie tylko jeden serwis internetowy przeznaczony w pierwszejkolejności dla kwaterodawców, prowadzony przez Polską Federację Turystyki Wiej-skiej. Poszukiwanie potrzebnych informacji na innych portalach, wortalach itp. wy-maga cierpliwości, pomysłowości we wpisywaniu słów kluczowych w wyszukiwar-kach i przeglądu wielu mało wartościowych, nieprofesjonalnych stron. Najwięcejmateriałów edukacyjnych zawiera internetowa biblioteka wypełniona e-bookamiw formacie .pdf (z możliwością wydruku lub ściągnięcia), które pisane są przystęp-nym językiem oraz zawierają wiele interesujących studiów przypadków. Cenne sąteż bezpłatne kursy obejmujące wszystkie dziedziny wiedzy potrzebnej w prowa-dzeniu agroturystyki (począwszy od kursów językowych, poprzez komputerowe, nazarządzaniu zasobami ludzkimi kończąc), które ponadto prowadzone są cyklicznie,a więc umożliwiają zdobycie wiedzy w dogodnym czasie dla odbiorcy.

108 M. Pisarek

Literatura

Cieślak A., Rozwój teorii i praktyki kształcenia ustawicznego, Wyd. WSiP, Warszawa1981.

Cylińska M., Agroturystyka w praktyce, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2001.Gurgul E. (red.), Agroturystyka jako element rozwoju i promocji regionu. Sekcja Wyd.

Wydz. Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2005.Kaczmarczyk M., Komputer i Internet w życiu Polaków: jak to wygląda z bliska? 2005.

http://www.witrynawiejska.org.pl/strona.php?Kania J., Rola edukacji i doradztwa w rozwoju zasobów ludzkich w turystyce wiejskiej,

Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, 402, 90, 65-77, 2003.Kruszewski Z.P., Półturzycki J., Wesołowska E.A., Kształcenie ustawiczne – idee i do-

świadczenia, Wyd. Nauk. Novum, Płock 2003.Łotys M., Łotys C., Jak założyć małą firmę? Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa

2001.Majewski J., Agroturystyka to też biznes, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2003.Małek J., Turystyka alternatywna w koncepcji markowych produktów turystycznych [w]

M. Pietrzak (red.), Krajobraz – turystyka – ekologia, Wyd. PWSZ, Leszno 2003.Mastykarz M., E-handel, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2004.Pieronek J., E-nauczanie we współczesnym społeczeństwie [w] M. Gwoździcka-Piotrow-

ska, A. Duniak (red.), Edukacja w społeczeństwie „ryzyka”, Wyd. Wyższa SzkołaBezpieczeństwa, Poznań 2006.

Ryttel P., Wilms M., Podręcznik podstawowej obsługi komputera i MS Word, FundacjaWspomagania Wsi, Warszawa 2007.

Sołtys E., Tendera R., Co zrobić, żeby zacząć zarabiać – poradnik dla mieszkańców wsi,Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2001.

Stec S., Cebulak T., Infrastruktura techniczna i turystyczna w gminach powiatu kro-śnieńskiego na terenie Beskidu Niskiego, Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZw Krośnie, 15, 287-295, 2005.

Strzembicki L., Wypoczynek w gospodarstwach wiejskich w opinii turystów, Prace Na-ukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie, 15, 24-38, 2005.

Tadeusiewicz R., Społeczność Internetu, Wyd. EXIT, Warszawa 2002.Wiatrak A.P., Baza agroturystyczna w Polsce i uwarunkowania jej rozwoju, Zeszyty Na-

ukowe AR w Krakowie 402, 90, 9-18, 2003.Woźniczko M., Mikuta B., Przystosowanie gospodarstw agroturystycznych do wypo-

czynku turystów w wybranych regionach Polski, Prace Naukowo-DydaktycznePWSZ w Krośnie 15, 147-158, 2005.

sgi.gpw.com.pl/index.htmwbn.agroturystyka.plwww.agrinpol.pl/indexwww.agropodkarpacie.pl,www.agroturystyka.edu.plwww.agroturystyka.plwww.agrowypoczynek.plwww.dodr.pl/IV/7/2/index.htmwww.ekursy.plwww.e-magine.plwww.e-nauczyciel.org/index.phpwww.epodkarpacie.com,www.fir.org.pl/doc/Akademia Agroturystyki i Rekodzielnictwa.pdf


www.intedu.plwww.lodr.pl/szkolenia/realizowanewww.okno.pw.edu.plwww.podrb.plwww.pou.plwww.puw.plwww.suwalszczyzna.com.plwww.szkolenia.silesia.plwww.zpsb.szczecin.pl

Streszczenie

Współczesny rynek turystyczny, w tym agroturystyczny, jest bardzo konkurencyjnyi aby sprostać stawianym postulatom, rolnik-kwaterodawca powinien posiadać odpo-wiednie kwalifikacje zawodowe. Specyfika dwuzawodowości: prowadzenie gospodarstwarolnego oraz usług turystycznych jest często barierą utrudniającą korzystanie z edukacjistacjonarnej. Dlatego też rolnicy-kwaterodawcy powinni w pierwszej kolejności stawiać nae-nauczanie wykorzystujące nowoczesne technologie. Najwięcej materiałów edukacyjnychznajduje się w internetowej bibliotece wypełnionej książkami opracowanymi w formiepdf-ów (z możliwością wydruku lub ściągnięcia), które pisane są przystępnym językiemoraz zawierają wiele interesujących studiów przypadków. Do pozytywnych aspektów szko-lenia przez Internet należy zaliczyć bezpłatne kursy obejmujące wszystkie dziedziny wie-dzy potrzebnej w prowadzeniu agroturystyki (począwszy od kursów językowych, poprzezkomputerowe, na zarządzaniu zasobami ludzkimi kończąc), które ponadto prowadzone sącyklicznie, a więc umożliwiają zdobywanie wiedzy w czasie dogodnym dla odbiorcy.

12

Ocena działalności szkoleniowej pracownikówpowiatowego zespołu doradztwa rolniczegow Jaśle i Krośnie

Zdzisław Kryński

Wstęp

Współczesny rozwinięty świat ukształtował nowy typ społeczeństwa – opartegona wiedzy i informacji. Uczestnicy tej nowej rzeczywistości coraz częściej zdają so-bie sprawę z tego, że ich wiedza ma charakter fragmentaryczny, przynależący dowykonywanego zawodu, a zatrudniające ich organizacje wymagają od nich inwen-cji i innowacyjności. Dla większości organizacji innowacja staje się nastawieniem,postawą wobec rzeczywistości. W tej postawie najistotniejszy wydaje się fakt,że posiadana wiedza ma charakter ulotny, że zużywa się nawet szybciej niż innezasoby i że wymaga stałego odnawiania, pogłębiania i rozszerzania (Kwiatkowski2003). Decyduje ona bowiem o elastyczności działania organizacji, w znacznej mie-rze wpływa na możliwość jej szybkiej reakcji na zmiany zachodzące w otoczeniu,a także na umiejętność zaspokajania potrzeb klientów przez kreowanie łańcuchówwartości (Bieńkowska 2003).Aby móc skutecznie działać w świecie, który komunikuje się z nami za po-

mocą komputerów i sieci informatycznej, trzeba mieć coraz więcej wiedzy z róż-nych dziedzin (Brilman 2002). Można zatem śmiało stwierdzić, że wśród czynni-ków niematerialnych decydującą rolę odgrywa wiedza. Nie wszyscy zdają sobiejednak sprawę z bezpośrednich i pośrednich implikacji tego zjawiska. Bezpośred-nie polegają na rosnącej roli wiedzy jako najbardziej doskonałego, odnawialnego

12. Ocena działalności szkoleniowej pracowników... 111

i pomnażanego w procesie zużywania zasobu wytwórczego, który w coraz więk-szym stopniu zastępuje tradycyjne zasoby. Zmianie ulega także sposób tworzeniawiedzy, która powstaje coraz częściej nie w uniwersyteckich laboratoriach i biblio-tekach, lecz w przedsiębiorstwach produkcyjnych i usługowych. Przedsiębiorstwaprzekształcają się w organizacje „tworzące” wiedzę, co wymaga innych niż dotych-czas stosowane sposobów zarządzania. Implikacje pośrednie polegają na tym, żezarządzający w coraz mniejszym stopniu mogą dysponować zasobami niezbędnymiorganizacji. Ich dysponentami stają się coraz częściej sami pracownicy i złożonez nich zespoły (Kwiatkowski 2003).Zainteresowanie rozważaniami dotyczącymi wiedzy w ostatnich latach nasiliło

się, co jest widoczne w literaturze fachowej. Drucker udowadnia, że w „nowej go-spodarce” wiedza nie jest po prostu jeszcze jednym czynnikiem produkcji, leczjedynym dziś ważnym. Wiedza jest najbogatszym źródłem władzy i kluczem dojej zdobywania, przestała być dopełnieniem władzy wspartej na pieniądzu i prze-mocy, a stała się jej filarem. Ekonomiczna i wytwórcza siła nowoczesnych korpo-racji tkwi bardziej w ich zdolnościach intelektualnych i usługowych niż w takimmajątku produkcyjnym, jak ziemia, zakład i wyposażenie. Wartość większości pro-duktów i usług zależy od tego, czy ma się dostęp do takich „wiedzopochodnych”czynników, jak technologiczne know-how, wzornictwo, wizerunek marketingowy,zrozumienie klienta, indywidualna kreatywność i innowacja (Nonaka i Takeuchi2000). Przewagę zatem mają ludzie posiadający wiedzę, dającą się sprowadzić dosfer (Kwiatkowski 2003): know-what (wiedzieć co), know-why (wiedzieć dlaczego),know-how (wiedzieć jak), know-who (wiedzieć kto), know-when (wiedzieć kiedy),know-which (wiedzieć które), know-between (wiedzieć pomiędzy), know-where (wie-dzieć gdzie), know-whether (wiedzieć czy), know-if (wiedzieć czy/jeśli).Odnosi się to również do rolnictwa, bowiem procesy dostosowawcze w nim i na

wsi wymagają aktywnego uczestniczenia wszystkich podmiotów oraz instytucjizwiązanych z działalnością rolniczą i pracujących na rzecz rozwoju rolnictwa orazobszarów wiejskich. Szczególne miejsce w tym procesie przypada ośrodkom doradz-twa rolniczego, od których rolnicy i mieszkańcy wsi oczekują (i będą oczekiwać)aktywnego udziału w dostosowaniu swoich gospodarstw do wymogów konkuren-cyjnej gospodarki, zmieniających się warunków działania, a zwłaszcza do zmianzachodzących w rolnictwie i jego otoczeniu (Wiatrak 2003). Procesy te stwarzająpilną potrzebę uaktywnienia prac służb doradczych (Sikorska 2006).Ośrodki doradztwa rolniczego (ODR-y), reprezentując wielki potencjał organi-

zacyjny i osobowy, silnie wrosły w polską wieś (Potok 2006). Po wejściu do UniiEuropejskiej uzyskały one dużo większą akceptację ze strony rolników niż miałoto miejsce w poprzednich latach. Proces reformowania i dostosowywania doradz-twa do potrzeb gospodarki rynkowej sprawił, że rosnące zainteresowanie doradz-twem i edukacją okazują rolnicy aktywni, bardziej przedsiębiorczy, którzy rozwijajądodatkową działalność gospodarczą, a także rolnicy posiadający silniejsze ekono-micznie i obszarowo gospodarstwa. Sprawia to wrażenie, że doradztwo staje sięcoraz bardziej elitarne, nastawione na współpracę tylko z tą częścią mieszkańcówwsi, która poszukuje swojego miejsca w nowej rzeczywistości gospodarczej (Potok2006).

112 Z. Kryński

Doradztwo rolnicze jako specyficzny rodzaj edukacji rolniczej polega na au-tomotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu partnerskim rolnika z doradcąrolniczym zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych rolnika znajdu-jącego się (bądź mogącego się znaleźć) w określonej sytuacji problemowej orazpozwala na (Kujawiński 2002):

• przygotowanie rolnika do podejmowania skutecznych działań zapobiegają-cych niepowodzeniom jego pracy we własnym gospodarstwie rolnym• nastawieniu wdrożeniowym rolnika do samodzielnego rozpoznawania i roz-wiązywania swoich problemów zawodowych.

Przez doradztwo należy rozumieć procesy wzajemnego oddziaływania międzydoradcą (działającym w ramach instytucji, organizacji lub firmy i posiadającymodpowiednie kwalifikacje) a klientem (rolnikiem, przedsiębiorcą), który jest zainte-resowany rozwiązaniem określonego problemu (Brodziński i Chyłek 1999). Oznaczato udzielenie przez pracowników służby rolnej pomocy fachowej rolnikom z za-kresu wszelkich spraw zawodowych dotyczących prowadzenia gospodarstwa orazinformacji i instruktażu na temat przyrodniczych, technicznych i ekonomicznychzagadnień produkcji rolniczej. Polega ono również na przekonywaniu i nakłania-niu producentów rolnych do racjonalnego działania mającego na celu poprawętechnologii i organizacji produkcji (Michałowski 1998), a także na wykorzystywa-niu przekazanych informacji, opinii w procesie podejmowania właściwych decyzji(Van den Ban i Hawkins 1997). Przy czym podkreślić należy, że współczesne do-radztwo rolnicze i zajęcia edukacyjne prowadzone przez ośrodki doradztwa rolni-czego obejmują działania w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych orazwiejskiego gospodarstwa domowego, a także działalności pozarolniczej mające nacelu poprawę poziomu dochodów rolniczych, podnoszenie konkurencyjności rynko-wej gospodarstw rolnych, wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,a także podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkań-ców obszarów wiejskich (Ustawa... 2004).Działania oświatowe podejmowane na rzecz osób dorosłych to rodzaj systemu

społecznego i powinny odpowiadać na aspiracje intelektualne społeczeństwa, prze-kształcając się w miarę potrzeb (Michałowski 1998). Rozwijają one duchowe warto-ści człowieka, zastępują kształcenie początkowe dla bardzo dużej części ludzi, któ-rzy nie otrzymali dostatecznego wykształcenia, przedłużają kształcenie i pomagająludności w sprostaniu nowym wymaganiom stawianym przez środowisko, umożli-wiają poszerzenie wiedzy i umiejętności tych, którzy osiągnęli stosunkowo wysokipoziom wykształcenia, otwierają przed wszystkimi drogi indywidualnego rozwoju.Oznacza to cały kompleks organizowanych procesów oświatowych, formalnych lubnieformalnych, niezależnie od treści, poziomu i metod, kontynuujących lub uzupeł-niających kształcenie w szkołach, na uczelniach, a także naukę praktyczną, dziękiczemu osoby dorosłe rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalająswoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniająswoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształtowania osobowo-ści oraz aktywnego uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym społecznym,ekonomicznym i kulturalnym rozwoju (www.andragogika.pl).W procesie kształcenia dorosłych może występować dokształcanie, doskonale-

nie i szkolenie (Kujawiński 1998). Stosowane formy muszą być adekwatne do po-


ziomu wykształcenia ludności wiejskiej, który jest bardzo niski, bowiem jej połowa(51,5%) posiada wykształcenie średnie i zawodowe, 39% podstawowe, a zaledwie8,5% rolników posiada wykształcenie wyższe. Potrzeby kształcenia ludności rol-niczej są bardzo duże. Obejmują nie tylko produkcję rolniczą, ale również wieledziedzin działalności gospodarczej, informatycznej i usługowej w układzie krajo-wym i międzynarodowym. Ośrodki doradztwa winny dokonać diagnozy potrzeboświatowych i doradczych rolników i dostosowywać do nich formy i metody tech-niki działań oświatowych.

Tematyka szkoleń

Dokonano analizy i oceny organizacji, form, zakresu i kierunków działalno-ści szkoleniowej prowadzonej przez pracowników Powiatowych Zespołów Doradz-twa Rolniczego (PZDR) w Jaśle i Krośnie w latach 2003-2005. Ocenie i analiziepoddano ilościowy aspekt prowadzonych szkoleń, uwzględniając liczbę tematów,uczestników oraz czas trwania szkoleń. Ocenie poddano także efektywność pracydoradców terenowych.Wykorzystano materiały udostępnione przez PODR w Boguchwale oraz Po-

wiatowe Zespoły Doradztwa Rolniczego w Jaśle i Krośnie.W celu przeprowadzenia analizy działalności edukacyjnej tematyka szkoleń zo-

stała pogrupowana według rodzajów na sześć grup problemowych:

• Agroturystyka. Szkolenia dotyczyły: kształtowania produktu agrotury-stycznego, żywienia turystów w gospodarstwie agroturystycznym, estetycz-nego zagospodarowania zagrody wiejskiej, prezentacji dorobku wsi, estetykii bezpieczeństwa w gospodarstwie, przepisów prawnych związanych z tą dzia-łalnością, kategoryzacji WBN, zasad funkcjonowania stowarzyszeń turystycz-nych, agroturystyki jako dodatkowego źródła dochodów, podnoszenie jakościusług, bukieciarstwa• Działalność pozarolnicza. Do tej grupy zaliczono szkolenia z tematów:podstaw przedsiębiorczości, różnicowanie działalności rolniczej, wielofunk-cyjny rozwój obszarów wiejskich• Ekologiczne. Zaliczono tu tematy: ochrona środowiska naturalnego, zasadyprowadzenia gospodarstw ekologicznych, proekologiczne metody chowu zwie-rząt i uprawy roślin, segregacja odpadów, zagrożenia środowiska na terenachwiejskich• Ekonomiczno-organizacyjne. Tworzenie grup producenckich, prowadze-nie rachunkowości, gospodarstwa niskotowarowe, inwestycje w gospodar-stwie, przepisy prawne działalności• Technologiczne. Zaliczono tu m.in. dobór odmian warzyw gruntowychz uwzględnieniem nowych odmian, agrotechnikę ziemniaków, technologięuprawy pszenicy jakościowej, wdrożenie nowych odmian drzew i krzewówowocowych, prawidłowe gospodarowanie na użytkach zielonych, komplek-sową uprawę rzepaku, agrotechnikę kukurydzy, gospodarkę pasieczną, profi-laktykę chorób drobiu i królików, system kwotowania mleka, system identyfi-

114 Z. Kryński

kacji zwierząt gospodarskich, paszporty, poprawę efektywności tuczu trzodychlewnej, poprawę dobrostanu zwierząt, modernizację i nowe technologiewyposażania obór, uprawę wierzby energetycznej, uprawę ziół, kodeks do-brej praktyki rolniczej, funkcjonowanie rynku mleka, żywca wołowego, wie-przowego, drobiu, wykonywanie zabiegów środkami ochrony roślin, atestacjęopryskiwaczy

• Unijne. Efekty negocjacji warunków integracji dla obszarów wiejskich,wsparcie rozwoju obszarów wiejskich bazując na SPO, organizacja rynkówrolnych Unii Europejskiej, wspólna polityka rolna, istota integracji Polskiz Unią, normy i standardy w Unii, program rozwoju obszarów wiejskich,fundusze unijne, dopłaty obszarowe, renty strukturalne, programy rolno-śro-dowiskowe.

Charakterystyka sytuacji rolnictwa w powiecie jasielskim

i krośnieńskim

Powiat jasielski zajmuje powierzchnię 830,4 km2 i zamieszkuje go 116 240 osób,z czego 32% mieszka w mieście, a 68% na terenie wiejskim. W skład powiatujasielskiego wchodzi 10 gmin, w tym 1 miejska i 9 wiejskich.Powiat krośnieński obejmuje 923,8 km2. W jego skład wchodzi 9 gmin, w tym

5 gmin wiejskich. Liczba ludności zamieszkująca ten obszar sięga 109 142 osób,przy gęstości zaludnienia 118,14 osób na 1 km2.W strukturze wiekowej badanych powiatów dominuje ludność w wieku produk-

cyjnym (60,6%), przy dużym udziale wieku przedprodukcyjnego (23,7%), a naj-mniejszy odsetek stanowi ludność w wieku poprodukcyjnym (15,7%). Na wsimieszka około 6% osób z wyższym wykształceniem, 3,5% z wykształceniem po-licealnym, 24,5% ma wykształcenie średnie, 29,4% zawodowe, 33,4% ukończyłotylko szkołę podstawową, a 3,2% nie ukończyło szkoły podstawowej.Powiat jasielski i krośnieński należą do powiatów o dużej atrakcyjności tury-

stycznej i bardzo zróżnicowanym ukształtowaniu terenu. Znajdują się tutaj trzyodmienne typy rzeźby: strefa kotlin, niskie pogórza, zwane Dołami Jasielsko-Sa-nockimi wraz z Doliną Wisłoka i Kotliną Jasielsko-Krośnieńską oraz Pogórze Kar-packie na północy obejmujące Pogórze Ciężkowickie i Strzyżowskie. Doły Jasiel-sko-Sanockie to kotlina o równoleżnikowym przebiegu u podnóża Beskidu Ni-skiego. Składa się z dwóch łączących się ze sobą jednostek geograficznych: Ob-niżenia Gorlickiego na zachodzie i Kotliny Jasielsko-Krośnieńskiej na wschodzie(www.wikipedia.pl). Beskid Niski obejmuje obszar górski ciągnący się od dolinyrzeki Kamienicy (prawobrzeżny dopływ Dunajca) na zachodzie, po doliny Osła-wicy i Osławy na wschodzie. Południową granicę Beskidu tworzy główny wododziałKarpat, wzdłuż którego przebiega granica państwowa ze Słowacją.Badane powiaty charakteryzują się dużą lesistością i różnorodnością form

ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego. Grunty leśne zajmują tutaj po-wierzchnię 65 tys. ha. Średnia lesistość powiatów wynosi około 37% i jest wyższao 8,6% od średniej krajowej. Znaczna część kompleksów leśnych, często lasów na-


turalnych, została objęta ochroną prawną. W granicach powiatów znajduje parknarodowy (Magurski Park Narodowy, którego obszar wynosi około 20 tys. ha),dwa parki krajobrazowe, osiem rezerwatów przyrody oraz dwa obszary chronio-nego krajobrazu (www.starostwopowiatowe.pl). Na terenie powiatów znajduje sięrównież dużo ciekawych obiektów dziedzictwa kulturowego. Tworzy to doskonałewarunki do rozwoju turystyki i rekreacjiW powiecie krośnieńskim jest ponad 21,7 tysięcy gospodarstw rolnych, z czego

67,9% prowadzi działalność wyłącznie rolniczą, 7,7% prowadzi zarówno działalnośćrolniczą, jak i pozarolniczą, a 2% wyłącznie pozarolniczą. Żadnej działalności go-spodarczej nie prowadzi prawie 4,9 tysięcy gospodarstw (22,4%). Jednak głównymźródłem utrzymania ludności są emerytury i renty (43,6%) oraz dochody z pracynajemnej (32,8%). Jedynie 2,1% ludności pobiera główne dochody z działalnościrolniczej, 3,2% z pozarolniczej, a 4,7% z pracy najemnej i działalności pozarolni-czej. Z działalności rolniczej i pracy najemnej czerpie dochody 0,2% ludności, a 6%utrzymuje się z innych nie zarobkowych źródeł. Dane GUS wskazują, że znaczenierolnictwa jako źródła dochodów jest niewielkie, gdyż nie więcej niż 5% gospodarstwpowyżej 1 hektara UR uzyskuje więcej niż 50% dochodów z tej działalności. Zde-cydowana większość rolników uzyskuje poniżej 10% i od 10 do 30% dochodówz rolnictwa. Tak niewielki odsetek ludności powiatu krośnieńskiego utrzymującejsię wyłącznie z rolnictwa wynika z niekorzystnej struktury obszarowej gospodarstwi możliwości pracy poza rolnictwem. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa wynosizaledwie 1,77 hektara użytków rolnych. Bydło utrzymuje 44,4% gospodarzy, trzodęchlewną 23,3%, kozy 8%, a owce 5,4%. W większości gospodarstw produkcja mawymiar wszechstronny i jest pożytkowana prawie wyłącznie na własne potrzeby.Struktura produkcji rolnej nie jest dostosowana do małych gospodarstw ani donadwyżek zasobów ludzkich występujących na obszarach wiejskich. W związkuz tym produkcja rolnicza jest mało opłacalna. Również bliski dostęp do miast,w których rozwinął się przemysł, handel czy usługi, jest powodem tego, że corazwięcej ludzi woli pracować w zakładach pracy, biurach, urzędach czy punktachusługowych niż zawodowo zajmować się rolnictwem (www.powiatkrosno.pl).W powiecie jasielskim ludność utrzymuje się głównie z pracy poza rolnictwem

(46,5%), a 41,6 % z niezarobkowych źródeł dochodu. Z pracy w rolnictwie utrzy-muje się 5,8%, z pracy na własny rachunek – 4,6% osób.Rolnictwo powiatu jasielskiego jest mało wydajne i charakteryzuje się jeszcze

większym rozdrobnieniem gospodarstw. Ich średnia powierzchnia wynosi 1,44 hek-tara. W większości gospodarstw produkcja przeznaczana jest na cele konsumpcyjnei nie zabezpiecza kosztów utrzymania rodziny. Niewielki odsetek (5,8%) ludnościutrzymuje się tylko i wyłącznie z prowadzenia gospodarstwa. Dotyczy to tycho dużej powierzchni. Gospodarstwa takie oczekują od doradztwa pomocy specjali-stycznej. Produkcja towarowa praktycznie nie istnieje, wszystko, co produkowanejest w gospodarstwie, przeznaczane jest na potrzeby własne.W badanych powiatach mamy do czynienia z różnorodnością źródeł dochodu

ludności. Małe gospodarstwa rolne, których główną funkcją jest produkcja żyw-ności na spożycie własne, nie mogą stanowić jedynego źródła utrzymania rodziny.Większość rodzin wiejskich utrzymuje się z kilku różnych źródeł dochodu. WIęk-szość członków rodzin rolniczych posiada lub zabiega o dodatkowe źródło dochodu,

116 Z. Kryński

czyli prowadzi działalność w celach zarobkowych i na własny rachunek (Kania2002). Ze względu na niskie dochody uzyskiwane z rolnictwa i trudności ze zna-lezieniem pracy poza tym sektorem rolnicy, przystosowując się do zmieniającychsię warunków rynkowych, podejmują różnego rodzaju pozarolnicze przedsięwzięciagospodarcze. Poszukiwanie dodatkowych, innych niż rolnictwo, źródeł dochodustanowi naturalne dążenie mieszkańców wsi do podnoszenia dochodów osobistych(Miś 2005).

Wyniki badań

W latach 2003-2005 pracownicy powiatowego zespołu doradztwa rolniczegow Jaśle i Krośnie przeprowadzili łącznie 1093 szkoleń specjalistycznych, w któ-rych udział wzięło 16 985 osób. Szkolenia trwały 2343 godziny. Średnio w rokuw powiecie zorganizowano 182 szkolenia, w których uczestniczyło 2831 osób przez390 godzin. W badanych powiatach sytuacja była zróżnicowana, gdyż w poszcze-gólnych latach liczba szkoleń, uczestników i godzin wyraźnie spada (tab. 1).

Tabela 1. Liczba przeprowadzonych szkoleń w latach 2003-2005 w powiecie jasielskimi krośnieńskim

WyszczególnieniePowiat jasielski Powiat krośnieński

2003 2004 2005 2003 2004 2005Liczba szkoleń 229 145 148 272 184 115Liczba uczestników 3 611 2 178 1 926 3 733 3 308 2 233Liczba godzin 540,5 393 315,5 408 285,5 401

Źródło: opracowanie własne na podstawie harmonogramu i sprawozdań szkoleń w po-wiecie jasielskim i krośnieńskim w latach 2003-2005, PODR w Boguchwale.

Najwięcej szkoleń, uczestników i godzin było w 2003 roku (229 szkoleń, 3611osób, 540,5 godziny), natomiast w 2005 roku liczba szkoleń zmniejszyła się o 81,czyli o 35,4%, liczba uczestników o 1433, (40%), a czas trwania szkoleń skrócił sięo 225 godzin (czyli o 41,6%). Średnio w 2003 roku na jedną gminę przypadały 23szkolenia, w których uczestniczyło 361 osób przez 54 godziny dydaktyczne, w roku2004 było to odpowiednio 15 szkoleń, 218 osób i 39 godzin, a w 2005 roku liczbaszkoleń była podobna jak w 2004 roku, ale o niższej frekwencji i czasie trwania.W powiecie krośnieńskim w badanym okresie przeprowadzono 571 szkoleń, któ-

rym poświęcono prawie 1100 godzin, dla 9274 uczestników, przy czym liczba szko-leń i uczestników wyraźnie się zmniejszała z roku na rok, przy zmiennej tendencjiczasu trwania szkoleń. Średnio w 2003 roku na jedną gminę przypadały 34 szko-lenia, w których uczestniczyło 466 osób przez 55 godzin dydaktycznych, w roku2004 odpowiednio było to: 23 szkolenia, 193 osoby przez 38 godzin, a w 2005 roku:13 szkoleń, 248 uczestników, 45 godzin.Szkolenia te odbywają się w poszczególnych gminach, w formie specjalistycz-

nych szkoleń lektorskich, praktycznych i wyjazdowych. Ich tematyka była bardzozróżnicowana, ale próbowano ją dostosować do potrzeb rolników, wynikała onarównież z celów narzuconych przez PODR w Boguchwale, co związane jest z po-


lityką rolną państwa i województwa. Oznacza to jednak, że istotnie zmniejszyłasię efektywność pracy edukacyjnej, co wynikać może albo z niedopasowania te-matyki szkoleń do potrzeb i zmniejszenia się zainteresowania, a przede wszystkimz zmniejszającej się aktywności pracowników doradztwa i z ograniczenia środkówna organizację pracy edukacyjnej.Oceniając działalność szkoleniową zespołów doradztwa rolniczego w badanym

okresie, stwierdzić należy, że poszczególne parametry charakteryzujące tę działal-ność są bardzo zróżnicowane (tab. 2).

Tabela 2. Liczba przeprowadzonych szkoleń w latach 2003-2005 w powiecie jasielskimi krośnieńskim

Grupa tematycznaPowiat jasielski Powiat krośnieński

szkoleńliczba liczba liczba liczba liczba liczbaszkoleń uczestników godzin szkoleń uczestników godzin

Technologiczne 173 2 263 378 160 2 115 300W tym:Produkcja roślinna 42 425 85 64 853 111Produkcja zwierzęca 131 1 838 293 96 1 262 189

Unijne 159 2 387 320 143 2 879 271Ekonomiczno-organizacyjne 89 996 238 121 1 254 194Działalność pozarolnicza 74 1 485 235 116 2 464 283Ekologiczne 24 488 42 15 252 22,5Agroturystyka 9 191 35,5 16 311 24Razem 528 7 810 1 245,5 571 9 275 1 094,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie harmonogramów i sprawozdań z działal-ności szkoleniowej w powiecie jasielskim i krośnieńskim, PODR w Boguchwale w latach2003-2005.

W obu badanych powiatach przeprowadzono najwięcej szkoleń o tematyce tech-nologicznej i unijnej. Przy czym podkreślić należy, że szkolenia unijne cieszyłysię największą frekwencją, a w technologicznych dominowały problemy produkcjizwierzęcej. Były to szkolenia dotyczące warunków i technologii utrzymania zwie-rząt, racjonalnego żywienia, pozyskiwania mleka najwyższej jakości, profilaktykichorób oraz znakowania zwierząt. Duże znaczenie miały także szkolenia dotyczącesfery ekonomiczno-organizacyjnej i rozwoju działalności pozarolniczej na wsi. Na-tomiast wyraźnie najmniejszym zainteresowaniem cieszyły się szkolenia z zakresuekologii i agroturystyki.Analizując strukturę grup tematycznych przeprowadzonych szkoleń w poszcze-

gólnych latach, należy stwierdzić, że charakteryzuje się ona dużą zmiennością za-równo pod względem tematycznym, czasu trwania szkoleń, jak i frekwencji (tab. 3i 4).W powiecie jasielskim w latach 2003-2004 dominowały szkolenia unijne, co

jest w pełni uzasadnione, gdyż w pierwszych latach wejścia Polski do Unii Eu-ropejskiej istniało duże zapotrzebowanie na wiedzę z tego zakresu. Natomiastw roku 2005 liczba tych szkoleń wyraźnie zmniejszyła się, co wydaje się nie-uzasadnione, gdyż w krótkim okresie nie można przekazać podstawowej wiedzyo wspólnej polityce rolnej i zasadach funkcjonowania rolnictwa w zmienionych wa-runkach ekonomiczno-organizacyjnych. Większa liczba szkoleń z tego zakresu była

118 Z. Kryński

Tabela3.Strukturaprzeprowadzonychszkoleńwlatach2003-2005wpowieciejasielskim(%)

Grupatematyczna

2003

2004

2005

szkoleń

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

szkoleńuczestnikówgodzin



Technologiczne

32,4

29,9

29,2

26,9

24,4

22,0

40,5

34,1

42,3

Wtym:

Produkcjaroślinna

8,7

4,4

7,0

7,6

6,3

6,1

7,4

6,6

7,3

Produkcjazwierzęca

14,4

17,3

15,1

17,9

15,1

13,9

27,0

27,6

30,6

Unijne

45,4

40,7

38,0

29,6

34,8

23,4

8,1

8,4

7,2

Ekonomiczno-organizacyjne

7,4

4,6

6,2

20,7

19,5

34,0

24,3

20,9

22,5

Działalnośćpozarolnicza

9,6

15,7

20,6

12,4

11,1

11,7

23,0

29,8

24,6

Ekologiczne

2,6

4,9

1,7

8,3

8,3

5,7

4,1

6,8

3,4

Agroturystyka

2,6

4,2

4,3

2,1

1,9

3,2

––

–

Razem

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieharmonogramuisprawozdańzdziałalnościszkoleniowejwPZDRwJaślewlatach2003-2005,

PODRwBoguchwale.


Tabela4.Strukturaprzeprowadzonychszkoleńwlatach2003-2005wpowieciekrośnieńskim(%)

Grupatematyczna

2003

2004

2005

szkoleń

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba

liczba




Technologiczne

41,2

35,4

41,2

9,8

9,7

9,3

26,1

21,2

26,3

Wtym:

Produkcjaroślinna

16,2

13,9

16,2

6,0

6,3

5,8

7,8

5,7

7,1

Produkcjazwierzęca

25,0

21,5

25,0

3,8

3,4

3,5

18,3

15,5

19,2

Unijne

21,3

34,0

21,2

32,1

33,2

31,0

22,6

22,9

23,8

Ekonomiczno-organizacyjne

25,0

15,4

25,0

22,8

13,8

22,0

9,6

10,1

7,2

Działalnośćpozarolnicza

6,2

7,0

6,2

27,7

35,7

30,4

41,7

45,8

42,7

Ekologiczne

2,6

3,4

2,6

4,3

3,7

4,2

––

–

Agroturystyka

3,7

4,8

3,8

3,3

3,9

3,1

––

–

Razem

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieharmonogramuisprawozdańzdziałalnościszkoleniowejwPZDRwKrośniewlatach2003-

-2005,PODRwBoguchwale.

120 Z. Kryński

przeprowadzona przed przystąpieniem Polski do UE, po wejściu zaś się zmniej-szyła. Dotyczyły one głównie zagadnień związanych z funduszami pomocowymi,dopłatami obszarowymi, wypełnianiem wniosków, problemami dostosowawczymipolskiego rolnictwa do standardów unijnych oraz wspólną polityką rolną. Pewnymusprawiedliwieniem może być fakt, że w tym samym czasie rosła liczba szkoleńz zakresu ekonomiki oraz działalności pozarolniczej. Ponadto w ramach kontaktówbezpośrednich z rolnikami służby rozwinęły przekazywanie na bieżąco informacjiunijnych oraz bardzo aktywnie włączyły się w wypełnianie wniosków o dopłatyobszarowe, programy rolno-środowiskowe, modernizowanie gospodarstw niskoto-warowych, inwestycje w gospodarstwach, renty strukturalne, różnicowanie działal-ności w gospodarstwie itp.Kolejną grupę stanowią szkolenia na temat podejmowania i prowadzenia dzia-

łalności pozarolniczej. Z każdym kolejnym rokiem wielkość ta ulegała zwiększeniu.Szkolenia cieszyły się dużym zainteresowaniem rolników, co wiąże się z możliwościąuzyskiwania dodatkowych dochodów.Mniej liczną grupę stanowiły szkolenia ekologiczne. Odbyły się 24 szkolenia

trwające 42 godziny, a brało w nich udział 488 osób. Dotyczyły one głównie za-sad prowadzenia gospodarstw ekologicznych, ochrony środowiska. Część szkoleńdotyczących prowadzenia gospodarstw ekologicznych zakończyła się egzaminemi otrzymaniem zaświadczenia ukończenia kursu.Zmniejszało się natomiast zainteresowanie szkoleniami z agroturystyki i tury-

styki. Prowadzono je w dwóch pierwszych latach badań przy porównywalnie mniej-szej frekwencji i częstotliwości organizacji. Dotyczyły głównie dostosowania orazprowadzenia wiejskiego gospodarstwa domowego z punktu widzenia potrzeb agro-turystyki (kultura i tradycje, żywienie rodziny i gości, estetyka zagrody wiejskieji domu, budowa produktu turystycznego).Aktywność szkoleniową w zakresie ekologii i agroturystyki należy ocenić jako

niewystarczającą, biorąc pod uwagę zarówno stan, predyspozycje, możliwości roz-wojowe oraz sytuację rynkową w tym zakresie obydwu badanych powiatów.W powiecie krośnieńskim struktura przeprowadzonych szkoleń w 2003 roku

wyraźnie wskazuje, że największy odsetek stanowiły szkolenia z zakresu produk-cji zwierzęcej oraz ekonomii i organizacji (po 25%). Tematy te dotyczyły nowo-czesnych metod chowu i hodowli różnych gatunków zwierząt, profilaktyki choróbzwierzęcych, zasad znakowania zwierząt, kwotowania mleka, ekonomiki prowadze-nia gospodarstw, kredytów preferencyjnych, możliwości pozyskania środków finan-sowych na przedsięwzięcia w gospodarstwie oraz przepisów regulujących wniosko-wanie o dofinansowanie inwestycji.Duży odsetek stanowiły ponadto szkolenia unijne (22%). Dotyczyły one w głów-

nej mierze przygotowań Polski, a przede wszystkim rolnictwa, do integracji z UE,efektów negocjacji korzystnych warunków, wspólnej polityki rolnej oraz wymagańprodukcyjnych.W 2004 roku największy odsetek stanowiły szkolenia o tematyce unijnej (32%).

Powodem było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej i związane z tym zwiększonezainteresowanie tematami dotyczącymi funduszy strukturalnych, korzyściami dlaproducentów rolnych oraz zasadami wypłacania rent strukturalnych, standardamiobowiązującymi w UE i kwotami mleka. Tematyka unijna budziła zainteresowa-


nie wśród mieszkańców większości gmin powiatu. Dotyczyły one przede wszyst-kim zagadnień związanych z prowadzeniem dobrej praktyki rolniczej, kredytówzwiązanych z prowadzeniem działalności rolniczej, wsparciem dla gospodarstw ni-skotowarowych, rozwojem i ulepszaniem infrastruktury technicznej, zalesianiemgruntów, inwestycjami w gospodarstwach oraz nowymi aktami prawnymi w rol-nictwie. Dużym zainteresowaniem cieszyły się również tematy z zakresu ekonomiii organizacji (23%) oraz działalności pozarolniczej (27%), natomiast minimalnym– tematy dotyczące agroturystyki i ekologii.W roku 2005 największym powodzeniem cieszyły się szkolenia o działalności

pozarolniczej (41,7%), technologiczne (26,1%) oraz unijne (22,6%). Poświęconoim najwięcej czasu i przyciągały one najliczniejsze grono rolników. Natomiast nieorganizowano szkoleń z zakresu agroturystyki i ekologii.

Podsumowanie

Praca doradcy jest celowym działaniem ukierunkowanym na rolnika – produ-centa po to, aby mu pomóc w uzyskaniu możliwie najlepszych rezultatów ekono-micznych w prowadzonym przez niego gospodarstwie. Na efekt pracy w rolnictwiewpływa wiele czynników natury subiektywnej i obiektywnej, takich jak na przy-kład: kwalifikacje, zakres obowiązków, system kierowania, wyposażenie warsztatupracy, środowisko, w jakim pracuje, doświadczenie i sposoby oceny jego pracy.Wśród wymienionych czynników na szczególna uwagę zasługuje praca doradcyrolnego i ocena jego pracy.Działalność doradztwa jest kosztowna, a jej cele pod względem społecznym

i gospodarczym znaczące. Zatem ocena efektywności działania jest konieczna. Po-żądane są metody oceny podane w sposób prosty, racjonalny i obiektywny.W praktyce doradczej stosowane są zarówno metody naukowe, jak i intuicyjne,

oparte na motywowaniu do podnoszenia wiedzy i doświadczenia zawodowego. Kry-teria doboru metod pracy doradczej i edukacyjnej zależą przede wszystkim od ce-lów, jakie zostały postawione do realizacji. Podstawą wyboru metody doradztwarolniczego jest analiza środowiska lokalnego jako logicznie powiązanego układu go-spodarstw rolnych i występujących typów więzi miedzy właścicielami a doradcami.Pod względem tematyki zachodzą duże zmiany w strukturze szkoleń. Zwięk-

szyła się liczba szkoleń z tematyki pozarolniczej działalności oraz technologicz-nych i ekonomicznych. Spadła liczba szkoleń unijnych. Ważnym aspektem dzia-łania ośrodka jest aktywizacja rolników i ludności wiejskiej poprzez poszukiwaniealternatywnych źródeł dochodu, wielofunkcyjny rozwój wsi przy zachowaniu za-sad zrównoważonego rozwoju i rozwijanie przedsiębiorczości na terenach wiejskich.Bardzo mało zorganizowano szkoleń ekologicznych i agroturystycznych.Przedstawiona sytuacja społeczno-ekonomiczna z jednej strony wskazuje na

bardzo trudne i mało efektywne warunki pracy służb doradczych, a z drugiej na-kreśla kierunki działalności oświatowej i doradczej. Zmieniające się potrzeby wsii rolników wymagają dostosowania się doradców do nowych potrzeb, zwiększe-nia zatrudnienia kadry oraz podnoszenia poziomu kwalifikacji. Wymaga to dal-szych zmian strukturalnych związanych z budową statusu zawodowego doradcy

122 Z. Kryński

oraz zwiększenie nakładów na wynagrodzenie i wyposażanie w sprzęt kompute-rowy i środki dydaktyczne.

Literatura

Bieńkowska A., Uczenie się organizacji a kontroling [w] E. Skrzypek (red.), Wpływ za-sobów niematerialnych na wartość firmy – Value 2003, UMCS, Lublin 2003.

Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002.Brodziński Z., Chyłek E.K., Doradztwo w agrobiznesie, Wyd. AR-T, Olsztyn 1999.Kania J., Potrzeby doradcze rolników wyzwaniem dla doradztwa rolniczego, Wieś i Do-

radztwo 1, 2-7, 2002.Kujawiński W., Metodyka i organizacja doradztwa rolniczego, KCDRRiOW, Poznań

1998.Kujawiński W., Metodyka i organizacja doradztwa rolniczego, KCD RRiOW, Poznań

2002.Kwiatkowski S., Kapitał ludzki jako element kapitału intelektualnego organizacji [w] D.

Dobija (red.), Pomiar i rozwój kapitału ludzkiego przedsiębiorstwa, Materiały kon-ferencyjne, Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 2003.

Michałowski Cz., Podstawy doradztwa w agrobiznesie gospodarstw rolnych, Wyd. ARw Lublinie, Lublin, 1998.

Miś T., Rola doradztwa w kreowaniu pozarolniczej działalności gospodarczej rolników,Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 1, 2005.

Nonaka I., Takeuchi H., Kreowanie wiedzy w organizacji, Poltext, Warszawa 2000.Potok A., Przyszłość doradztwa rolniczego w Polsce, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego

1, 2006.Sikorska A., Doradztwo rolnicze – opinie mieszkańców wsi o działalności ODR, Zagad-

nienia Doradztwa Rolniczego 1, 2006.Wiatrak A.P., Charakterystyka, ocena i kierunki doskonalenia doradztwa rolniczego

w Polsce, Wieś i Rolnictwo 4 (121), 20-21, 2003.Van den Ban A.W., Hawkins H.S., Doradztwo rolnicze, Małopolskie Stowarzyszenie Do-

radztwa Rolniczego, FAPA Black-well Scienc., Kraków 1997.

www.andragogika.plwww.wikipedia.plwww.starostwopowiatowe.plwww.powiatkrosno.pl

Streszczenie

Przeanalizowano i oceniono organizację, formy, zakres i kierunki działalności szko-leniowej prowadzonej przez pracowników powiatowych Zespołów Doradztwa Rolniczego(PZDR) w Jaśle i Krośnie w latach 2003-2005 w aspekcie prowadzonych szkoleń, uwzględ-niając liczby tematów, uczestników oraz czas trwania szkoleń.Wyniki badań wskazują, że tematyka, liczba uczestników i czas trwania szkoleń znacz-

nie się zmieniły. Zwiększyła się liczba szkoleń dotyczących pozarolniczej działalności,problemów technologicznych i ekonomicznych. Spadła liczba szkoleń unijnych. Zorganizo-wano bardzo mało szkoleń ekologicznych i agroturystycznych. Niepokojącym zjawiskiem


jest to, że z roku na rok zmniejsza się zarówno liczba szkoleń, uczestników, jak i czas ichtrwania.Przedstawiona sytuacja z jednej strony wskazuje na bardzo trudne i mało efektywne

warunki pracy służb doradczych, a z drugiej nakreśla kierunki działalności oświatoweji doradczej. Zmieniające się potrzeby wsi i rolników wymagają dostosowania się doradcówdo nowych zadań, zwiększenia zatrudnienia kadry oraz podnoszenia poziomu kwalifikacji.Wymaga to dalszych zmian strukturalnych związanych z budową statusu zawodowego do-radcy oraz zwiększenia nakładów na wynagrodzenie i wyposażanie w sprzęt komputerowyi środki dydaktyczne.

13

Kształtowanie funkcji stowarzyszeńagroturystycznych przez edukację

Mariola Platte

Jakie to łatwe, kiedy to wiem!

Znaczenie osobowości wykładowcy-praktyka w możliwościach

percepcji dorosłych uczestników szkoleń

Minione piętnaście lat to w historii kraju okres krótki i trudny do jednoznacznejoceny. Wiele procesów trwa, ewoluuje, nakłada się na siebie i wpływa na tworze-nie nieprzewidzianych wartości, sytuacji i rozwiązań. Pewnie dziesiątki lat miną,zanim historycy pokuszą się o uogólnienia, które dopomogą kolejnym pokoleniomw próbie kilkuzdaniowego podsumowania dwóch dziesięcioleci z przełomu wiekuXX i XXI.Ten sam piętnastoletni okres w życiu każdego z nas... o! To zupełnie inna histo-

ria. Dane nam jest żyć w czasach niespotykanych na tę skalę zmian politycznych,ekonomicznych, mentalnych i kulturowych, a w zasadzie unifikujących napływa-jącą ze wszystkich stron świata różnorodność. Ten paradoks wynika z prostegofaktu, że rozpowszechniona w latach sześćdziesiątych wizja „globalnej wioski” –stała się faktem. Rozwój systemów komunikowania się dał niespotykane możliwo-ści poznawania świata, ale jednocześnie postawił dla niektórych poprzeczkę zbytwysoko, by czuć się pełnowartościowym mieszkańcem naszej planety.Dla wielu obecnych pięćdziesięcio- i sześćdziesięciolatków, a bywa, że także dla

osób młodszych, szaleńczy rozwój komputerów, Internetu, telefonii komórkowej tonic innego, jak szum informacyjny, który wzmaga w nich jedynie poczucie niena-

13. Kształtowanie funkcji stowarzyszeń agroturystycznych... 125

dążania za współczesnością. Na przeciwstawnych biegunach egzystują osoby cał-kowicie wchłonięte przez wirtualny świat i ci, którzy mają poczucie bezpowrotnejutraty dawnego stylu życia towarzyskiego, intelektualnego i duchowego. Nie bezprzyczyny realizowane są już od kilku lat programy nastawione na wyrównywanieszans czy zapobiegające wykluczeniom. Ogromna rzesza bezrobotnych dzięki tymprojektom odzyskała wiarę w siebie i nabyła nowe umiejętności.Brak danych liczbowych na temat samodzielnego podjęcia nauki, jak poruszać

się w nowej rzeczywistości przez osoby świadomie zmieniające zawód czy miejscezamieszkania. Równie trudno określić dokładną liczbę rolników oraz innych miesz-kańców wsi, którzy szukając dodatkowego źródła dochodu, stworzyli ofertę tury-styczną opartą na własnych siedliskach. Z pewnością nadejdzie czas respektowania„Ustawy o usługach turystycznych”, obchodzącej w tym roku swe dziesięciolecie,ale nadal mało znanej na poziomie urzędów gmin, zobowiązanych do prowadze-nia ewidencji obiektów hotelarskich z grupy 2, potocznie zwanej „inne obiekty”.Wtedy ujawni się skala potężnego ruchu społeczno-ekonomicznego, który ma dużywpływ na rozwój obszarów wiejskich.Miałam możliwość od początku uczestniczyć w różnorodnych formach edukacji

osób zainteresowanych podniesieniem wiedzy fachowej związanej z obsługą gościprzybywających do gospodarstw świadczących usługi turystyczne. Zarówno jakouczestnik, jak i w ostatnich siedmiu latach jako wykładowca.W celu prześledzenia wpływu osobowości wykładowcy na percepcję uczestni-

ków, pogrupowałam szkolenia w następujący sposób:

• szkolenia stopnia podstawowego prowadzone przez ośrodki doradztwa rolni-czego• wyjazdy studyjne do krajów UE dofinansowane z różnych programów• szkolenia zawodowe organizowane dla bezrobotnych w RUP• kursy organizowane przez urzędy gmin lub stowarzyszenia kwaterodawców• cykle szkoleniowe prowadzone przez Polską Federację Turystyki Wiejskiej„Gospodarstwa Gościnne” oraz inne stowarzyszenia lokalne• kursy i wykłady z udziałem ekspertów UE w ramach programów wymaga-jących udziału partnerów zagranicznych• cykle szkoleniowe prowadzone przez firmy-konsorcja, w ramach wygranychkonkursów, z przewidzianą częściową odpłatnością od uczestników• szkolenia całkowicie opłacane przez uczestników, organizowane przez firmykomercyjne.

W zasadzie każda wymieniona grupa szkoleń ma swoich specyficznych odbior-ców. Różni ich wiek, płeć, status społeczny i ekonomiczny, doświadczenia zawo-dowe, wykształcenie lub, w skrajnych przypadkach, nawet brak umiejętności pi-sania i czytania, pozytywna motywacja do uczestniczenia w szkoleniu lub braktej motywacji, w przypadku uskuteczniania „odhaczki” na liście, żeby otrzymaćzaświadczenie wymagane przez RUP, bank lub instytucję finansującą program po-mocowy.Wszystkich wymienionych odbiorców łączy co najmniej jedno z poniższych

zagadnień:

• presja czasu – w przeróżnych aspektach

126 M. Platte

• oczekiwanie na wiedzę bardzo praktyczną – rodzaj przepisu na sukces• okazanie niezadowolenia – w bardzo różnorodnej formie, w przypadku mi-nięcia się programu szkolenia z oczekiwaniami• stres – wynikający z tremy przed grupą, przyjęcia nowych ról, różnego po-ziomu wiedzy uczestników, dodatkowych obowiązków.

Jak więc widać, szkolenie zawodowe osób dorosłych jest nie lada wyzwaniem dlawykładowcy. Nikt nie jest doskonały, ale spotkałam wielu wyśmienitych fachow-ców, którzy na długo pozostają w pamięci osób szkolących się, a efekty wysiłkówprelegenta podziwiać można, zwiedzając gospodarstwa, które powstały z inspira-cji zaczerpniętej podczas szkolenia. Oczywiście zasadniczym elementem takiegosukcesu jest posiadana przez wykładowcę wiedza, umiejętnie wskazane przykłady,nawiązywanie do praktyki i własnego doświadczenia zawodowego związanego zeświadczeniem usług turystycznych na wsi. Jeśli wiedza przekazywana jest z pasją,a wykładowca potrafi stworzyć twórczą atmosferę, przekonać uczestników szkole-nia, że osobowość każdego z nas ma niebagatelny wpływ na sukces lub porażkęplanowanego przedsięwzięcia – możemy być przekonani o wysokiej ocenie wykła-dowcy i całego szkolenia.Z pewnością każdy w swojej metodzie szkoleniowej może coś poprawić. Choćby

eliminując najczęściej występujące błędy. Część z nich powinna być wyrugowanajuż na poziomie organizatora szkolenia, część jest ściśle związana z osobą prowa-dzącą wykłady. Niektóre z przytoczonych tu uwag krytycznych pochodzą z ano-nimowych ankiet, stałego elementu oceny szkoleń finansowanych ze środków UE.Według uczestników najczęstsze błędy to:

• brak wiedzy prelegenta na temat audytorium• kłopoty z zainstalowaniem sprzętu do prezentacji• nieciekawe slajdy lub foliogramy, czytane z ekranu• zła proporcja teorii do informacji o praktycznych rozwiązaniach najczęst-szych problemów• zbyt ogólne, powierzchowne omawianie tematu• dopuszczanie w czasie wykładu do dyskusji i opowiadania przez uczestnikówswoich doświadczeń (a z reguły wszyscy obecni mają bardzo podobne, a więcnie wnoszące nic nowego) – efektem jest pobieżne traktowanie dalszych partiimateriału lub opuszczanie całych modułów przewidzianych w programie• przytaczanie przykładów z zagranicy, często zupełnie nieprzystających dopolskiej rzeczywistości• niespójność założonego programu z faktycznie realizowanym• nieznajomość aktualnych przepisów prawnych• wtręty polityczne• dowolność w robieniu przerw• przeciąganie wykładu poza godziny zaplanowane lub jego skracanie• monotonny tok wypowiedzi lub czytanie z notatek• ewidentne błędy językowe i nadużywanie obcego języka lub nieznanych, fa-chowych określeń• brak reakcji na objawy zmęczenia u słuchaczy lub ich brak zainteresowaniawykładem


• zbyt mało ćwiczeń warsztatowych i z autoprezentacji

• źle wybrane kwatery do wycieczki szkoleniowej – bez różnych form zakwate-rowania i zróżnicowania w standardzie oraz propozycjach spędzenia wolnegoczasu.

Uczenie osób dorosłych może dać wiele satysfakcji. Wymaga jednak od wy-kładowcy bardzo rzetelnego przygotowania fachowego, konsekwentnego przepro-wadzenia założonego programu, stałego nabywania wiedzy i uaktualniania danychstatystycznych, a także niezwykle wysokiej kultury osobistej oraz po prostu uczci-wości wobec siebie i kursantów. Wrażliwość osoby dorosłej jest wprost proporcjo-nalna do jej doświadczenia życiowego. Jej oceny i reakcje są przemyślane i mogąw bezpośredni sposób wpłynąć na karierę zawodową wykładowcy.

Od ucznia do wykładowcy – wymiana doświadczeń

gospodarzy obiektów turystyki wiejskiej jako jeden

z elementów oferty turystycznej

Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne działa od 1993 roku.Dwukrotnie zdobyło znaczące dofinansowanie cyklów szkoleń i warsztatów arty-stycznych, których efekty widoczne są do dziś, a we wspomnieniach uczestnikówfunkcjonować będą zapewne jeszcze przez lata. Na ten wspólny sukces organi-zacyjny złożyło się kilka elementów. Najważniejszym z nich było dokładne za-poznanie się z zapotrzebowaniem członków stowarzyszenia na konkretną wiedzęi zdobycie praktycznych umiejętności. Kolejny element, to zorganizowanie cykluw kwaterach członków WMSA i zaproszenie jako wykładowców osób o wysokichkwalifikacjach zawodowych. Wzajemne wymienianie się wiedzą, pokazanie swo-ich pasji czy warsztatu artystycznego przyczyniło się do zintegrowania organizacjii wytworzenia silnej potrzeby dalszego szkolenia się. Efektem jest kilka ciekawychinicjatyw, które w najbliższym czasie zostaną wypromowane jako lokalne produktyturystyczne. A droga do obecnego poziomu świadczenia usług wiodła przez wspólnedziałania w celu zrealizowania celów wyznaczonych w dofinansowanych projektach.Oto przykłady niektórych z nich.

Etap I – zadanie: konkurs

Konkurs opatrzono tytułem „Nie przesypiaj zimy – pomysły na przedłużaniesezonu agroturystycznego”.W celu rozpropagowania informacji o konkursie oraz zainteresowania jego

ideą uczestników przygotowano informację o zasadach uczestnictwa. Ponadto ter-min wręczenia nagród w konkursie podany został w tabeli formularza zgłosze-niowego, który zawierał informacje o wszystkich elementach zadania zleconegoWarmińsko-Mazurskiemu Stowarzyszeniu Agroturystycznemu. Formularz oraz in-formacja zostały wysłane do wszystkich członków WMSA (117 osób), do lokalnychstowarzyszeń agroturystycznych z terenu Warmii i Mazur (13 organizacji), do sto-

128 M. Platte

warzyszeń współpracujących z Polską Federacją Turystyki Wiejskiej „Gospodar-stwa Gościnne” (42 stowarzyszenia) oraz do organizacji współpracujących z na-szym stowarzyszeniem (Urząd Marszałkowski, Wojewódzki Ośrodek DoradztwaRolniczego w Olsztynie, Związek Gmin Warmińsko-Mazurskich). Łącznie wysłano175 zaproszeń do konkursu.W posiedzeniu jury uczestniczyli przedstawiciele Departamentu Turystyki

Urzędu MarszałkowskiegoWojewództwaWarmińsko-Mazurskiego, WojewódzkiegoOśrodka Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, Izby Gospodarczej Powiatu Ostródz-kiego, wiceburmistrz Ostródy, inspektor kategoryzacji wiejskiej bazy noclegowej.Dla jury zostały przygotowane arkusze oceny, na które naniesione zostały godłanadesłanych prac, którym nadano kolejne numery. Każdy juror miał do dyspo-zycji skalę ocen od 0 do 5 punktów; w dyskusji ustalono elementy podlegająceocenie. Zostały wyodrębnione następujące elementy oceny: możliwość zastosowa-nia pomysłu w innych gospodarstwach, możliwość łączenia z innymi propozycjami,realność przedsięwzięcia, zwiększenie zatrudnienia, forma prezentacji, efektywność,elementy ekorozwoju, punkt jurora.Laureatów powiadomiono telefonicznie i pisemnie o przyznanych nagrodach.

Do prasy lokalnej została wysłana notatka o laureatach. Nagrody i wyróżnieniaufundował Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Nagrodylaureatom wręczał marszałek Andrzej Ryński.

Etap I – zadanie: pokaz

Po rozstrzygnięciu konkursu, 7 września 2000 roku, laureaci zostali poinfor-mowani telefonicznie i listownie o przyznanym miejscu w kategorii pomysłów jużzrealizowanych oraz pomysłów do realizacji w przyszłości. Powiadomiono ich takżeo terminie i godzinie pokazu. Zadaniem nagrodzonych było aktywne zaprezentowa-nie swoich pomysłów publiczności. Mieli to zrobić w taki sposób, by zainteresowaćuczestniczących w pokazie widzów.W pokazie wzięły udział wszystkie nagrodzone osoby. Wykazały przy tym dużą

odwagę oraz inwencję, biorąc pod uwagę fakt, że dla niektórych był to pierwszywystęp przed mikrofonem. Dodatkowym elementem potęgującym współzawodnic-two było ustalenie, że prezentujący swoje pomysły walczą o dyplom honorowypubliczności.Niektóre prezentacje prowadzono w formie opisowej, wspierając je degustacją

wyrobów z własnego gospodarstwa. Jedna z par posłużyła się rekwizytem – wy-konanym własnoręcznie manekinem osiodłanego konia. Bractwo Rycerzy GwiazdyZarannej Zamku Ostródzkiego zaprezentowało swoje stroje organizacyjne i za-praszało na potrawy rycerskie. Jedna z laureatek wykonała piosenkę charaktery-styczną. Ten właśnie występ, poparty bardzo ciekawą prezentacją merytoryczną,zyskał największy aplauz, a wykonawczyni pokazu otrzymała dyplom publiczności.Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne ufundowało nagrodę

dla publiczności uczestniczącej w zabawie w postaci dwudniowego pobytu dladwóch osób w dowolnie wybranej z katalogu naszych ofert kwaterze. Dla głosują-cych przygotowano tablicę z listą laureatów. Kolejne występy opatrzone zostałynumerami porządkowymi. Do dyspozycji głosujących były kartki oraz koszyk, do


którego wrzucano swoje typowania. Po zebraniu głosów jedno z dzieci wylosowałonazwisko osoby nagrodzonej pobytem w naszej kwaterze.Pokaz bardzo się podobał i przyczynił się do spopularyzowania efektów kon-

kursu „Nie przesypiaj zimy – pomysły na przedłużanie sezonu agroturystycznego”.

Etap I – zadanie: konferencja

Konferencja odbyła się jako impreza towarzysząca targom WAMATUR 2000w Ostródzie. Miejsce na prezentację całości zadania nie zostało wybrane przy-padkowo. Pełna nazwa imprezy brzmi: Warmińsko-Mazurskie Targi Turystyki Ak-tywnej. Jest więc bliska ideologicznie realizowanej usłudze, mającej za główny celaktywizację środowiska wiejskiego.Konferencję otworzył wicemarszałek województwa warmińsko-mazurskiego,

Wojciech Samulowski. Towarzyszyła mu delegacja przedstawicieli z Francji, którzyz ciekawością przysłuchiwali się prezentacji idei zadania. W interesujący sposób za-prezentowali osiągnięcia swojego kraju w dziedzinie rozwoju wypoczynku na wsii promowania oferty agroturystycznej. W sesji popołudniowej obecni zapoznalisię szczegółowo z zawartością merytoryczną oraz metodyką prowadzenia kursówagroturystycznych. Prelegentem była także przedstawicielka Polskiej Federacji Tu-rystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”. Oprócz przewidzianego w programiewystąpienia odpowiadała na szereg pytań związanych z praktycznym prowadze-niem kwatery i przepisami prawnymi.W drugim dniu konferencji obecni zapoznali się z rozwiązaniami stosowanymi

w innych krajach Europy przy wspomaganiu gospodarstw agroturystycznych. Tentemat szczegółowo omówiła przedstawicielka Wojewódzkiego Ośrodka DoradztwaRolniczego w Olsztynie, od lat współpracująca z naszym stowarzyszeniem. Referatprzygotowany przez przedstawicielkę Litwy przedstawił pełniący społecznie funk-cję wicestarosty, aktywny członek Polsko-Litewskiej Izby Gospodarczej. W sesjipopołudniowej uczestnicy zapoznali się ze szczegółami związanymi z planowanymiwarsztatami artystycznymi oraz kursem kulinarnym. Swoje kwatery i możliwościorganizacyjne przedstawili gospodarze obiektów wybranych do warsztatów cera-micznych oraz kursu kulinarnego. Na zakończenie został zaprezentowany referatprzedstawicielki Włoch, która będzie uczesniczyła w dalszych etapach realizowa-nego zadania.Prezentacje ilustrowane były foliogramami, każdej części towarzyszyła dyskusja

świadcząca o dużym zainteresowaniu tematyką zadania.Uczestników zakwaterowano w gospodarstwach gościnnych w okolicy Ostró-

dy. W godzinach wolnych uczestniczyli oni w zwiedzaniu targów, a wieczoramiw imprezach towarzyszących, m.in. w Turnieju Smakoszy i Biesiadzie Myśliwskiej.W przerwach kawowych serwowane były wypieki przygotowane przez nasze go-spodynie. Uczestnicy z innych stowarzyszeń oraz organizacji, które wyraziły chęćwspółpracy z Warmińsko-Mazurskim Stowarzyszeniem Agroturystycznym, z zado-woleniem przyjmowali sposób przyjęcia ich przez naszych członków.Konferencji towarzyszyło duże zainteresowanie lokalnych gazet, udzielono

dwóch wywiadów radiowych, a Program I TVP przygotował 20-minutowy repor-taż z targów, w którym pokazany został wywiad z kierownikiem zadania, migawka

130 M. Platte

z sali konferencyjnej i komentarz dotyczący przeprowadzonych już etapów zreali-zowanych w ramach usługi.

Etap II – zadanie: szkolenia na kursach agroturystycznych

Przeprowadzono zaplanowane 5 szkoleń pięciodniowych. Program szkoleń zo-stał dostarczony uczestnikom wraz z materiałami.Dwa pierwsze dni szkoleń obejmowały zagadnienia związane z podstawowymi

definicjami turystyki, w tym turystyki wiejskiej, wprowadzenie do marketingu,w tym przygotowanie kwaterodawcy do podjęcia decyzji, elementy planu przedsię-wzięcia, zasady przygotowania obiektu i jego otoczenia do przyjmowania gości.Trzeci dzień obejmował kwestie związane z prawnym uwarunkowaniem działal-

ności. Uczestniczyli w nim przedstawiciele sanepidu i urzędu skarbowego. W tymdniu podane zostały także zasady żywienia.W czwartym dniu kursu odbywała się wycieczka szkoleniowa do funkcjonu-

jących gospodarstw agroturystycznych, podczas której podzieleni na dwie grupyuczestnicy mieli za zadanie przeprowadzić ćwiczenie, polegające na ocenie miejscwypoczynku pod kątem minimalnych wymogów stawianych przez Ustawę o usłu-gach turystycznych, a także z punktu widzenia turysty, pod kątem atrakcyjnościpołożenia, atmosfery domu i osobowości gospodarzy.W piątym dniu szkolenia odbyły się egzaminy. W ramach sprawdzenia nabytych

wiadomości wszyscy uczestnicy mieli za zadanie przygotowanie ulotki indywidu-alnej, a następnie grupy dzielone były na kilkuosobowe zespoły, które przygoto-wywały: drobne ogłoszenie prasowe, stronę promocyjną stowarzyszenia agrotury-stycznego, stoisko targowe, wywiad radiowy i reklamę telewizyjną.Szkolenia odbywały się w kwaterach członków Warmińsko-Mazurskiego Sto-

warzyszenia Agroturystycznego. Zadaniem gospodarzy było: pokazanie sposobówtworzenia atmosfery przyjaznej dla gości, prezentacja własnego gospodarstwa orazudzielanie odpowiedzi na temat praktycznych rozwiązań problemów związanychz prowadzeniem gospodarstwa świadczącego usługi turystyczne.

Etap II – zadanie: szkolenia na warsztatach artystycznych

Przeprowadzono zgodnie z planem 6 dziesięciodniowych szkoleń na warsztatachartystycznych i kulinarnych. Wszystkie szkolenia odbyły się w kwaterach członkówWarmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego. Uczestnicy otrzymalizaświadczenia o uczestnictwie w warsztatach.

Warsztaty hafciarskie

Szkolenie odbyło się w gospodarstwie agroturystycznym „Plattówka” w miej-scowości Gierzwałd. Gospodarzem obiektu jest Mariola Platte.W czasie warsztatów uczono techniki haftu krzyżykowego, richelieu i płaskiego.

Efektem końcowym było kilka serwetek wykonanych haftem richelieu, obrazki wiej-skie wykonane haftem krzyżykowym i cztery czepce warmińskie, których rekon-


strukcja odbyła się podczas szkolenia. Uczestniczki szyły i wsłuchiwały się w opo-wieści o stroju warmińskim, poznawały proces wykonywania kunsztownych denek,łącznie z przygotowaniem ramek, naciąganiem poszczególnych warstw materiałów,z których wyczarowały paradne nakrycie głowy „w którym każda kobieta wyglądapięknie”.

Warsztaty wikliniarskie

Szkolenie odbyło się w hotelu „Irena” w miejscowości Korpele pod Szczytnem.Gospodarzem obiektu jest Irena Zakrzewska.Uczestnicy poznawali sploty podstawowe, wykonali kilka prac pod okiem in-

struktorów, a w drugiej części warsztatów mogli wykonać prace dekoracyjne we-dług własnych projektów. Oryginalne projekty elementów ozdobnych, a także tra-dycyjne tace, koszyki, osłony na donice i butelki, kwietniki oraz podarowane przezwykładowców dzbany wiklinowe i słomiane koszyczki na pieczywo z pewnościąznajdą nabywców na listopadowej aukcji w Wojewódzkim Ośrodku DoradztwaRolniczego w Olsztynie.

Warsztaty rzeźbiarskie

Szkolenie odbyło się w dworku „Diana”, w miejscowości Sząbruk pod Olszty-nem. Gospodarzem obiektu jest Zbigniew Gulewicz.Program warsztatów zakładał poznanie dwóch technik – rzeźbienia w masie

solnej i drewnie. Do przeprowadzenia warsztatów zaproszono znanych w regionietwórców, którzy wprowadzali adeptów tego rzemiosła artystycznego w tajniki ob-róbki drewna. Efekt warsztatów to płaskorzeźby scenek leśnych, kolorowe anioły,motyle, ptaki, koty, sowa oraz wykonane wspólnymi siłami „Drzewko szczęścia”.Uczestnicy wysłuchali historii rzeźby ludowej na Warmii i Mazurach oraz poznalipodstawy teorii.Osoby prowadzące warsztaty obdarowały swoich słuchaczy nie tylko wiedzą

i talentem, lecz także przekazali dla zachęty dłuta, mając nadzieję, że posłużą ichuczniom przy tworzeniu kolejnych dzieł.

Warsztaty plastyczne

Szkolenie odbyło się w „Ranczo Windyki” w miejscowości Windyki pod Iławą,nad jeziorem Łabędź. Gospodarzem obiektu jest Zenon Pilanc.W niezwykle ciekawą technikę batiku większość uczestników wgłębiała się po

raz pierwszy. Dla innych malowanie na szkle było niezwykle interesującym wy-darzeniem, a jego odmiana, malowanie bombek choinkowych, wprowadziło świą-teczny nastrój. Kilkadziesiąt rysunków gwaszami, pastelami, akwarelami oraz cie-kawe kolaże z kolorowego papieru i suszonych roślin trafiło na aukcję prac. Tafleszkła i bombkowe kule oraz obrazy na tkaninie uzupełniły niezwykle hojny wkładuczestników w fundusz kolejnych programów realizowanych przez Warmińsko-Ma-zurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne.

132 M. Platte

Warsztaty kulinarne

Szkolenie odbyło się w „Dworku Mazurskim” w miejscowości Ruś. Gospoda-rzem obiektu jest Teresa Megger-Wardyn.Efektem pracy tego niezwykłego zespołu zapalonych zwolenniczek twórczego

podejścia do spraw kuchennych jest gruby brulion praktycznych przepisów kuchniz wielu regionów naszego kraju oraz kilku „przebojów umbryjskich”. Kolejne dzia-łania Warmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego skierowane będąna opublikowanie przepisów, być może pod wspólnym tytułem „Przysmaki wiej-skiej kuchni”.Uczestnicy mieli okazję usystematyzować wiadomości z zakresu urządzenia

kuchni, przepisów sanitarnych i obsługi klienta. Odbył się pokaz dekorowania stołuza pomocą serwetek oraz niezwykle interesujący moduł szkolenia, jakim było ro-bienie ozdób z karmelu. Uczestnicy poznawali sposoby przygotowania wspaniałychsałatek, ciast, potraw regionalnych i przekąsek na stół szwedzki i angielski.Podczas wieczoru umbryjskiego oraz wizyty w zaprzyjaźnionym gospodarstwie

agroturystycznym, gdzie przeprowadzono pokaz potraw serwowanych podczas im-prez plenerowych przy ognisku, goście warsztatów mieli okazję słuchać muzyki gi-tarowej i akordeonowej. Uczestniczka z Włoch zaprezentowała możliwości tkwiącew stworzeniu szlaku kulinarnego. Na przykładach kuchni włoskiej z regionu Um-brii pokazała, że kuchnia wiejska może stać się międzynarodowym produktem tu-rystycznym.

Warsztaty ceramiczne

Szkolenie odbyło się w gospodarstwie agroturystycznym w miejscowości Gotki.Gospodarzem obiektu był Krzysztof Łepkowski.Bogaty program warsztatów obejmował cały zakres teorii i praktyki związa-

nej z przygotowaniem tworzywa, jego uformowaniem, przygotowaniem do wypa-lenia, szkliwieniem i zdobieniem. Uczestnicy przekazali na aukcje kilkadziesiątwyrobów dekoracyjnych i użytkowych, wykonanych kilkoma technikami. Każdyz eksponatów posiada swoją historię, przypisaną do czarek, donic, mis, ptakówi aniołów. Wykonywano prace na kole garncarskim, wypalano je w piecu elek-trycznym, a także neolitycznym – ciekawostka ta może przyciągnąć turystów napobyt sobotnio-niedzielny.Program warsztatów ceramicznych obejmował zarys technologii mas ceramicz-

nych, formowanie ceramiki, zdobienie i wypalanie. Zakochany w przyrodzie tegozakątka Warmii i Mazur gospodarz zorganizował wizytę w Teatrze WiejskimWęgajty, a na zakończenie warsztatów zaprosił mieszkańców okolicznych wsi dozapoznania się z efektami dziesięciodniowych zmagań z gliną.


Przekazywania nabytej wiedzy przez liderów – ważny element

integracji w stowarzyszeniach

Ponad dziesięć lat temu osiemnaście lokalnych stowarzyszeń agroturystycznychpowołało do życia Polską Federację Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”.Dzięki aktywności zarządu federacji i ściśle z nią współpracujących prezesów stowa-rzyszeń do federacji należy obecnie ponad 60 regionalnych i lokalnych organizacjizrzeszających kwaterodawców wiejskich.Federacja jest łącznikiem pomiędzy obiektami turystyki wiejskiej a minister-

stwami, fundacjami i komisjami sejmowymi odpowiedzialnymi za rozwój tej gałęzigospodarki. Choć osiągnęliśmy wiele – apetyt wzrósł po odbytych wizytach studyj-nych do kilku krajów UE. Nasza niecierpliwość wzrasta, bo chcielibyśmy nie tylkodorównać, ale i prześcignąć kraje europejskie w wyścigu o klienta. Nie są nam obcepojęcia konkurencyjności, innowacyjności, bardzo szeroko pojętej przedsiębiorczo-ści.A wszystko to przez ustawiczne szkolenie liderów. Federacja posiada stale uak-

tualniających swoją wiedzę ponad pięćdziesięcioosobową grupę inspektorów Wiej-skiej Bazy Noclegowej (WBN), którym w ostatniej edycji programu SPO 2.4 zaufałARiMR, powierzając opiniowanie wniosków składanych przez osoby ubiegające sięo dotacje ze środków UE, przeznaczonych na rozbudowę, modernizację i wyposa-żenie obiektów turystyki wiejskiej.Na potrzeby obsługi internetowego systemu promocji i sprzedaży miejsc noc-

legowych przeszkolonych zostało kilkudziesięciu członków stowarzyszeń. Ich zada-niem jest przekazanie nabytej wiedzy wszystkim kwaterodawcom, którzy są w sta-nie samodzielnie dokonywać aktualizacji swoich ofert.Niezwykle przydatnym, nowoczesnym narzędziem edukacyjnym jest znakomi-

cie pomyślana i stale udoskonalana strona www.agroturystyka.pl. Wszyscy chętnimogą z niej czerpać najaktualniejsze informacje o przepisach prawnych, pracy Za-rządu PFTW „G.G.”, wymaganiach stawianych przed kwaterodawcami i kwate-rami wiejskimi, aby mogły skorzystać z wypracowanych przez lata form promocjii reklamy. Strona ta służy także, a może przede wszystkim turystom poszukują-cym efektownego wypoczynku w najpiękniejszych zakątkach Polski. Podjęto takżeniezwykle udaną próbę edukowania poprzez pokazanie najlepszych inwestycji dofi-nansowanych z programów SAPARD i SPO 2.4. Zgłoszone do konkursu inwestycjenaniesione zostały na mapę Polski „Śladami dobrych inwestycji turystycznych”.Federacja zrealizowała także cykl szkoleń związanych z wdrażaniem systemu sa-

nitarnego HACCP. Efektem tej inicjatywy było opracowanie poradnika dla kwaterwiejskich, z przykładami dokumentacji, ciągów technologicznych, procedur i re-ceptur. Podręcznik czeka na środki finansowe umożliwiające jego wydanie.Niezależnie od ogólnopolskich przedsięwzięć szkoleniowych lokalne stowarzy-

szenia realizują własne programy edukacyjne, a także wspólne z samorządamii lokalnymi organizacjami turystycznymi projekty, na które w latach 2007-2013przeznaczone zostaną potężne środki z UE.Dobrym zwyczajem Warmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia Agroturystycz-

nego jest przekazywanie wiedzy na interesujące członków stowarzyszenia tematypodczas Walnych Zebrań WMSA. Kilkugodzinne szkolenia i wykłady są stałym

134 M. Platte

elementem podnoszenia wiedzy zawodowej osób świadczących usługi turystycznena wsi. Ostatnio odbył się wykład na temat aktywnego pozyskiwania klientówprzez gospodarzy, za pomocą nowoczesnych technik marketingowych, ale takich,które nie wymagają niemalże żadnego nakładu finansowego. Na to zebranie zo-stali zaproszeni przedstawiciele stowarzyszeń agroturystycznych z Warmii i Mazur,które powołały Warmińsko-Mazurską Organizację Turystyki Wiejskiej i Agrotu-rystyki. A stało się tak dlatego, że ciągłe kształcenie się uświadomiło nam, jakważne jest wspólne działanie na rzecz rozwoju turystyki wiejskiej. Nie ma chybalepszego dowodu na wpływ szkoleń na zintegrowanie środowiska, a także na jakośćpracy oświatowej wykonywanej na co dzień przez liderów wiejskich. Coraz większagrupa kwaterodawców przekonuje się, że nie jesteśmy dla siebie konkurencją, leczstale udoskonalanym, potężnym narzędziem marketingowym, zdolnym do sprosta-nia rosnącym wymaganiom naszych gości. A wymagający gość stawia przed namiwymagania, do których musimy się należycie przygotować, świadomie kształtu-jąc swoją osobowość, krajobraz wokół nas i ciekawą ofertę dla turysty. Tak więcnadszedł czas na kolejne wyzwania szkoleniowe. Może za pomocą nowoczesnychtechnik? Trwa przecież kolejna edycja internetowego kursu o przepisach prawnychw turystyce wiejskiej...

Streszczenie

Autorka brała udział zarówno w charakterze słuchacza, jak i wykładowcy w wieluszkoleniach zawodowych dla mieszkańców wsi, w tym głównie z zakresu agroturystykiw minionych 15 latach.Na podstawie konkretnych przykładów zostały przeanalizowane procesy szkolenia

osób dorosłych z uwzględnieniem form edukacji, metod szkoleniowych, specyfiki od-biorcy, warunków technicznych i źródeł finansowania. Szczególny nacisk został położonyna wpływ osobowości wykładowcy na percepcję uczestników szkoleń, znaczenie aktyw-nych metod kształcenia w skuteczności działań edukacyjnych w środowisku wiejskim orazna rolę szkoleń w integracji członków stowarzyszeń agroturystycznych.

14

Rola Stowarzyszenia Agroturystycznego„Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne”

Bieszczady w rozwoju turystyki wiejskiej

Artur Stec, Marek Kiczek

Wstęp

Stowarzyszenia agroturystyczne są organizacjami powoływanymi w celu dzia-łania na rzecz gospodarstw agroturystycznych i finansowanymi ze środków zało-życieli. Mogą prowadzić działalność gospodarczą, a osiągnięty zysk przeznaczająna realizację celów statutowych. Do celów szczegółowych stowarzyszeń agrotury-stycznych zalicza się:

• organizację, rozwój i promocję turystyki wiejskiej• propagowanie różnorodnych form wypoczynku w gospodarstwach rolnych• tworzenie, zachowanie i ochronę walorów kulturowych i przyrodniczych te-renów wiejskich• podejmowanie działań na rzecz ochrony środowiska i produkcji zdrowej żyw-ności• aktywizację społeczności wiejskiej• zapewnienie funkcjonowania i rozwijania systemu informacji turystyki wiej-skiej• dbałość o wzrost poziomu usług w zakresie turystyki wiejskiej• kształtowanie opinii i ocen w odniesieniu do agroturystyki i turystyki wiej-skiej

136 A. Stec, M. Kiczek

• wszechstronną współpracę z organizacjami i osobami prywatnymi w zakresieturystyki na obszarach wiejskich, oświaty, ochrony środowiska i kultury

• opiniowanie projektów prawnych dotyczących turystyki wiejskiej

• integrację członków oraz pomoc doradczą w organizowaniu turystyki wiej-skiej

• prowadzenie analizy rynku, promocji gospodarstw agroturystycznych i in-nych form działalności marketingowej (Butowski 2004).

Najstarszym polskim stowarzyszeniem agroturystycznym jest powstała w 1991roku Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna. W 1996 roku została utworzona organi-zacja agroturystyczna o zasięgu krajowym pod nazwą Polska Federacja TurystykiWiejskiej „Gospodarstwa Gościnne” (PFTW „GG”; Sznajder i Przezbórska 2006).W województwie podkarpackim działają dwa stowarzyszenia agroturystyczne.

Jednym z nich jest Stowarzyszenie Agroturystyczne „Galicyjskie GospodarstwaGościnne” Bieszczady (SA „GGG”). Powstało ono w 1993 roku, czyli w pierwszymz czterech, wyróżnionych przez Wojciechowską (2005), etapów tworzenia zapleczaorganizacyjnego dla rolników podejmujących działalność w agroturystyce. Przytworzeniu Stowarzyszenia aktywnie uczestniczył Ośrodek Doradztwa Rolniczegow Iwoniczu. Pierwotnie do organizacji przystąpiło 17 kwaterodawców. W 1995 rokuStowarzyszenie współorganizowało III Ogólnopolskie Sympozjum Agroturystycznept. „Regionalne aspekty agroturystyki w Polsce”. W okresie jesiennym 1996 rokuStowarzyszenie przystąpiło do Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodar-stwa Gościnne” z siedzibą w Warszawie. Zostało również w 2001 roku człon-kiem-założycielem Podkarpackiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. W 2007roku w Stowarzyszeniu było zarejestrowanych 270 osób, które prowadziły działal-ność turystyczną na obszarach wiejskich w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Dlausprawnienia pracy Stowarzyszenia zostało powołanych 10 kół gminnych i 3 koławioskowe1.

Metodyka badań

Celem badań było określenie roli SA „GGG” w rozwijaniu agroturystyki naobszarze jego działania. Wśród członków Stowarzyszenia przeprowadzono badaniaankietowe w I kwartale 2007 roku. Ankiety skierowano do wszystkich 270 kwatero-dawców należących do organizacji, z czego otrzymano z powrotem 42 wypełnioneformularze, czyli 15,5%.

Wyniki badań

Kwaterodawcy przystępując do Stowarzyszenia, oczekiwali przede wszystkimdoradztwa w zakresie działalności agroturystycznej (83% ankietowanych). Można

1Informacje udostępnione przez Stowarzyszenie Agroturystyczne „Galicyjskie GospodarstwaGościnne” Bieszczady.

14. Rola Stowarzyszenia Agroturystycznego... 137

tłumaczyć to tym, że w kształtujących się organizacjach rolnicy widzieli konty-nuatorów ośrodków doradztwa rolniczego, które szczególnie aktywnie współpra-cowały przy tworzeniu i prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych w latachdziewięćdziesiątych. Ponad połowa respondentów (55%) wskazała, że weszła doStowarzyszenia licząc na pomoc w prowadzeniu działalności promocyjnej, zaś 48%badanych widziało w organizacji reprezentanta własnych interesów wobec władzsamorządowych i państwowych. Oczekiwania członków Stowarzyszenia wobec or-ganizacji prezentuje rysunek 1.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

(%)

doradztwo

reprezentowanie

interesów

kwaterodawców

promocja

dokształcanie

idoskonalenie

pomoc

worganizowaniu

współpracy

inne

83

4855

38

29

7

Rys. 1. Oczekiwania kwaterodawców wobec StowarzyszeniaŹródło: opracowanie własne.

Ankietowani określając stopień realizacji przez Stowarzyszenie poszczególnychzadań najwyżej ocenili doradztwo w zakresie działalności agroturystycznej. Śred-nia ocena wyniosła 3,85. Wysoko ocenili również prowadzenie przez organizacjędziałalności promocyjnej na rzecz członków (średnia nota 3,75). Stowarzyszeniew ostatnich 5 latach aktywnie promowało usługi agroturystyczne członków w pra-sie, radiu i telewizji, zarówno krajowej, jak i lokalnej. Ponadto poprzez organizację„Otwartych drzwi dla dziennikarzy” propagowało aktualną informację o działalno-ści Stowarzyszenia. Jak wynika z przeprowadzonych badań, najsłabiej Stowarzy-szenie realizuje zadania związane z organizowaniem współpracy pomiędzy kwate-rodawcami (3,28) oraz umożliwianiem dokształcania i doskonalenia zawodowego(3,38). Na rysunku 2 przedstawiono ocenę realizacji zadań przez Stowarzyszenie.Dostępność informacji ułatwiających prowadzenie działalności agroturystycz-

nej (67% odpowiedzi) oraz udzielanie pomocy doradczej (55%) były najczęściejpodawanymi przyczynami zadowolenia z przynależności do Stowarzyszenia. SA„GGG” na bieżąco współpracuje z rejonowymi ośrodkami doradztwa rolniczego,gdzie instruktorzy udzielają indywidualnych konsultacji członkom organizacji. Za-ledwie 21% ankietowanych jest usatysfakcjonowana działalnością organizacji po-


3,00

3,10

3,20

3,30

3,40

3,50

3,60

3,70

3,80

3,90

doradztwo

reprezentowanie

interesów

kwaterodawców

promocja

dokształcanie

idoskonalenie

pomoc

worganizowaniu

współpracy

3,85

3,50

3,75

3,38

3,28

Rys. 2. Ocena realizacji zadań przez StowarzyszenieŹródło: opracowanie własne.

0

10

20

30

40

50

60

70

(%)

dostępność

informacji

wpływna

władze

samorządowe

pomocdoradcza

promocjausług

inne

67

21

55

33

5

Rys. 3. Przyczyny zadowolenia członków z przynależności do StowarzyszeniaŹródło: opracowanie własne.


0

5

10

15

20

25

30(%)

wysokość

składek

mała

aktywność

realizowanie

interesuwładz

brak

skuteczności

inne

17

26

57

14

Rys. 4. Przyczyny niezadowolenia z działalności StowarzyszeniaŹródło: opracowanie własne.

0

10

20

30

40

50

60

(%)

brakzaplecza

finansowego

niekompetencja

organów

stosunekwładz

samorządowych

niechęć

członków

inne

52

5

12

40

10

Rys. 5. Słabości w działaniach StowarzyszeniaŹródło: opracowanie własne.


0

10

20

30

40

50(%)

zdecydowanietak

raczejtak

raczejnie

zdecydowanie nie

niemamzdania

4548

5

02

Rys. 6. Opinie ankietowanych odnośnie wpływu Stowarzyszenia na rozwój turystykiwiejskiej w regionieŹródło: opracowanie własne.

0

51015

20

25

3035

40

4550

(%)

doradztwo

reprezentowanie

interesów

kwaterodawców

promocja

dokształcanie

idoskonalenie

pomoc

worganizowaniu

współpracy

inne

33

50

31

14

26

2

Rys. 7. Sfery działań wymagające większego zaangażowania ze strony StowarzyszeniaŹródło: opracowanie własne.


legającą na wpływaniu na władze samorządowe. Rysunek 3 zawiera informacjeopisujące przyczyny zadowolenia członków z przynależności do Stowarzyszenia.Najczęściej wskazywaną przyczyną niezadowolenia z działalności Stowarzysze-

nia była jego mała aktywność (26% odpowiedzi) oraz wysokość składek (17%).Zaledwie 5% respondentów twierdziło, że organizacja realizuje jedynie interesy jejzarządzających. Na rysunku 4 znajduje się rozkład odpowiedzi odnoszący się doprzyczyn niezadowolenia z działalności Stowarzyszenia.Dla 52% badanych podstawową przyczyną słabości Stowarzyszenia był brak od-

powiedniego zaplecza finansowego. Ponadto wskazywano jeszcze na niechęć człon-ków do działalności społecznej (40% odpowiedzi). Rysunek 5 przedstawia przy-czyny słabości, jakie w działaniach Stowarzyszenia dostrzegali respondenci.Rysunek 6 prezentuje opinie ankietowanych odnośnie wpływu Stowarzyszenia

na rozwój turystyki wiejskiej w regionie. Aż 93% ankietowanych twierdziło, żeStowarzyszenie posiada wpływ na rozwój turystyki wiejskiej w obszarze działania.Kwaterodawcy dostrzegają pozytywne skutki działań prowadzonych przez organi-zację.Za sferę wymagającą zintensyfikowania działań ze strony Stowarzyszenia re-

spondenci podawali w pierwszej kolejności reprezentowanie interesów kwatero-dawców wobec władz samorządowych i państwowych (50% odpowiedzi). Ponadtowskazywano również na doradztwo w zakresie działalności agroturystycznej (33%)oraz prowadzenie działalności promocyjnej na rzecz kwaterodawców (31%). Rysu-nek 7 zawiera opinie ankietowanych odnoszące się do sfer działania wymagającychwiększego zaangażowania ze strony organizacji.

Podsumowanie

Przeprowadzone badania świadczą o pozytywnym oddziaływaniu SA „GGG”na rozwój agroturystyki w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Przy wstępowaniu doStowarzyszenia rolnicy oczekiwali przede wszystkim doradztwa w zakresie działal-ności agroturystycznej i można stwierdzić, że organizacja z tego zadania dobrzesię wywiązała. Ponadto respondenci liczyli na wsparcie w zakresie promocji i rów-nież tutaj działania zostały ocenione wysoko. Najwięcej powodów do zadowoleniaprzysparzała członkom Stowarzyszenia dostępność informacji ułatwiających pro-wadzenie działalności agroturystycznej oraz otrzymywanie pomocy doradczej. Nie-zadowolenie natomiast budziła wśród ankietowanych mała aktywność organizacjioraz wysokość składek.Kwaterodawcy za główne bariery utrudniające efektywną działalność Stowa-

rzyszenia uznali brak odpowiedniego zaplecza finansowego oraz niechęć członkówdo działalności społecznej. Śmiało jednak można stwierdzić, że organizacja po-siada wpływ na rozwój turystyki w regionie. Jednocześnie ankietowani wskazali,że sferami wymagającymi większego zaangażowania ze strony Stowarzyszenia jestreprezentowanie interesów rolników wobec władz samorządowych i państwowych.


Literatura

Butowski L., Organizacja turystyki w Polsce, Wyd. Akad. Wyższej Szkoły Społeczno--Przyrodniczej w Lublinie, Warszawa-Lublin 2004.

Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.Wojciechowska J., Elementy trwałe i nowe w strukturze organizacyjnej polskiej agrotu-

rystyki (także w kontekście doświadczeń europejskich) [w] Turystyka wiejska a roz-wój i współpraca regionów, Prace naukowo-dydaktyczne PWSZ w Krośnie, Krosno2005.

Streszczenie

Przeanalizowano rolę Stowarzyszenia Agroturystycznego „Galicyjskie GospodarstwaGościnne” Bieszczady w rozwijaniu agroturystyki w obszarze jego działania. Wśród człon-ków Stowarzyszenia zostały przeprowadzone badania ankietowe. Analiza wyników wska-zuje na pozytywne oddziaływanie organizacji na rozwój agroturystyki w Bieszczadachi Beskidzie Niskim.

ROZDZIAŁ IV

Turystyka wiejska

a edukacja dzieci i młodzieży

15

Przygotowanie rolnikówdo prowadzenia edukacji dzieciw ramach działalności agroturystycznej

Beata Maria Czarnecka

Jesteśmy szkołą, która nie jest szkołą, jaką każdy

zna. Budynkiem szkolnym jest wolna natura, klasą

szkolną jest pole, łąka, las, obora. Naszymi nauczy-

cielami są rośliny, zwierzęta i ludzie żyjący w zagro-

dzie wiejskiej.

(Schule auf dem Bauernhof, 2002)

Coraz częściej mówi się o zagrodzie wiejskiej w realizacji szkolnych programównauczania. Stanowi ona przez to jedną z płaszczyzn łączących turystykę wiejskąz edukacją. Gospodarstwa agroturystyczne zyskują nowe znaczenie – stają się po-zaszkolnymi miejscami edukacji, umożliwiającymi wprowadzenie zmian do systemuoświaty i kształtowanie jakości edukacji. Jednak nie wszyscy mają pełną świado-mość edukacyjnej wartości pobytu w otoczeniu wiejskim. A zatem jak przygotowaćrolników – usługodawców agroturystycznych – do prowadzenia edukacji dla dzieciw ramach działalności agroturystycznej oraz jak projektować taką działalność,kreując korzystne dla jej wzmocnienia warunki?Próba odpowiedzi na powyższe pytanie przedstawia edukacyjny wymiar agrotu-

rystyki w aspekcie pobytu dzieci w zagrodzie i pozwala na pogłębienie wiadomościw tym zakresie. Może stanowić także źródło motywacji dla podmiotów zajmują-

15. Przygotowanie rolników do prowadzenia edukacji dzieci... 145

cych się edukacją oraz rozwojem terenów wiejskich do większego zaangażowaniaw programowanie edukacji pozaszkolnej.Na podstawie badań2 przeprowadzonych w Polsce (głównie w województwie

wielkopolskim) i w Niemczech (głównie w Kraju Związkowym Brandenburgii)zostały przedstawione możliwości kształtowania szkoleń przygotowują-cych rolników do prowadzenia edukacji dla dzieci w ramach działalnościagroturystycznej. Mogą być one przydatne rolnikom (usługodawcom agrotury-stycznym) świadczącym usługi edukacyjne lub mającym taki zamiar, pracowni-kom oświaty i organizacji doradczych oraz wszystkim zainteresowanym rozwojemedukacji w zagrodach wiejskich i organizowaniem przygotowania usługodawcówagroturystycznych do jej prowadzenia.

Jak uporządkować teorię edukacji w zagrodzie wiejskiej?

Czy jest to konieczne?

Uporządkowanie teorii omawianego zagadnienia jest konieczne, ponieważ niefunkcjonuje jeszcze szczegółowa metodyka „edukacji w zagrodzie wiejskiej”, a dlaprawidłowego wytyczenia kierunków jej rozwoju, uwzględniających złożoną pro-blematykę tematu, należy dysponować precyzyjną i wszechstronną wiedzą. Ogólnyszkic teorii obejmuje takie dziedziny, jak edukacja, turystyka, rolnictwo i opiera sięna analizie zmian w nich zachodzących. W aspekcie relacji między agroturystykąi edukacją zaobserwowano:

• duże zainteresowanie obszarami wiejskimi jako miejscami realizacji zadańedukacyjnych

• organizowanie wycieczek szkolnych do gospodarstw wiejskich i edukowaniew nich grup o najwyższej życiowej zdolności do nauki – dzieci do 8 roku życia

• prowadzenie w gospodarstwach edukacji z różnych dziedzin (na przykładedukacji prozdrowotnej, regionalnej, międzykulturowej)

• planowanie przez usługodawców rozszerzania sfery produktów agroturystycz-nych o charakterze edukacyjnym

• kreowanie pozytywnego wizerunku zawodów rolniczych

• budowanie poczucia identyfikacji z regionem i promowanie podejmowaniapozarolniczej działalności oraz rozwijanie współpracy lokalnej

• satysfakcję osobistą, zawodową i materialną osób prowadzących edukacjęw zagrodzie

• certyfikowanie edukacji w usługach agroturystycznych (np. w Austrii)i wszechstronne jej rozwijanie w wielu krajach europejskich.

Powyższe spostrzeżenia motywują do dalszych rozważań nad sprecyzowaniemteorii edukacji w zagrodzie wiejskiej. Wyobraźnia podsuwa nam mnóstwo pięk-nych skojarzeń ze sformułowaniem zagroda wiejska, dlatego warto go używać

2Badania przeprowadzone zostały w Katedrze Doradztwa Rolniczego i Nauczania KomunikacjiHumboldt Universitat zu Berlin oraz w Pracowni Agroturystyki Akademii Rolniczej w Poznaniu.

146 B.M. Czarnecka

przy opisywaniu działalności agroturystycznej, w której świadczone są usługi edu-kacyjne.W kontekście pozytywnych skutków wynikających ze stosowania agroturystyki

w edukacji termin zagroda wiejska należy rozumieć jako strefę urlopu, wypoczynku,gromadzenia doświadczeń oraz nauki realizowanej przez usługodawcę agrotury-stycznego w jej środowisku przyrodniczo-rolniczym i społeczno-kulturowym. Dzia-łalnością w niej prowadzoną jest rolnictwo zrównoważone, turystyka zrównoważonaoraz edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju.Zagroda postrzegana jest jako miejsce pozaszkolnej edukacji, ponieważ będąc

miejscem pobytu dzieci do ósmego roku życia, posiadających największą życiowązdolność do uczenia się i wrażliwość na bodźce, intensywnie wpływa na ich rozwój.Ma ona przy tym szczególne warunki do realizowania edukacji w zgodzie z postu-latami zrównoważonego rozwoju. Jak mało które miejsce, umożliwia edukowaniepoprzez przeżywanie realnych społecznie sytuacji, w które przenikają zagadnienianie tylko przyrodnicze, geograficzne, historyczne, lecz także socjologiczne, poli-tyczne, gospodarcze i osobiste. Pozwala to na kształtowanie umiejętności świado-mego wyboru poprzez prowadzenie kompleksowej edukacji, w szerokim zakresieodpowiadającej zadaniom systemu oświaty.Ze względu na szerokie możliwości edukacji prowadzonej w zagrodzie wiejskiej

istotne jest dostrzeżenie edukacyjnego wymiaru agroturystyki i wyłonienie po-tencjału edukacyjnego zagrody wiejskiej. Jego istnienie warunkowane jestprzez otoczenie rolniczo-przyrodnicze i społeczno-kulturowe zagrody, podejmo-wane w niej aktywności, a także przez predyspozycje i umiejętności usługodawcyoraz jakość oferowanych na miejscu produktów. Działalność agroturystyczną na-leży w tym przypadku postrzegać jako rodzaj agroturystyki dla dzieci, a w precy-zyjnym ujęciu jako edukację w zagrodzie, natomiast produkt agroturystyczny,będący wytworem tej działalności, określić można jako wycieczkę edukacyjną –formę organizacji procesu nauczania-uczenia się i wychowywania, kształcącą za-bawę.Ogólnym dążeniem edukacji w zagrodzie powinna być troska o rozwijanie natu-

ralnych zdolności do nauki i uczenia się osób w niej uczestniczących oraz o trwałewykorzystanie potencjału edukacyjnego zagrody. Powinna ona też realizować celeedukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, ponieważ dostosowywane są do nichprogramy edukacyjne krajów Unii Europejskiej. Cele te zostały wprowadzone przezKomisję Europejską powołaniem na lata 2005-20014 „Dekady edukacji na tematzrównoważonego rozwoju”. Należy do nich dążenie do zachowania równowagi po-między społecznym i ekonomicznym dobrem oraz kulturą, tradycją i ochronązasobów naturalnych, respektowanie godności ludzkiej oraz poszanowanie różno-rodności i ochrony środowiska naturalnego, a także zapewnienie każdej jednostcemożliwości kształcenia zgodnego z jej zdolnościami. Oddziaływanie współczesnejedukacji ukierunkowane jest szczególnie na sferę wartości, przez co rozwijane sąumiejętności wyboru i kształtowana jest świadomość, a w konsekwencji postawyi style życia ludzi. Rezultatem jej działań ma być jakościowa zmiana życia poprzezpowolne przekształcanie przemysłowego społeczeństwa w społeczeństwo zrówno-ważone, harmonijnie funkcjonujące na wszystkich płaszczyznach, a zwłaszcza kul-turowej, gospodarczej, przyrodniczej i społecznej.


Potencjał edukacyjny zagrody wiejskiej a jakość edukacji

Stopień efektywnego wykorzystania potencjału edukacyjnego zagrody warun-kuje jakość edukacji i konkurencyjność pobytu w gospodarstwie względem innychform kształcenia, dlatego powinien być rozwijany przez koncentrowanie działańwokół rozszerzania mocnych stron potencjału zagrody i niwelowanie jego barier.Najmocniejszą stroną potencjału edukacyjnego zagrody, ustaloną na podstawie

analizy literatury oraz opinii3 nabywców i usługodawców edukacyjnych produktówagroturystycznych, jest środowisko przyrodniczo-rolnicze i społeczno-kulturowe za-grody.Otoczenie przyrodniczo-rolnicze stwarza wszechstronne możliwości kształtowa-

nia świadomości ekologicznej, czyli stanu wiedzy, poglądów i wyobrażeń ludzi o roliśrodowiska w życiu człowieka, w tym także stanu wiedzy o sposobach oraz instru-mentach sterowania, użytkowania i ochrony środowiska. Natomiast uczestniczenieuczniów w życiu rodziny i społeczności wiejskiej zapewnia wejście w bezpośred-nie relacje z nowymi grupami społecznymi, kulturowością, tradycją i pracą, dziękiczemu realne staje się badanie i wartościowanie zależności pomiędzy człowiekiema środowiskiem przyrodniczym, społecznym, kulturowym i gospodarczym. Taktraktowane otoczenie zagrody umożliwia spełnienie kompleksowych oczekiwań wo-bec systemu edukacji, poprzez:• rozpowszechnianie zasad zrównoważonego rozwoju – realizowanie edukacjina rzecz zrównoważonego rozwoju• zbliżanie edukacji do jej realnej funkcji społecznej• ogniskowanie treści dydaktycznych wokół wspólnych pól problemowych,ośrodków tematycznych i idei nadrzędnych• zapewnienie otoczenia pozytywnie odbieranego przez uczestników edukacji,ciekawszej i przyjemniejszej formy nauczania i uczenia się• zapewnienie lubianej aktywności – wycieczki szkolnej i aktywnego wypo-czynku• umożliwienie nabywania i weryfikacji wiedzy, a ponadto dłuższego jej zapa-miętywania oraz wszechstronnego rozwoju umiejętności• umożliwienie prowadzenia edukacji wieloprzedmiotowej, problemowej, sytu-acyjnej, zorientowanej na działanie i doświadczanie wszystkimi zmysłami,z akcentem na kontakt kinetyczny i poprzez zabawę• kształtowanie świadomości ekologicznej.Modelowanie edukacji w gospodarstwach wiejskich należy prowadzić także po-

przez ograniczanie zakłóceń powodowanych przez rozpoznane zagrożenia dla po-tencjału edukacyjnego, do których należą:• nikła świadomość społeczeństwa dotycząca istnienia, znaczenia i sposobówkształtowania potencjału edukacyjnego zagrody – ogólne niewystarczająceprzygotowanie do prowadzenia edukacji w gospodarstwie wiejskim• rosnąca konkurencja wśród usług edukacyjnych, rosnące oczekiwania i wy-mogi ich odbiorców

3Opinie nabywców i usługodawców edukacyjnych produktów agroturystycznych zebrane zo-stały w toku badań prowadzonych przez autorkę.

148 B.M. Czarnecka

• rzadkie holistyczne projektowanie edukacji w zagrodach wiejskich:

– powszechne przypadkowe jej rozwijanie– mało precyzyjne dobieranie i rozpoznawanie adresatów produktów– nierzetelne dopasowanie produktów do wymogów systemu oświaty orazpotrzeb i możliwości osób korzystających z edukacji w gospodarstwie– niedobory w zakresie przygotowania pedagogicznego usługodawców– mała dostępność szkoleń przygotowujących do prowadzenia i korzysta-nia z edukacji w zagrodzie– mało stabilna i świadoma współpraca między gospodarstwami agrotu-rystycznymi i szkołami– nieklarowne i mało stabilne finansowanie edukacji w gospodarstwie wiej-skim– niedookreślone wymogi bezpieczeństwa dla zagród przyjmujących dzieci– niski poziom dostępności edukacji w gospodarstwie wynikający z niewy-starczających informacji w mediach, kosztów uczestnictwa, problemówkomunikacyjnych oraz z braku bazy danych o gospodarstwach oferują-cych usługi edukacyjne– braki w planowaniu i mało powszechne monitorowanie edukacji w go-spodarstwie oraz niewystarczające wsparcie ze strony służb doradczych,samorządów i innych organów państwowych.

Zarówno mocne strony, jak i przedstawione zagrożenia będą wymagały aktuali-zacji w zależności od kraju oraz stopnia zaawansowania usług agroturystycznychi edukacyjnych.

Warunki niezbędne do prowadzenia efektywnej edukacji

w zagrodzie wiejskiej

Efektywne rozwijanie edukacji w zagrodzie wymaga stworzenia strategii cało-ściowego jej kształtowania, sformułowania wytycznych i stawiania wymagań, dziękiczemu możliwe będzie efektywne wzmacnianie potencjału edukacyjnego zagrody.Na usługodawcach agroturystycznych spoczywa obowiązek posiadania podsta-

wowych wiadomości i umiejętności umożliwiających przekazywanie wiedzy z za-kresu rolnictwa, uwrażliwianie na problemy związane z otoczeniem przyrodniczo--rolniczym i społeczno-kulturowym gospodarstwa, a także motywowanie do stylużycia zgodnego z postulatami zrównoważonego rozwoju. Dla przeprowadzenia za-jęć edukacyjnych konieczne jest podnoszenie ich kwalifikacji z zakresu pedagogiki,socjologii, psychologii, filozofii, a także prawa i nauk przyrodniczych. Adresatamiagroturystycznych produktów edukacyjnych powinny być przede wszystkim grupyprzedszkolne i szkolne.Szczególnie precyzyjnych wytycznych wymaga pedagogiczne przygotowanie

usługodawców agroturystycznych, na co wskazywali m.in. uczestnicy zajęć w za-grodzie. Od usługodawców agroturystycznych wymagać należy integracji organi-zowanych zajęć z celami edukacyjnymi oraz znajomości i umiejętności organizo-wania procesu edukacji. Nieodzowne jest formułowanie celów, różnicowanie me-


tod nauczania, środków dydaktycznych i form organizacji zajęć, a także sposo-bów przekazu treści dostosowanych do wieku odbiorców, środowiska ich pocho-dzenia i dotychczasowych doświadczeń. Usługodawcy agroturystyczni prowadzącyzajęcia edukacyjne powinni być zobligowani do uczestniczenia w kursach uzupeł-niających ich kwalifikacje. Wymagać należy od nich także zapewnienia bezpieczeń-stwa i atrakcyjności pobytu. Ponadto oczekiwane jest udostępnianie zamkniętychpomieszczeń do realizacji zajęć (na wypadek niekorzystnych warunków atmosfe-rycznych) i bazy noclegowej, mogącej pomieścić przynajmniej jedną grupę (klasęszkolną), a także czystość otoczenia i przychylność rodziny odwiedzanej. Tworzenieprogramu zajęć w gospodarstwie powinno być wynikiem współpracy usługodawcyi nauczyciela.Wymagania dotyczące prowadzenia edukacji w zagrodach wiejskich dotyczą

także nauczycieli i innych osób wywierających wpływ na jakość edukacji. Powinnioni interesować się zagadnieniami przyrodniczymi, rolniczymi, społecznymi i kul-turowymi oraz realizacją procesu kształcenia i wychowywania w środowisku życiarodzin wiejskich. Zadaniem nauczycieli jest współpraca z usługodawcami agrotu-rystycznymi na rzecz jak najlepszego przygotowania zajęć w gospodarstwie, wyra-żanie oczekiwań wobec realizacji pobytu oraz informowanie usługodawcy agrotury-stycznego o cechach grupy, którą będzie przyjmował. Powinni oni także emocjonal-nie i teoretycznie przygotować do pobytu w środowisku wiejskim grupę opuszcza-jącą przedszkole lub szkołę, a także podsumować wycieczkę podczas zajęć szkol-nych. Wskazywana jest także potrzeba uczestniczenia nauczycieli w kursach po-głębiających ich przygotowanie do realizacji edukacji na rzecz zrównoważonegorozwoju, m.in. w zakresie funkcji obszarów wiejskich.Zadaniem osób zainteresowanych edukacją w gospodarstwach wiejskich jest

stworzenie warunków i instrumentów wszechstronnie wspomagających jej rozwój.Należy dołożyć starań, by wzrastało powszechne zrozumienie idei edukacji na rzeczzrównoważonego rozwoju, a także dążyć do stworzenia wizerunku usługodawcyagroturystycznego jako osoby pośredniczącej w przekazywaniu wiedzy i dostar-czaniu doświadczeń. Dlatego nadrzędne znaczenie powinna mieć dbałość o przy-gotowanie pedagogiczne usługodawców agroturystycznych przyjmujących właśniedzieci.

Przygotowanie pedagogiczne usługodawców a dostępność

i charakterystyka szkoleń przygotowujących do prowadzenia

edukacji w zagrodzie

Przygotowanie pedagogiczne usługodawców agroturystycznych przyjmującychdzieci jest ukształtowane w różnym stopniu, w zależności od sposobu rozwijaniaedukacji w zagrodzie na terenie danego kraju, a także zależnie od doświadczeń,wiedzy i umiejętności usługodawców.W wielu krajach europejskich, na przykład w Austrii, Szwajcarii, Niemczech

i Francji, dbałość o rozwój edukacji w zagrodzie i spełnianie przedstawionych wy-mogów odbywa się wielopłaszczyznowo dzięki zaangażowaniu wielu podmiotów,

150 B.M. Czarnecka

m.in. usługodawców agroturystycznych, rolników, nauczycieli, pracowników orga-nizacji doradczych oraz ministerstw. Organizowane są różnorodne szkolenia dla rol-ników i dla nauczycieli, oraz coroczne spotkania wszystkich zainteresowanych (np.w Niemczech odbywa się raz w roku zjazd „Lernort Bauernhof” w Altenkirchen,w którym uczestniczą nawet przedstawiciele ministerstw), a także tworzone są sieciwspółpracy. Rolnicy-usługodawcy agroturystyczni są postrzegani jako ogniwo łą-czące i reprezentujące w tym przypadku świat nauki oraz codziennej praktyki.Szczególny nacisk kładzie się na kursy przygotowujące rolników do aktywnościpedagogicznej. W niektórych krajach istnieje certyfikowanie działalności pedago-gicznej w zagrodach, na przykład w Austrii każdy usługodawca chcący w swoimgospodarstwie przyjmować dzieci, musi ukończyć kurs przygotowania pedagogicz-nego i zdobyć odpowiedni certyfikat.Ponieważ w Polsce nie ma szkoleń przygotowujących rolników do prowadze-

nia edukacji w zagrodzie, poniższa charakterystyka szkoleń przygotowana zostałana podstawie analizy doświadczeń niemieckich. Szkolenia z zakresu przygotowa-nia pedagogicznego dla usługodawców agroturystycznych udostępniane są w pięciuz szesnastu landów niemieckich (Baden-Wurtenberg, Bayern, Nordhein-Westfalen,Saarland, Schleswig-Holstein). Za ich przygotowanie odpowiedzialne są minister-stwa landów, zrzeszenia rolników, Bund der deutschen Landjugend (tłumaczenieautora: Zrzeszenie Niemieckich Młodych Rolników), deutscher Landfrauenverband(tłumaczenie autora: Związek Niemieckich Kobiet Wiejskich) oraz placówki kształ-cenia ustawicznego. Organizowane są one pomiędzy wrześniem a kwietniem, trwająnajczęściej 6 godzin, a w niektórych przypadkach około 15-20 godzin rozłożonychna 2-3 dni. Istnieją także bardzo szczegółowe szkolenia trwające dziewięć dni. Ad-resatami szkoleń są:

• rolnicy posiadający wykształcenie do nauczania jednego z zawodów rolni-czych,• rolnicy posiadający wykształcenie (zawodowe, techniczne lub wyższe) do wy-konywania jednego z zawodów rolniczych,• osoby, których wykształcenie jest niesprecyzowane i osoby pragnące zmienićzawód wykonywany.

Uczestnictwo w szkoleniach jest bezpłatne lub opłaty kształtują się zazwyczajna poziomie kilku – kilkunastu procent średniego wynagrodzenia rolnika. Treściobejmują zagadnienia z zakresu pedagogiki oraz ekonomiki i organizacji przedsię-biorstwa.Sytuacja szkoleń z zakresu przygotowania pedagogicznego usługodawców agro-

turystycznych w Niemczech, choć przedstawia się znacznie korzystniej niż jej stanw Polsce, także wymaga poprawy. Podejmowane są już w tym celu starania, naprzykład planowane są szkolenia w Brandenburgii i innych landach dotychczas ichnie posiadających. W planach jest także certyfikowanie działalności gospodarstwprzyjmujących dzieci pod kątem przygotowania pedagogicznego. Spodziewać sięzatem można, że za przykładem Austrii zostanie wprowadzony wymóg ukończeniaszkolenia i uzyskania certyfikatu.


Kryteria koncypowania szkoleń i treści niezbędne

w ich programach

Głównym kryterium koncypowania szkoleń jest zorientowanie ich na prak-tyczne doświadczanie wzmocnione teoretycznym poznaniem. Wśród wytycznychdo planowania dydaktycznych elementów szkolenia wymienić należy wszechstronnąaktywność, pobudzanie wszystkich zmysłów, samodzielne działanie, zbliżenie dorealiów życia. Ramy czasowe oraz koszty uczestnictwa w szkoleniu powinny byćprzystępne dla usługodawców agroturystycznych, a program – przystosowany doszerokiej grupy docelowej.Bazowa tematyka szkoleń ma być na tyle elastyczna, by umożliwiała uczest-

nikom tworzenie koncepcji praktycznych dla ich obiektów agroturystycznych i ichotoczenia. Zasadnicze treści powinny obejmować zagadnienia edukacji na rzeczzrównoważonego rozwoju, technologii zdrowego żywienia, podstaw psychologii roz-wojowej i wychowawczej oraz prezentację praktycznych przykładów. Należy na-uczać formułowania celów, sposobów doboru metod, treści i środków dydaktycz-nych, sposobów organizowania zajęć oraz zapewniania radosnych kształcących do-świadczeń niezależnie od pogody, a także uwrażliwiać na specyfikę wieku, środowi-ska pochodzenia i dotychczasowych doświadczeń uczestników planowanej edukacji.Zakres poszczególnych treści powinien być dopasowany do dotychczasowej wiedzyi umiejętności uczestników szkolenia.

Przykłady szkoleń zaplanowanych w celu przygotowania

rolników z Brandenburgii do prowadzenia edukacji dzieci

Ze względu na zróżnicowane umiejętności rolników-usługodawców agrotury-stycznych z Brandenburgii zostały przygotowane dwie koncepcje programów szko-leń: jednodniowa i dwudniowa. Poniżej przedstawiono koncepcję jednodniową (wa-riant I).

Temat szkolenia: Grupy szkolne w zagrodzie wiejskiej – interesująca niszaw Brandenburgii

Czas trwania: wariant I – jeden dzień (7 godzin)

Adresaci: rolnicy i usługodawcy agroturystyczni z dużych i małych gospodarstwrolnych Brandenburgii, którzy świadczą usługi edukacyjne lub noszą się z zamiaremich świadczenia, a także osoby współuczestniczące w tworzeniu agroturystycznychproduktów o przeznaczeniu edukacyjnym.

Cel: Szkolenie ma otwierać zainteresowanym usługodawcom agroturystycznymmożliwości samodzielnego efektywnego kształtowania produktów agroturystycz-nych dla uczniów i dzieci oraz skutecznego świadczenia usług z ich zakresu. Będąoni potrafili świadomie wykorzystywać potencjał edukacyjny zagrody wiejskiej oraznaturalne zdolności do uczenia się uczniów i dzieci, wzmacniając m.in. ich szacunek

152 B.M. Czarnecka

dla przyrody. Szkolenie wspomaga świadome decyzje rolników-usługodawców agro-turystycznych za lub przeciw prowadzeniu edukacji w zagrodzie wiejskiej, dziękiczemu wspiera rozwój jakości edukacji i turystyki wiejskiej.

Przebieg szkolenia:

Wariant I – jeden dzień (7 godzin)

Część 1 – Szkolenie w sali seminaryjnej (240 min)

TreściCzas(min)

1. „Poznajmy się!” – przedstawianie się uczestników i prowadzących 302. Agroturystyka dla uczniów w Brandenburgii: charakterystykasystemu oświaty i programów edukacyjnych oraz stan, celei perspektywy agroturystyki dla uczniów 30

3. Sposoby finansowania i zagadnienia ekonomiczne 304. Wybrane aspekty bezpieczeństwa i higieny w zagrodach wiejskichprzyjmujących dzieci 20

5. Podstawy psychologii rozwojowej dziecka i pedagogiki ich nauczania 306. Koncepcje pracy z dziećmi w zagrodzie wiejskiej: 100 min– prezentacja przykładów i wspólna ocena ich pedagogicznegoukształtowania, m.in. technik oraz metod nauczania i uczenia się

– trening w grupach – tworzenie programów zajęć w zagrodzie– dyskusja

Część 2 – Szkolenie podczas wycieczki studyjnej (180 min)

TreściCzas(min)

1. Zwiedzanie zagrody 302. Hospitacja pobytu klasy szkolnej w zagrodzie 453. Prezentacja doświadczeń gospodarza zagrody 304. Dyskusja 455. Ewaluacja całego szkolenia 30

Jakie zmiany są potrzebne w Polsce?

Zmiany w „edukacji w zagrodzie” w Polsce wiążą się z ustaleniem jej me-todyki i konsekwentną realizacją zaplanowanych działań. W pierwszej kolejnościpotrzebne jest usystematyzowanie teorii i dookreślenie przedstawionych wymogów.Dla ustalenia strategii rozwoju usług edukacyjnych w agroturystyce pomocne możebyć skorzystanie z doświadczeń innych krajów, na przykład przedstawionej w opra-


cowaniu charakterystyki rozwoju edukacji w zagrodzie w Niemczech, wskazanychkryteriów koncypowania szkoleń i przykładu zaplanowanego szkolenia dla rolnikówz Brandenburgii.Na podstawie podjętych rozważań należy wyróżnić postulat organizowania

szkoleń z zakresu przygotowania pedagogicznego dla usługodawców agroturystycz-nych przyjmujących dzieci. Istotne jest także rozważenie zasadności certyfikowa-nia tego rodzaju działalności. Równolegle wskazać należy potrzebę wszechstronnejaktywności na rzecz edukacji w zagrodzie poprzez wdrażanie innych pomocnychrozwiązań, na przykład okresowych zjazdów i wymiany doświadczeń, kreowanieregionalnych agroturystycznych produktów edukacyjnych, przygotowanie szkoleńdla nauczycieli i służb doradczych. Działania w tym kierunku mogłaby zainicjowaćktóraś z wymienionych organizacji: Centrum Doradztwa Rolniczego, ośrodki do-radztwa rolniczego, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, stowarzyszenieagroturystyczne, a także każdy inny zainteresowany podmiot.Edukacyjny wymiar agroturystyki w aspekcie edukacji w zagrodzie wiejskiej

jest szansą rozwiązania problemów systemu oświaty i rolnictwa, którą trzeba do-strzec i mądrze z niej skorzystać. Zaproponowane zmiany mają prowadzić do zwięk-szania świadomości społeczeństwa i jego mobilizacji do korzystania z potencjałuedukacyjnego zagrody. Dzięki temu zostaną stworzone możliwości trwałego zabez-pieczenia dochodów rodzin wiejskich, wykreowania pozytywnego wizerunku obsza-rów przyrodniczo-rolniczych, a także wzrostu jakości edukacji.

Literatura

Brandes P., Analyse uber Finanzierungsmoglichkeiten eines Bauernhofes, Bonn 2003.Czarnecka B., Młodzież szkół podstawowych jako segment rynku w turystyce wiejskiej

na obszarze Wielkopolski. Maszynopis pracy magisterskiej. AR Poznań 2003.Dekada Edukacji na temat Zrównoważonego Rozwoju (2005-2014). www.unic.un.org.pl

/edukacja rozwoj/Hesse B., Entwicklung von Konzepten zur Basisausbildung von Landwirten zum Agro-

turismus fur Schulkinder, Bachelor-Arbeit, Humboldt Universitat zu Berlin 2006.Kuhnert K., Die Thematik landwirtschaft in der Grundschule – ein Beitrag fur einen ef-

fizienten agroturismus mit Schulkindern in Brandenbur. Master-Arbeit, HumboldtUniversitat zu Berlin 2005.

Schule am Bauernhof, Ein Leitfaden fur Lehrerinnen und bauerliche Familien zur Or-ganisation und Durchfuhrung von Schulbesuchen auf Bauernhofen. AV-Druck plusGmbH, Wien 2002.

Weiher N., Der Bauernhof als Lern- und Erlebnisstatte fur Schulkinder. Bachelor-Arbeit.Humboldt Universitat zu Berlin 2004.

Streszczenie

Przedstawiono edukacyjny wymiar agroturystyki w aspekcie edukacji w zagrodziewiejskiej i omówiono potrzebę planowania przygotowania pedagogicznego usługodawcówagroturystycznych przyjmujących dzieci.

154 B.M. Czarnecka

Na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce i w Niemczech zaprezentowano wa-runki i możliwości kształtowania szkoleń przygotowujących usługodawców agroturystycz-nych do prowadzenia edukacji dla dzieci w ramach działalności agroturystycznej.Przedstawiono teorię „edukacji w zagrodzie wiejskiej”, potencjał edukacyjny zagrody,

a także wymogi do prowadzenia pozaszkolnej edukacji dla dzieci w gospodarstwach agro-turystycznych. Wnioski dotyczą przygotowania pedagogicznego usługodawców, charak-terystyki dostępności i budowy szkoleń w Niemczech oraz propozycji kryteriów koncypo-wania szkoleń. Opisano także przykład szkolenia zaplanowanego dla usługodawców agro-turystycznych z Brandenburgii. W podsumowaniu autorka pisze o propozycjach zmianniezbędnych dla rozwoju usług edukacyjnych w gospodarstwach agroturystycznych w Pol-sce.

16

„Zielona szkoła” – program edukacyjnyczy produkt turystyki wiejskiej?

Agnieszka Jaszczak, Emilia Marks, Marek Marks

Wstęp

W nowej, zreformowanej szkole, pełnej wielu programów nauczania, zintegro-wanych metod kształcenia na różnych poziomach i międzyprzedmiotowych ścieżekdydaktycznych, pojawiło się pojęcie „zielona szkoła”. Termin ten obejmuje na-uczanie poprzez bezpośredni kontakt z przyrodą w ramach zajęć praktycznych,wycieczek szkolnych, zorganizowanych długo- bądź krótkoterminowych wyjazdów,szkoleń, kursów itp. „Zielona szkoła” jest przede wszystkim szansą na połączenienauki z rekreacją czy wypoczynkiem, możliwością zintegrowania teorii z praktykąw zakresie wielu przedmiotów, nie tylko, jakby mogło się wydawać, przyrodniczych.Ma ona szczególne znaczenie zwłaszcza w przypadku szkół miejskich, w którychzdecydowany brak bądź niedosyt zajęć terenowych w ramach programu tradycyj-nej, konwencjonalnej szkoły może być zrekompensowany zajęciami realizowanymiw bezpośrednim kontakcie z przyrodą, kulturą czy tradycją miejsca lub regionu.„Zielona szkoła” powinna realizować przede wszystkim program edukacji śro-

dowiskowej, botaniki, zoologii, ekologii, a także obejmować szereg innych zagadnieńzwiązanych z geografią, krajoznawstwem, regionalistyką, historią czy rolnictwem.Często zajęcia w takiej szkole przeprowadzane są zbyt chaotycznie, są skoncen-trowane na określonym przedmiocie, na przykład biologii, bądź odbywają się na-dal w zamkniętych budynkach. Dlatego też konieczne jest opracowanie specjalnegoprogramu nauczania obejmującego w głównej mierze kształcenie na zajęciach prak-tycznych lub terenowych.

156 A. Jaszczak, E. Marks, M. Marks

Wiadomo, jak istotna jest edukacja w aspekcie praktycznym. Jednak równieważny jest wybór miejsca, w którym można zrealizować program „zielonej szkoły”.Istotna jest lokalizacja obiektów, które zajmują się przyjmowaniem młodzieży.I z tej strony „zielona szkoła” coraz powszechniej staje się produktem turystycz-nym wielu baz turystycznych, zwłaszcza tych usytuowanych w atrakcyjnych regio-nach kraju, na przykład w pasie nadmorskim, na Pojezierzu Mazurskim czy w gó-rach. Szczególne walory przyrodnicze oraz kulturowe obszarów wiejskich decydująw dużej mierze o wyborze miejsc wypoczynku, rekreacji i edukacji młodzieży szkol-nej. Dlatego też znaczącą rolę w kształtowaniu produktu turystycznego, którymjest „zielona szkoła”, powinna pełnić turystyka wiejska, w tym agroturystyka. Za-jęcia odbywane w klimacie gospodarstwa wiejskiego stwarzają bowiem możliwośćpoznania zagadnień związanych z rolnictwem, pracami gospodarskimi czy produk-cją roślinną i zwierzęcą. Kształtują wrażliwość na piękno otaczającej przyrody,krajobrazu, folkloru i lokalnych tradycji, a jednocześnie dają możliwość bezpo-średniego nabywania pewnych umiejętności oraz kontaktu z miejscową ludnościąi poznania nietuzinkowych osób (Jaszczak 2004, Jaszczak i Młynarczyk 2005).Dla kwaterodawców prowadzących działalność turystyczną na obszarach wiejskichtaki produkt jest przede wszystkim możliwością przedłużenia sezonu turystycznegopoza okres letnich wakacji lub świąt, bowiem zajęcia są prowadzone w większościprzypadków w ciągu roku szkolnego. Jednak wybór miejsca wypoczynku, a za-razem nauki nie może być przypadkowy. Bardzo ważna jest również współpracamiędzy nauczycielem a kwaterodawcą. Nauczyciel powinien poznać ofertę danejbazy oraz dostosować program nauczania do określonych warunków. Z drugiejstrony konieczne jest, aby kwaterodawca zapoznał się z programem oraz okazałpomoc i udzielił niezbędnych wskazówek w trakcie realizacji programu i pobytugrupy. Tylko takie, obustronne zaangażowanie zagwarantuje powodzenie danegoprzedsięwzięcia.

Możliwości stworzone w „zielonej szkole” do nauczania

praktycznego uczniów

Poznanie regionu, gminy i wsi

Uczniowie mają szansę zapoznania się z walorami geograficznymi, przyrodni-czymi, turystycznymi oraz historycznymi i kulturowymi regionu. Bardzo ważna jestwspółpraca nauczyciela, wychowawcy z osobami zajmującymi się przyjmowaniemgrup szkolnych, bowiem często znają oni szczegóły dotyczące przyrody, historii,tradycji regionu czy miejscowości turystycznej. Będą więc oni doskonałymi prze-wodnikami w ramach planowanych wycieczek i wypraw po terenie. Istotna jestwymiana doświadczeń. Nauczyciel powinien przekazać uczniom niezbędną wiedzęi umiejętności z tego zakresu oraz nadzorować pracę uczniów podczas zajęć tere-nowych. W ramach zajęć praktycznych (poprzedzonych zajęciami teoretycznymi)uczniowie mogą:

• orientować się w terenie

16. „Zielona szkoła” – program edukacyjny... 157

• opracować mapę okolicy oraz sporządzić turystyczną trasę pieszą, rowerową,kajakową bądź samochodową korzystając z wszelkich źródeł kartograficz-nych, danych faktograficznych oraz wcześniej pozyskanych informacji

• odróżnić i określić obszary leśne, tereny rolne, obszary wodne, tereny zur-banizowane, rekreacyjne oraz podać cechy charakterystyczne otaczającegośrodowiska przyrodniczego

• wyróżnić poszczególne typy krajobrazu, na przykład krajobraz kulturowy,rolniczy, zdegradowany

• wyróżnić poszczególne gatunki flory i fauny, na przykład gatunki drzew i po-dać ich cechy charakterystyczne

• zapoznać się z miejscami historycznymi, na przykład miejsca bitew, ważniej-szych wydarzeń historycznych

• zapoznać się z miejscami kultury materialnej, dziedzictwa kulturowego re-gionu i okolicy (kapliczki, kościoły, zamki, pałace i dwory, parki podworskie,folwarki)

• poznać architekturę i budownictwo regionu (obiekty gospodarcze, drewnianeczy murowane chałupy, spichlerze, wiatraki)

• uczestniczyć w miejscowych świętach, jarmarkach, uroczystościach, poznającjęzyk, muzykę i taniec, tradycyjne stroje, sztukę ludową, rzemiosło

• przeprowadzić wywiady z ciekawymi ludźmi o szczególnych zamiłowaniach,nietypowej pracy, dużej życzliwości i znajomości interesujących zagadnieńzwiązanych z regionem, wsią.

Poznanie gospodarstwa rolnego oraz zagadnień związanychz rolnictwem

Gospodarstwo rolne jako baza turystyczna może stanowić swoiste źródło wia-domości i wykształcić pewne umiejętności uczniów w ramach zajęć w „zielonejszkole”. Tutaj również niezbędna będzie współpraca między rolnikiem i jego ro-dziną a nauczycielem. Typowe gospodarstwo agroturystyczne składa się, opróczterenów rolnych oraz zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, z terenów zieleni,a te z kolei dzielą się na część produkcyjną, rekreacyjną i ozdobną. Jest to więcdoskonała baza szkoleniowa dla młodzieży.W ramach zajęć uczniowie chętnie uczestniczą w pracach gospodarskich. Mogą

korzystać z części rekreacyjnej (place gier, boiska sportowe, place zabaw) pod-czas wypoczynku aktywnego, a także w czasie pracy w grupach. Zdobędą wiedzęi umiejętności z zakresu:

• prac polowych i harmonogramu ich wykonywania (poszczególne zabiegiw różnych porach roku)

• gatunków i odmian roślin uprawnych oraz gatunków i ras zwierząt inwentar-skich

• prac gospodarskich (możliwość uczestniczenia pod nadzorem gospodarzyi nauczyciela)


• produkcji w gospodarstwie (część spełniająca funkcję użytkową i dydak-tyczną obejmuje sady owocowe, jagodniki, warzywniki, ogródki zielarskie –prace w ogródku, zbiór warzyw i owoców)• uprawy przedogródka, typowego ogrodu wiejskiego (znajomość gatunków ro-ślin ozdobnych, ozdobnych drzew i krzewów liściastych i iglastych, kwiatów)• sadzenia oraz pielęgnacji roślin.

Poznanie bazy żywieniowej oraz zwyczajów dotyczących zapleczakuchennego

Także i w tym przypadku istnieje możliwość współpracy w procesie dydak-tycznym nauczyciela oraz kwaterodawców. Gospodarstwo zapewnia możliwość po-znania miejscowych oraz regionalnych zwyczajów kulinarnych. Zajęcia praktycznemogą więc obejmować:

• poznanie produktów spożywczych stosowanych w kuchni w gospodarstwie,w tym typowych produktów regionalnych• możliwość uczestniczenia w pracach kuchennych przy przyrządzaniu potrawi serwowaniu posiłków• poznanie tradycyjnych metod wypiekania chleba, produkcji serów, masłai przetworów• przekazanie wiedzy z zakresu przyjaznych środowisku i człowiekowi metodprodukcji żywności• poznanie zasad bezpieczeństwa i higieniczno-sanitarnych wymaganychw punktach zbiorowej bazy żywieniowej• sporządzanie jadłospisu.

Uczestniczenie w kursach tematycznych

Bezpośrednie uczestnictwo w kursach tematycznych wykształca, rozwija zdol-ności manualne uczniów. Sprzyja integracji uczniów oraz daje możliwość zapozna-nia się z różnymi technikami i metodami. Kursy tematyczne mogą dotyczyć:

• regionalnego rzemiosła• zajęć plastycznych – plenery malarskie, rzeźby, wyklejanie, wycinanie trady-cyjnych ozdób, na przykład w okresie świątecznym• śpiewu i tańca regionalnego – nauka gwary regionalnej• wikliniarstwa – wykonywanie koszów, koszyków i innych ozdób• wykonywania ozdób ze skóry, przedmiotów z metalu, drewna• garncarstwa – wylepianie garnków, kubków, figurek z gliny i innych przed-miotów.


Korzyści dla kwaterodawcy oraz dla rozwoju obszarów

wiejskich, które przynosi produkt turystyczny

„zielona szkoła”

Dodatkowy dochód w gospodarstwie agroturystycznymlub innej strukturze na obszarach wiejskich

W skali jednego gospodarstwa źródłem dochodu może być wynajmowanie kwa-ter czy przygotowywanie posiłków dla grup szkolnych. W zależności od możliwościgospodarstwa dodatkowymi atrakcjami będą: zorganizowane wycieczki czy kursytematyczne, przejażdżki konne, lekcje jazdy konnej, wypożyczanie sprzętu wod-nego, rowerów itp.

Przedłużenie sezonu turystycznego na pozostałe miesiące w roku pozasezonem wakacyjnym

Produkt turystyczny „zielona szkoła” pozwala na wykorzystanie miejsc nocle-gowych w tzw. sezonie martwym, w którym nie ma intensywnego ruchu turystycz-nego, czyli na przykład w ciągu roku szkolnego. Jest to doskonałe rozwiązanie dlakwaterodawców, bowiem stwarza możliwość pozyskania dodatkowego dochodu.

Nowe kierunki w hodowli, produkcji rolnej i ogrodniczej

Wzrost popytu na produkty rolne wytworzone we własnym gospodarstwie orazoferowanie grupom szkolnym zdrowej żywności wymusza jej produkcję zgodniez oczekiwaniami takiego rynku. Niezbędna jest szczególna dbałość o zachowa-nie reżimów agrotechnicznych. W produkcji zwierzęcej wraz z rozwojem usługagroturystycznych, w tym produktu „zielona szkoła”, wzrosło zainteresowanie ho-dowlą koni dla celów rekreacyjnych i terapeutycznych. Istotny jest również postępw produkcji ogrodniczej, gdyż wiele warzyw i owoców spożywa się na surowo. In-dywidualne gusty kulinarne stwarzają konieczność uprawy określonych gatunkówi odmian.

Dodatkowe miejsca pracy

Obsługa gości, grup zorganizowanych, dbałość o schludne obejście i porządekoraz przygotowywanie posiłków są zajęciami wymagającymi odpowiednich zacho-wań i poświęcenia czasu. Ważna jest uprzejmość i wszechstronna opieka nad grupąszkolną. Gospodarz w strukturze agroturystycznej powinien mieć zawsze czas dlagości, nawet gdy pojawia się nadmiar zajęć. Ważne jest więc zaangażowanie całychrodzin, istnieje też możliwość zatrudnienia dodatkowych osób, przynajmniej sezo-nowo. Dodatkowe miejsca pracy powstają także przy okazji organizowania specjal-nych imprez, kursów tematycznych dla uczniów, czy wycieczek z przewodnikiem.


Możliwości awansu zawodowego i społecznego

Tutaj kryją się ogromne możliwości zdobywania nowych doświadczeń i kwalifi-kacji, zwłaszcza gdy grupą turystów będzie wymagająca młodzież szkolna. Szanseedukacji gospodarzy czy osób zajmujących się turystyką wiejską wynikają z kon-taktów z nauczycielem i uczniami, a także samodzielnego dokształcania w ramachkursów lub studiów. Przyjmowanie „zielonych szkół” do swojego gospodarstwa,wymiana z nimi poglądów i uwag zmusza do podnoszenia ogólnego poziomu wie-dzy, kontroli zachowania itp. Rosnąca konkurencja na rynku agroturystycznymwymaga także szerokiej promocji swej oferty i ciągłego podwyższania jakości pro-duktu agroturystycznego.

Bodźce nowych idei

Każda działalność przynosząca korzyści, czy to materialne, czy innego rodzaju,a taką możliwość daje produkt „zielona szkoła”, z reguły sprawia też osobistą sa-tysfakcję. Taka sytuacja motywuje do ciągłego postępu, poszukiwania nowych moż-liwości polepszenia oraz rozszerzenia swojej oferty. Sukcesy osiągane przez dane go-spodarstwo agroturystyczne mają wpływ na współpracę z innymi gospodarstwamiwe wsi czy okolicy oraz mobilizują społeczność wiejską na zasadzie zdrowej, są-siedzkiej rywalizacji. Nie wszyscy będą w stanie przygotować pełny produkt agro-turystyczny (Marks i Połucha 2003), ale możliwe i wskazane jest uzupełnianie sięw sferze świadczenia usług w ramach „zielonej szkoły”.

Wspieranie tradycji ludowych (świadomość lokalnych zwyczajówi tradycji)

Promocja własnego gospodarstwa, własnej wsi czy własnego regionu polegana zachęcaniu do wyboru właśnie tej oferty ze względu na walory ogólne (czy-ste powietrze, zdrowa żywność, nieskażone środowisko itp.), ale przede wszystkimna podkreślaniu atrakcyjności danego miejsca z powodu jego unikalności (niepo-wtarzalności). Mądry kwaterodawca czy osoba świadcząca inne usługi wyszukawszystko, co wiąże się ściśle z danym regionem czy nawet wsią, a czego kwatero-biorcy (uczniowie) nie znajdą gdzie indziej, i postara się to wyeksponować.

Korzyści bezpośrednie wynikające z przeprowadzonych zajęćpraktycznych

Gospodarze, osoby oferujące usługi w zakresie „zielonej szkoły”, mogą uzy-skać dodatkową, drobną pomoc w gospodarstwie ze strony grupy. Oczywiście niepowinny być to prace wymagające większego wysiłku czy sprawności ze stronyuczniów. Są oni przecież gośćmi w danej strukturze. Uczniowie chętnie pomogąw utrzymaniu porządku w gospodarstwie, obejściu, najbliższym otoczeniu, a takżew pielęgnacji roślin w ogrodzie, sadzie, na kwietniku. Pomoc ta może dotyczyć se-gregacji odpadów. Efektem przeprowadzonych zajęć plastycznych będzie wystawa


prac, którą gospodarze wykorzystają jako jeden ze sposobów reklamy swojej struk-tury, a wytyczone przez uczniów trasy krajoznawcze mogą posłużyć w poszerzeniuoferty dla turystów.

Przykłady gospodarstw oferujących ofertę „zielona szkoła”

„Gospodarstwo Ziołowa Dolina”

Gospodarstwo istnieje od 1991 roku. Położone jest w Wilimowie w wojewódz-twie warmińsko-mazurskim. Początkowo działalność właścicieli ograniczała się dotradycyjnej produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz do produkcji herbat ziołowych,aż w końcu rozpoczęli działalność turystyczną. Baza noclegowa obejmuje 11 po-koi i 31 miejsc noclegowych. Do gospodarstwa należą tereny o powierzchni 23,48ha, w tym grunty rolne i użytki zielone. Oprócz ekologicznej produkcji roślin-nej ten system gospodarowania obejmuje hodowlę koni i świnek wietnamskich,trzody chlewnej, kóz, owiec czarnogłówek, królików, strusi, drobiu, gołębi (Odo-jewska 2005). Duże znaczenie mają przy tym nie tylko produkty od tych zwie-rząt, wykorzystywane w kuchni, ale przede wszystkim walory poznawcze, zwłasz-cza dla uczniów przebywających w gospodarstwie w ramach „zielonych szkół”.Zaplecze gospodarstwa stanowi doskonałą bazę edukacyjną wykorzystywaną przezszkoły i nauczycieli z miast i miasteczek, bowiem oprócz typowego wypoczynkuw czasie wakacji, świąt, długich weekendów „Ziołowa Dolina” zajmuje się organiza-cją ..zielonych” czy „białych szkół”, biwaków, świąt dziecięcych, podczas którychuczniowie zapoznają się w praktyce z zagadnieniami związanymi z rolnictwem,pracą w gospodarstwie, gatunkami roślin i zwierząt znajdującymi się w nim, jaki poza bazą noclegową, ze strukturą i parkiem narzędziowym oraz ochroną przy-rody. Uczniowie mają możliwość uczestniczenia w zajęciach dotyczących specyfikiprodukcji zielarskiej, poznania gatunków ziół, mieszanek herbat itp.

Gospodarstwo agroturystyczne „Oaza spokoju”

Gospodarstwo prowadzi ofertę turystyczną od 2001 roku. Położone jest w po-bliżu wsi Różnowo w województwie warmińsko-mazurskim. Wyjątkowe walorykrajobrazowe (przyrodnicze i kulturowe) terenów przylegających do gospodarstwaoraz obszar gospodarstwa stanowią doskonałą bazę dla poszukujących możliwościprzeprowadzenia zajęć dydaktycznych, a także wypoczynku w ramach „zielonychszkół”. Atrakcją dla dzieci i dorosłych jest przydomowy zwierzyniec, w którym sątakie gatunki, jak strusie, kozy, świnki wietnamskie, konie, króliki, ptactwo, takżete egzotyczne (Zembrzuska 2005). Chętnym gospodarz udziela lekcji wędkowania.Dodatkowym atutem jest ogród wiejski z licznymi gatunkami drzew i krzewóworaz roślinności niskiej (istnieje możliwość przeprowadzenia zajęć z rozpoznawaniagatunków), a także skansen maszyn rolniczych. Dzieci często korzystają z terenurekreacyjnego, miejsc do gry w piłkę, placu zabaw z huśtawkami. Uczniowie mogąpodziwiać uroki okolicy podczas spacerów czy przejażdżek rowerowych wśród łąk


i pól, a także wędrówek po lesie, gdzie najczęściej odbywają się zajęcia praktycznez zakresu poznawania przyrody.

Gospodarstwo agroturystyczne „Kozi Dwór”

Obiekt znajduje się w miejscowości Gietrzwałd, w województwie warmińsko--mazurskim. W gospodarstwie znajduje się 16 miejsc noclegowych w pokojachz łazienkami, zaś cały obszar struktury obejmuje 8,5 ha. Oferta „Koziego Dworu”oparta jest na atrakcjach w samym gospodarstwie, a także wykorzystuje waloryprzyrodnicze i kulturowe gminy Gietrzwałd i okolic. Gospodarstwo prowadzi chówzwierząt, w tym kóz, kuców, kur i gołębi ozdobnych. Znajduje się tu też zary-biony staw (Fedorowicz 2005). Turyści mogą uczestniczyć w pracach w gospodar-stwie, w kursach rękodzieła, a także pracach w kuchni. Właścicielka, z zawodunauczycielka, specjalizuje się od początku działalności w przyjmowaniu grup dzie-cięcych (przedszkolnych, szkolnych, kolonijnych) w ramach zajęć z przyrody, bio-logii, ochrony środowiska. Gospodarze kierują ofertę do grup dzieci (także rodzinz dziećmi), które mają możliwość poznania gatunków roślin, zwyczajów zwierząt,degustacji przetworów z koziego mleka, domowych przetworów, owoców i warzyw.Dużą popularnością cieszą się gry, zabawy, w tym ruchowe, konkursy dla dzieci,nauka dojenia kóz, zbieranie kurzych, perliczych, kaczych i gołębich jaj oraz ichodróżnianie, karmienie zwierząt i nauka gotowania. Dodatkową możliwością jestpoznanie historii, kultury i zwyczajów regionu oraz nauka wypieku chleba, lepieniagarnków czy kursy rzemiosła podczas zajęć w pobliskiej Karczmie Warmińskiej.Właścicielka – pedagog doskonale zdaje sobie sprawę z wartości dydaktycznychi wychowawczych oferowanych usług skierowanych do najmłodszych, ale zawszepodkreśla, że należy „dzieci lubić, szanować je, by stworzyć im dobre warunkiodpoczynku, zabawy i nauki”.

Podsumowanie

Realizacja programu „zielonej szkoły” musi być ściśle powiązana z produktemturystycznym oferowanym przez osoby zajmujące się turystyką wiejską. Prawi-dłowe relacje: gospodarz/kwaterodawca – nauczyciel – uczniowie oraz dostosowa-nie wzajemnych oczekiwań będą decydować o powodzeniu przedsięwzięcia, czegoprzykładem mogą być przedstawione powyżej struktury turystyczne. Korzyści,które może przynieść „zielona szkoła”, są ogromne. Z jednej strony będą nimiefekty nauczania w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, kulturą, wsią, regionem,poprzez zajęcia praktyczne, z drugiej korzyści ekonomiczne, gospodarcze i spo-łeczne dla gospodarstwa agroturystycznego. Atutem tak zorganizowanej „zielonejszkoły” będzie wypoczynek, różne formy rekreacji na wolnym powietrzu, odkry-wanie przyrodniczych i kulturowych walorów krajobrazu oraz folklor i wiejski stylżycia. Miejskie szkoły, szukając przede wszystkim czystego środowiska natural-nego, pięknego krajobrazu, spokoju, bliskości przyrody, możliwości uwolnienia się


od wielkomiejskiego zgiełku i hałasu, powinny być więc zainteresowane wypoczyn-kiem i możliwością nauczania na wsi, na przykład w gospodarstwach agrotury-stycznych.

Literatura

Fedorowicz N.M., Analiza rozwoju gospodarstwa agroturystycznego „Kozi Dwór”w okresie 10-lecia funkcjonowania, Maszynopis pracy inżynierskiej, UW-M, Olsztyn2005.

Jaszczak A., Rola turystyki wiejskiej w aktywizacji obszarów wiejskich regionów Umbriioraz Warmii i Mazur, 4 Konferencja Naukowa Zarządzanie wiedzą w agrobiznesiezgodnie z potrzebami środowiska społeczno-przyrodniczego, Warszawa 2004.

Jaszczak A., Młynarczyk K., Wpływ walorów przyrodniczych i kulturowych na jakośćproduktu w obiektach turystyki wiejskiej [w] K. Wajda (red.), Czynniki determi-nujące jakość a doskonalenie systemu informacyjnego w branży turystycznej, Wyd.UJ, Kraków 2005.

Marks E., Połucha I., Agroturystyka w praktyce, Materiały informacyjne WODR, War-szawa 2003.

Odojewska R., Ocena oferty turystycznej gospodarstwa „Ziołowa Dolina” w Wilimowiena podstawie opinii gości, Maszynopis pracy inżynierskiej, UW-M, Olsztyn 2005.

Zembrzuska E., Charakterystyka i ocena terenów zieleni w wybranych obiektach tury-styki wiejskiej, Maszynopis pracy magisterskiej, UW-M, Olsztyn 2005.

Streszczenie

„Zielona szkoła” jest szansą na połączenie nauki z rekreacją czy wypoczynkiem, moż-liwością zintegrowania teorii z praktyką w zakresie wielu przedmiotów, nie tylko, jakbymogło się wydawać, przyrodniczych. Ma szczególne znaczenie zwłaszcza w przypadkuszkół miejskich, w których zdecydowany brak bądź niedosyt zajęć terenowych w ramachprogramu tradycyjnej, konwencjonalnej szkoły, może być zrekompensowany zajęciamirealizowanymi w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, kulturą czy tradycją miejsca lubregionu. „Zielona szkoła” coraz powszechniej staje się również produktem turystycznymwielu baz turystycznych, zwłaszcza tych usytuowanych w atrakcyjnych regionach kraju,na przykład w pasie nadmorskim, na Pojezierzu Mazurskim czy w górach. Szczególnewalory przyrodnicze oraz kulturowe obszarów wiejskich decydują w dużej mierze o wy-borze miejsc wypoczynku, rekreacji i edukacji młodzieży szkolnej. Dlatego też znaczącąrolę w kształtowaniu produktu turystycznego, którym jest „zielona szkoła”, powinna od-grywać turystyka wiejska, w tym agroturystyka.

17

Aktywizacja agroturystykipoprzez ofertę „zielonej szkoły”na przykładzie regionu Lasy Janowskie

Tomasz Dziechciarz

Wstęp

15 lat po rozpoczęciu rozwoju agroturystyki w nowych warunkach politycz-nych i ekonomicznych zaistniałych w Polsce można zauważyć powoli postępującąewolucję co do kierunku jej specjalizacji i rozwoju. Inaczej wygląda jej rozwójw części zachodniej, ogólnie lepiej rozwiniętej części Polski, natomiast inaczejw jej części wschodniej, z różnych względów bardziej opóźnionej. Lata dziewięć-dziesiąte XX wieku były okresem kształtowania się zrębów agroturystyki właści-wej, związanej z funkcjonującym na co dzień gospodarstwem rolnym. Najwięcejgospodarstw agroturystycznych, co zrozumiałe, powstawało na obszarach atrak-cyjnych pod względem turystycznym (Bieszczady, Pojezierze Mazurskie, PobrzeżeBałtyku). Jednocześnie w uboższych regionach Polski, na przykład na tzw. „ścia-nie wschodniej”, agroturystyka stawała się panaceum na ekonomiczne problemywielu upadających z różnych powodów gospodarstw rolnych.Początek XXI wieku, wejście Polski do Unii Europejskiej oraz wzrost ko-

niunktury na rynku krajowym, przyczyniły się do podniesienia zamożności spo-łeczeństwa polskiego. W ślad za tymi zmianami nastąpiły także przeobrażeniagospodarstw agroturystycznych. Gospodarstwa zlokalizowane w atrakcyjnych podwzględem turystycznym regionach kraju zaczęły zmieniać swój charakter. Go-spodarze, widząc pozytywne rezultaty swej działalności agroturystycznej, często

17. Aktywizacja agroturystyki poprzez ofertę „zielonej szkoły”... 165

decydowali się na całkowitą rezygnację z działalności rolniczej na rzecz rozwojuagroturystyki. Jednak jej charakter zmienił się w kierunku agrohotelarstwa – ty-powej działalności gospodarczej, najczęściej już opodatkowanej na zasadach ogól-nych. Jednocześnie wiele typowych gospodarstw agroturystycznych zlokalizowa-nych w biedniejszych regionach Polski przeżywa zastój, gospodarze zastanawiająsię, w jakim kierunku rozwijać swoją działalność, czy ją pozostawić na obecnympoziomie, czy też z niej zrezygnować.Organizowanie przez grupę zainteresowanych gospodarstw agroturystycznych

wypoczynku dla młodzieży szkolnej w formie „zielonej szkoły” jest nową drogą,nowym pomysłem dla agroturystyki. Wspólna organizacja takiej oferty może staćsię procesem integracyjnym, który pomoże w budowie „klastra agroturystycznego”zrzeszającego kilka lub kilkanaście gospodarstw regionu.Termin „zielona szkoła” oznaczał pierwotnie, na początku lat osiemdziesią-

tych XX wieku, sytuację, w której uczniowie i wszyscy ich nauczyciele wiosnąlub latem wyjeżdżali na co najmniej kilka dni na obszary wiejskie, czyste podwzględem ekologicznym, aby tam odbywać normalne, planowe zajęcia szkolne.Współcześnie „zielona szkoła” to wyjazd na jeden lub dwa tygodnie całej klasypod opieką nauczycieli do regionu interesującego pod względem przyrodniczo-kul-turowym, w którym uczniowie będą odbywać zajęcia tematycznie z nim związane.Od uczniów i nauczycieli zależy, czy taki wyjazd będzie miał dużą czy małą wartośćmerytoryczną.Poniżej przedstawiona została oferta „zielonej szkoły” organizowanej przez trzy

gospodarstwa agroturystyczne Ziemi Janowskiej. Centrum szkoły zostało zlokali-zowane we wsi Momoty Górne. Niniejsza propozycja może stać się wzorcem podob-nych ofert budowanych w innych regionach Polski. Szczegółowy program będzieodmienny, lecz ogólne zasady i pomysły „zielonej szkoły” mogą być jej trwałąpodstawą.Propozycja „zielonej szkoły” w Lasach Janowskich jest rezultatem badań an-

kietowych, które zostały przeprowadzone w latach 2004-2006 na obszarze kilkuregionów Polski Wschodniej1. Obszar Lasów Janowskich został wybrany jako naj-bardziej odpowiedni na tego rodzaju spędzanie czasu, jakim jest „zielona szkoła”.Podczas prac badawczych ankieterzy często spotykali się z zainteresowaniem i pro-pozycjami wysuwanymi przez gospodarstwa agroturystyczne w kierunku stworze-nia takiej oferty dla szkół. Jej sporządzenie zostało poprzedzone szczegółowymi wy-wiadami z gospodarzami oraz analizą regionu Lasy Janowskie pod kątem atrakcyj-ności turystycznej, dostępności komunikacyjnej oraz specyfiki położenia poszcze-gólnych gospodarstw agroturystycznych.

1Badania naukowe dotyczyły problemów rozwoju agroturystyki w Polsce Wschodniej i objęłytrzy regiony: Lasy Janowskie, Pogórze Przemyskie i Podlasie Nadbużańskie. Jednym z pytańankiety było: „Jakie nowe pomysły pomogłyby przyciągnąć turystów do gospodarstw?” Wieleodpowiedzi na to pytanie brzmiało: organizacja „zielonych szkół”.

166 T. Dziechciarz

Atrakcyjność turystyczna Lasów Janowskich

Lasy Janowskie stanowią środkową i zachodnią część Puszczy Solskiej. Są jed-nym z największych zwartych kompleksów leśnych w Polsce. Pokrywają RówninęBiłgorajską, będącą częścią Kotliny Sandomierskiej. Położone są w dorzeczu Wi-sły, a największą z rzek jest Bukowa, dopływ Sanu. Ważnym elementem sieci hy-drograficznej są liczne bagna i torfowiska. Obszary śródleśne pokrywają niezbyturodzajne gleby bielicowe, słabo wykorzystane rolniczo.Lasy Janowskie odznaczają się znaczną różnorodnością florystyczną, opisano

tu 202 zespoły roślinne, w tym 33 leśne. Wykształciły się tu bory sosnowe,sosnowo-jodłowe i mieszane. Dominującym gatunkiem jest sosna, stanowiąca 86%drzewostanu. Ponadto notuje się tu dęby, buki, olchy, brzozy i świerk. Są one jednąz większych w południowo-wschodniej Polsce ostoi zwierząt leśnych – występujątu liczne populacje jeleni, saren i dzików, a ponadto łosi, wilków, bobrów i wydr.Lasy są także ostoją około 170 gatunków ptaków, w tym bielika, orlika krzykliwego,głuszca.W celu ochrony przyrody w 1984 roku na powierzchni 39 150 ha utworzono Park

Krajobrazowy Lasów Janowskich, w którym znajduje się pięć rezerwatów leśnych(m.in. „Imielty Ług”, „Szklarnia”, „Kacze Błota” i „Jastkowice”). Ustanowionotakże blisko sto pomników przyrody, głównie pojedyncze okazy dębów szypułko-wych i lip drobnolistnych rosnące w dolinie rzeki Branwi. Ciekawym pomnikiemsą unikalne źródła wywierzyskowe w Janowie Lubelskim.Najbardziej atrakcyjnymi pod względem turystycznym obiektami Ziemi Ja-

nowskiej są: wieś Momoty Górne, uroczysko „Kruczek”, wieś Łążek Garncarski,rezerwat Szklarnia, Porytowe Wzgórze, źródlisko „Stoki” w Janowie Lubelskim,kapliczki i krzyże przydrożne.Wieś Momoty Górne to wspaniałe miejsce dla miłośników wędkarstwa (liczne

stawy rybne i rzeka Bukowa), zielarzy i grzybiarzy. Jednak główną atrakcją wsijest kościół p.w. Świętego Wojciecha, który powstał w latach 1972-1982 na zrębachkaplicy z początku XX wieku. Kościół ma unikalny charakter z uwagi na to, że jestdziełem rąk jednego człowieka – nieżyjącego już wieloletniego proboszcza parafiiw Momotach Górnych, księdza Kazimierza Pińciurka. Własnoręcznie wykonał onprojekt architektoniczny kościoła (bez pozwolenia władz PRL), zbudował, zrobiłwystrój, witraże, płaskorzeźby i otoczenie (kaplice drogi krzyżowej).Uroczysko „Kruczek” położone jest w lesie 3 kilometry na południe od Janowa

Lubelskiego. W czasie ostatniej wojny było to miejsce spotkań partyzantów AK.Obecnie znajduje się w nim Kaplica Świętego Antoniego z bijącym pod nią źródłemoraz drogą krzyżową i amfiteatrem nad czystą rzeką leśną Trzebensz przy ścieżcerowerowej. Stacje Męki Pańskiej zostały wyrzeźbione przez miejscowych artystóww końcu lat osiemdziesiątych – postacie nawiązują do męczeństwa narodu polskiegow czasach okupacji hitlerowskiej i sowieckiego zniewolenia.Wieś Łążek Garncarski leży nad rzeką Bukowa niedaleko drogi Lublin-Rzeszów.

Od XVIII wieku jest znanym w kraju ośrodkiem garncarstwa. Do końca lat siedem-dziesiątych XX wieku wytwarzaniem ceramiki zajmowały się w niej całe rodziny.Wyróżnia się ona bogatą skalą barw, wspaniałą ornamentyką i charakterystycznąformą. Obecnie w ramach programu ochrony ginących zawodów, prowadzonym


przez Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, istnieje we wsi „szkoła garncar-stwa” i warsztaty dla młodzieży.Rezerwat „Szklarnia” to ostoja potomka dawnego tarpana – konika polskiego,

który przebywa tu na wolności w naturalnym leśnym środowisku.Porytowe Wzgórze stało się polem największej bitwy partyzanckiej II wojny

światowej na ziemiach polskich. Zapisana w historii jako Bitwa nad Branwią, miałamiejsce od 14 do 16 czerwca 1944 roku. W centralnym miejscu bitwy znajduje sięcmentarz poległych partyzantów polskich i radzieckich oraz monumentalny pomnikdłuta Bronisława Chromego.Źródlisko „Stoki” w Janowie Lubelskim, pomnik przyrody nieożywionej, znaj-

duje się prawie w jego centrum. Jest to duże wywierzysko skalno-szczelinowe o du-żej dynamice wypływu. Znane jest od wielu lat z tradycji obmywania w WielkiPiątek.Kapliczki i krzyże przydrożne stanowią na obszarze całej Ziemi Janowskiej

swoisty znak rozpoznawczy. Znajdują się one na rozstajach dróg, wśród pól, w la-sach, nad wodami, obok domów. Ozdabiane na przestrzeni lat rzeźbami, częstowykonanymi przez miejscowych kowali, są osobliwością tej ziemi.Dogodny dojazd do wiosek i osad, gościnność i życzliwość ich mieszkańców,

a także zachowanie dawnych zwyczajów i obrzędów, stworzyły duże możliwościdla rozwoju agroturystyki na tym obszarze. Bodźcem do tego było dodatkowo, napoczątku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zubożenie wsi we wschodniej Polscespowodowane zmianami społeczno-ekonomicznym kraju. Agroturystyka stała siędla nielicznych jak dotąd gospodarstw panaceum na brak środków finansowychpochodzących z gospodarstwa rolnego.Na obszarze powiatu janowskiego istnieje kilkanaście gospodarstw agrotury-

stycznych skupionych w Stowarzyszeniu Agroturystycznym „Ziemia Janowska”.Najważniejszymi produktami agroturystycznymi oferowanymi przez nie są:

• agrohotelarstwo i agrogastronomia – wszystkie gospodarstwa oferują opróczsamego pobytu i noclegu także posiłki domowe oraz camping z polem pikni-kowym• agroturystyka właściwa – większość gospodarstw proponuje turystom bez-pośredni kontakt ze zwierzętami domowymi i przyrodą, obserwacje i uczest-nictwo w pracach polowych• agrosport – gospodarstwa mają ofertę dla miłośników jazdy na rowerze, jazdykonnej, wędkowania i łowiectwa• sprzedaż bezpośrednia – w gospodarstwach turyści mogą nabywać produktyżywnościowe produkowane w nich, m.in. miód, mleko, nabiał, owoce i wa-rzywa• agroterapia – kilka gospodarstw agroturystycznych proponuje turystom hi-poterapię dla osób niepełnosprawnych.

Produkty agroturystyczne gospodarstw Ziemi Janowskiej uzupełniają wartościniemierzalne – imponderabilia: piękno krajobrazu, świeże powietrze, architekturawiejska (Sznajder i Przezbórska 2006). Dla wielu turystów odwiedzających gospo-darstwa duże znaczenie ma także możliwość spędzenia czasu wolnego z wielopoko-leniową rodziną gospodarzy zachowującą wartości religijne.

168 T. Dziechciarz

Projekt „zielonej szkoły” – oferta gospodarstw

agroturystycznych Ziemi Janowskiej

Oferta „zielonej szkoły” została opracowana dla klas gimnazjalnych i licealnychliczących do 23-25 uczniów oraz 2 opiekunów. Czas jej trwania został przewidzianyna 5 dni (od poniedziałku do piątku). Do miejsc objętych programem ucznio-wie wraz z opiekunami mogą dojeżdżać rowerami – własnymi lub udostępnionymiprzez gospodarstwa agroturystyczne2. Bazą „zielonej szkoły” została miejscowośćpołożona na południowym skraju Lasów Janowskich – niewielka wieś MomotyGórne. Zakwaterowanie zaplanowano w trzech gospodarstwach agroturystycznychzlokalizowanych w tej wsi. Gospodarstwa te mogą pomieścić łącznie 26 osób –odpowiednio: 10, 8 i 8.Zgodnie z obecnie funkcjonującymi zasadami, uczestnictwo w „zielonej szkole”

polega nie tylko na samym wypoczynku na łonie przyrody, główny jej cel to edu-kacja – uczniowie mają możliwość poznania geografii, przyrody i historii regionuoraz panującej w nim kultury i tradycji ludowej. Aby ten cel zrealizować, młodzieższkolna została podzielona na cztery grupy zadaniowe3: grupa 1 „Demografowie”,grupa 2 „Przyrodnicy”, grupa 3 „Historycy”, grupa 4 „Dokumentaliści”.Zadaniem grupy 1 będzie rozpoznanie geograficzne i demograficzne obszaru

Lasów Janowskich, w tym m.in.: geomorfologia obszaru Lasów Janowskich, gene-alogia sieci osadniczej i skupisk ludności wiejskiej zamieszkującej śródleśne osadyz uwzględnieniem badań dotyczących miejscowych tradycji, kultury i obyczajowo-ści. Uczniowie dokonają nagrań gwary ludowej, przeprowadzą wywiady z najstar-szymi mieszkańcami osad w celu spisania ich wspomnień o obyczajach minionychlat. W okresie przygotowawczym grupa odbędzie 4-godzinne warsztaty, w trakciektórych zapozna się z mapami Lasów Janowskich, dokona podziału zadań pomi-ędzy członków grupy oraz zaznajomi z ogólnym rysem historyczno-społecznymregionu.Zadaniem grupy 2 będzie poznanie leśnych rezerwatów przyrody w Lasach Ja-

nowskich, opis i charakterystyka tych miejsc z uwzględnieniem ciekawostek przy-rodniczych (rzadkie zwierzęta, rośliny). Zdobyta wiedza na ten temat posłuży doprzygotowania w przyszłości przewodnika dla organizatorów szkolnych wycieczekrowerowych edukujących w zakresie ekologii i ochrony przyrody. W okresie przygo-towawczym grupa odbędzie 4-godzinne warsztaty, w trakcie których zaplanowanezostaną czynności podejmowane przez poszczególnych członków grupy, a takżezapozna się z dostępną literaturą na tematy ekologiczne i przyrodnicze Lasów Ja-nowskich.Zadaniem grupy 3 będzie poznanie szlaku walk partyzanckich z okresu II wojny

światowej na obszarze Lasów Janowskich i Puszczy Solskiej. W tym celu członko-wie grupy odbędą wywiady z najstarszymi mieszkańcami pobliskich miejscowości,

2Zaplanowano przyjazd wszystkich osób do miejsc zakwaterowania autokarem, natomiast ro-wery własne mogą być przetransportowane wynajętym samochodem dostawczym. W podobnysposób zaplanowany został wyjazd po zakończeniu „zielonej szkoły”.3Podział na grupy powinien nastąpić jeszcze przed przyjazdem do gospodarstw agrotury-

stycznych w celu merytorycznego przygotowania młodzieży do zadań realizowanych w „zielonejszkole”.


a ich opowieści posłużą jako materiał do napisania scenariusza lekcji z historii obej-mującej zagadnienia walk partyzanckich w czasie ostatniej wojny. W okresie przy-gotowawczym grupa odbędzie 4-godzinne warsztaty, w trakcie których uczniowiepodzielą się rolami oraz opracują strategię działania i listę miejsc, które odwiedzą.Zadaniem grupy 4 będzie utrwalanie czynności podejmowanych przez pierwsze

trzy grupy na płycie DVD oraz w obiektywie aparatu fotograficznego. Dokumento-wanie wymagać będzie włączania się poszczególnych członków tej grupy do pracypozostałych grup. W okresie przygotowawczym grupa odbędzie warsztaty fotogra-ficzne i filmowe.Członkowie wszystkich grup dokonają dodatkowo przejazdu gminną ścieżką

rowerową w celu oceny jej wizerunku oraz analizy atrakcyjności. Szczególna uwagazwrócona zostanie na wyposażenie ścieżki rowerowej w znaki i tablice informacyjne,miejsca postojów, biwaki itp. Materiały z tej wycieczki rowerowej zostaną poddaneanalizie i przekazane w formie opracowania jako materiał edukacyjny do innychszkół w pobliskich miejscowościach.Dokumentacja filmowa i fotograficzna „zielonej szkoły” zostanie przedstawiona

w szkole na uroczystej projekcji filmu, zaś materiał fotograficzny trafi na gazetkiszkolne. Ponadto zostanie utworzona strona internetowa, na której zostanie za-mieszczony materiał wypracowany podczas realizacji projektu.Wśród wymiernych korzyści związanych z realizacją projektu „zielonej szkoły”

należy wymienić: pożyteczne zagospodarowanie czasu młodzieży, edukację obywa-telsko-patriotyczną młodzieży wynikającą z charakteru projektu, wdrażanie po-stawy proekologicznej wśród młodzieży, rozbudzanie pasji i zainteresowań wśróduczniów, popularyzację wycieczek rowerowych wśród uczniów, ich rodzin i znajo-mych, uaktywnienie młodzieży na polu działalności społeczno-obywatelskiej, do-kumentację propagującą nowy wizerunek i charakter gminnej ścieżki rowerowej(początek modernizacji ścieżki), reklamę i promocję Lasów Janowskich w Interne-cie.

PLAN „ZIELONEJ SZKOŁY”

Dzień 1

8:00 – przyjazd autokarem do Janowa Lubelskiego (uczniowie mająsuchy prowiant)

9:00-11:00 – zwiedzanie ekspozycji taboru kolejki wąskotorowej oraz wystawyprzyrodniczej w Nadleśnictwie Janów Lubelski

11:00-13:00 – wyjście grupy z leśnikiem na krótką ścieżkę spacerową przyOśrodku Edukacji Ekologicznej (długość około 800 metrów)

13:00-15:00 – odbiór rowerów, przejazd do miejscowości Momoty Górne – bazy„zielonej szkoły”

15:00 – zakwaterowanie i przygotowanie rowerów na dalsze wycieczkirowerowe

16:30 – obiadokolacja

170 T. Dziechciarz

17:30 – zwiedzanie i zapoznanie się z historią budowy kościołapw. Świętego Wojciecha

19:00 – czas wolny22:00 – cisza nocna

Dzień 2

8:00 – śniadanie, przygotowanie suchego prowiantu na drogę9:00-13:00 – wycieczka rowerowa na uroczysko Kruczek oraz zwiedzanie

Kapliczki Świętego Antoniego13:00-17:00 – przejazd do Porytowego Wzgórza (ścieżka dydaktyczna

historyczno-przyrodnicza na obszarze największej bitwypartyzanckiej z okresu II wojny światowej)

17:30 – obiadokolacja19:00 – czas wolny22:00 – cisza nocna

Dzień 3

8:00 – śniadanie, przygotowanie suchego prowiantu na drogę9:00-13:00 – wycieczka rowerowa do miejscowości Łążek Garncarski,

spotkanie z garncarzem, samodzielne lepienie z gliny, zebraniewłasnych wyrobów, możliwość kupna wyrobów garncarza

13:00-17:00 – wycieczka rowerowa do rezerwatu torfowiskowego Imielty Ług(roślinność torfowisk wysokich)

17:30 – powrót do gospodarstw agroturystycznych, przygotowania doogniska, zaproszenie kilku mieszkańców Momot Górnychna organizowane ognisko

19:00 – wspólne ognisko i rozmowy z mieszkańcami22:00 – cisza nocna

Dzień 4

8:00 – śniadanie, przygotowanie suchego prowiantu na drogę9:00-13:00 – wyjazd rowerami na trasę rowerową do rezerwatu „Szklarnia”

– trasa prowadzi prawie na całej długości przez obszary leśne,wzdłuż rozmieszczonych co kilkaset metrów tablic informacyjnychomawiających różne zagadnienia związane z gospodarką leśną,drzewostanem nasiennym, gospodarką łowiecką itp. –po przyjeździe do rezerwatu grupa zapoznaje się z historiąpotomka dawnego tarpana – konika polskiego, żyjącegow naturalnym środowisku leśnym

13:00-17:00 – wycieczka rowerowa w pobliskie lasy z połączeniem praktycznychzadań w terenie

18:00 – obiadokolacja


20:00 – dyskoteka22:00 – cisza nocna

Dzień 5

8:00 – śniadanie, przygotowanie suchego prowiantu na drogę9:00-10:00 – wykwaterowanie z gospodarstw agroturystycznych w Momotach

Górnych10:00 – wyjazd rowerami do pomnika przyrody Źródlisko „Stoki”

w Janowie Lubelskim14:00 – zdanie rowerów do busa13:00-17:00 – czas wolny na samodzielne zwiedzanie Janowa Lubelskiego17:00 – wyjazd autokarem z Janowa Lubelskiego i powrót na teren

szkoły.

Podsumowanie

Przedstawiona oferta jest tylko propozycją skierowaną do gospodarstw agrotu-rystycznych, może jednak stać się realną wartością, odpowiadającą zainteresowaniuwładz szkół, nauczycieli i rodziców. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że istniejebardzo dużo ofert „zielonych szkół” proponowanych przede wszystkim przez biurapodróży i turystyki krajowej. Jednak w tym przypadku należy wiedzieć, że więk-szość potencjalnych zysków jest „konsumowana” przez wymienione biura podróży,a nie przez gospodarstwa agroturystyczne.Finansowanie „zielonej szkoły” odbywa się najczęściej bez udziału samej szkoły,

zazwyczaj całość środków finansowych pochodzi od rodziców dzieci i młodzieżybiorących udział w wyjeździe. Czasem część kwoty pochodzi z innych funduszy, naprzykład kościelnych – z parafii, z której wywodzą się katecheci szkolni.Podsumowując: wydaje się, że w najbliższych latach istotne będzie zapewnie-

nie różnorodności w polskiej agroturystyce. Należy już dziś rozwijać podstawyfinansowo-prawne zarówno dla gospodarstw, które chcą oferować swoje usługi dlabogatszych turystów (agroturystyka oparta na pensjonatach), jak i dla gospo-darstw, w których agroturystyka będzie tylko uzupełnieniem działalności rolniczej(agroturystyka właściwa). Tym zmianom powinna sprzyjać pomoc w tej dziedziniezarówno ze strony państwa, jak i Unii Europejskiej.

Literatura

Dziechciarz T., Bariery rozwoju agroturystyki w powiecie Janów Lubelski [w] Turystykawiejska a rozwój i współpraca regionów, Materiały Sesji Naukowej 11 Ogólnopol-skiego Sympozjum Agroturystycznego, Iwonicz-Zdrój 27-29 września 2005, PraceNaukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie 15, Krosno 2005.

172 T. Dziechciarz

Polska – Atlas agroturystyczny. Katalog 1999-2000, Polska Federacja Turystyki Wiejskiej„Gospodarstwa Gościnne”, Warszawa 2000.

Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, PWN, Warszawa 1994.Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.Wieś lubelska zaprasza, Informator Lubelskiego Związku Stowarzyszeń Agroturystycz-

nych, Lublin 2002.

www.agroturystyka.plwww.powiatjanowski.pl

Streszczenie

Idea „zielonej szkoły” dopiero w ciągu ostatnich 15-16 lat rozpowszechniła się w szkol-nictwie podstawowym i średnim. Polega ona na spędzaniu czasu przez młodzież szkolnąpod opieką nauczycieli (zwykle jeden lub dwa tygodnie) na obszarach wiejskich, w regio-nach interesujących pod względem przyrodniczo-kulturowym. Oprócz normalnej naukirealizuje się program zajęć ściśle związanych z regionem, w którym znajduje się szkoła.Autor przedstawia program 7-dniowej „zielonej szkoły” w Lasach Janowskich w woje-

wództwie lubelskim. Specyfika Lasów Janowskich oraz położenie ich największych atrakcjiturystycznych w pobliżu ścieżek rowerowych i szlaków turystycznych umożliwiają wyko-rzystywanie przez młodzież rowerów jako środka przemieszczania się w terenie. Dodat-kowymi atrakcjami dla młodzieży są, oprócz obiektów przyrodniczych (rezerwaty leśne,uroczyska, źródliska), również miejscowości, na przykład znany ze swoich unikatowychwyrobów garncarskich Łążek Garncarski czy też znane z unikalnego obiektu architekturysakralnej Momoty Górne.Realizacja projektu „zielonej szkoły” może stać się w przyszłości dla gospodarstw

agroturystycznych nie tylko jednorazowym pomysłem na przyciągnięcie turystów, lecztakże realną, stałą wartością, która zapewni im stabilizację finansową. Może być takżewstępem do budowy „klastra agroturystycznego” obejmującego swym zasięgiem począt-kowo obszar samych Lasów Janowskich, a w późniejszym czasie także całą Kotlinę San-domierską i południową część Roztocza.

18

Gospodarstwa agroturystycznejako miejsce edukacji dzieci

w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Sylwia Graja, Aleksandra Spychała

Wstęp

W dobie rosnącej konkurencji w branży agroturystycznej konieczna jest nietylko nieustanna dbałość o wysoką jakość produktu, lecz także poszukiwanie niszyrynkowej. Specjalizacja gospodarstw agroturystycznych otwiera drogę do wydłu-żenia sezonu turystycznego, zwiększa też szansę uzyskania wyższych dochodówz działalności pozarolniczej. Ponadto w obliczu zmieniających się motywów po-dróżowania, a w związku z tym i potrzeb nabywców, zjawisko to wydaje się nie-zbędnym warunkiem do zbudowania trwałej pozycji na rynku usług turystycznych.Jedną z częściej wybieranych przez kwaterodawców dróg specjalizacji jest two-

rzenie edukacyjnej oferty pobytu dzieci i młodzieży na wsi. Na znaczącą rolę go-spodarstwa agroturystycznego jako środowiska wychowawczego zwracają uwagęm.in. Świetlikowska (2000) i Sammel (2004). Kwestię dostosowania oferty agro-turystycznej do potrzeb dzieci w wieku szkolnym szeroko omawia także Vogler(2004).W obliczu wyników badań uzyskanych przez Organizację Młodych Europej-

skich Rolników, z których wynika, iż wiele europejskich dzieci sądzi, że mlekopochodzi z fabryki, a kura ma cztery nogi (Szuber 2004), obranie tego kierunkuw poszukiwaniach niszy rynkowej wydaje się trafne.

174 S. Graja, A. Spychała

Zaskakujące opinie uzyskane przez wspomnianą organizację, jak i liczne obser-wacje prowadzone na własnym podwórku, skłoniły autorki do rozpoczęcia badańmających na celu analizę krajowej oferty agroturystycznej skierowanej do dzieciw wieku przedszkolnym i szkolnym (zakres szkoły podstawowej).

Metodyka badań

Badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety przeprowadzono w marcui kwietniu 2007 roku wśród nauczycieli losowo wybranych poznańskich przedszkolii szkół podstawowych. W badaniach tych uczestniczyli reprezentanci 20 przed-szkoli, co stanowiło 12,5% ogółu tego rodzaju placówek oświatowych, i 26 szkółpodstawowych, czyli 20% wszystkich jednostek edukacyjnych tego poziomu.Z prośbą o wypełnienie kwestionariusza zwrócono się właśnie do tych osób,

uznając je za jednostki aktywnie uczestniczące zarówno w wyborze edukacyjnejoferty agroturystycznej, jak i w realizacji wyjazdu. Łącznie uzyskano 77 ankietz przedszkoli, a średnia liczba ankiet z 1 przedszkola wyniosła 3,85 sztuk – cowynika z faktu, iż w niektórych placówkach decyzję o wyjeździe podejmuje tylkojedna osoba, na przykład dyrektor, a w innych wszyscy pedagodzy. W szkołachpodstawowych w badaniu wzięło udział 130 nauczycieli – eksperymentowi pod-dano całe grono pedagogiczne, gdyż każdy z nauczycieli może pojechać z klasą nawycieczkę – zarówno jako wychowawca, czyli najczęściej organizator, jak i opiekun.

Ogólna charakterystyka respondentów

Największą liczbę respondentów reprezentujących przedszkola stanowiły osobyw przedziale wiekowym 41-50 lat (48% ogółu badanych), w dalszej kolejności osobymłodsze (po 22% ankietowanych reprezentowało kolejne grupy wiekowe: do 30 lati 31-40 lat). Najmniejszy udział w badaniach mieli opiekunowie powyżej 50 rokużycia. Jeśli chodzi o nauczycieli szkół podstawowych, to średni wiek kształtowałsię na poziomie 41 lat.Warto podkreślić, iż największą grupę pod względem stażu pracy reprezen-

towały w przedszkolach osoby z ponad dwudziestoletnim doświadczeniem zawo-dowym, zaś w placówkach szkolnych średnia długość zatrudnienia wyniosła niecomniej – było to około 16 lat. Można zatem sądzić, iż uzyskane opinie poparte sąwieloletnimi obserwacjami i wiedzą z zakresu kontaktów dzieci ze środowiskiemwiejskim.Biorąc pod uwagę miejsce realizacji badań (Poznań) zrozumiały jest fakt, iż

88% badanych deklarowało miasto powyżej 100 tys. mieszkańców jako swoją jed-nostkę osadniczą, 10% respondentów mieszkało w mniejszych miastach, a jedynie2% na wsi.

18. Gospodarstwa agroturystyczne jako miejsce edukacji dzieci... 175

Wyniki badań

Grupy przedszkolne

Badania wykazały, że oferta edukacyjna gospodarstw agroturystycznych dlaprzedszkoli cieszy się coraz większą popularnością. Potwierdza to fakt, iż spo-śród 20 badanych przedszkoli przedstawiciele 17 placówek byli z dziećmi w go-spodarstwie agroturystycznym, przy czym 18% ogółu ankietowanych opiekunówkilkakrotnie korzystało z takiej oferty, a 69% tylko raz (przy czym, sądząc po wy-rażonych przez nich pozytywnych opiniach, należy sądzić, iż nie jest to ostatniawizyta). Jedynie 13% respondentów nie było do tej pory z grupą w gospodarstwie,podając za główny powód zbyt wysoki koszt oferty.Większość ankietowanych opiekunów deklarowało, iż gospodarstwa agrotury-

styczne odwiedzane są przez grupy przedszkolne najczęściej raz w ciągu roku(74,1% ogółu odpowiedzi) lub dwa razy w ciągu roku (19,4% odpowiedzi) (rys. 1).

0

10

20

304050

60

7080

Respondenci(%)

1 raz w ciąguroku

2 raz w ciąguroku

częściej niż 2razy

raz z danągrupą

rzadziej niżraz w ciąguroku

Rys. 1. Częstotliwość wyjazdów grup przedszkolnych do gospodarstw agroturystycznychŹródło: opracowanie własne.

Największa liczba wyjazdów z grupami przedszkolnymi przypadła na maji czerwiec (według 46,7% ankietowanych), kiedy to aura częściej sprzyja wy-cieczkom w plener. W mniejszym stopniu wyjazdy do gospodarstw realizowanesą w miesiącach wczesnowiosennych i wczesnojesiennych (rys. 2).Jak wynika z wyrażonych opinii opiekunów przedszkolnych, przeciętny czas po-

bytu dzieci w gospodarstwie wynosi 4-5 godzin, zaś średnia cena – około 17 złotych.Zastanawiać może brak tego typu wyjazdów w miesiącach wakacyjnych – wszakprzedszkola są wtedy czynne, mimo niewątpliwie mniejszej liczby wychowanków,zaś pogoda z pewnością sprzyja.W aspekcie podnoszenia szeroko rozumianej jakości edukacyjnej oferty agro-

turystycznej istotna jest analiza źródeł informacji na temat wykorzystywanychpropozycji. Najczęściej wykorzystywanym źródłem wiedzy w tym zakresie jest In-ternet (28,6% ogółu odpowiedzi) (rys. 3). W dalszej kolejności respondenci czerpiąinformacje od znajomych (22,7%), z ulotek dostarczanych przez usługodawców doplacówek (20,2%) oraz od innych nauczycieli (19,3%).


05101520253035404550

Respondenci(%)

I-II III-IV V-VI VII-VIII IX-X XI-XIIMiesiące odwiedzin

Rys. 2. Miesiące odwiedzin gospodarstw agroturystycznych przez grupy przedszkolneŹródło: opracowanie własne.

0

5

10

15

20

25

30

Odpowiedzi(%)

a b c d e fŻródła informacji

Rys. 3. Źródła informacji na temat edukacyjnych ofert agroturystycznych: a – Internet,b – czasopisma, c – znajomi, d – inni nauczyciele, e – własne doświadczenia, f – inneźródła (ulotki gospodarstw)Źródło: opracowanie własne.

Mimo iż nieco ponad połowa ankietowanych korzysta z różnych ofert agro-turystycznych, to na podstawie uzyskanych opinii można zaobserwować rosnące„przywiązanie” placówek do jednego, wcześniej sprawdzonego gospodarstwa (aż41,9% respondentów wyjeżdża z grupami w to samo miejsce).Spośród wielkopolskich gospodarstw agroturystycznych kilka wyraźnie specja-

lizuje się w tworzeniu oferty dla dzieci i młodzieży. Ankietowani opiekunowie naj-częściej wymieniali gospodarstwa: „Stara Chata u Kowala” w Kluczewie niedalekoPrzemętu, gospodarstwo agroturystyczne w Witoldzinie koło Szamotuł, „Walenty-nówka” w Bliżycach koło Skoków, „Klimkowa Osada” w Cichej Górze koło NowegoTomyśla, „Traperska Osada” w Bolechówku, „Stajnia Pony” w Poznaniu-Strzeszy-nie, ferma strusi w Jaraczu. Średnia ekwidystanta wynosi około 31 km.Ważny element podnoszący zarówno wartość edukacyjną oferty, jak i jej docho-

dowość dla usługodawcy, stanowi poczęstunek serwowany w czasie pobytu dzieciw gospodarstwie. 74,2% respondentów wskazało, iż podczas wyjazdu korzystająz posiłku przygotowanego przez kwaterodawcę, przy czym najczęściej składa się


on z pieczywa własnego wypieku (ciasto, chleb), kiełbasek z ogniska lub grilla,miodu, sezonowych warzyw i owoców (i ich przetworów – dżemów, powideł, sokówitp.) oraz nabiału (głównie mleka, masła i sera twarogowego). Oryginalną atrak-cją dla dziecięcego podniebienia jest degustacja jajecznicy z jaja strusiego. Jakwynika z przytoczonych przykładów, dominuje prosty poczęstunek, którego przy-gotowanie nie wymaga ponoszenia wysokich nakładów, zarówno finansowych, jaki czasowych.O wyborze oferty gospodarstwa agroturystycznego przez placówkę oświatową

w dużej mierze decyduje wachlarz atrakcji proponowanych przedszkolakom przezusługodawców (rys. 4). Spośród wymienianych propozycji opiekunowie najczęściejwskazywali na przejażdżki bryczką lub wozem (15,06% ogółu odpowiedzi), ognisko(14,81%) i pokaz elementów hodowli zwierząt gospodarskich (14,03%). Natomiastnajrzadziej wskazywano na zawody sportowe organizowane na terenie gospodar-stwa (3,64%) oraz na udział w typowych zajęciach gospodarskich (4,42%). W przy-padku grup przedszkolnych (ze względu na wiek uczestników i poziom umiejętno-ści) poznawanie okolicy z wykorzystywaniem roweru nie jest brane pod uwagę.

02

4

6

8

10

12

14

16

Odpowiedzi(%)

a b c d e f g h i j k l mAtrakcje

Rys. 4. Atrakcje proponowane dzieciom przedszkolnym podczas pobytu w gospodar-stwie agroturystycznym: a – przejażdżka bryczką/wozem, b – jazda konno, c – pokazrzemiosła, d – degustacja wyrobów kulinarnych, e – pokaz elementów produkcji roślin-nej, f – pokaz elementów hodowli zwierząt, g – ognisko, h – jazda rowerem, i – spacerpo okolicy, j – pomoc przy czynnościach gospodarskich, k – zawody sportowe, l – pokazmaszyn rolniczych, m – inne atrakcjeŹródło: opracowanie własne.

W aspekcie kształtowania oferty agroturystycznej i dostosowania jej do doce-lowej grupy odbiorców istotną rolę odgrywają też opinie wyrażone przez opieku-nów – osoby decydujące o wyborze konkretnego gospodarstwa. Można uznać, iżw ogólnym ujęciu ankietowani wystawili bardzo dobre oceny odwiedzanym gospo-darstwom (rys. 5). W ujęciu cząstkowym najlepiej zostały ocenione: nastawieniegospodarzy do dzieci, zapewnienie najmłodszym kontaktu ze zwierzętami gospo-darskimi oraz dostosowanie oferty (jej elementów składowych) do dzieci w wiekuprzedszkolnym (jedynie 2% badanych wyraziło w tej sprawie wątpliwości). Najwię-cej negatywnych opinii dotyczyło natomiast porządku w obejściu (aż 10% ogółubadanych uznało, iż raczej nie jest on utrzymywany w otoczeniu gospodarstwa).


Blisko 65% ankietowanych opiekunów podzieliło się swoimi opiniami na te-mat sugerowanych zmian w ofercie celem jeszcze lepszego jej dostosowania dowybranego segmentu odbiorców. Respondenci najczęściej wskazywali na potrzebęwiększej dbałości o porządek w otoczeniu gospodarstwa (co wpływa nie tylko nawizualną percepcję, ale na kwestię bezpiecznego pobytu dzieci) oraz na lepsze zago-spodarowanie czasu spędzanego w gospodarstwie (z dominacją zajęć ukazującychspecyfikę tradycyjnego życia wiejskiego – przy aktywnym udziale dzieci). W opiniiwielu opiekunów celowe jest także tworzenie swoistych placów zabaw wykorzy-stujących elementy krajobrazu wsi (drewniane przeszkody, naturalne labirynty).W mniejszym stopniu ankietowani wskazywali na potrzebę zwiększenia obsadyi składu gatunkowego zwierząt gospodarskich. Niewielki odsetek zwracał uwagęna konieczność poprawienia jakości przekazywanych materiałów informacyjnych(dotyczyły one uwzględniania większej liczby szczegółów dotyczących proponowa-nego programu pobytu).

0102030405060708090100

Respondenci(%)

nastawieniegospodarzy

porządek wobejściu

oferta gospodarzydla dzieci

kontakt zezwierzętami

zdecydowanie tak w zasadzie tak raczej nie

Rys. 5. Zadowolenie opiekunów z pobytu w gospodarstwie (ujęcie cząstkowe)Źródło: opracowanie własne.

W aspekcie specjalizacji oferty agroturystycznej istotna jest analiza oczeki-wań klientów, w tym przypadku przekazywanych przez pedagogów. Jak wynikaz badań, 52% ankietowanych opiekunów wskazało na udział w przygotowaniu pro-gramu pobytu przedszkolaków w gospodarstwie. Warto podkreślić, iż obustronnezaangażowanie zwiększa satysfakcję z pobytu dzieci na wsi. W 40% przypadkówcała oferta opracowywana była wyłącznie przez gospodarzy, a jedynie 8% respon-dentów odpowiedziało, iż uczestniczyło w tym także biuro podróży.Analizując kwestię bezpiecznego pobytu dzieci w gospodarstwie, autorki pod-

jęły się także próby sprawdzenia, czy podczas realizacji wspólnego wyjazdu na wieśdzieci obejmowane są dodatkowym ubezpieczeniem. 31% ankietowanych opieku-nów wskazało, iż grupy korzystają z tego rodzaju ubezpieczenia (w większościubezpieczane są przez placówkę oświatową, a jedynie w niewielkim stopniu przezgospodarstwo – wynika to przede wszystkim z łatwiejszego załatwiania formalno-ści). Według 33% badanych dzieci wyjeżdżając bazują na podstawowym ubezpie-


czeniu zapewnianym przez przedszkole. Niestety aż 36% respondentów nie potrafiłowypowiedzieć się w tej kwestii.

Szkoły podstawowe

Jeśli chodzi o nauczycieli szkół podstawowych, to aż 52% badanych nigdynie brało udział w wyjeździe do gospodarstwa agroturystycznego; co ciekawe –wśród pozostałych pedagogów prawie 28% wyjeżdżało w takiej formie kilkakrot-nie, a około 20% tylko raz. Spośród nauczycieli, którzy nie skorzystali z ofertyagroturystycznej dla szkół, aż 80% wyraża nimi zainteresowanie. Do najczęściejwymienianych powodów, dlaczego nigdy nie byli z dziećmi w tego typu miejscu,wymieniają przede wszystkim brak odpowiedniej według nich oferty (ponad 25%)– chodzi tu przede wszystkim o małą atrakcyjność, nieodpowiedni termin, a takżeniski poziom zaufania do tego typu obiektów (rys. 6).

0

5

10

15

20

25

30

Wskazania(%)

brakoferty

brak

wychowawstwa

brakśrodków

finansowych

niechęćdzieci

niechęćrodzicow

inneciekawsze

oferty

brakczasu

niechęć

nauczyciela

nieodpowiednie

zagospodarowanie

gospodarstw

Rys. 6. Przyczyny, z powodu których nauczyciele nie wyjeżdżają z dziećmi do gospo-darstw agroturystycznychŹródło: opracowanie własne.

Nauczyciele odrzucali oferty również ze względu na brak wolnych środków fi-nansowych (ponad 15%) oraz niechęć samych dzieci (prawie 12%). Aż 22% respon-dentów stwierdziło, iż nie było z uczniami w gospodarstwie ze względu na brakwychowawstwa, czyli formalnie – brak możliwości podjęcia takiej decyzji. 3,4% na-uczycieli stwierdziło, iż po prostu nie lubią agroturystyki – dlatego nie organizujądzieciom takich wyjazdów.Jeśli chodzi o informacje dotyczące wyboru miejsca destynacji agroturystycz-

nej, to ankietowani najchętniej korzystają z podpowiedzi innych nauczycieli (pra-wie 34%) oraz przyjaciół i znajomych (20%) – potwierdza się opinia, iż w przy-padku ofert agroturystycznych najlepszą formą promocji jest tzw. reklama szep-tana (Majewski i Lane 2002) (rys. 7). Duży odsetek wskazań otrzymał także In-


ternet – około 21% – nauczyciele przyznają, iż biorą pod uwagę tylko oferty zezdjęciami, dające jakiekolwiek wyobrażenie o obiekcie. Nieco ponad 9% responden-tów przy wyborze miejsca wyjazdu opiera się na swoich wcześniejszych doświad-czeniach – potwierdza to fakt powrotu do tych samych obiektów przez ponad 41%ankietowanych. Dość dużą grupę stanowi pozycja „inne” – nauczyciele wymieniajątu przede wszystkim specjalny informator z ofertami agroturystycznymi dla dzieciszkolnych oraz ulotki reklamowe pojedynczych obiektów dostarczone do placówekoświatowych.

0 5 10 15 20 25 30 35 40Respondenci (%)

inne

własne doświadczenie

nauczyciele

znajomi

czasopisma

Internet

Rys. 7. Źródła informacji na temat edukacyjnych ofert agroturystycznychŹródło: opracowanie własne.

Podobnie jak w przypadku przedszkoli, nauczyciele szkół podstawowych rów-nież mają swoje ulubione gospodarstwa agroturystyczne, do których wyjeżdżająz dziećmi. Prym także tutaj wiedzie „Stara Chata u Kowala” w Kluczewie nieda-leko Przemętu z ponad 45% wskazań. Do najpopularniejszych gospodarstw agrotu-rystycznych należą: „Jędrusiowa Chata” w Kocieniu Wielkim nieopodal Wielenia,„Polna 6” w Szamocinie, „Traperska Osada” w Bolechówku, gospodarstwo agro-turystyczne w Witoldzinie koło Szamotuł, ferma strusi w Jaraczu, a także obiektyw: Pobiedziskach, Łubowie, Puszczykowie, Brzozie, Lednicy, Rożnowicach, Buku,Murowanej Goślinie, Smolarni, Racocie, Rogalinie, Zaniemyślu, Pawłowie, Bucha-rzewie oraz Tucznie. Średnia ekwidystanta wynosi niecałe 49 km, jest zatem o około18 km dłuższa niż w przypadku przedszkoli. Różnica ta wydaje się w pełni zro-zumiała, biorąc pod uwagę wiek dzieci i ich umiejętność cierpliwego znoszeniapodróży.Pobyt w obiekcie agroturystycznym aż w 95% związany jest z konsumpcją.

Najczęściej serwowane są w różnym stopniu przetworzone produkty z własnegogospodarstwa, a więc: nabiał z mleka krowiego i koziego, domowe ciasto, owoce,miód, chleb – często upieczony przez gospodynię. Rzadko podaje się potrawy cie-płe – wyjątkiem jest tu jajecznica z jaja strusiego, będąca specjalnością obiektuhodującego te ptaki. Zaś do obowiązkowego menu należą kiełbaski pieczone naognisku.Do kanonu oferowanych przez gospodarstwo atrakcji należy przede wszystkim

przejażdżka bryczką bądź wozem proponowana aż w 97% obiektów (rys. 8). Bar-dzo popularne jest też ognisko z pieczeniem kiełbasek. Jeśli natomiast weźmiemy


0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100Respondenci (%)

inne

pokaz maszyn

gry i zabawy

pomoc w gospodarstwie

spacer

rower

ogniskopokaz elementów hodowli

zwierzątpokaz elementów produkcji

roślinnejdegustacja

pokaz rzemiosła

jazda konno

przejażdżka bryczką

Rys. 8. Atrakcje proponowane dzieciom szkolnym podczas pobytu w gospodarstwie agro-turystycznymŹródło: opracowanie własne.

pod uwagę fakt, iż gospodarstwo agroturystyczne z definicji niejako powinno po-siadać zwierzęta hodowlane, to dziwić powinien fakt, iż tylko w 83% tego typuobiektów dzieci obserwują ich życie i pracę. Cieszy natomiast zjawisko, iż 66%kwaterodawców organizuje pokazy dawnego rzemiosła oraz prac wykonywanychdawniej w zagrodzie chłopskiej. Jest to na przykład demonstracja wyrobu pro-duktów spożywczych niegdysiejszymi metodami, podkuwanie konia, wyplataniekoszy, lepienie garnków z gliny, witrażownictwo, tkactwo, wycinanka, produkcjaświec z wosku pszczelego, zbieranie, poznawanie i suszenie ziół, nauka dojeniakrowy czy kozy, wędkowania itp. Największą popularnością cieszą się te prezenta-cje, w których dzieci mogą wziąć bezpośredni udział. Niektórzy gospodarze (ponad38%) jako atrakcję proponują także udział dzieci w pracach gospodarskich, popu-larne są także: jazda w siodle, spacery, gry i zabawy sportowe. Spośród wszystkichobiektów goszczących dzieci wyróżnia się gospodarstwo „Polna 6” w Szamocinie,współpracujące z teatrem amatorskim „Stacja Szamocin”, proponujące warsztatyteatralne, a także na przykład puszczanie lampionów szczęścia na jeziorze. Inneobiekty urządzają spotkania na przykład z leśnikiem czy strażakiem, którzy opo-wiadają o swojej pracy.

Jeśli chodzi o poziom satysfakcji samych nauczycieli z pobytu w gospodarstwie,to w przeważającej części są oni zdecydowanie zadowoleni (ponad 76% wskazań).Najbardziej podoba im się nastawienie gospodarzy do dzieci (prawie 87%), zaś naj-


mniej ich oferta skierowana bezpośrednio do dzieci (prawie 69%). Fakt ten możenieco dziwić, znając bogactwo oferowanych atrakcji. Być może jednak pojedyn-czy obiekt powinien poszerzyć ich wachlarz, korzystając z doświadczeń innych.Szczegółowy rozkład opinii respondentów ukazuje rysunek 9.

0102030405060708090100

Respondenci(%)

nastawieniegospodarzy

porządekw obejściu

oferta kontakt zezwierzętami

zdecydowanie tak raczej tak raczej nie

zdecydowanie nie trudno powiedzieć

Rys. 9. Zadowolenie nauczycieli z pobytu w gospodarstwie (ujęcie cząstkowe)Źródło: opracowanie własne.

Poza tym aż 46,6% nauczycieli stwierdziło, iż program pobytu jest przygoto-wywany przez nich, oczywiście w porozumieniu z gospodarzami! Ponad 29% ofertopracowują sami kwaterodawcy, zaś biura podróży pomagają właścicielom obiek-tów w około 24% przypadków.Generalnie jednak prawie 79% respondentów nie zmieniłoby niczego ani w ofer-

cie, ani w samych kwaterach agroturystycznych. Nieco ponad 14% ankietowanychdomaga się polepszenia stanu infrastruktury oraz wybudowania nowych obiektów,służących zwłaszcza rekreacji ruchowej dzieci (place zabaw, boiska itp.), natomiast7% nauczycieli odwołuje się do konieczności większego urozmaicenia oferty.Wyjazd do gospodarstwa agroturystycznego nauczyciele organizują nie rzadziej

niż raz w roku (około 56%), zaś ponad 10% ankietowanych aranżuje go nawetczęściej niż dwukrotnie w ciągu 12 miesięcy. Ponad 20% respondentów decydujesię na jeden wyjazd podczas całego pobytu danej klasy w szkole.Ulubioną porą wycieczek jest maj i czerwiec (67%) oraz miesiące jesienne

(21%). Należy przy tym zaznaczyć, iż wyprawy odbywają się także w innychporach roku, zimą, czyli w porze na pozór nieatrakcyjnej dla tego typu wypa-dów, wyjazdy do gospodarstw agroturystycznych organizuje ponad 4% nauczycieli(rys. 10). Oczywiście miesiące wakacyjne są sezonem martwym.Jednodniowy pobyt w gospodarstwie trwa niecałe 6 godzin; koszt takiego wy-

jazdu wynosi przeciętnie nieco ponad 40 złotych. Zaś wycieczki kilkudniowe, któreorganizuje ponad 35% respondentów, trwają średnio 3,5 dnia.W ankiecie zapytano także o dodatkowe ubezpieczenie dzieci od następstw nie-

szczęśliwych wypadków – wiadomo, iż podczas wyjazdów do gospodarstwa agro-


0

10

20

30

4050

60

70

80

Respondenci(%)

I-II III-IV V-VI VII-VIII IX-X XI-XIIMiesiące odwiedzin

Rys. 10. Miesiące odwiedzin gospodarstw agroturystycznych przez grupy dzieci szkol-nychŹródło: opracowanie własne.

turystycznego, a z założenia jest to czynne gospodarstwo rolne, prawdopodobień-stwo niefortunnego zdarzenia znacznie wzrasta. Jednak prawie 34% nauczycielinie wie, czy dziecko będzie ubezpieczone. W większości przypadków takie polisysą jednak zawierane – przede wszystkim przez szkoły (35,6%), ale również sameobiekty destynacji agroturystycznej uwzględniają taką możliwość (3,4%). W dal-szym ciągu pozostaje jednak duża grupa dzieci, która nie będzie dodatkowo ubez-pieczona (27,1% wskazań respondentów).

Podsumowanie

Wiele badanych aspektów wypoczynku dzieci szkolnych i przedszkolnych w go-spodarstwach agroturystycznych jest bardzo podobnych. W kilku kwestiach wy-stępują jednak różnice, na podstawie których można stwierdzić, iż również w ra-mach samej edukacyjnej oferty agroturystycznej można specjalizować się pod ką-tem konkretnej (młodszej lub starszej) grupy odbiorców. Konsekwencją tego ro-dzaju specjalizacji będzie lepsze spełnienie oczekiwań młodych klientów (i ichopiekunów), co z kolei może przyczynić się do umocnienia pozycji gospodarstwna runku turystycznym. Wymiernym efektem będzie także skuteczniejszy procesedukacji dzieci w zakresie wiedzy na temat dziedzictwa przyrodniczego oraz kultu-rowego terenów wiejskich, które nie pozostają bez wpływu na życie dużych miast.Należy zaznaczyć, iż badanie wykorzystania przez poznańskie przedszkola

i szkoły podstawowe ofert gospodarstw agroturystycznych jest badaniem sonda-żowym. Jednak potwierdziło ono, że powyższy temat jest ciekawy i zasługuje nakontynuację. Być może eksperyment ten i wnioski z niego wypływające staną sięprzyczynkiem do dalszych badań obejmujących nie tylko społeczeństwa wielkichmiast. Zagadnienie to powinno zostać przeanalizowane także z punktu widzeniawłaścicieli gospodarstw aroturystycznych.


Literatura

Majewski J., Lane B., Turystyka wiejska i rozwój lokalny, Fundacja Fundusz Współpra-cy, Poznań 2002.

Sammel A., Gospodarstwo agroturystyczne jako środowisko wychowawcze [w] Jak przy-gotować atrakcyjną ofertę agroturystyczną dla dzieci? Materiały KonferencyjneMiędzynarodowej Konferencji Agroturystycznej Polagra Farm, Poznań 2004.

Szuber M., Rola i znaczenie rolnictwa w ofercie agroturystycznej dla dzieci we Włoszech[w] Jak przygotować atrakcyjną ofertę agroturystyczną dla dzieci? Materiały Kon-ferencyjne Międzynarodowej Konferencji Agroturystycznej Polagra Farm, Poznań2004.

Świetlikowska U. (red.), Agroturystyka, FAPA, Warszawa 2000.Vogler W., Agroturystyka dla dzieci w wieku szkolnym w Niemczech, na przykładzie

kraju związkowego Brandenburgia [w] Jak przygotować atrakcyjną ofertę agrotu-rystycznądla dzieci? Materiały Konferencyjne Międzynarodowej Konferencji Agro-turystycznej Polagra Farm, Poznań 2004.

Streszczenie

W dobie rosnącej konkurencji pośród ofert agroturystycznych konieczna jest nie tylkonieustanna dbałość o wysoką jakość produktu, lecz także poszukiwanie własnej niszy ryn-kowej. Specjalizacja gospodarstw agroturystycznych otwiera drogę do wydłużenia sezonuturystycznego, jak również zwiększa szansę uzyskania wyższych dochodów z działalnościpozarolniczej. Jedną z możliwości jest tzw. turystyka edukacyjna dla dzieci przedszkol-nych i szkolnych. Zaprezentowano wyniki sondażowego badania przeprowadzonego wśródnauczycieli losowo wybranych poznańskich szkół i przedszkoli – jako aktualnych i poten-cjalnych organizatorów tego typu wyjazdów. Uzyskane wnioski potwierdzają zróżnicowa-nie wielu aspektów pobytu dzieci najmłodszych i tych już nieco starszych w gospodar-stwach agroturystycznych.

ROZDZIAŁ V

Kulturowe aspekty edukacji


19

Wpływ agroturystyki na styl i jakość życiamieszkańców terenów wiejskich

Joanna Kosmaczewska

Turystyka jako zjawisko gospodarcze, społeczne, kulturowe i przestrzenne za-wiera w sobie czynniki pobudzające rozwój lokalny. Ekonomiczne i społeczne skutkirozwoju agroturystyki, jako formy turystyki będącej w opozycji do masowego ruchuturystycznego, są odpowiednio mniejsze, ale stwarzają możliwość harmonijnego jejwkomponowania w lokalne życie społeczno-gospodarcze gminy. Agroturystyka, od-działując na inwestycje, dochody oraz styl i jakość życia w gminie, może stać się,podobnie jak inne formy turystyki, efektywnym narzędziem rozwoju.Złożoność pojęcia jakość życia powoduje, że jest ono przedmiotem badań wielu

dyscyplin naukowych, takich jak między innymi: ekonomia, socjologia, politologiaczy statystyka. Jednocześnie w ramach wspomnianych dziedzin podejmowane sąpróby ustalenia jednolitego sposobu pomiaru jakości życia, mierników wyrażaniajakości życia oraz usystematyzowanie wiedzy na ten temat (Ostasiewicz 2002).W literaturze funkcjonuje wiele pojęć jakości życia. Bywa ona określana jako

„ocena stopnia zaspokojenia potrzeb dokonywana przez jednostkę lub też jakopoziom zadowolenia, jaki człowiek odczuwa z różnych sfer życia i dziedzin aktyw-ności” (Rutkowski 1987). O zadowoleniu z życia decydować mogą: rodzina, zdro-wie, wyżywienie, miejsce zamieszkania, wykształcenie, czas wolny, kultura, wy-poczynek, praca, sytuacja materialna, bezpieczeństwo publiczne, życie społecznei stosunki międzyludzkie. Przytoczona definicja wyraźnie wskazuje na obiektywnyi zarazem subiektywny aspekt pomiaru jakości życia, w związku z czym podjętopróby opracowania systemu wskaźników subiektywnych i obiektywnych, które po-zwoliłyby na określanie poziomu jakości życia i dokonywanie porównań w tym

19. Wpływ agroturystyki na styl i jakość życia... 187

zakresie. Czapiński i Panek wraz z grupą ekspertów skonstruowali syntetycznywskaźnik jakości życia łączący osiem niezależnych z założenia wymiarów: kapitałuspołecznego, dobrostanu psychicznego, dobrostanu fizycznego, dobrostanu społecz-nego, poziomu cywilizacyjnego, stresu życiowego, patologii, dobrobytu material-nego (Czapiński i Panek 2005).Nawiązując do przytoczonego sposobu określania jakości życia, w przeprowa-

dzonych badaniach ankietowych na reprezentatywnej próbie respondentów (765ankiet)1 zanalizowano nie samą jakość życia mieszkańców terenów wiejskich, leczwpływ, jaki ma na nią agroturystyka w wymiarze kapitału społecznego i poziomucywilizacyjnego. Jednak ze względu na brak sprawozdawczości statystycznej zwią-zanej z działalnością agroturystyczną badane aspekty zostały ograniczone do su-biektywnej opinii respondentów, a ich zakres dostosowany do możliwości uzyskaniawiarygodnych informacji.Rozwój agroturystyki odbywa się w środowisku społeczności wiejskiej o charak-

terystycznej mentalności, odmiennym trybie życia i obyczajowości. Wiejski modelżycia, który cechuje m.in. tradycjonalizm postępowania, konserwatyzm poglądówi zorientowany sakralnie system postaw, a także identyfikowanie się ze społecz-nością lokalną wsi może znacznie hamować rozwój agroturystyki. Jednak czyn-niki składające się na kapitał społeczny, takie jak: przedsiębiorczość mieszkańców,skłonność do samoorganizowania się i współdziałania, system więzi społecznych,wzajemne zaufanie, mogą zaowocować podejmowaniem nowych form działalnościprzez mieszkańców, w tym również agroturystycznych, a wywołany proces imitacji,czyli naśladowania pierwszego adaptatora wpłynie na wzmocnienie kapitału spo-łecznego, a tym samym rozwój obszarów wiejskich. „Kapitał społeczny stanowibowiem istotę społeczeństwa obywatelskiego, a w szczególności zaś społeczeństwaefektywnego rozwojowo” (Czapiński i Panek 2005). Możemy więc zaobserwowaćsprzężenie zwrotne między kapitałem społecznym a działalnością agroturystyczną.Świadczenie usług agroturystycznych jest możliwe tylko wówczas, gdy mieszkańcycharakteryzują się pewnym zasobem czynników kapitału społecznego, który możezostać pomnożony dzięki agroturystyce.Jak wskazują przeprowadzone badania, funkcjonowanie na terenie gminy gospo-

darstw agroturystycznych wpływa na przedsiębiorcze postawy pozostałych miesz-kańców, zwłaszcza tych lepiej wykształconych. Odsetek liczby mieszkańców, którzyrozważają możliwość rozpoczęcia działalności agroturystycznej, waha się w po-szczególnych gminach od 15-22%, przy czym przeprowadzony test dla dwóchwskaźników struktury wykazał brak istotnych statystycznie różnic w odpowie-dziach respondentów z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Otrzymane wyniki ba-dań pozwalają wnioskować, że istnieje słaba współzależność2 między wykształce-

1Z utworzonego przy użyciu metody wzorca rozwoju Z. Hellwiga rankingu gmin miejsko-wiej-skich i wiejskich województwa wielkopolskiego do dalszych badań przyjęto gminy: Kobyla Góra(137 ankiet), Nowy Tomyśl (196 ankiet), Wijewo (77 ankiet), Wolsztyn (354 ankiet). Operat po-pulacji stanowiły wszystkie osoby zamieszkujące tereny wiejskie badanych gmin, które miały conajmniej 20 lat. Kryterium wieku określono na podstawie danych GUS „Powszechny Spis Rolny2002”, gdyż opracowanie to zawiera dane dotyczące struktury badanej populacji z uwzględnie-niem trzech cech jednocześnie, tj. wieku, wykształcenia i płci w układzie gminnym. Badaniawykonano w 2005 roku.2Do obliczenia stopnia zależności zastosowano statystykę C-Pearsona (Cskor. = 0,203).

188 J. Kosmaczewska

niem respondentów a rozważaniem przez nich możliwości rozpoczęcia działalno-ści agroturystycznej. Najczęściej możliwość podjęcia działalności agroturystycz-nej rozważali respondenci z wykształceniem średnim (30,3%) i wyższym (19,4%),a najrzadziej z wykształceniem podstawowym (15%). Dodatkowo zaznaczyć należy,że liczba funkcjonujących już gospodarstw agroturystycznych w każdej z badanychgmin nie wpływa na odsetek liczby mieszkańców, którzy rozważają możliwość roz-poczęcia działalności agroturystycznej.Z kolei sondaż przeprowadzony wśród miejscowych przedsiębiorców (100

ankiet)3 wykazał, że dla 9% z nich lub kogoś z ich najbliższego otoczenia prze-widywane dochody z obsługi turystów były bodźcem do rozpoczęcia działalnościgospodarczej. Także w przypadku tej grupy respondentów wykazano umiarkowanązależność miedzy wykształceniem przedsiębiorcówich opinią na temat tego, czyprzewidywane dochody z obsługi turystów były dla nich lub kogoś z ich najbliż-szego otoczenia bodźcem do rozpoczęcia działalności gospodarczej. Związek mię-dzy spodziewanymi dochodami z obsługi turystów a podjęciem działalności go-spodarczej zauważały tylko osoby z wykształceniem wyższym (56%) oraz średnim(44%). W związku z powyższym można sądzić, że obsługa turystów, w tym takżeagroturystów, była bodźcem do podjęcia działalności gospodarczej dla większejliczby mieszkańców niż zadeklarowana w badaniach, natomiast osoby z wykształce-niem zasadniczym zawodowym i podstawowym nie do końca rozumieją popytowo--podażowe prawa rynku lub przebywają w otoczeniu osób posiadających podobnedo nich wykształcenie, które z reguły determinuje niższą przedsiębiorczość. Zatemmożna wnioskować, że im lepsza struktura lokalnej społeczności pod względem wy-kształcenia, tym większy wpływ agroturystyki na zwiększenie przedsiębiorczości,a tym samym – poprzez pomnożenie kapitału społecznego – na poprawę jakościżycia. Kapitał społeczny współtworzony jest również poprzez skłonność do sa-moorganizowania się i współdziałania mieszkańców. Jak podają Błąd i Klepacka(2004), motywami wspólnego działania mieszkańców wsi są niewykorzystane za-soby, potrzeby materialne oraz możliwość współfinansowania inicjatyw z zewnętrz-nych środków finansowych. Przeprowadzone badania ankietowe pokazują, że agro-turystyka jest przedsięwzięciem, które spełnia wymienione warunki, tzn. daje do-datkowy dochód, angażuje niewykorzystane zasoby gospodarstwa i gminy, dajemożliwość pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania, zatem należy przyjąć, żemotywuje do wspólnego działania. Przejawem samoorganizowania się kwaterodaw-ców są lokalne stowarzyszenia agroturystyczne, do których należy 82% właścicieligospodarstw agroturystycznych z terenu badanych gmin. Równie istotny w tworze-niu kapitału społecznego jest system więzi społecznych oraz poziom wzajemnegozaufania lokalnej społeczności oraz stosunek do ludzi spoza najbliższego, znanegosobie kręgu. Agroturystyka jest formą działalności, która, by mogła odnieść sukces,musi być zaakceptowana przez najbliższych członków rodziny. Wszyscy ankieto-

3Badania ankietowe podmiotów gospodarczych przeprowadzono w formie sondażu, na liczbie100 podmiotów, przy czym w doborze jednostek do badania zastosowano dobór celowy, w ramach3 grup: pozostałe obiekty noclegowe i gastronomia, handel detaliczny, usługi i rozrywka. Wielkośćsondażu w poszczególnych gminach została określona proporcjonalnie do liczby funkcjonującychna ich terenie podmiotów gospodarczych.


wani kwaterodawcy4 (100% odpowiedzi) zadeklarowali, że ich najbliższa rodzinaakceptuje świadczenie usług agroturystycznych. Jest to o tyle istotne, że prowa-dzenie gospodarstwa agroturystycznego łączy się nierozerwalnie z gospodarstwemdomowym kwaterodawcy, a więc wywiera wpływ na styl i jakość życia jego i jegorodziny. Dodatkowo gospodarze wśród czynników, które zadecydowały o sukcesieich działalności, najczęściej (39%)5 wskazywali zaangażowanie się całej rodziny.Opierając się na opiniach mieszkańców badanych gmin dotyczących ich sto-

sunku do turystów, można zanalizować klimat, jaki tworzy się wokół tego rodzajuprzedsiębiorczości. Przeprowadzone badania wśród mieszkańców terenów wiejskichpozwoliły ustalić, że istnieje współzależność między wykształceniem oraz wiekiemrespondentów a ich nastawieniem do przyjeżdżających turystów (rys. 1 i 2).

0

10

20

30

4050

6070

80

(%)

wyższe średnie zasadniczezawodowe

podstawowe

pozytywny obojętny negatywny

Rys. 1. Stosunek mieszkańców badanych gmin do turystów w zależności od wykształ-cenia respondentówŹródło: obliczenia własne.

Do obliczenia stopnia zależności wykorzystano statystykę C-Pearsona. Wylicze-nia wykazały, że istnieje słaba zależność między wykształceniem (Cskor. = 0,235)oraz wiekiem (Cskor. = 0,167) a badaną cechą, przy czym silniejsza jest zależnośćw przypadku wykształcenia. Analiza tablicy kontyngencji wykazała, że najliczniejpozytywne nastawienie do przyjeżdżających turystów prezentowali respondenciz wykształceniem wyższym (75% ankietowanych) i średnim (61,7% ankietowa-nych) w wieku 40-49 lat. Negatywne nastawienie do przyjeżdżających na terengminy turystów najczęściej deklarowali ankietowani posiadający 50 lat i więcejoraz z wykształceniem podstawowym. Dodatkowe obliczenia wykazały, że istniejeumiarkowana zależność (Cskor. = 0,329) między nastawieniem mieszkańców gminydo turystów a odczuwaniem pozytywnego wpływu agroturystyki na dochody re-spondenta i jego rodziny. Na podstawie analizy tabeli kontyngencji można stwier-dzić, że negatywny stosunek do turystów mają wszystkie osoby (100% odpowiedzi),które stwierdziły, że rozwój agroturystyki nie ma wpływu na ich dochody. Na-

4Badania ankietowe przeprowadzone z właścicielami gospodarstw agroturystycznych w for-mie wywiadu standaryzowanego miały charakter pełny. Przeprowadzono łącznie 39 wywiadów:Kobyla Góra (13), Nowy Tomyśl (12) oraz po 7 wywiadów w gminach Wijewo i Wolsztyn.5Suma nie jest równa 100, bo respondenci mogli wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi.

190 J. Kosmaczewska

0

10

20

30

40

50

60

70

(%)

20-29 30-39 40-49 50 lat i więcej

pozytywny obojętny negatywny

Rys. 2. Stosunek mieszkańców badanych gmin do turystów w zależności od wiekurespondentówŹródło: obliczenia własne.

tomiast osoby, które odczuwają pozytywny wpływ rozwoju agroturystyki na ichdochody, deklarowały pozytywny (82%) lub obojętny (8%) stosunek do turystów.Zatem można stwierdzić, że pośrednie czerpanie korzyści z rozwoju agroturystykina terenie gminy wpływa na postawę mieszkańców względem przybywających tu-rystów. Wyniki te potwierdzają opisywane w literaturze zjawisko polaryzacji, któreprowadzi do dezintegracji społeczności lokalnej.Można by sądzić, że opinia na temat negatywnego wpływu turystów na lokalną

społeczność jest taka sama zarówno wśród mieszkańców gmin miejsko-wiejskich,jak i wiejskich. Przeprowadzone badania ankietowe wykazały jednak, że liczbamieszkańców, którzy twierdzą, że obecność turystów na terenie gminy przyczyniłasię do wzrostu cen na artykuły i usługi oraz demoralizacji młodzieży i niszczeniaśrodowiska przyrodniczego jest mniejsza w gminach miejsko-wiejskich niż w gmi-nach wiejskich. Ponadto liczba mieszkańców, którzy twierdzą, że obecność tury-stów na terenie gminy nie wpłynęła negatywnie na żaden z wymienionych aspek-tów, jest większa w gminach miejsko-wiejskich. Pozostałe różnice w odpowiedziachrespondentów okazały się statystycznie nieistotne (rys. 3).Na podstawie przeprowadzonych badań można także stwierdzić, że im wyższe

wykształcenie mieszkańców gmin miejsko-wiejskich, tym większy odsetek osób,które nie odczuwają negatywnego skutku obecności turystów na terenie ich gminy(rys. 4).Jak wskazuje rysunek 5, również wiek mieszkańców gmin miejsko-wiejskich de-

terminuje postrzeganie negatywnych skutków wynikających z obecności turystów.Osoby w wieku 50 lat i więcej w przypadku trzech z czterech badanych aspektówżycia zadeklarowały największy odsetek odpowiedzi potwierdzający odczuwanienegatywnych przemian.Analiza wyników badań pozwoliła ustalić, że w przypadku mieszkańców gmin

wiejskich ich opinia dotycząca wpływu turystów na negatywne przemiany w wy-branych aspektach życia zależy od wykształcenia, wieku i płci. Jednak negatywnywpływ na wybrane aspekty życia, który wynika z obecności na terenie gminyturystów, w tym także gości gospodarstw agroturystycznych, jest w mniejszym


0

10

20

30

40

50

60(%)

17,6

9,2 11,4

20,6

48,2

58,8

27,5

12,1

34,1

19,6

gminy miejsko-wiejskie gminy wiejskie

wzrost cen na artykuły i usługi

demoralizacja młodzieży

wzbogacenie kwaterodawców i jednocześnie zubożenie części społeczeństwa

niszczenie środowiska przyrodniczego

obecność turystów nie wpłynęła negatywnie na żaden z wymienionych aspektów

Rys. 3. Obecność turystów a negatywne przemiany w wybranych aspektach życia wopinii mieszkańców badanych gminŹródło: badania własne.

0

10

20

30

40

50

60

(%)

wzrostcenna

artykułyiusługi

demoralizacja

młodzieży

wzbogacenie

kwaterodawców

ijednocześnie

zubożenieczęści

społeczeństwa

niszczenie

środowiska

naturalnego

obecnośćturystów

niewpłynęłanega-

tywnienażaden

zwymienionych

aspektów

wyższe

średnie

zasadnicze zawodowe

podstawowe

Rys. 4. Obecność turystów a negatywne przemiany w wybranych aspektach życiamieszkańców gmin miejsko-wiejskich w zależności od wykształcenia respondentów**Wartości nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mogli podać maksymalnie3 odpowiedzi.Źródło: badania własne.

192 J. Kosmaczewska

0

10

20

30

40

50

60

(%)

wzrostcenna

artykułyiusługi

demoralizacja

młodzieży

wzbogacenie

kwaterodawców

ijednocześnie

zubożenieczęści

społeczeństwa

niszczenie

środowiska

naturalnego

obecnośćturystów

niewpłynęłanega-

tywnienażaden

zwymienionych

aspektów

20-29 lat

30-39 lat

40-49 lat

50 lat i więcej

Rys. 5. Obecność turystów, a negatywne przemiany w wybranych aspektach życiamieszkańców gmin miejskowiejskich w zależności od wieku respondentów**Wartości nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mogli podać maksymalnie3 odpowiedzi.Źródło: badania własne.

stopniu dostrzegany przez mieszkańców gmin miejsko-wiejskich. Różnice w ocenienegatywnych skutków oddziaływania rozwoju turystyki na wybrane aspekty życiawśród mieszkańców mogą wynikać m.in. z różnic w natężeniu ruchu turystycznego,powierzchni gminy, lokalizacji głównych atrakcji turystycznych, ale, jak pokazałyniniejsze badania, zdeterminowane też są cechami demograficznymi mieszkańców.Przeprowadzone badania wykazały także, że agroturystyka wpływa na poziom

cywilizacyjny mieszkańców, a w szczególności na takie jego aspekty, jak: poziomwykształcenia, kształcenie ustawiczne, poziom kultury czy otwarcie na ludzi.Według Świetlikowskiej (1998) ludzie bardziej przedsiębiorczy i skłonni do do-

konywania zmian mają wyższy status społeczny, ekonomiczny i charakteryzują sięwyższym poziomem wykształcenia. Teoria ta znajduje swoje potwierdzenie rów-nież w przeprowadzonych badaniach ankietowych, gdyż, jak pokazuje rysunek 6,właściciele gospodarstw agroturystycznych są lepiej wykształceni od mieszkańcówswoich gmin, którzy nie prowadzą tego rodzaju działalności.Wyniki testu dla dwóch wskaźników struktury wskazują, że liczba mieszkań-

ców, którzy twierdzą, że rozwój agroturystyki wpłynął na otwarcie się na ludzi, jestwiększa w gminach miejsko-wiejskich niż w gminach wiejskich. W przypadku po-zostałych aspektów różnice w odpowiedziach mieszkańców gmin miejsko-wiejskichi wiejskich nie są statystycznie istotne.Korzystny wpływ agroturystyki na poziom cywilizacyjny mieszkańców, a w

szczególności na takie jego aspekty, jak: dokształcanie się, zwiększenie kulturymieszkańców czy otwarcie się na ludzi, najczęściej deklarowały osoby z gmin miej-sko-wiejskich z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Można zatem stwier-dzić, że agroturystyka stymuluje do rozwoju szczególnie osoby gorzej wykształ-


0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100(%)

Wolsztyn P

Nowy Tomyśl P

Wijewo P

Kobyla Góra P

Wolsztyn WG*

Nowy Tomyśl WG

Wijewo WG

Kobyla Góra WG

wyższe średnie zasadnicze zawodowe podstawowe

Rys. 6. Wykształcenie właścicieli gospodarstw agroturystycznych na tle wy-kształcenia ogółem w badanych gminach*WG – wykształcenie właścicieli gospodarstw agroturystycznych, P – wykształ-cenie ogółem (dane z PSR 2002).Źródło: obliczenia własne.

0

5

1015

20

2530

35

40

(%)

poprawa

infrastruktury

podniesienie

poziomuestetyki

wsi

integrowaniesię

mieszkańców

zwiększeniekultury

mieszkańców

otwarciesięna

ludzi

dokształcaniesię

inwestycjepowstałe

wgminie

rozwójagroturysty-

kiniewpłynąłpo-

zytywnienażaden

zwymienionych

aspektów

wyższe średnie zasadnicze zawodowe podstawowe

Rys. 7. Obecność turystów a pozytywne przemiany w wybranych aspektach życia miesz-kańców gmin miejsko-wiejskich w zależności od wykształcenia respondentów**Wartości nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mogli podać maksymalnie3 odpowiedzi.Źródło: obliczenia własne.

194 J. Kosmaczewska

cone, a następujący dzięki niej proces wyrównywania szans polega na awansowaniujednostek słabiej sobie radzących, co korzystnie wpływa na skracanie dystansówspołecznych. Przeprowadzone badania pozwoliły także ustalić, że dostrzeganie po-zytywnego wpływu agroturystyki na wybrane aspekty życia przez mieszkańcówgmin wiejskich jest wprost proporcjonalne do wykształcenia i odwrotnie propor-cjonalne do wieku respondentów (rys. 7).Dotychczasowe rozważania nasuwają wniosek, że dzięki agroturystyce możliwe

jest wspólne obcowanie mieszkańców miast i wsi, a co z tego wynika przenikaniesię miejskiego i wiejskiego stylu życia, co czyni ludność wiejską bardziej otwartąna otoczenie zewnętrzne i nowe możliwości. Agroturystyka, podnosząc prestiż wsii gminy, buduje w ludziach zadowolenie z przynależności do społeczności lokal-nej, co sprzyja aktywizacji mieszkańców. Jednak, jak dowodzą przytoczone wy-niki badań, gminy miejsko-wiejskie i wiejskie różnią się zarówno pod względemwielkości skutków społecznych wynikających z rozwoju agroturystyki, jak równieżpod względem zmiennych owe skutki determinujących. Natomiast wielkość wpływuagroturystyki na styl i jakość życia zależy w znacznym stopniu od cech demogra-ficznych, a szczególnie od struktury wykształcenia i wieku lokalnej społeczności.

Literatura

Błąd M., Klepacka D., Wzmocnienie kapitału społecznego jako źródło rozwoju obszarówwiejskich, Wieś i Rolnictwo 3 (128) Warszawa 2004.

Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków, Wyż-sza Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2006.

Ostasiewicz W. (red.), Metodologia pomiaru jakości życia, Wyd. AE we Wrocławiu,Wrocław 2002.

Rutkowski J., Jakość życia. Koncepcja i projekt badania. Z prac ZBSE GUS i PAN 162,Warszawa 1987.

Świetlikowska J., Agroturystyka, Wyd. SGGW, Warszawa 1998.

Streszczenie

Zaprezentowano wyniki kompleksowych badań ankietowych przeprowadzonychw 2005 roku w wybranych gminach województwa wielkopolskiego, które objęły gospodar-stwa agroturystyczne (39 ankiet), mieszkańców gmin miejsko-wiejskich i wiejskich (765ankiet) oraz lokalnych przedsiębiorców (100 ankiet). Przeprowadzone badania pozwalająwysnuć wniosek, że gminy miejsko-wiejskie i wiejskie różnią się zarówno pod względemwielkości skutków społecznych wynikających z rozwoju agroturystyki, jak i pod względemzmiennych owe skutki determinujących. Ponadto społeczne skutki rozwoju agroturystykisą bardziej zauważalne (w opinii samych mieszkańców) w gminach wiejskich, a wielkośćwpływu agroturystyki na styl i jakość życia zależy w znacznym stopniu od cech demo-graficznych, a szczególnie od struktury wykształcenia i wieku lokalnej społeczności.

20

Edukacja społeczno-kulturowaw turystyce wiejskiej

na przykładzie Bieszczadów Wysokich

Krzysztof Szpara

Wstęp

Według Drzewieckiego (2002) turystyka wiejska „stanowi formę rekreacji od-bywającej się na obszarze wsi w znaczeniu funkcjonalnym („wsi prawdziwej”)i wykorzystującej jej specyficzne walory i zasoby, przez co wpływa dodatnio narozwój wielofunkcyjny terenów wiejskich”. Podaje on, za reprezentującym stano-wisko OECD Lanem’em (1992), cechy charakterystyczne dla turystyki wiejskiej.Odbywa się ona na terenach wiejskich, w tym głównie na otwartych przestrzeniach,jest dostosowana do lokalnych, wiejskich warunków, co przejawia się w małej skaliprzedsięwzięć oraz w powiązaniu ze środowiskiem przyrodniczym i dziedzictwemkulturowym, wykorzystując oszczędnie miejscowe zasoby wpływa pozytywnie nadany obszar i podtrzymuje jego wiejski charakter.W opinii Przecławskiego (1997) turystyka może spełniać zarówno funkcje po-

zytywne (eufunkcje), jak i negatywne (dysfunkcje). Gaworecki (1998) wyróżnianastępujące funkcje turystyki: wypoczynkową, zdrowotną, wychowawczą, kształce-niową, miastotwórczą, edukacji kulturowej, ekonomiczną, etniczną, kształtowaniaświadomości ekologicznej oraz polityczną.Do najważniejszych w turystyce wiejskiej można zaliczyć funkcję ekonomiczną.

Z punktu widzenia gestora wiejskiej bazy noclegowej umożliwia ona uzyskanie do-datkowego dochodu, który, jak pokazują badania, często staje się z czasem głów-

196 K. Szpara

nym źródłem utrzymania (Szpara 2006). Z drugiej zaś strony letnicy poszukująna wypoczynek miejsca w atrakcyjnym terenie, o odpowiednim standardzie i zaniewygórowaną cenę. Należy jednak zaznaczyć, że turystyka wiejska może spełniaćwszystkie wymienione wyżej funkcje – zwykle kilka na raz.Poniżej przedstawione zostały tylko dodatnie aspekty funkcji, które można za-

liczyć do składowych edukacji społeczno-kulturowej w turystyce wiejskiej.Wykorzystano dane zebrane w czasie badań terenowych w Bieszczadach Wy-

sokich. Badania prowadzone były pod kątem pracy doktorskiej „Turystyka wiejskaw Bieszczadach Wysokich”, której celem było poznanie aktualnego stanu uwarun-kowań rozwoju oraz roli, jaką spełnia turystyka wiejska w aktywizacji gospodarczejwsi w Bieszczadach Wysokich. Bieszczady Wysokie rozciągają się pomiędzy Prze-łęczą Łupkowską (640 m n.p.m.) oraz dolinami Osławicy i Osławy na zachodzie,a Przełęczą Użocką (852 m n.p.m.) oraz źródłami Sanu na wschodzie (Balon i in.1995).

Edukacyjna funkcja turystyki wiejskiej

Edukacja to inaczej wychowanie lub kształcenie (Kopaliński 1978). Przecław-ski (1973) definiuje wychowanie jako „całokształt oddziaływań społeczno-kulturo-wych, grupowych i jednostkowych, bezpośrednich i pośrednich, formalnych i niefor-malnych, zamierzonych i niezamierzonych, powodujących względnie trwałą zmianęw osobowości jednostki w kierunku jej socjalizacji”.W procesie edukacji społeczno-kulturowej, który niewątpliwie zachodzi w czasie

wypoczynku na wsi, największe znaczenie ma realizowanie następujących funkcji:wychowawczej, kształceniowej, edukacji kulturowej, etnicznej oraz kształtowaniaświadomości ekologicznej.Funkcja wychowawcza jest najważniejszą ze społecznych funkcji turystyki

(Alejziak 1999) – najistotniejsze znaczenie ma tutaj kontakt z ludźmi. Możebyć ona znakomicie realizowana w czasie wyjazdów rodzinnych, które dominująw strukturze ruchu turystycznego w gospodarstwach gościnnych w BieszczadachWysokich. Spędzanie czasu wolnego w gronie rodzinnym nabiera jeszcze większegoznaczenia w czasie, gdy tempo życia staje się coraz większe, a chwile poświęcanerodzinie – coraz rzadsze.Turystyka również uczy oraz stwarza możliwości nabywania wielu umiejętności

praktycznych. Kształceniowa funkcja turystyki najpełniejszy wyraz znajduje w tu-rystyce krajoznawczej. Bezpośredni kontakt z otaczającą nas rzeczywistością maw procesie kształcenia olbrzymie znaczenie – stymuluje aktywność intelektualnąturystów.Turystyka jest zwykle przejściowym, ograniczonym czasowo i przestrzennie,

spotkaniem, w czasie którego dochodzi do zetknięcia kultur (Przecławski 1997).Umożliwia to dostrzeżenie ich bogactwa i różnorodności. Funkcję edukacji kultu-rowej można rozpatrywać zarówno w kontekście turystyki międzynarodowej, jaki krajowej. W przypadku turystyki wiejskiej jest to głównie spotkanie kulturymiejskiej z kulturą wiejską.

20. Edukacja społeczno-kulturowa w turystyce wiejskiej... 197

Niezwykle ważną rolę wychowawczą odgrywa również funkcja etniczna. Przy-czynia się ona m.in. do zwiększenia świadomości narodowej jej uczestników. Alej-ziak (1999) zwraca uwagę na to, że turystyka etniczna to zarówno odwiedzinyrodzinnych stron, spotkania z rodziną, poznawanie kultury, nauka języka itp., jaki obserwacja zachodzących przemian gospodarczych, politycznych i społecznych.Kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz wrażliwość na pro-

blemy środowiska przyrodniczego należą do kluczowych i preferowanych postawspołecznych. Dlatego też edukacja ekologiczna jest bardzo ważnym elementem edu-kacji społeczno-kulturowej w turystyce wiejskiej.Guzik (2005) zwraca uwagę, że turystyka wiejska, a w szczególności agrotury-

styka, sprzyjają edukacji ekologicznej młodzieży. Przebywając na terenach wiej-skich, w gospodarstwie ekologicznym, łatwiej zrozumieć takie pojęcia, jak czystepowietrze i woda, gospodarowanie w harmonii z przyrodą, rolnictwo ekologiczne,prawidłowe żywienie, pełnowartościowa naturalna żywność itp.

Edukacja społeczno-kulturowa w turystyce wiejskiej

w Bieszczadach Wysokich

Bazą umożliwiającą realizowanie wszystkich wymienionych powyżej funkcji sąbogate walory przyrodnicze i antropogeniczne omawianego regionu.Do najważniejszych atrakcji Bieszczadów należy zaliczyć Bieszczadzki Park

Narodowy, który wraz z tworzącymi jego otulinę parkami krajobrazowymi orazobszarami chronionymi na Słowacji i Ukrainie tworzy Międzynarodowy RezerwatBiosfery „Karpaty Wschodnie”. Ze względu na unikalne walory przyrodnicze na-leży on do najcenniejszych tego typu obszarów w Europie.Na szczególną uwagę zasługują też zbiorniki zaporowe w Solinie i Myczkow-

cach. Nieodłącznym elementem krajobrazu południowo-wschodniej Polski są małewiejskie cerkiewki. Są to piękne obiekty związane z kulturą i religią górali ruskich.Do dnia dzisiejszego zachowało się w Bieszczadach Wysokich dwadzieścia za-

bytkowych cerkwi. Wiele świątyń jest obecnie zrujnowanych. Ogółem w Bieszcza-dach Wysokich w 2004 roku znajdowało się 95 zabytków architektury sakralneji 67 zabytków architektury świeckiej będących w ewidencji obiektów zabytkowychwojewództwa podkarpackiego (Zabytki architektury... 2004).Cenne są również zabytkowe cmentarze. Według danych Wojewódzkiego

Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu – Delegatury w Krośnie, na terenie Biesz-czadów Wysokich znajduje się ich 92. Prawie 60% stanowią obiekty greckokato-lickie, 11% – rzymskokatolickie, a prawie jedna czwarta to mieszane cmentarzegrecko- i rzymskokatolickie. W terenie można też spotkać cmentarze żydowskieoraz z I i II wojny światowej (Wykaz cmentarzy zabytkowych... 2004).Do rejestru zabytków wpisana została Łopienka (relikt dawnej wsi). Trzeba

jednak zaznaczyć, że nie jest to jedyne takie miejsce w Bieszczadach. Na obszarzebadań zidentyfikowano 29 wsi (prawie jedna czwarta ogółu), które do dnia dzisiej-szego pozostały bezludne. W sześciu innych nie mieszka więcej niż 5 osób. Zwyklezachowały się w nich w większym lub mniejszym stopniu jakieś pozostałości. Wsie

198 K. Szpara

te stanowią obecnie bardzo cenne pod względem przyrodniczym i historycznymobszary – tzw. „krainę dolin”. Jest to niewątpliwie ewenement na skalę europejskąi stanowi bardzo ważną atrakcją turystyczną Bieszczadów.Na terenie Bieszczadów Wysokich znajdują się również obiekty muzealne, gale-

rie i inne udostępnione do zwiedzania miejsca. Można w nich zapoznać się z przy-rodą, historią, kulturą i sztuką Bieszczadów. Do najważniejszych należy zaliczyćMuzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnychi Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Niezapomnianym przeżyciem jestpodróż „bieszczadzką ciuchcią”. Do głównych atrakcji regionu należą również ko-nie huculskie. Można je podziwiać w Zachowawczej Hodowli Konia HuculskiegoBdPN w Wołosatem, a także w kilku innych stadninach i ośrodkach jeździeckich(np. w Serednim Małym i w Polanie). Zainteresowanie wśród wielu turystów wzbu-dza możliwość obserwowania tradycyjnego wypału (produkcji węgla drzewnego).W ciągu roku organizowanych jest wiele różnorodnych imprez (np. Targi Koń-

skie w Lutowiskach, Festiwal Sztuk Różnych „Bieszczadzkie Anioły”). Mają onena celu popularyzację regionu, urozmaicenie pobytu letnikom, a także pomagająuchronić od zapomnienia folklor i tradycję. W organizowaniu rajdów, targów, fe-stiwali i innych wydarzeń biorą udział urzędy gmin, starostwa powiatowe, sto-warzyszenia, kluby i organizacje turystyczne oraz Bieszczadzki Park Narodowyi GOPR.Bieszczady zostały też włączone w program „Central European Greenways”.

Organizacje pozarządowe, a także samorządy, instytucje rządowe i przedsiębiorcywspółpracują ze sobą poprzez realizację lokalnych projektów na rzecz ochronydziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.W ramach tej współpracy realizowany jest projekt „Zielony Rower – Green-

way Karpaty Wschodnie”. Jego celem jest utworzenie transgranicznej sieci szla-ków rowerowych na terenie Polski, Słowacji i Ukrainy oraz wykreowanie lokal-nych, markowych produktów, będących wizytówką regionu. Głównym elementemsą szlaki rowerowe przebiegające przez najpiękniejsze zakątki regionu. Podróżu-jąc nimi można poznać oryginalne inicjatywy z zakresu ekoturystyki i rozwojulokalnego rzemiosła.Do najciekawszych lokalnych inicjatyw, które realizowane są w ramach szlaku

„Zielony Rower – Greenway Karpaty Wschodnie” należą:

• „Po nitce do kłębka” – przywrócenie tradycji tkackich w Polanie, warsztaty,kursy, zielone szkoły• „Chata bojkowska” – ośrodek zrównoważonego rozwoju w Zatwarnicy w od-tworzonej chacie bojkowskiej – modelowe gospodarstwo ekologiczne, integra-cja i aktywizacja społeczności lokalnej, warsztat artystyczny, a także sklepikz wyrobami lokalnych rzemieślników oraz pracami artystów• „Przyjazna Bóbrka” – infrastruktura dla turystyki pieszej, rowerowej i wod-nej z przystanią wodną i molo na Zalewie Myczkowskim, miejscowi rzemieśl-nicy (wikliniarstwo, bibułkarstwo czy garncarstwo)• „Bojkowiana” – ocalenie i zachowanie dziedzictwa kulturowego Karpat naterenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, pod-trzymywanie zanikających tradycji ludowych (rzemiosło, sztuka ludowa,kuchnia regionalna, tańce i muzyka karpacka)


• „Nie święci garnki lepią” – przywrócenie zapomnianych tradycji garncarskichw regionie, warsztaty garncarskie dla młodzieży szkolnej i innych turystów• „Święto chleba” – festyn w gospodarstwie agroturystycznym, pokaz wypiekuchleba, degustacja, występy zespołów ludowych• „Koszykalia” – pokazy i targi wyrobów z wikliny oraz występy zespołów lu-dowych popularyzujących kulturę pogranicza odbywające się co roku w Ban-drowie Narodowym• „W ogniu paleniska bieszczadzkiej kuźni” – projekt odrestaurowania zabyt-kowej kuźni w Baligrodzie i stworzenia miejsca, gdzie mogłyby odbywać siępokazy pracy kowala (Fundacja Partnerstwo dla Środowiska... 2004).

Gospodarstwa gościnne w Bieszczadach Wysokich odwiedzane są w ciągu rokuprzez letników z różnych części Polski. Zdarzają się również turyści z zagranicy.Szacuje się, że w ciągu roku w wiejskich kwaterach prywatnych na terenie

Bieszczadów Wysokich wypoczywa około 17 tys. letników z Polski. Ogółem w 2002roku wszystkim wypoczywającym w bieszczadzkich gospodarstwach gościnnychudzielono około 136 tys. osobonoclegów (Szpara 2006).Dla 85% ankietowanych letników głównym motywem pobytu w gospodarstwach

gościnnych była chęć poznania Bieszczadów, a dla 81% szczególnie cenne było czy-ste środowisko. Ewidentnie na pierwszym planie pojawia się więc czynnik krajo-znawczy i ekologiczny.Kolejne wskazania dotyczyły możliwości kontaktu ze zwierzętami domowymi

(38%). Dla 35% respondentów istotnym motywem wyboru miejsca wypoczynkubyło również zaprzyjaźnienie z gospodarzami i powrót do znanego już i spraw-dzonego obiektu. Mogli się w nim spodziewać miłej obsługi i smacznych posiłków,a przede wszystkim byli traktowani bardziej jak dobrzy znajomi niż klienci. Po27% ankietowanych wymienia jako ważne przy podejmowaniu decyzji o wyborzemiejsca wypoczynku – koszty pobytu, a także wyżywienie na bazie produktów eko-logicznych. Dopiero na przedostatnim miejscu pojawił się motyw kontaktu z gospo-darstwem rolnym, który był istotny dla 23% ankietowanych letników. Marginalneznaczenie miał sentyment – okresowy powrót w rodzinne strony (Szpara 2003).Wyniki badań świadczą o tym, że dla osób wypoczywających w prywatnych

kwaterach wiejskich w Bieszczadach istotne znaczenie ma przebywanie w intere-sującym ich pod względem krajoznawczym terenie, charakteryzującym się przytym czystym środowiskiem. Zaledwie dla 1/4 badanych letników istotne jest to,czy przebywają w czynnym gospodarstwie rolnym. 3/4 osób szuka natomiast ta-niego noclegu w jak najlepszym standardzie, położonego w atrakcyjnym miejscui ciekawej okolicy.Wskazane przez respondentów motywacje nawiązują bardziej do turystyki wiej-

skiej niż do agroturystyki. Stąd wniosek, że utworzenie niewielkiej liczby gospo-darstw agroturystycznych w Bieszczadach Wysokich (około 5% ogólnej liczby go-spodarstw gościnnych) może wynikać m.in. z nikłego zapotrzebowania na ten ro-dzaj oferty.Podobne wyniki otrzymał Strzembicki (2005) podczas badań przeprowadza-

nych w latach 1997, 2001 i 2003 w wiejskich kwaterach prywatnych na tereniecałej Polski. Ponad 60% respondentów podało wówczas jako swój pierwszopla-nowy powód zainteresowania wypoczynkiem na terenach wiejskich – możliwość

200 K. Szpara

spokojnego relaksu w naturalnym, wiejskim środowisku. Dla dalszych kilkunastuprocent badanych letników istotna była możliwość spędzenia urlopu na tle ulu-bionego krajobrazu. Natomiast 18-20% ankietowanych wskazywało wśród trzecio-planowych powodów wypoczynku możliwość bezpośredniego kontaktu z rodzinąwiejską i gospodarstwem rolnym.Woźniak i in. (2005) w 2005 roku przeprowadzili wśród mieszkańców woje-

wództwa podkarpackiego badania dotyczące aktywności turystycznej społeczeń-stwa, preferowanych form wypoczynku i sposobów zachowań w rejonie recepcyj-nym. Na ich podstawie można stwierdzić, że preferowana jest turystyka przygo-dowa, którą akcentuje na pierwszej (najważniejszej) pozycji 50,7% respondentów.Na kolejnych miejscach znajduje się również turystyka historyczna i etnograficzna(po około 14% wskazań). Tylko 6,6% ankietowanych preferuje wypoczynek w go-spodarstwach agroturystycznych. Wśród wskazań drugoplanowych dominuje tury-styka historyczna (21,3%), agroturystyka (18,4%) i ekoturystyka (17,7%).

Podsumowanie

Turystyka wiejska, która jest często niesłusznie utożsamiana z agroturystyką,jest dla wielu osób sposobem na wypoczynek na interesującym terenie za przy-stępną cenę. Można wypoczywać korzystając z walorów środowiska przyrodniczegow sposób bierny. Położenie gospodarstw gościnnych w Bieszczadach umożliwia jed-nak letnikom również aktywne spędzanie wolnego czasu.Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku wypoczywający w gospodar-

stwach gościnnych letnicy mogą świadomie lub nieświadomie, w sposób czynnylub bierny poszerzać swą wiedzę lub nabywać nowe umiejętności. Największe zna-czenie ma tutaj edukacja ekologiczna i edukacja kulturowa.Zagadnienia z zakresu edukacji ekologicznej można z powodzeniem realizować,

korzystając z walorów i infrastruktury Bieszczadzkiego Parku Narodowego (np.ścieżki przyrodnicze i przyrodniczo-historyczne) oraz parków krajobrazowych. Po-uczające mogą być też wizyty w gospodarstwach agroturystycznych (w tym w go-spodarstwach ekologicznych). Niestety, niełatwo trafić na prawdziwe gospodarstwoagroturystyczne. W Bieszczadach Wysokich stanowią one zaledwie 5% wszystkichgospodarstw gościnnych (Szpara 2006).Odwieczne pogranicze kultur, różnorodność języków, religii i zwyczajów spra-

wia, że jest to region idealny do realizacji zagadnień z zakresu edukacji kulturowej.Wiele pamiątek świadczących o tragicznych losach Bieszczadów w powojennej hi-storii skłania do refleksji. Poznanie lokalnych społeczności, ich sposobu życia, go-spodarowania, a przede wszystkim relacji, jakie panują obecnie pomiędzy grupamiludności różnych narodowości i wyznań, wpływają pozytywnie na postawy tole-rancji.Wizyta w „krainie dolin” daje możliwość zapoznania się zarówno z wieloma

problemami bieszczadzkiej przyrody (np. naturalnej sukcesji), jak i historii orazkultury regionu (pozostałości dawnych wsi bojkowskich).Można się kształcić przy pomocy literatury. Można też korzystać z licznych na

rynku folderów, albumów czy filmów. Nic jednak nie zastąpi osobistych doznań.


Atutem turystyki wiejskiej jest właśnie bezpośredni kontakt letnika z przyrodą,walorami kulturowymi i lokalną społecznością. Unika on w ten sposób sztampo-wego podejścia do uprawiania turystyki oferowanego często przez biura podróży.

Literatura

Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wyd. Albis, Kraków 1999.Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., Regiony fizycznoge-

ograficzne [w] J. Warszyńska (red.), Karpaty polskie – przyroda, człowiek i jegodziałalność, Wyd. UJ, Kraków 1995.

Drzewiecki M., Podstawy agroturystyki, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organi-zacyjnego, Bydgoszcz 2002.

Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, http://www.epce.org.pl, 7 marca 2004.Gaworecki W.W., Turystyka, PWE, Warszawa 1998.Guzik Cz., Edukacja ekologiczna w agroturystyce [w] Z. Kryński, E. Kmita-Dziasek

(red.), Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regionów, Materiały Sesji Naukowej11 Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego, Prace Naukowo-DydaktycznePWSZ w Krośnie, 15, 2005.

Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Po-wszechna, Warszawa 1978.

Lane B., A philosophy for rural tourism [w] Tourism on the farm, Environmental Insti-tute, University College Dublin 1992.

Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków1997.

Przecławski K., Turystyka a wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1973.Strzembicki L., Wypoczynek w gospodarstwach wiejskich w opinii turystów [w] Z. Kryń-

ski, E. Kmita-Dziasek (red.), Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regio-nów, Materiały Sesji Naukowej 11 Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycz-nego, Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie 15, 2005.

Szpara K., Czym jest agroturystyka w Bieszczadach? [w] A. Ostromęcki (red.), ZeszytyNaukowe Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Lesku 1, 2003.

Szpara K., Turystyka wiejska w Bieszczadach Wysokich, Maszynopis pracy doktorskiej,UJ, Kraków 2006.

Woźniak M., Grodzki W., Józefczyk B., Preferowane formy wypoczynku na obszarachwiejskich w opinii mieszkańców Podkarpacia [w] Z. Kryński, E. Kmita-Dziasek(red.), Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regionów, Materiały Sesji Naukowej11 Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego, Prace Naukowo-DydaktycznePWSZ w Krośnie, 2005.

Wykaz cmentarzy zabytkowych gmin bieszczadzkich, Maszynopis, Wojewódzki UrządOchrony Zabytków w Przemyślu, Delegatura w Krośnie, 2004.

Zabytki architektury wpisane do rejestru zabytków woj. podkarpackiego z terenów gminbieszczadzkich, Maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w PrzemyśluDelegatura w Krośnie, 2004.

202 K. Szpara

Streszczenie

Bazą umożliwiającą realizowanie wszystkich wymienionych w rozdziale funkcji są bo-gate walory przyrodnicze i antropogeniczne Bieszczadów Wysokich. Do najważniejszychatrakcji omawianego regionu należy zaliczyć cenne obszary chronione z BieszczadzkimParkiem Narodowym, zbiorniki zaporowe w Solinie i Myczkowcach, liczne zabytki archi-tektury – w tym cerkwie oraz tzw. „kraina dolin”. Ponadto można wzbogacić swą wiedzęw muzeach regionalnych, brać udział w warsztatach, uczestniczyć w imprezach kultural-nych, podziwiać twórczość lokalnych artystów i rzemieślników. Szacuje się, że w ciąguroku w wiejskich kwaterach prywatnych na terenie Bieszczadów Wysokich wypoczywaokoło 17 tys. letników z Polski, co daje ok. 136 tys. osobonoclegów. Dla ponad 80%z nich głównym motywem pobytu jest chęć poznania Bieszczadów i pobyt w czystymśrodowisku, a więc czynnik krajoznawczy i ekologiczny. Atutem turystyki wiejskiej jestbezpośredni kontakt letnika z przyrodą, walorami kulturowymi i lokalną społecznością.

21

Kultura bogactwem turystyki wiejskiej,czyli o skarbach ukrytych w puszczy

Iliana Firlik

Turystyka to jeden z najstarszych systemów dydaktycznych. Jej funkcja edu-kacyjna realizowana jest przez zaspokajanie zainteresowań przyrodniczych i kul-turowych oraz naukę obserwacji obiektów turystycznych (Turos 1997). Turystykawzbogaca o obraz rzeczywisty wiedzę nabytą za pośrednictwem środków maso-wego przekazu i tym samym rozwija umiejętność konfrontacji teorii z praktyką,zaspokaja potrzeby poznawcze, jest źródłem wiedzy o otaczającym świecie za-równo o jego teraźniejszości, jak i przeszłości. Pojęcie edukacja w turystyce mabardzo szerokie znaczenie. Tu zostanie ono zawężone do turystyki kulturowej naobszarach wiejskich.Turystyka kulturowa według Gołembskiego (2002) to aktywność turystyczna,

której celem jest poznawanie, podróż w celu zobaczenia nowych, nieznanych wcze-śniej elementów środowiska przyrodniczego i antropogenicznego; Gaworecki (2003)natomiast podaje, że turystyka kulturowa ma na celu zdobywanie nowych informa-cji i doświadczeń, poznawanie przeszłości, teraźniejszości i odkrywanie przyszłości.Obydwaj autorzy zatem wyraźnie podkreślają funkcję edukacyjną turystyki kul-turowej.W celu dokładnego przyjrzenia się zagadnieniu edukacji w turystyce kulturowej

należy także zdefiniować pojęcie edukacji. Słownik języka polskiego podaje, że jestto „uczenie kogoś lub uczenie się; kształtowanie u kogoś określonych postaw i re-akcji; wychowanie” (Dubisz 2003). Edukacja już w podstawowej, krótkiej definicjizawiera wiele poziomów i wymiarów. Od procesu tradycyjnego uczenia się, najczę-

204 I. Firlik

ściej kojarzonego z edukacją w szkole, poprzez kształtowanie postaw, a skończyw-szy na wychowaniu. Wszystkie te aspekty znajdują odzwierciedlenie w turystycekulturowej na obszarach wiejskich, w której edukacja ma szczególne znaczenie: pro-wadzi ona nie tylko do pogłębienia wiedzy związanej z historią i kulturą kraju orazlokalnych obszarów, ale także kształtuje postawę patriotyzmu, wzbudza poczucieszacunku dla własnych korzeni i popularyzuje dziedzictwo przeszłości. Znajomośćwłasnej historii i kultury jest niewątpliwie znaczącym aspektem wychowania.Udział w turystyce kulturowej w dużej mierze wiąże się z odwiedzaniem miast.

Obszary wiejskie rzadziej kojarzone są z tym rodzajem turystyki, a przecież kryjąone w sobie wiele cennych walorów kulturowych. Turystyka kulturowa nie po-winna koncentrować się tylko na podróżowaniu do „pereł” opisanych w przewod-nikach, lecz poszukiwać wciąż nowych miejsc, odkrywać kolejne skarby narodowegodziedzictwa. W ich promowaniu ogromną rolę odgrywają lokalne stowarzyszenia,związki działające na terenie gmin. Znakomitym tego przykładem jest „Strategiarozwoju turystyki na obszarze Puszczy Zielonka” Billerta, zawierająca wiele cie-kawych propozycji wykorzystania dóbr kultury, zlokalizowanych na terenie gmin1,do celów edukacyjnych. Niektóre z nich zostaną zaprezentowane jako przykładrealizacji edukacji poprzez turystykę kulturową na obszarach wiejskich.Jednym z wymiarów edukacji jest kształcenie. Zagadnienie to porusza Turos

(1997), stwierdzając, że turystyka jest systemem kształcenia ustawicznego poprzezaktualizację wiedzy, wiązanie teorii z praktyką, rozwijanie cech osobowości i po-staw twórczych. Udział w turystyce stwarza okazję do zaspokajania i rozwijaniazainteresowań oraz uczy zachowania w różnorodnych środowiskach i kulturach.Przykładem możliwości kształcenia w turystyce kulturowej na obszarach wiejskichjest projekt Szlaku Pielgrzymkowego do grobu świętego Wojciecha (Billert 2007).Według tradycji, droga Ottona III, pielgrzymującego do grobu świętego Wojcie-cha w Gnieźnie, wiodła z Poznania, wzdłuż Rzeki Głównej do Pobiedzisk, a dalejprzez gród w Moraczewie i most w Rybitwach na Ostrów Lednicki. Znaczny odci-nek szlaku przebiega przez obszary wiejskie na terenie Puszczy Zielonka i otuliny.Projekt szlaku zawiera następujące elementy:• rekonstrukcje historycznych grodów, strażnic, osad wiejskich i myśliwskichprzepraw przez mokradła• zagospodarowanie Rzeki Głównej do organizacji spływów łodziami dłuban-kowymi• rekonstrukcje historycznego wyglądu traktów średniowiecznych, m.in. na-wierzchni dróg przechodzących przez miejsca o trudnych warunkach grunto-wych, na przykład bagna, przejścia przez rzeki – mostki lub brody• warsztaty archeologiczne• interaktywną naukę historii, kultury, przyrody, ekologii, kształtowania kra-jobrazu• inscenizacje historyczne.Przedstawione zagospodarowanie szlaku turystycznego pełni funkcję eduka-

cyjną w wielu wymiarach. Nie tylko poszerza wiedzę zakresu wydarzeń historycz-nych, stylu życia w dawnych czasach, odkryć archeologicznych, lecz także wpływa1Są to gminy zrzeszone w Związku Międzygminnym Puszcza Zielonka: Czerwonak, Kiszkowo,

Murowana Goślina, Pobiedziska, Skoki i Swarzędz.

21. Kultura bogactwem turystyki wiejskiej... 205

na rozwój intelektualny uczestników i budowanie postawy kreatywnej przez udziałw warsztatach czy spływ łodziami. Przekazywanie wiedzy zostało zaplanowanew sposób interaktywny. Rekonstrukcje miejsc historycznych oraz inscenizacje hi-storyczne będą sprzyjały konfrontacji wiedzy podręcznikowej z rzeczywistym ob-razem i odgrywały rolę egzemplifikacji (wizualizacji) teorii.Gaworecki stwierdza, że człowiek współczesny coraz częściej poznaje środowi-

sko nie poprzez bezpośrednią obserwację, lecz dzięki przekazom kultury masowej.Obraz poznawanego świata nie zawsze jest więc realny (Gaworecki 2003). Środkimasowego przekazu mają ogromny wpływ na rozwój turystyki, rozbudzają po-trzeby poznawcze, inspirują do podejmowania podróży oraz kształtują zaintereso-wania innymi społecznościami i kulturami. Jednak nie mogą zastąpić uczestnic-twa w turystyce. Dopiero rzeczywisty w niej udział umożliwia bezpośredni kontaktz dobrami kultury, prowadząc do realnego ich poznania poprzez pełną percepcjęi doświadczenie. Zetknięcie wyobrażeń o danym miejscu, obiekcie z jego rzeczy-wistym wyglądem sprzyja obiektywizacji wiedzy o świecie i rozwija umiejętnośćkonfrontacji teorii z praktyką (Turos 1997).Inną ciekawą propozycją zawartą we wspomnianej Strategii jest utworzenie

Szlaku Sławnych Ludzi. Jedną z wybitnych postaci, do której bliższego poznaniama się przyczynić uczestnictwo w szlaku jest August Cieszkowski. Według Tu-rosa turysta odwiedza miejsca związane ze sławnymi ludźmi kierowany potrzebąbezpośredniego kontaktu ze świadectwami i miejscami historii. „Leży to w naturzeludzkiej (...), że widok miejsc związanych z obecnością w nich wybitnych ludzi bar-dziej nas porusza niż opowieść o ich czynach lub lektura ich dzieł” (Cicero). Spacerdrogą, którą kiedyś przechadzał się znany człowiek, drzewo, które było świadkiemwielu historycznych zdarzeń, czy zachowany budynek, w którym miały miejsceważne wydarzenia, to bez wątpienia duże atrakcje dla turysty. Turystyka kultu-rowa bardzo często koncentruje się wokół takich miejsc, stwarzając dla edukacjiswoisty kontekst, czyli tło i otoczenie, w którym odbywa się kształcenie, a którewpływa na specyfikę edukacji (Cohen i in. 1996). Wiedza na temat wydarzeniahistorycznego czy sławnej osoby, zdobyta w miejscu z nią związanym jest nie tylkodużo ciekawsza, lecz także bardziej przyswajalna i trwała.Miejscem związanym z Augustem Cieszkowskim jest Wierzenica, wieś znaj-

dująca się w otulinie Puszczy Zielonka. W okresie kiedy była ona siedzibą roduCieszkowskich, gościli w niej wybitni ludzie, m.in. Zygmunt Krasiński, Edward Ra-czyński, Kazimiera Iłłakowiczówna, Franciszek Chłapowski, Stanisław Potocki. Naterenie wsi znajduje się kilka miejsc „opowiadających” wydarzenia z przeszłości. Sąto m.in. Akademia – budynek, w którym pierwotnie miała się mieścić Szkoła Rol-nicza, Aleja Filozofów – miejsce częstych spacerów Augusta Cieszkowskiego i Zyg-munta Krasińskiego oraz Wzgórze Krasińskiego. Najważniejszy jest jednak dwórCieszkowskich, który przez pewien czas pełnił funkcję siedziby Poznańskiego To-warzystwa Przyjaciół Nauk, którego Cieszkowski był trzykrotnym prezesem. Dwórten, według koncepcji Strategii, ma być zagospodarowany jako ośrodek edukacjiprzyrodniczo-leśnej, a część dworu planuje się przeznaczyć na ekspozycję związanąz dziejami zasłużonych dla Wielkopolski rodzin Cieszkowskich i Raczyńskich.Wierzenica, wieś która dziś jest praktycznie nieznana, po zagospodarowaniu na

cele turystyczne zacznie pełnić w wysokim stopniu funkcję edukacyjną. Obecność

206 I. Firlik

turysty w miejscu, w którym przebywali wybitni Wielkopolanie przyczyni się nietylko do pogłębienia wiedzy na ich temat, lecz także do popularyzacji dziedzictwaprzeszłości i wzbudzenia postawy patriotycznej.Bardzo ważnym elementem turystyki kulturowej pełniącej funkcję edukacyjną,

powinien być osobisty kontakt turysty z walorami. Według Dale’a (Dzierzgow-ska 2005) w procesie nauczania ludzie pamiętają tylko 10% tego, co słyszą i aż90% tego, co robią. Zatem najbardziej efektywną metodą edukacji jest autopsja,czyli osobiste doświadczenie. Jeśli więc wiedza o kulturze i historii zdobyta przezturystę ma być ciekawa i zachęcająca do poznania, wymaga przekazu z zastosowa-niem technik interpretacji. Interpretacja jest działalnością edukacyjną, której celpolega na wyjawieniu znaczeń i związków ukrytych w miejscach i przedmiotachza pomocą środków umożliwiających bezpośredni kontakt2. Kompleksową metodąinterpretacji służącą do lepszego wyobrażenia o przeszłości, i związanych z niąludziach oraz wydarzeniach, jest budowanie kontekstu. Polega ono na próbie od-tworzenia dawnych miejsc, zwyczajów, strojów, a także wprowadzenia elementówz życia codziennego, na przykład tradycyjnych potraw. Budowanie kontekstu do-starcza turyście wrażeń, umożliwiając mu pełniejsze wyobrażenie o dziedzictwieprzeszłości.Egzemplifikacją wspomnianej techniki interpretacji jest koncepcja utworzenia

na obszarze Puszczy Zielonka Szlaku Cysterskiego. Celem tego szlaku będzie „jaknajbardziej pełne ukazanie dziedzictwa cysterskiego w kulturze duchowej i mate-rialnej, krajobrazie, jak również działalności gospodarczej. Szlak cysterski należydo 〈Europejskich Szlaków Kulturowych〉, które zgodnie z zamierzeniami Rady Eu-ropy mają rozwijać poczucia pokrewieństwa i wspólnej przeszłości, niezakłóco-nej istnieniem granic” (Billert 2007). Wielkopolsko-Lubuski odcinek szlaku cyster-skiego ma przebiegać przez miejscowości: Poznań, Owińska, Wągrowiec i Łekno.Szlak cysterski (zarówno jego fragment przebiegający na obszarze Polski, jak i jegozasięg europejski) słabo funkcjonuje w świadomości mieszkańców regionu. Jegopromocja w charakterze produktu turystyki kulturowej przyczyni się do pogłębie-nia wiedzy na temat samego zakonu, elementów zagospodarowania terenów typo-wych dla gospodarki cysterskiej oraz dorobku kulinarnego opartego na recepturachklasztornych.W ramach promowania szlaku cysterskiego planowane są m.in.:

• organizacja Europejskich Dni Dziedzictwa Kulturowego poświęconych histo-rii, kulturze i tradycji cysterskiej, mających na celu podniesienie świadomościdziedzictwa cysterskiego• ścieżki edukacyjne w zakresie historii, przyrody ekologii i tradycji regionu• rekonstrukcja dawnego barokowego ogrodu cysterskiego wraz z kaplicą i przy-stosowanie do pełnienia funkcji rekreacyjno-edukacyjnej• utworzenie cysterskich parków kulturowych w celu ochrony zachowanegodziedzictwa materialnego i krajobrazu kulturowego związanego z działalno-ścią zakonu cysterskiego

2Definicja Zarządu Parków Narodowych (US National Park Service).

21. Kultura bogactwem turystyki wiejskiej... 207

• rekonstrukcja historycznych potraw i technologii cysterskich oparta na recep-turach klasztornych: wypiek chleba i ciast, produkcja serów, win, miodów,nalewek.

Przedstawione propozycje ożywienia dziedzictwa kulturowego odgrywają szcze-gólnie dużą rolę w realizacji edukacyjnego celu turystyki. Dzięki przeżyciom ar-tystycznym i estetycznym, a także bezpośredniej percepcji zdarzeń i przedmio-tów uczestnik ma możliwość pełniejszego odkrycia i zrozumienia walorów kul-tury, a także lepszego wyobrażenia o przeszłości. Osobiste doświadczenie turystypogłębia jego wiedzę i umożliwia zaspokojenie potrzeby poznawczej. Szeroki wa-chlarz atrakcji turystycznych pozwala zwiedzającemu na poznanie nie tylko historiizakonu cysterskiego, lecz także dziedzictwa kulturowego, kulinarnego, przyrodni-czego oraz dziedzictwa architektury cysterskiej.Powyższe przykłady wykorzystania dóbr kultury w turystyce obrazują eduka-

cję turysty na różnych poziomach. W rozważaniach na temat edukacji w turystycenie można jednak nie wspomnieć o możliwościach edukacji, jakie stwarza turystykamieszkańcom regionów recepcyjnych. Częstym problemem obszarów wiejskich jestniedocenianie przez gospodarzy walorów kulturowych, jakie kryje ich ziemia i brakświadomości, że mogą one być ciekawe dla osób trzecich. Niestety, bywa i tak, żemieszkańcy w ogóle nie znają zasobów kulturowych swojego regionu. Dopiero poja-wienie się zwiedzających, zainteresowanych miejscową kulturą, historią i tradycjązachęca mieszkańców do pogłębienia wiedzy na ten temat. Świadomość wartościwłasnej ziemi przyczynia się do zwiększenia poczucia tożsamości, korzeni, a takżestaje się powodem do dumy z miejsca, w którym się żyje. Mieszkańcy regionów re-cepcyjnych mogą więc zdobywać wiedzę na własną rękę, ale nierzadko mają takżemożliwość bezpośredniego uczestnictwa w przystosowywaniu obszaru do pełnieniafunkcji turystycznej.„Szlak kościołów drewnianych wokół Puszczy Zielonka”, który powstanie sta-

raniem Związku Międzygminnego jeszcze w tym roku, obejmuje warsztaty szkole-niowo-informacyjne dla zarządców obiektów sakralnych i służb ochrony zabytkóworaz dla samorządów. Ten projekt, jak i wiele innych, jest szansą dla społeczno-ści lokalnych nie tylko na edukację, lecz także poprzez nią, na dodatkowe źródłodochodów, tak ważne na obszarach wiejskich.Funkcja turystyki edukacyjnej polega na stworzeniu warunków do poznawa-

nia i penetrowania świata, umożliwieniu zdobycia wiedzy, kształtowaniu określo-nych postaw i wychowaniu. Realizację wszystkich tych funkcji można odnaleźćw turystyce kulturowej na obszarach wiejskich. Stanowi ona doskonały przykładróżnych poziomów i wymiarów edukacji w turystyce. Nie tylko bowiem przeka-zuje konkretną wiedzę z zakresu historii i kultury, lecz także kształtuje postawypatriotyczne, wychowuje i uczy szacunku do własnych korzeni, do dziedzictwaprzeszłości. Promowanie tego rodzaju turystyki jest bardzo ważnym zadaniem dlalokalnych instytucji. Przedstawione fragmenty Strategii Rozwoju Turystyki dlaPuszczy Zielonka obrazują, w jaki sposób można przystosować walory kultury dopełnienia funkcji turystycznej o charakterze edukacyjnym. Organizacja turystykikulturowej wymaga stosowania urozmaiconych form przekazu, wykorzystywaniatechnik interpretacji dziedzictwa i budowania kontekstów, które zostały przedsta-wione w Strategii.

208 I. Firlik

Obszary wiejskie kryją w sobie duży potencjał zasobów kulturowych, należy jezagospodarować i wypromować w taki sposób, aby zachęcić turystę do odkrywaniatego, co mało znane i niedoceniane. Turystyka kulturowa na obszarach wiejskichjest dla turysty nośnikiem wiedzy, a dla wsi metodą na ocalenie dziedzictwa kul-turowego od zapomnienia.

Literatura

Billert A., Strategia rozwoju turystyki na obszarze Puszczy Zielonka, Poznań 2007.Cohen L., Manion L., Morrison K., Wprowadzenie do nauczania, Zysk i S-ka, Poznań

1996.Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa

2003.Dzierzgowska I., Jak uczyć metodami aktywnymi, Wyd. Przemysłowe WEMA, War-

szawa 2005.Gaworecki W., Turystyka, Wyd. PTE, Warszawa 2003.Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Nauk. PWN, Poznań 2002.Stevens T., Dziedzictwo kulturowe. Turystyka wiejska, Zeszyt szkoleniowy 6, Warszawa

1997.Turos L., Wprowadzenie do wiedzy o turystyce edukacyjnej, Stow. Oświatowców Pol-

skich, Warszawa 1997.

Streszczenie

Funkcja edukacyjna turystyki realizowana jest na wielu płaszczyznach, m.in. przezprzekazywanie wiedzy, kształcenie postaw i zachowań oraz wychowanie. Wszystkie teaspekty odnaleźć można w turystyce kulturowej na obszarach wiejskich, w której eduka-cja ma szczególne znaczenie, prowadzi nie tylko do pogłębienia wiedzy związanej z histo-rią i kulturą kraju oraz lokalnych obszarów, lecz także kształtuje postawę patriotyzmu,wzbudza poczucie szacunku dla własnych korzeni, popularyzuje dziedzictwo przeszłości.Opierając się na przykładach zaczerpniętych ze „Strategii Rozwoju Turystyki ZwiązkuMiędzygminnego Puszcza Zielonka”, zaprezentowano różne techniki przekazu mającegona celu edukację. Techniki te bazują głównie na doświadczeniu autopsyjnym oraz natzw. budowaniu kontekstu, czyli próbie odtworzenia miejsc i wydarzeń historycznych.Przedstawione propozycje turystycznego zagospodarowania wsi dowodzą, że turystykakulturowa na obszarach wiejskich jest dla turysty nośnikiem wiedzy, a dla wsi stanowiszansę na ocalenie jej od zapomnienia.

22

Rola dziedzictwa kulturowegoi jego znaczenie edukacyjne

dla rozwoju turystyki wiejskiejna przykładzie subregionu limanowskiego

Jacenty Musiał

Wstęp

Turystyka uznawana jest obecnie za jedną z najbardziej rozwijających się dzie-dzin gospodarki w wielu krajach. Stanowi istotny czynnik rozwoju gospodarczegoregionów czy miejscowości. Jej szczególne znaczenie wynika również z tego, iżoprócz rynku turystycznego aktywizuje wiele innych sektorów gospodarki (Kor-nak i Rapacz 2001).Walory turystyczne powiatu limanowskiego stwarzają ogromne możliwości roz-

woju funkcji turystyki wiejskiej, która ma szansę stać się jedną z dynamicznychfunkcji gospodarczych regionu.Ważnym warunkiem do tworzenia atrakcyjnego produktu turystycznego i przy-

ciągania turystów do miejscowości czy regionów są inwestycje turystyczne, waloryprzyrodnicze, zabytki, dziedzictwo kulturowe czy organizacja folklorystycznychi regionalnych imprez kulturalnych.Skuteczna realizacja celów i wytyczonych kierunków działania jest istotnym

zadaniem stawianym władzom samorządowym każdego szczebla.Bardzo istotnym czynnikiem warunkującym trwały rozwój gospodarczy jest

odpowiednie kształcenie i szkolenie wśród mieszkańców, bowiem osiągnięcie suk-

210 J. Musiał

cesu w każdej dziedzinie wymaga kadry ludzi posiadających odpowiednie kwalifi-kacje i wykształcenie (Hausner 1997). Odpowiedni poziom świadomości społeczeń-stwa pozwoli w pełni świadomie wykorzystywać wszystkie walory, jakie decydująo atrakcyjności ziemi limanowskiej. Dlatego też należy zadbać o doskonalenie sys-temu kształcenia młodzieży do potrzeb lokalnego rynku. Przygotowanie kadry dopracy w turystyce i podnoszenie kwalifikacji ludzi już pracujących to bardzo istotnyczynnik w długofalowej polityce władz samorządowych.Zwracając uwagę na gospodarcze znaczenie turystyki dla danego regionu, na-

leży podkreślić, że ruch turystyczny skupia się w tych miejscowościach, gdzie ist-nieją określone walory turystyczne (Gołembski 2002). Im bardziej atrakcyjne sąwalory turystyczne danego regionu oraz im bogatsza jest ich oferta, tym większebędzie znaczenie turystyki w ich ekonomice jako ważnego narzędzia rozwoju go-spodarczego. Turyści przyjeżdżają tam, gdzie stwarza im się odpowiednie warunki.Turystyka sprzyja zachowaniu i kultywowaniu odrębności kulturowej. To kon-

takt z prawdziwą wsią, która jest wytworem odmiennej kultury.Nawiązanie przez turystów bezpośredniego kontaktu z kulturą możliwe jest

dzięki zamieszkaniu w gospodarstwie agroturystycznym i styczności z rodziną go-spodarza oraz uczestniczeniu w wielu przeżyciach promocyjno-kulturalnych ofero-wanych zarówno przez właścicieli gospodarstw, jak i władze lokalne. Dlatego teżwiększość tych uroczystości i imprez organizuje się w sezonach turystycznych, takaby wzbogacić ofertę turystyczną.

Dziedzictwo kulturowe i jego znaczenie w turystyce

Każde społeczeństwo ma własną kulturę, która przez wyróżniające ją od innychcechy stanowi o poczuciu tożsamości jej członków.Zasadniczym warunkiem zachowania własnej kultury każdej zbiorowości jest

przekaz dziedzictwa kulturowego. Proces dziedziczenia opiera się na tradycji, którąKazimierz Dobrowolski określa jako wszelką spuściznę, którą ustępujące generacjeprzekazują pokoleniom wchodzącym w życie (Dobrowolski 1966). Kultura jest po-jęciem definiowanym rozmaicie z pozycji różnych nauk i teorii (Perepeczko 1999).Warto wspomnieć określenia dwóch socjologów z okresu międzywojennego. FlorianZnaniecki określał kulturę jako ład aksjo-normatywny, a Stefan Czarnowski – jakoogół wytworów działalności ludzkiej, wartości i uznawanych sposobów postępowa-nia.Z pewnością inaczej kulturę będą definiować etnografowie, etnolodzy, antro-

polodzy. Niektórzy ujmują kulturę jako zbiór elementów, inni jako ograniczonącałość, powiązaną wzajemnymi systemami.Obecnie człowiek żyjący w określonej cywilizacji bardzo często odrywa się od

własnego środowiska naturalnego i kulturalnego. Tempo życia, ciągły pośpiech sąprzyczyną tego, że człowiek zatraca swoją tożsamość, czuje się wyeliminowanyi bezradny. Dlatego też bardzo istotną sprawą jest edukacja społeczeństwa, szcze-gólnie dzieci i młodzieży, której podstawowym celem będzie rozwój świadomościwłasnych korzeni kulturowych i poczucia tożsamości kulturowej. Bardzo często po-czucie tożsamości kulturowej jest w dużym stopniu podświadome, manifestując się

22. Rola dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie edykacyjne... 211

określonym zachowaniem. Jeżeli przedmiotem rozważań ma być dziedzictwo kul-turowe i jego wpływ na rozwój turystyki wiejskiej, to w zasięgu zainteresowaniapozostaje ta część kultury ludowej, a przede wszystkim sztuki ludowej, która byłatworzona na wsi.Dlatego warto zatrzymać się nad elementami dziedzictwa i nad funkcją kultury

ludowej. Na kulturę ludową składa się muzyka, pieśni, tańce, gwara, styl budow-nictwa, zdobnictwo, stroje oraz wszelkie rzemiosło wykonywane z drewna, z gliny,ze skóry itp. Społeczności lokalne charakteryzują się również rozmaitymi cechamikulturowymi, jednak tylko te z nich, które są specyficzne tylko dla jednej grupy, na-zywamy wyróżnikami. Dotyczą one przede wszystkim takich obszarów dziedzictwakulturowego, jak: gwara, język, obrzędy i zwyczaje związane z kolejnymi poramiroku, z uroczystościami religijnymi, z rytmem pracy i życia.Pod wpływem najstarszych tradycji, przede wszystkim chrześcijańskich,

ukształtował się odrębny, niepowtarzalny polski rok obrzędowy.Świadectwem dziedzictwa kulturowego jest też związek emocjonalny mieszkań-

ców z zamieszkanym terytorium wyrażony przez pojęcia ojcowizny, a ostatnio ma-łej ojczyzny.Rozpatrując zagadnienie dotyczące dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie

edukacyjne, należy zwrócić uwagę na stopień przynależności członków do ich wła-snej zbiorowości, poczucia ich własnej tożsamości kulturowej (Kotowicz-Borowy2006). Dziedzictwo kulturowe staje się wartościowym produktem rynkowym, rów-nież przedmiotem wymiany i współpracy. Ma ogromne znaczenie w kontekścierozwoju turystyki wiejskiej. Jest magnesem i główną siłą przyciągającą turystów.

Zarys charakterystyki regionu w aspekcie dziedzictwa

kulturowego

Ziemia Limanowska położona jest w środkowej części województwa małopol-skiego, granicząc z powiatami: myślenickim, bocheńskim, brzeskim, nowosądec-kim i nowotarskim. Obejmuje tereny Beskidu Wyspowego i północną część pasmaGorców. Ziemia ta urzeka swym krajobrazem, malowniczością gór i dolin, a czy-ste, nieskażone powietrze, woda źródlana i mineralna są nieocenionymi skarbami(Mordarski 2005). Kazimierz Dobrowolski w pracy Zderzenie kultur pisze: „ZiemiaLimanowska leży na pograniczu dwóch grup folklorystycznych Górali i Lachów,a ścisła granica między tymi grupami folklorystycznymi jest trudna do ustalenia.Region limanowski jest bardzo interesujący ze względu na zróżnicowaną strukturęetnograficzną i na różnorodność kultur, które się zetknęły ze sobą i które po-przez antagonizmy postaw ludzkich, odmienne formy gospodarowania, rolnictwo,pasterstwo, odmienność ubiorów, mowy, muzyki, taniec, śpiew ścierały się ze sobą,uzupełniały się, przenikały wzajemnie lub istniały wiele lat równolegle” (Reinfuss1946). I tak: od wschodu zaznaczył się wpływ Lachów, od północy Krakowiaków,a od południa – kultury góralsko-pasterskiej.Ziemia limanowska leży więc na pograniczu dwóch dużych grup folklorystycz-

nych (Pokropek 1978). Choć ścisła granica między tymi grupami jest trudna dowyznaczenia, wiele bowiem przysiółków czy osiedli wykazuje charakter przejściowy.

212 J. Musiał

Przyjmuje się, że geograficznie linie tę wyznaczają, idąc od zachodu wyniosłościŚnieżnicy, Ćwilina, Łopienia, Mogielicy, Cichonia, Ostrej i Modyni. Na południeod tak przeprowadzonej linii mieszkają Górale, zaś ku północy Lachy.Folklor góralski, pomimo znacznego zróżnicowania i podziału na wiele grup,

wytworzył wiele wspólnych cech, wyraźnie wyróżniających go od innych regionów,przede wszystkim odmienny ubiór, budownictwo oraz inny typ gospodarki, w któ-rym dawniej dominował koszarowy wypas owiec. Na co dzień nosiło się kierpce– archaiczne obuwie wykonane z jednego kawałka skóry, wyprawionej najczęściejdomowym sposobem. W stroju męskim charakterystyczny element stanowiły su-kienne spodnie, o obcisłym kroju, zdobione bogatymi haftami. Szczególnie waż-nym elementem zdobniczym były tutaj parzenice – sercowate wyszycia w górnejczęści nogawic, będące szczególnym znakiem przynależności do określonej miejsco-wości – bądź też grupy regionalnej. Na białą koszulę nakładano kamizelki, równieżzdobione bogatymi haftami, bądź też krótkie kożuszki bez rękawów, zwane ser-dakami (Wielek 1988). Okryciem wierzchnim była biała lub brązowa sukmana,zwana w zależności od regionów hazuką lub gurmaną. Zimą ubierano grube, ba-ranie kożuchy. Na głowie czarny kapelusz z półokrągłą główką, zdobioną rzędembiałych muszelek.Ubiór kobiet jest starszą formą stroju małopolskiego. W święta charaktery-

styczna była wzorzysta (dla panien) lub czarna (dla kobiet starszych) spódnica, na-kryta białym, haftowanym fartuchem. Na białą, również haftowaną koszulę pannynakładały pluszowe, wyszywane gorsety, a mężatki zaś wełniane kaftany. Na ra-miona zakładano duże, wełniane chusty, złożone na „krzyż”. Zimą kobiety ubierałykrótkie, zdobione haftami i aplikacjami kożuszki. Na nogach, podobnie jak i u męż-czyzn, kierpce ze skóry. O ile strój, gwara, taniec, obrzędowość po dziś dzień kulty-wowana jest zarówno od święta, jak i na co dzień, to w budownictwie nie zachowałosię tyle charakterystycznych elementów. W dawnym, tradycyjnym budownictwieGórali charakterystyczne było używanie drewna jako wyłącznego elementu budow-lanego oraz krycie dachów drewnianymi, łupanymi ze świerka gontami.Na opisanym tutaj terenie folklor góralski reprezentują Zagórzanie (okolice

Niedźwiedzia, Poręby Wielkiej, Mszany Dolnej i Kasiny Wielkiej) oraz tzw. BialiGórale (rejon Kamienicy, Szczawy i Zalesia).Natomiast Lachy to grupa pograniczna między Góralami od południa, a Kra-

kowiakami od północy. Na terenie zamieszkiwanym dzisiaj przez Lachów jeszczew pierwszej połowie XIX wieku kwitły w całej okazałości formy gospodarki i kul-tury Górali, zmieniające się jednak bardzo szybko pod wpływem oddziaływań,idących od północy – głównie z żyźniejszych i lepiej zagospodarowanych okolicKrakowa. Stąd też w folklorze lachowskim dostrzec można relikty kultury góral-skiej, pomieszane z elementami bogatego folkloru krakowskiego.W odświętnym stroju Lachów charakterystyczne były buty z cholewami. La-

chy nie nosili (z wyjątkiem okolic Dobrej) kierpców. Sukienne, granatowo-siwespodnie zdobiły na bocznych szwach kolorowe lampasy, w tych samych kolorachbyły haftowane kaftany, ubierane na białe koszule. Charakterystycznym okryciemwierzchnim była też lniana górnica – rodzaj płaszcza z kolorowymi (niebieskimi,czerwonymi lub zielonymi) wyłogami. Okryciem na dni zimniejsze były sukienne,białe lub brązowe sukmany, zwane guniami lub gurmanami, a na głowie kapelusz.


Zimą noszono baranie kożuchy i baranie czapki. Głowy mężatek zdobiły białe ha-ftowane chusty, związane w czepiec.W budownictwie przeważały dawniej dachy kryte słomą, gonty pojawiały się

tylko czasem jako zwieńczenie dachu.W okolicach Limanowej występują trzy grupy lachowskie: Szczyrzycanie

(Szczyrzyc, Jodłownik, Skrzydlna, Wilkowisko, Rybie), Lachy Limanowskie (Do-bra, Tymbark, Limanowa, Pisarzowa, Męcina, Laskowa), sięga tu również swymizachodnimi obniżeniami region Lachów Sądeckich (Pszczyna, Stronie, Łukowica,Jadamwola).Kultura ludowa subregionu limanowskiego jest bardzo żywa dziś. Nadal kulty-

wuje się wiele zwyczajów i obrzędów ludowych, m.in. urządzane są tutaj trady-cyjne wesela, śmiguśne dziady, sobótki, andrzejki itd. (Szymanderka 2003). Takjak dawniej w okresie Nowego Roku chodzą po domach zespoły kolędnicze. Święcisię pokarmy wielkanocne, którym towarzyszy konkurs palm wielkanocnych, orga-nizowany praktycznie we wszystkich parafiach powiatu limanowskiego.W powiecie limanowskim bardzo aktywnie działa 14 zespołów regionalnych:

• Zespół Limanowianie z Limanowej• Zespół Spod Kicek z Limanowej• Zespół Pisarzowianie z Pisarzowej• Zespół Dziecięcy „Mali Męcinianie” z Męciny• Zespół Regionalny „Rodzina Wróblów” z Łososiny Górnej• Zespół Regionalny Laskowiacy z Laskowej• Zespół Przyszowiacy z Przyszowej• Zespół Szczyrzycanie ze Szczyrzyca• Zespół Regionalny Kasinianie-Zagórzanie z Kasiny Wielkiej• Rodzinna Kapela „Kaczory” z Poręby Wielkiej• Dziecięcy Zespół „Słopniczanie” ze Słopnic• Zespół Gorce z Kamienicy• Zespół Turbaczyki z Poręby Wielkiej,

które zajmują czołowe miejsca na wojewódzkich oraz ogólnopolskich festiwalachfolklorystycznych. W swym dorobku wiele zespołów posiada Złote i Srebrne Ciu-pagi zdobyte na Międzynarodowym Festiwalu Ziem Górskich w Zakopanem. O ichrenomie świadczy fakt, że działają od 30, 40 lat, rozsławiając piękno Ziemi Li-manowskiej. Są to zespoły wierne w zwyczajach, obrzędach, strojach, tańcach,śpiewie, muzyce i gwarze; bogate w ciągle żywy folklor Lachów i Górali.Ważnym elementem zachowania dziedzictwa kulturowego swych praojców są

koła gospodyń wiejskich. Na terenie powiatu limanowskiego działa ich aż 54. Kuch-nia, podobnie jak inne dziedziny twórczości ludu, wypływają z wielopokoleniowychdoświadczeń, a sztuka kulinarna jest tak samo ważna jak rzemiosło, obrzędowość,taniec czy śpiew. Przeglądy Dorobku Kulinarnego i Kulturalnego Kół GospodyńWiejskich, które organizowane są co roku przez gminy i powiat, szczególnie w se-zonie turystycznym stanowią ważny element promujący małe ojczyzny. Zwyczajeżywieniowe są nierozerwalnie związane z całokształtem kultury obecnej w danejspołeczności.

214 J. Musiał

Na Ziemi Limanowskiej działa około 60 indywidualnych artystów – malarzy,rzeźbiarzy, gawędziarzy, kowali, hafciarek, śpiewaków oraz reprezentujących inne,zanikające zawody, takie jak: cieśla, bednarz czy szewc.Powiat limanowski przeznacza znaczne środki na kulturę i promocję, organizu-

jąc wspólnie z innymi samorządami dziesiątki imprez o charakterze regionalnym,powiatowym czy gminnym. W ciągu roku organizowane są następujące imprezykulturalno-folklorystyczne:

• Limanowska Słaza organizowana od 30 lat, połączona z seminarium folklo-rystycznym

• Przegląd gminnych i powiatowych grup kolędniczych

• Konkurs palm wielkanocnych

• Dni Gorczańskie w Kamienicy

• Przeglądy dorobku twórczości kulinarnej i kulturalnej kół gospodyń wiejskich

• Prezentacje dorobku twórczości miast i gmin powiatu limanowskiego

• Ogólnopolski Festiwal Piosenki Turystycznej połączony z piknikami agrotu-rystycznymi

• Święto Chleba, Ziemniaka

• Konkurs Skubania Pierza

• Otwarcie sezonu turystycznego na Górze Paproć z licznymi konkursami i im-prezami folklorystycznymi.

Kalendarz organizowanych imprez jest bardzo bogaty. Biorą w nich udział ty-siące mieszkańców i turystów.Powiat limanowski w 2006 roku, doceniając rangę dziedzictwa kulturowego oraz

jego funkcji w kontekście rozwoju, powołał Wydział Promocji i Kultury, który zaj-mować ma się również udziałem powiatu w międzynarodowych i krajowych tar-gach turystycznych. Ma za zadanie prowadzić również powiatową informację tu-rystyczną oraz koordynować wszelkie przedsięwzięcia promocyjno-kulturalne, przyścisłej współpracy ze wszystkimi samorządami terytorialnymi w powiecie limanow-skim. W swych zadaniach zobowiązany jest prowadzić monitoring atrakcji tury-stycznych, lansować regionalne produkty turystyczne oraz prowadzić szkolenia dlamieszkańców powiatu, dotyczące szeroko pojętego rozwoju poprzez wsparcie tury-styki wiejskiej. Temu celowi służy m.in. organizowany konkurs na „Najatrakcyj-niejszy obiekt turystyczny w powiecie limanowskim” w kategorii „Agroturystyka”i „Turystyka wiejska” (Promocja przedsiębiorczości... 2005). Powiat limanowskibrał udział również w konkursie „Czym chata bogata”, z którego skorzystały setkimieszkańców, szkoląc się i podnosząc kwalifikacje. Nie można zapomnieć równieżo licznych zabytkach architektonicznych, dworkach i parkach podworskich, starej,drewnianej zabudowie wielu wsi, licznych, przydrożnych kapliczkach i cmentarzachwojennych.Z sanktuariów o charakterze regionalnym największe znaczenie ma Opactwo

Cystersów w Szczyrzycu oraz Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Limano-wej. Dużą wartość historyczną przedstawia „Orkanówka” w Porębie Wielkiej orazdwory w Laskowej i Świdniku.


Przywiązanie do tradycji, silne poczucie własnej tożsamości Lachów i Góralistało się impulsem do stworzenia opartej na tradycji tego regionu oferty eduka-cyjnej, przeznaczonej w dużej mierze dla najmłodszych mieszkańców Ziemi Li-manowskiej. W wielu szkołach prowadzone są zespoły regionalne, które pielęgnująstarodawną gwarę, muzykę, śpiew i taniec. Zespoły te biorą udział w licznych prze-glądach, konkursach oraz lokalnych uroczystościach. Wiele szkół aktywnie wpro-wadziło program „Dziedzictwo kulturowe w regionie”. Treści regionalne włączononie tylko do obowiązkowych przedmiotów nauki szkolnej, lecz także do pracy nazajęciach pozaszkolnych oraz do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym re-gionu. Zgodnie z założeniami głównym celem edukacji regionalnej jest: kształ-towanie poczucia własnej tożsamości nie jako podstawy separacji, ale ludzkichkultur i ich rozumienie (Dziedzictwo kulturowe... 1995). Nauczyciele mają moż-liwość oddziaływania wychowawczego na swoich uczniów poprzez przekazywanietakich wartości, jak: piękno, miłość do małych ojczyzn, szacunek do pracy, troskao dobro wspólne, regionalizm i rozwój. Głównym celem realizowanego przez wieleszkół programu „Bliskie ojczyzny Małopolska” jest również wydobycie i przekaza-nie istotnych wartości intelektualnych, moralno-społecznych, religijnych etc., którenależy wykorzystać jako podstawę kształtowania przez młodego człowieka własnejhierarchii wartości (Bliższe Ojczyzny... 2007/2008).Znajomość własnej kultury pozwala Lachom i Góralom coraz lepiej rozwijać

lokalny rynek zasobów kultury przeznaczony głównie dla turystów.Turyści odwiedzający powiat limanowski, uczestnicząc w licznych imprezach

folklorystycznych oraz atrakcjach oferowanych w gospodarstwach agroturystycz-nych, mogą zapoznać się z bogatym dziedzictwem kulturowym oraz wspaniałąkuchnią regionalną, nabyć pamiątki regionalne czy skorzystać z proponowanychform aktywnego wypoczynku.Zasoby dziedzictwa kulturowego Ziemi Limanowskiej dowodzą ogromnych moż-

liwości rozwoju turystyki wiejskiej na tym obszarze. Ziemia Limanowska ma bar-dzo bogate dziedzictwo kulinarne, które należy uznać za bardzo ważny elementw tworzeniu produktu turystycznego. Jednym z elementów oferty turystycznej dlawczasowiczów jest żywienie w gospodarstwach agroturystycznych. Potrawy regio-nalne są dodatkową atrakcją, mimo że, podobnie jak inne dziedziny życia, ulegająwpływom mody.Władze samorządowe lokalne i powiatowe mają świadomość, że jednym z naj-

silniejszych bodźców w turystyce jest poznanie dziedzictwa kulturowego regionu,dlatego też przykładają dużą wagę do troski o to dziedzictwo. W tym celu powołanom.in. w szkołach ponadgimnazjalnych 4 kierunki hotelarstwa. Ponadto przeznaczasię duże środki na prowadzenie zespołów regionalnych, kół gospodyń wiejskich,otaczając mecenatem indywidualnych artystów oraz oferując bardzo bogaty wa-chlarz imprez kulturalnych. Górale i Lachy ze swoją odrębnością kulturową, hi-storią, gwarą, tańcami, autentyzmem, serdecznością i gościnnością są doskonałymmagnesem przyciągającym turystów.

216 J. Musiał

Podsumowanie

Zasoby dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego subregionu limanowskiegodowodzą ogromnych możliwości turystyki wiejskiej na tym obszarze. To właśniewartości tradycyjnej kultury należy zaliczyć do najcenniejszych zalet turystycz-nych regionu.Turystyka wiejska sprzyja zachowaniu i kultywowaniu odrębności kulturowej.

W krajach Unii Europejskiej rozwój turystyki kulturowej traktowany jest prioryte-towo, jako czynnik stymulujący wzrost znaczenia funkcji turystycznej. W ostatnichlatach w powiecie limanowskim obserwuje się wzmożony ruch gości zagranicznychoraz ogromne zainteresowanie poznawaniem dziedzictwa kulturowego, które jestwielkim atutem rozpatrywanym w aspekcie turystyki wiejskiej.

Literatura

Bliższe Ojczyzny Małopolska. Projekt promocji edukacji regionalnej, 5 edycja 2007/2008.Dobrowolski K., Studia nad życiem społecznym i kulturą, Ossolineum, Wrocław 1966.Dobrowolski K., Zderzenie kultur, Lud 34, Kraków-Poznań 1952.Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programu MEN, Warszawa 1995.Gołembski G., Metody stymulacji rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wyd. AE

w Poznaniu, Poznań 2002.Hausner J., Kierunki rozwoju produktu turystycznego gminy Limanowa. Małopolska

Szkoła Administracji Publicznej AE w Krakowie, Kraków-Limanowa 1997.Kornak A.S., Rapacz A., Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i re-

gionie. Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2001.Kotowicz-Borowy I., Edukacyjne i turystyczne znaczenie regionalnych zasobów dziedzic-

twa kulturowego [w] Z.J. Przychodzeń (red.), Problemy rozwoju turystyki na Wi-leńszczyźnie, Mazowszu, Podlasiu, Wołyniu i Podolu, t. 8, Wyd. WSTiJ i Wyd.SGGW, Warszawa 2006.

Mordarski L., Muzyka Ziemi Limanowskiej, Dziedzictwo Kulturowe 9, Warszawa 2005.Perepeczko B., Losy kultury ludowej a turystyka wiejska. 7 Ogólnopolskie Sympozjum

Agroturystyczne, Supraśl 13-16 września 1999.Pokropek M., Atlas sztuki ludowej i folkloru w Polsce, Warszawa 1978.Promocja przedsiębiorczości Powiatu Limanowskiego, Starostwo Powiatowe, Limanowa

2005.Reinfuss R., Pogranicze krakowskie-góralskie w świetle dawnych i najnowszych badań,

Lud 36, Lublin 1946.Szymanderka H., Polskie tradycje świąteczne. Świat książki, Warszawa 2003.Wielek I., Atlas polskich strojów ludowych, PWN, Warszawa 1988.


Streszczenie

Turystyka sprzyja zachowaniu i kultywowaniu odrębności kulturowej. Autor definiujepojęcie dziedzictwa kulturowego, wskazuje na rolę tradycji i jej znaczenie edukacyjne dlarozwoju turystyki wiejskiej w powiecie limanowskim.Znajomość własnej kultury pozwala Lachom i Góralom coraz lepiej rozwijać lokalny

rynek zasobów kultury, przeznaczonej w dużej mierze dla turystów.Dziedzictwo kulturowe, w tym kulinarne, staje się wartościowym produktem rynko-

wym w turystyce wiejskiej.

23

Edukacyjny charakter polskich kuchniregionalnych

Anna Sieczko

Wstęp

Kuchnia polska jest ważnym składnikiem dziedzictwa narodowego. Wiąże sięto z faktem, że jadano zawsze, przede wszystkim dla zapewnienia istnienia i pod-trzymania gatunku, ale również z okazji ważnych wydarzeń w życiu człowieka. Nakuchnię polską od zawsze miały wpływ obce kuchnie: włoska, francuska, żydowska,litewska, tatarska, turecka, rosyjska, niemiecka, węgierska czy czeska. Na spotka-niu zorganizowanym przez Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie1 paniHanna Szymanderska2 powiedziała „... bardzo wiele osób dużo więcej wie o su-shi, risottach, kuskusach niż o polskiej kuchni. Bardzo dobrze się dzieje, że jednakmodna staje się polska kuchnia, coraz bardziej stają się modne kuchnie regionalne.Mam nadzieję, że ten trend się umocni... Trzeba chronić polską kuchnię, przypo-minać polską kuchnię i chwalić się nią na Zachodzie... Francuzi ze swojej kuchnizrobili sztandar wielki i machają nim nad całym światem..., trzeba się umieć sprze-dać a my chyba nie bardzo umiemy się sprzedać...”.Według starej tradycji kuchnie w Polsce można było podzielić na pięć kategorii,

tzn. kuchnię ubogą, podstawową, średnią, pańską i luksusową.126 maja 2007 r. z okazji Dnia Matki została zorganizowana impreza „Kuchnia mojej mamy”.2Autorka wielu książek kucharskich, jak sama mówi o sobie jest „piszącą kucharką”. Ważną

zaletą jej publikacji są zamieszczane we wstępie informacje etnograficzne oraz informacje ze źródełzapomnianych oraz mało dostępnych (pamiętniki, dokumenty). Korzysta również z pomocy ODR,wykorzystując przepisy dostarczane przez gospodynie wiejskie.

23. Edukacyjny charakter polskich kuchni regionalnych 219

Kuchnię ubogą reprezentowali biedni chłopi i biedota miejska. Kuchnię podsta-wową średnio zamożni chłopi, uboższa szlachta i uboższe mieszczaństwo. Kuchnięśrednią – średnie stany. Natomiast kuchnię pańską bogatsza szlachta, duchowień-stwo, chłopi i mieszczanie, a kuchnię luksusową – oligarchia świecka i kościelna.Najwięcej we współczesnej kuchni polskiej zaczerpnęliśmy z XIX-wiecznej kuchniśredniej i pańskiej. Przez wieki kuchnia polska opierała się na samowystarczal-nym gospodarstwie szlacheckim czy chłopskim. W staropolskiej kuchni podstawęstanowiła dziczyzna, potrawy z grzybów, kasze, kluski i przeróżne polewki.Należy podkreślić, że słynęliśmy na całą Europę z przygotowywania ryb słod-

kowodnych. To była nasza silna strona. Wszyscy cudzoziemcy, począwszy od XVIa skończywszy na XIX wieku, chwalili polskie potrawy z ryb. Na przykład, pod-stawą kuchni wigilijnej był lin w śmietanie, karasie w sosie burakowym, karasiew czerwonej kapuście, sandacz z jajami czy szczupak na szaro (przyrządzony w so-sie z krwi ryby, piernika, karmelu, wina i korzeni). Ryby słodkowodne sporządzanona dziesiątki sposobów, a przyczyną takiej różnorodności były posty; w Polsceprzestrzegane bardzo skrupulatnie. Było ich (w średniowieczu, ale zakorzeniły sięmocno w polskiej kuchni) 192 dni rocznie, z tego 51 dni (Bockenhein 2004), gdyoprócz mięsa nie można było spożywać mleka, masła i jaj. W związku z tym roz-winęła się sztuka przyrządzania ryb, które można było jeść bez ograniczeń. Byłyto przeważnie ryby słodkowodne, chociaż lubiano również śledzie.Obecnie w Polsce ryby przyrządza się bardzo prosto. Najczęściej smażymy,

pieczemy lub podajemy je w galarecie. Nie jada się ich tak często jak dawniej.Nawet osoby przestrzegające postu (obecnie około 54 dni w roku, z tego tylko 2 lub3 dni postu ścisłego) spożywają częściej ryby morskie niż słodkowodne. Te ostatniemożna nauczyć się na nowo włączać do jadłospisu. Wspaniałe przepisy zawierająliczne książki kucharskie dostępne na polskim rynku, zarówno współczesne, jaki dawne. Lucyna Ćwierczakiewiczowa3 podaje w swoich 365 obiadach 47 przepisówna sporządzenie dań z ryb słodkowodnych i raków (Ćwierczakiewiczowa 1985).Z kuchni średniej i pańskiej do dziś zostały nam pierogi – z różnym nadzie-

niem, od słodkiego, poprzez warzywne do mięsnego. Zostały kasze obecnie doce-niane przez dietetyków, według ich zaleceń powinno się je włączać jak najczęściejdo codziennego jadłospisu. Zostały dodatki z runa leśnego (grzyby, jagody) i róż-nego rodzaju kiszonki. Należy podkreślić, że kuchnia szlachecka czy też bogategochłopstwa na co dzień nie była wykwitna. Taką stawała się podczas różnych świąti uroczystości.Tradycje kuchni pańskiej i średniej zostały zapisane w tzw. „babcinych ze-

szytach”; są pieczołowicie strzeżone i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Sąznakomite i żal, aby zginęły. Powrót do regionalnej kuchni, wyszukiwanie starychprzepisów może odkryć przed nami uroki starej polskiej kuchni, dawno zapomnia-nej, która warta jest, aby ją przywrócić, a tym samym ocalić od zapomnienia.

3Najpopularniejsza autorka książek kucharskich, żyjąca w Polsce w latach 1829-1901.

220 A. Sieczko

Kuchnie regionalne

Najbardziej rozpoznawalną kuchnią regionalną w Polsce dla statystycznego Po-laka jest kuchnia podhalańska. Bryndza podhalańska, oscypek, bundz, żytnica,kwaśnica to najbardziej znane przykłady. Kuchnia ta jest też dobrze przedsta-wiona w źródłach pisanych.Kuchnie pozostałych regionów Polski mają również wiele do zaoferowania. Tu

główna uwaga zostanie skupiona na kuchni kurpiowskiej i kuchni podlaskiej. Pod-stawę do napisania tego rozdziału stanowią swobodne wywiady udzielone przezDanutę Kostewicz (członka Związku Kurpiów), Ewę Krzyżewską (właścicielkę go-spodarstwa agroturystycznego, gmina Łyse), Ewę Mitowską (twórczynię ludowąz Podlasia zajmującą się kuchnią regionalną) i Dżennetę Bogdanowicz (właści-cielkę gospodarstwa agroturystycznego Tatarska Jurta).Puszcza Kurpiowska leży w dorzeczu środkowej Narwi. Ograniczona jest od

wschodu rzeką Pisa, od południa rzeką Narwią, na zachodzie środkowym bie-giem rzeki Orzyc, na południowym zachodzie przekracza dolny bieg rzeki Omulwi,a na północy sięga do dawnej granicy Prus Wschodnich. Mieszkańcy puszczybyli ludźmi wolnymi, bez podziału na poddanych i szlachtę (http://kurpiow-ska.strona.pl). Kurp miał prawo polować w królewskich lasach, a także prawoodłowu ryb w ciekach słodkowodnych i podbierania miodu z barci. W porównaniudo chłopów z pozostałych regionów Polski nie narzekał na niedostatek jedzenia.Po odebraniu przez cara prawa noszenia broni przez Kurpiów nastąpiło pogorsze-nie warunków bytowych w tym regionie. Sami mieszkańcy przyznają, że najgorszabieda na Kurpiach była w XIX wieku. Głód powodował, iż niektórzy decydowali sięna emigracje do Ameryki. Jednak wielu pozostało, jak to mówią, na tych „lichechpsioskach”.Kuchnia kurpiowska została dobrze opisana w źródłach etnograficznych przez

Adama Chętnika, który w 1946 roku w swojej pracy doktorskiej „Pożywienie Kur-piów, jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe” opisał produkty i potrawykurpiowskie.Obecnie wiele gospodyń prowadzących gospodarstwa agroturystyczne korzysta

ze starych przepisów kucharskich. Na uwagę zasługuje fakt podkreślany wielokrot-nie przez kurpiowskie gospodynie, że nie tylko sam przepis na potrawę jest istotny,ale to wszystko, co towarzyszy jej przyrządzeniu. Jedną z najistotniejszych rzeczysą surowce – muszą pochodzić z rodzimych gospodarstw, a nawet odmian endoge-nicznych. Następnie sposób podania i sposób przygotowania – najlepiej na kuchniwęglowej opalanej drewnem, co dodaje potrawie niepowtarzalnego smaku i aro-matu. Także sposób przechowywania żywności nadaje potrawie osobliwego smaku.Tradycyjne konserwowanie żywności: solenie, wędzenie, przechowywanie w piwni-cach (ziemiankach) wpływa na niepowtarzalny smak potraw przygotowanych naKurpiach. Potrawy kurpiowskie często powstawały w sposób niezamierzony. Go-spodynie w trudnych warunkach ekonomicznych poszukiwały dań prostych i nie-skomplikowanych. Na pewno należały do nich rejbak (rajbak), czyli kluski z tar-tych ziemniaków z kaszą manną, barszcze czy kasze. Na Kurpiach nadzwyczajnieudawała się gryka, dlatego podstawą kuchni kurpiowskiej była kasza gryczana,prażucha, kluski, racuszki, a nawet gryczane kołacze. Charakterystycznymi po-


trawami są kotlety gryczane, przyrządzane z kaszy gryczanej, suszonych grzybówi cebuli z dodatkiem tymianku, jak również kasza z bursztynkami, przygotowanana bazie kaszy jaglanej i przypieczonych skwarek, czyli bursztynków.Do najbardziej charakterystycznych napojów dla tego regionu należy piwo ko-

zicowe, którego powstanie mieszkańcy zawdzięczają atakowi zarazy. Aby zdobyćprzychylność losu i zwalczyć zarazę, mieszkańcy postanowili nie pić alkoholu. Bazędla tego napoju stanowią nasiona jałowca, miód i chmiel. Piwo to podaje się po24 godzinach od sporządzenia, a więc jest to zbyt krótki okres, aby wytworzył sięalkohol. Jednak dawni Kurpie wprowadzili do nazwy człon piwo, aby w ten chociażsposób napój mógł im się kojarzyć z alkoholem. Nazwa pozostała, a sam napójpodaje się nawet dzieciom odwiedzającym ten region. Gospodarstwa agrotury-styczne, prowadzące działalność edukacyjna skierowaną do dzieci szkolnych opróczpiwa kozicowego (wraz z historią jego powstania) często zapoznają dzieci z in-nym regionalnym przysmakiem – fafernuchami, czyli słodkimi, korzennymi, dośćtwardymi niewielkimi ciastkami w formie walców, kulek, prostokątów lub rąbów.Zagniatane są one z dodatkiem miodu, pieprzu i marchwi oraz tartego pasternaku(obecnie zamiast pasternaku stosuje się buraki cukrowe lub samą marchew). Fafer-nuchy na Kurpiach były pieczone na Nowy Rok, częstowano nimi przychodzącychz wizytą kawalerów. Natomiast w wigilię Nowego Roku i w święto Trzech Króli pie-czono na Kurpiach inne ciastka. Miały one formę pojedynczych zwierzątek, wtedyzwano je byśkami, lub nowym latkiem, kiedy składały się z kilkunastu lub kilkuzwierzątek umieszczonych na okręgu. Ciasteczka te przez cały nadchodzący rokmiały zapewniać myśliwym sukcesy podczas polowań, a gospodarzom pomyślnośćw ich pracy, głównie w zabiegach hodowlanych (Ogrodowska 2005). Tak jak daw-niej i dziś są wielkim przysmakiem dla dzieci, dlatego znajdują się w ofercie wielugospodarstw agroturystycznych. Dzieci uczą się sporządzać ciasteczka, następniebiorą udział w ich pieczeniu i zabierają do domu jako pamiątkę z odwiedzanegogospodarstwa.Do innych potraw regionalnych podawanych na Kurpiach należą: pampuchy –

smażone kluski drożdżowe, bliny – placki ziemniaczane z zsiadłym mlekiem, zupakurpiowska z kapusty i marchwi, polewka kurpiowska z cebuli i wiele innych. Jakpodkreślają sami gospodarze, ich posiłki są smaczne, zdrowe, praktyczne i niedro-gie. To niewątpliwie atut gospodarstw agroturystycznych na Kurpiach; ich edu-kacyjna rola wyraża się nie tylko w poznaniu oryginalnych nazw tej regionalnejkuchni, lecz także sposobów jej przyrządzania, smaku, a nade wszystko służy po-znaniu bogatej historii regionu. Posiłki spożywane razem z gospodarzami stanowiątło do rozmów z rodziną gospodarzy, służą wzajemnemu poznaniu, jak również za-poznaniu gości z legendami, opowiadaniami i gwarą kurpiowską.Historycznie region Podlasia obejmował ziemie nad górną Narwią, Biebrzą

i środkowym Bugiem. Jego burzliwa historia miała bezpośredni wpływ na kuchnię,jaka wytworzyła się na tym terenie. Ciągłe zawirowania historyczne spowodowały,że Podlasie było ubogie. Jednak jego zaletę stanowiła różnorodność kulturowa.Polacy, Żydzi, Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Tatarzy byli tu prawie od zawsze.Kultury te splecione od dawien dawna, wzajemnie się przenikając, wpłynęły nakuchnię tego regionu.

222 A. Sieczko

We współczesnych źródłach na szczególną uwagę zasługuje pozycja AndrzejaFiedoruka „Kuchnia podlaska w rozhoworach i recepturach opisana”. Autor piszewe wstępie „... A kuchnia Podlasia? Wielu westchnie, że tylko kiszka i pyzy. Mal-kontenci machną ręką. Historycy i lokalni patrioci poszukiwać będą granic owegoPodlasia. Ja zaś twierdzę, że to cudowna kuchnia tworzona przez lata w mozaicenarodów, kultur i religii. W dymie z kominów wiejskich chałup, przycupniętychpod lasami, w zapachu chleba i siana. W szlacheckich dworkach, mieszczańskich ka-mienicach i żydowskich karczmach. Tworzona przez sąsiadów a czasami i wrogów.Przez osadników i uciekinierów. Kuchnia powstała na ziemi ciężko doświadczonejprzez wojny i pożogi. Na ziemi, tak jak i ona, dzikiej i zapomnianej. Tworzonaprzez ludzi prostych ale serdecznych i szczerych...” (Fiedoruk 2003).

Podobnie jak na Kurpiach, o niepowtarzalnym smaku z potraw regionu Podla-sia decyduje surowiec. Jest wytwarzany w niezanieczyszczonym środowisku, istotnesą również tradycyjne sposoby przetwarzania żywności. Sztandarową potrawą re-gionu dla mnie osobiście jest kutia – obecnie znana również w innych regionach Pol-ski, przygotowywana z okazji świąt Bożego Narodzenia. Przyrządza się ją z makui pszenicy (obecnie niektórzy używają pęczaku lub innej kaszy), utartych z miodemz dodatkiem bakalii. Kutia była potrawą, którą w przeszłości spożywano na sty-pach zadusznych. Jej obecność na wigilijnym stole jest reliktem dawnych obrzędówku czci zmarłych, które przed wiekami w czas zimowego przesilenia słońca odpra-wiali nasi przodkowie (Ogrodowska 2005).

Nie ulega wątpliwości, że podstawą kuchni podlaskiej w XIX wieku stały sięziemniaki. Do potraw najbardziej związanych z tym terenem należą: babka ziem-niaczana, kiszka ziemniaczana, placki ziemniaczane i kartacze. Placki ziemniaczanesą potrawą najbardziej znaną na całym terenie Polski. Otrzymuje się je z tar-tych ziemniaków z niewielkim dodatkiem mąki pszennej, jaj i przypraw i smażyna oleju lub smalcu. Potrawą o podobnym składzie, lecz zapiekaną, jest babkaziemniaczana. Pierwotnie składały się na nią tarte ziemniaki i smażona słonina –była typową potrawą kuchni ubogich. Później w jej skład zaczęły wchodzić mąkai jaja. Kiszka ziemniaczana jest potrawą, której masa, otrzymana z ziemniakówi słoniny, sadła lub podsmażonego boczku oraz przypraw, służy do wypełnieniajelit wieprzowych. One to nadają potrawie niepowtarzalnego smaku i aromatu.Każda gospodyni przygotowując tę potrawę, pamięta o kilku ważnych czynno-ściach – o napełnianiu „kiszki” maksimum w 2/3 objętości i nakłuwaniu widelcem,co zapobiega jej pękaniu, gdyż kurczy się podczas pieczenia. Dla lepszego wygląduw połowie pieczenia należy produkt odwrócić, aby zarumienić go z obu stron.

Kolejną potrawą z ziemniaków są kartacze. Pod tą nazwą kryją się kluski wiel-kości pięści o nieco wydłużonym kształcie (ich rozmiary decydują o bardzo długimczasie gotowania, sięgającym nieraz godziny). Ciasto na kluski składa się z takichsamych ilości ziemniaków gotowanych i surowych (startych i odsączonych). Uzu-pełnieniem jest mąka ziemniaczana zebrana z odsączonego płynu z tartych ziem-niaków, czasem jeszcze mąka pszenna. Kartacze nadziewane są farszem z mięsai cebuli. Najczęściej gospodynie nakładają surowy farsz, lecz czasami farsz przy-gotowuje się z mięsa podsmażonego, dzięki czemu ma on luźniejszą strukturę.Kartacze podaje się najczęściej okraszone słoniną. Jednym z najwcześniej stoso-wanych dodatków smakowych były odparzone lub gotowane grzyby, których pełno


rośnie w podlaskich lasach. Obecnie w skład tej potrawy wchodzą także (jako ele-ment wzbogacający smak) wędzony boczek, wędlina i żółty ser oraz uzupełniającasmak cebula (www.wrotapodlasia.pl).Chleb obok ziemniaków na Podlasiu należał do podstawowych produktów żyw-

nościowych. Wypiekano go w każdym gospodarstwie domowym. Różnił się onw niewielkim stopniu kwasowością, smakiem i aromatem, co wynikało z niecoodmiennego składu, czasu fermentacji oraz cech pieca chlebowego, w którym gowypiekano. Na Podlasiu najczęściej spotykany był chleb żytni na naturalnym za-kwasie. Pieczono go w specjalnych piecach chlebowych, na liściach kapusty, dębulub tataraku.Obraz kuchni podlaskiej byłby niepełny, gdyby nie wspomnieć o słodkich wy-

piekach, przygotowanych przez gospodynie z okazji świąt kościelnych, rodzinnych,ale również niedzielnego obiadu. Wśród takich „słodkości” na pierwszym miejscunależy wymienić sękacz. Sękacz jest rodzajem ciasta, które nawet po upływie półroku jest smaczne. Do jego upieczenia potrzebny jest specjalny sprzęt: składa sięz drewnianego wałka – szerszego z jednej i cieńszego z drugiej strony, podpórek,na których leży i obraca się wałek. Dawniej, ale i obecnie w niektórych gospo-darstwach używa się rusztu umieszczonego nad ogniem, powstałym ze spalaniadrewna liściastego – brzozy lub olchy. Ciekawa jest struktura sękacza – powstajeona przez zapiekanie kolejnych warstw ciasta na obracającym się rożnie. Ciasto tojest niemal obowiązkowe na weselnych podlaskich stołach.Do słodkich deserów charakterystycznych dla Podlasia należą też wypieki droż-

dżowe: bułeczki z nadzieniem serowym lub owocowym, mazurek moczony (przedupieczeniem ciasto moczy się przez 12 godzin w zimnej wodzie), ciasteczka amo-niakowe oraz placki z tego samego ciasta co ciasteczka amoniakowe. Można je prze-kładać w miarę potrzeby powidłami śliwkowymi, śmietaną lub innym nadzieniemdostępnym w zależności od sezonu, upodobań smakowych i zasobności ekonomicz-nej gospodarstw domowych. Popularne są także pierogi i naleśniki z nadzieniemowocowym (sezonowym) ze śmietaną.Kuchnia podlaska, jak już wspomniano, jest kuchnią wielu narodów. Tatarzy

wnieśli do niej wspaniałe kołduny tatarskie (pierożki z mięsa skrobanego nożemz tłuszczem baranim, pieprzem i cebulą), pierekaczewniki o różnych farszach: mi-ęsnym, owocowym, serowym lub z owoców suszonych (zazwyczaj śliwek). Litwinomkuchnia podlaska zawdzięcza kindziuk, Białorusinom korowaj, a ludności żydow-skiej chałkę i cymes.Także na Podlasiu edukacyjna rola kuchni regionalnej stanowi tło do pozna-

nia gawęd o ludności zamieszkującej te tereny, bogatej historii, ale również życiawspółczesnego. Niektóre gospodarstwa prowadzą dla dzieci szkolnych lekcje pie-czenia chleba, a dla dorosłych pieczenia ciast, robienia wędlin, przetworów oraznaukę sporządzania potraw regionalnych.

224 A. Sieczko

Edukacja regionalna

Programy szkolne zakładają wychowanie człowieka otwartego, świadomiei pewnie poruszającego się w świecie, dokonującego trafnych wyborów. Aby mócwychować takiego człowieka, niezbędna jest wiedza ogólnospołeczna, umiejętnośćrozwiązywania problemów, ale i ukształtowana tożsamość regionalna.W wyniku reformy polskiego systemu edukacji 15 lutego 1999 roku została za-

twierdzona po raz pierwszy w polskiej szkole międzyprzedmiotowa ścieżka eduka-cyjna „Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie” (Bednarek 1999),czyli po raz pierwszy problematyka ta znalazła się wśród treści obligatoryjnych.Kuchnia regionalna wpisuje się w opisaną ścieżkę edukacyjną. Jest bowiem

częścią kultury materialnej, która obejmuje takie dziedziny, jak: budownictwo,rolnictwo, łowiectwo, rzemiosło, osadnictwo, ubiór i strój, pożywienie, lecznictwoi komunikację. Kuchni regionalnych podobnie jak innych elementów kultury mu-simy się nauczyć w procesie wychowania i socjalizacji. Umiejętności potrzebne doprzygotowania potraw regionalnych nie są nam dane, nabywamy je w toku swo-jego życia. Dlatego wskazane byłoby zawarcie takiej wiedzy w edukacji regionalnej.Przeglądając programy szkolne, można zauważyć, że nie została poświęcona uwagaproblematyce kuchni regionalnej. Dlatego same gospodarstwa agroturystyczne po-winny podjąć to zagadnienie, przekonując nauczycieli, iż kuchnia regionalna jestspuścizną dorobku kulturowego w sferze materialnej, a właśnie takie zagadnieniaznajdują się w ścieżce edukacyjnej „Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowew regionie”. Takie działania pozwolą wytworzyć dumę w społeczeństwie z posia-dania wspaniałej kuchni polskiej, a co za tym idzie, chwalenia się nią przed całymświatem, jak to czynią Francuzi.Kuchnie regionalne dzieci i młodzież szkolna poznawać mogą tylko na wyciecz-

kach. W przeciętnej polskiej szkole nie ma bowiem warunków, aby zapoznać sięz tą problematyką. Wycieczka jest w tej sytuacji atrakcyjną i funkcjonalną formądydaktyczną systemu oświaty i wychowania. Jej wychowawcza i dydaktyczna efek-tywność wiąże się przede wszystkim z tym, że umożliwia osobiste, bezpośred-nie i aktywne zetknięcie się z rzeczywistością kulturową, ale również społecznąi przyrodniczą. Znaczenie wycieczki w realizacji edukacyjnych celów szkoły wynikaz tego, że w trakcie jej trwania możliwe jest uzyskanie cennego doświadczenia nietylko poznawczego (informacje, źródła wiedzy), lecz także emocjonalnego (Turos1996).W poznaniu kuchni regionalnych jednak samo zaangażowanie gospodarstw

agroturystycznych nie wystarczy. Dobrze by było, aby nauczyciele też podjęli tęproblematykę. Ponieważ z punktu widzenia rozwoju osobowego szczególne zna-czenie ma świadoma, celowa, ukierunkowana zainteresowaniami, aspiracjami i za-miłowaniami obserwacja rzeczywistości, jej intelektualna penetracja, odkrywanieróżnych stron i właściwości. Z tych względów ważne jest przygotowanie dziecii młodzieży szkolnej do szukania informacji i gromadzenia materiałów (podczaswycieczek) na temat kuchni regionalnej.Mam świadomość, iż większość nauczycieli wybiera tradycyjny sposób werbal-

nego przekazywania wiedzy, co nie aktywizuje uczniów i ma negatywny wpływ naefektywność nauczania. Wśród przyczyn powodujących niechęć do stosowania tej


formy nauczyciele wymieniają: wysokie koszty, dużą liczebność klas, przeładowanyprogram nauczania, duże obciążenie pracą pozalekcyjną, brak określenia w pro-gramach nauczania obowiązku nauczania tej części tematyki w terenie, znacznywysiłek, którego wymaga przygotowanie i przeprowadzenie wycieczki, a także nie-chętny stosunek dyrekcji szkół do tego rodzaju działalności (Wojtycz 2004).

Pragnę zwrócić uwagę na jeszcze inny problem. Oczywiście, edukacyjny cha-rakter kuchni regionalnych dla zapoznania się z dziedzictwem kultury materialnejwśród dzieci i młodzieży szkolnej jest niezaprzeczalny, jednak niewystarczający.Taką edukacją powinna być objęta również dorosła część społeczeństwa. Tu z po-mocą mogą przyjść produkty regionalne i tradycyjne. Zachowania konsumentóww UE, jak również coraz częściej w Polsce stopniowo się zmieniają. Kupującywybierają produkty o wyższych standardach zdrowotnych, charakteryzujące siędobrą jakością, ale również niepowtarzalnymi właściwościami organoleptycznymi.Dlatego też znaczenie produktów regionalnych i tradycyjnych (które charaktery-zują się nie tylko wysoką jakością, tradycyjnymi metodami wytwarzania w małejskali z naturalnych surowców, lecz także odgrywają znaczącą rolę w podtrzymywa-niu narodowych zwyczajów i rozwoju naszego dziedzictwa kulinarnego) będzie sięwzmocniało. Oprócz tego rozwijaniu polskiego dziedzictwa kulinarnego służą róż-nego rodzaju programy (np. Agro-Smak) i konkursy. Od 2000 roku prowadzony jestkonkurs „Nasze Kulinarne Dziedzictwo” pierwotnie organizowany przez Fundację„Fundusz Współpracy” i Program I Polskiego Radia. Obecnie konkurs organizująPolska Izba Produktu Regionalnego (której dużą liczbę członków stanowią laureaciopisywanego konkursu), Fundacja „Fundusz Współpracy”, Program Agro-Smak 2pod patronatem ministra rolnictwa i rozwoju wsi oraz patronatem medialnymiPolskiego Radia Program I, TVP I i TVP 3 i Przedsiębiorstwa Wydawniczego„Rzeczpospolita”. Celem konkursu jest identyfikacja i promocja lokalnych, tra-dycyjnych specjałów, ocalenie ich od zapomnienia oraz ochrona ich wyjątkowo-ści. Konkurs ten promuje tradycyjne produkty. Oceniane są surowce lub wyrobyzwiązane z określonym obszarem geograficznym, charakteryzujące się szczególnymicechami, często wynikającymi ze specyficznych warunków klimatycznych i glebo-wych regionu, z którego pochodzą. Wymogiem jest nie tylko ich konwencjonalnewytwarzanie. Powinny one wywodzić się z tradycji, kultywowanych w regioniezwyczajów, a w okolicy występować od dawna. Konkurs „Nasze Kulinarne Dzie-dzictwo” odgrywa znaczącą rolę w identyfikacji i promocji regionalnej, tradycyj-nej żywności. W czasie kolejnych edycji została zgromadzona dokumentacja natemat ponad 700 produktów, obejmująca wiedzę o ich historii, korzeniach, sposo-bach wytwarzania, często unikatowym nazewnictwie, na przykład: dzionie – rodzajpasztetowej, stychno – szynka w cieście, knysze – placki, zylc i zymlok – galaretamięsna (Byszewska 2005). Ten konkurs, jak i konkursy organizowane przez ośrodkidoradztwa rolniczego we współpracy z samorządami nie tylko aktywizują społecz-ności lokalne i sprzyjają poszukiwaniu i odkrywaniu kuchni regionalnej, lecz takżeprzez skierowanie ich do dzieci i młodzieży szkolnej, mogłyby przyczyniać się dozapoznania tych ostatnich z tak zwaną babciną kuchnią. A odkryte przepisy, naprzykład na dania deserowe, mogłyby pojawiać się w postaci ciast i ciasteczek naurodzinowych dziecięcych przyjęciach, i to nie tylko w domu. W szkole, na lekcjiwychowawczej mogłyby stać się wspaniałym uzupełnieniem treści programowych

226 A. Sieczko

do międzyprzedmiotowej ścieżki edukacyjnej „Edukacja regionalna – dziedzictwokulturowe w regionie”.

Podsumowanie

Edukacyjny charakter kuchni regionalnych ma dwa wymiary. Z jednej stronyzapoznaje turystów z lokalnym dziedzictwem kulturowym. Poszerza ich wiedzęna temat tradycyjnych metod pozyskiwania, przechowywania i przetwarzania su-rowców. Zapoznaje ze specyficznym nazewnictwem potraw, sposobami ich przy-gotowania, narzędziami i urządzeniami użytymi w procesie technologicznym, hi-storią, obrzędowym charakterem kuchni, a nawet gwarą. Z drugiej strony pozwalazgłębić i rozwijać kuchnię charakterystyczną dla „małej ojczyzny”. Stare prze-pisy są skarbnicą wiedzy na temat dań jadanych przez naszych przodków. Częśćz nich na pewno, z punktu widzenia współczesnej nauki o żywieniu, jest nie dozaakceptowania. Jednak pozostałe bądź w formie niezmienionej, bądź częściowozmodyfikowane o produkty obecnie dostępne na rynku mogą okazać się wspania-łym magnesem przyciągającym gości do gospodarstw agroturystycznych, jak rów-nież wzbogacić wiedzę właścicieli tych gospodarstw na temat regionalnej sztukikulinarnej. Tym bardziej, że zarówno w Europie, jak i w Polsce daje się zauwa-żyć wśród konsumentów duże zainteresowanie kuchniami regionalnymi, uważanymipowszechnie za zdrowe, o niepowtarzalnym i wspaniałym smaku oraz dużej różno-rodności.

Literatura

Bednarek S. (red.), Edukacja regionalna, dziedzictwo kulturowe z zreformowanej szkole,Wyd. DTSK Silesia, Warszawa 1999.

Bockenheim K., Przy polskim stole, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2004.Byszewska I., Nasze kulinarne dziedzictwo, Miesięcznik za miastem 2005.Ćwierczakiewiczowa L., 365 obiadów, KAW, Kraków 1985.Fiedoruk A., Kuchnia podlaska w rozhoworach i recepturach opisana, Podlaska Grupa

Reklamy, Białystok 2003.Jemielity W., Osadnictwo Puszczy Kurpiowskiej, http://kurpiowska.strona.pl.Kuchnia podlaska w świetle badań Koła Naukowego Dietetyków, http://www.wrotapod-

lasia.pl.Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne. Ocalić od zapomnienia, Wyd.

Sport i Turystyka, Muza SA, Warszawa 2005.Turos L., Turystyka i edukacja, Oficyna YPSYLON, Warszawa 1996.Wojtycz J., Organizacja turystyki młodzieży szkolnej, Wyd. Nauk. Akademii Pedago-

gicznej, Kraków 2004.


Streszczenie

Tekst składa się z trzech części. We wstępie scharakteryzowano kuchnię staropolską.Cześć druga przedstawia kuchnie regionalne – kurpiowską i podlaską. Zostały omówionenajbardziej charakterystyczne potrawy owych kuchni. Zwróconą uwagę, że na potrawęregionalną oprócz technologii wykonania mają wpływ regionalne surowce, tradycyjnemetody przechowywania, przetwarzania i przygotowania żywności. Ostatnia część po-święcona jest edukacji regionalnej. Edukacyjny charakter kuchni regionalnej skierowanyjest zarówno do dzieci i młodzieży szkolnej, jak i do osób dorosłych. Ma on podwójnywymiar – uczy kultury materialnej oraz zgłębia i rozwija lokalną kuchnię.

24

Edukacyjne znaczenie skansenóww propagowaniu tradycji kulinarnychw turystyce wiejskiej

Dominik Orłowski, Magdalena Woźniczko

Wstęp

Turystyka wiejska jest znanym sposobem ożywienia rozwoju terenów wiejskichi ich wielofunkcyjnego zagospodarowania. Polska wieś jest szczególnym miejscem,bowiem zachowała walory przyrodnicze oraz antropogeniczne, wśród których naszczególną uwagę zasługuje bogata kultura ludowa (Jalinik, 2005).Turystów odwiedzających skanseny interesuje zarówno dziedzictwo materialne,

jak i duchowe wsi:

• tradycyjna drewniana architektura (zarówno świecka, jak i sakralna)• typowe układy przestrzenne wsi (np. ulicówka, owalnica, wielodrożnica)• sztuka ludowa i wyroby rzemieślnicze (wycinkarstwo, hafciarstwo, garncar-stwo, kowalstwo, rzeźbiarstwo, malarstwo na szkle, tkactwo itd.)• styl życia• zwyczaje i obrzędy• język (gwara)• regionalne potrawy oraz tradycyjne produkty żywnościowe (przygotowywanewedług starych receptur oraz dawnych metod produkcji).

24. Edukacyjne znaczenie skansenów... 229

Dodatkowo skanseny ze względu na swą specyfikę (ekspozycja na powietrzu,duża powierzchnia, tereny zielone, możliwość organizowania imprez plenerowych)są znacznie bardziej atrakcyjne dla zwiedzających niż tradycyjne muzea (Stasiak1998).

Skanseny w Polsce

Idea gromadzenia obiektów architektury na wydzielonym obszarze otwartejprzestrzeni wraz z ich wyposażeniem i otoczeniem ma już ponadstuletnią trady-cję. Charakter takiego zespołu bardzo dobrze oddaje nazwa – muzeum na wol-nym powietrzu, odpowiadająca angielskiemu open-air museum i niemieckiemuFreilichmuseum. Muzea na wolnym powietrzu są popularnie nazywane skan-senami, od nazwy pierwszej tego typu placówki na świecie. Jej twórcą byłArtur Hazelius. W roku 1891 oficjalnie udostępnił on ekspozycję na wyspieDju◦rgarden w Sztokholmie zorganizowaną w miejscu dawnych szańców, zwanychpo szwedzku skansen. Z czasem skansenem zaczęto nazywać samo muzeum Haze-liusa, a często także inne tego typu ekspozycje (Sieraczkiewicz i Święch 1999).Nowa forma muzealnictwa stosunkowo szybko dotarła na ziemie polskie. Reali-

zatorem pierwszego muzeum skansenowskiego na polskich terenach, które znalazłysię pod zaborem pruskim, był Izydor Gulgowski. W 1906 roku wykupił we Wdzy-dzach Kiszewskich chatę kaszubską oraz wyposażył jej wnętrze. Takie były po-czątki rozbudowywanego do chwili obecnej Kaszubskiego Parku Etnograficznego.Obecnie w Polsce znajduje się trzydzieści czynnych muzeów skansenowskich nawolnym powietrzu. Całe sektory gotowych już tam ekspozycji udostępnia się zwie-dzającym, ale trzeba pamiętać, że większość skansenów jest wciąż na etapie mniejlub bardziej zaawansowanej rozbudowy. Ponadto w kraju istnieje ponad trzydzie-ści punktów skansenowskich. Znajdują się w nich pojedyncze obiekty lub zespoływ postaci zagród chronionych w miejscu ich pierwotnej lokalizacji (tzw. obiekty insitu). W przyszłości mogą one rozwinąć się w kolejne muzea na wolnym powietrzu(Sieraczkiewicz i Święch 1999).Poniżej przedstawiono trzy podstawowe nazwy dla muzeów skansenowskich:• Muzeum Wsi – tak nazywa się takie rozwiązania, które zakładają zre-konstruowanie tradycyjnego układu wsi i zamierzają prezentować w sposóbmożliwie pełny zarówno kulturę ludową, jak i problemy społeczno-gospodar-czego oraz technicznego rozwoju gospodarki rolnej. Jeśli muzeum planujebudowę sektora małomiasteczkowego, uzasadniona jest nazwa – muzeumkultur ludowych. Ma ona uzasadnienie również wtedy, gdy muzeum obej-muje swoim zasięgiem kilka regionów etnograficznych• Muzeum Budownictwa Ludowego – nazwa ta występuje, jeśli głównymcelem ekspozycji jest pokazanie różnych typów architektury ludowej jednegolub kilku regionów etnograficznych• Park Etnograficzny – tę nazwę zarezerwowano dla wszystkich typów po-średnich, w których podstawowym założeniem kształtującym program mery-toryczny jest kompozycyjnie dowolna forma prezentacji architektury ludowejw plenerze (Midura 1972).

230 D. Orłowski, M. Woźniczko

Polskie muzealnictwo skansenowskie jest w Europie wysoko cenione za nie-zwykłą wierność w odtwarzaniu wnętrz poszczególnych obiektów. Na specjalnąuwagę zasługują wyposażenia chat. One tworzą specyficzny nastrój i aurę ota-czającą zwiedzającego. Z jednej strony efektowne zabiegi mistyfikujące życie (np.rozpalony ogień, na którym gotuje się w garnku potrawa), z drugiej nieuchronnanostalgia za światem, który już odszedł. Temu założeniu ekspozycji przyporządko-wane są budujące wystawę eksponaty. W niektórych skansenach wnętrza aranżo-wane są także zgodnie z rokiem obrzędowym (Wielkanoc, Boże Narodzenie) bądźobrzędami rodzinnymi (wesele, pogrzeb, chrzciny). Obok pomieszczeń mieszkal-nych ekspozycję skansenowską niezwykle uatrakcyjniają aranżacje wnętrz budyn-ków gospodarczych, inwentarskich i przemysłowych. Ułożone w funkcjonalnymukładzie przedmioty same opowiadają o swoim zastosowaniu, prezentują częstoprostą i oczywistą, a jednak zmyślną konstrukcję. Bez tych wszystkich aranżacjiskanseny byłyby gromadzeniem pięknych, ale niestety pustych budynków.Muzea na wolnym powietrzu stały się też swoistego rodzaju rezerwatem na-

turalnego, przyrodniczo-kulturowego środowiska człowieka. Szata roślinna pełnina niektórych ekspozycjach rolę niemal równorzędną z eksponatami muzealnymi.Pokazywana jest bowiem nie współczesna, a historyczna roślinność, charaktery-styczna dla poszczególnych regionów etnograficznych, zagród, obiektów sakralnych,dworskich itp. Wiele z roślin dziko rosnących, które zniknęły ze współczesnego pej-zażu na skutek zmian cywilizacyjnych, trzeba było sporym wysiłkiem odtworzyćdla potrzeb ekspozycji muzealnej na wolnym powietrzu. Obraz całej ekspozycjiskansenowskiej jest więc bardzo złożony. Powstaje dzięki zabiegom specjalistówreprezentujących różne zawody: etnografów, historyków, architektów, ale takżebotaników (Sieraczkiewicz i Święch 1999).

Ogólna charakterystyka wybranych skansenów

Muzea skansenowskie dysponują najbardziej wymownymi środkami ukazywa-nia kultury ludowej społeczeństwu. Nie mamy tu do czynienia z opisami lub ode-rwanymi przedmiotami kultury materialnej umieszczonymi w gablotach tradycyj-nych muzeów etnograficznych. Obiekty bytowania dawnej ludności wiejskiej stająsię niemal dotykalne. W tym właśnie leży wielka wartość edukacyjna muzeumskansenowskiego. Dzięki plastycznej ekspozycji kultury ludowej wszczepia się pod-świadomie umiłowanie własnego regionu czy kraju, jego kultury oraz przeszłości.Obiekty i eksponaty zgromadzone w muzeum skansenowskim mają wartość jako

źródła historyczne, ułatwiające poznanie kultury ludowej. Nie są one wyrywane zeswego kontekstu, jakim jest dom, zagroda czy przyroda. Odczuwa się tu bardzożywo kontakt z przeszłością, dzięki bezpośredniemu i szczegółowemu jej ukazaniu(Gólski 1972).Zaletą muzeum skansenowskiego, dzięki której góruje ono nad tradycyjnym mu-

zeum etnograficznym, jest możliwość łatwego urządzania na jego terenie wszelkichobchodów, widowisk folklorystycznych, pokazów tańców ludowych, demonstracjiobróbki wełny, lnu itp. Uruchomienie obiektów rzemieślniczych czy przemysłowychukazuje zwiedzającym pełną i naturalną aktywność ekspozycji muzealnej. Muzeum


skansenowskie pozwala objąć jednym spojrzeniem całość danego zagadnienia kul-turowego. Budzi i rozwija ono w społeczeństwie zainteresowania historyczne i przy-rodnicze. Widowiska folklorystyczne, koncerty muzyki ludowej i pokazy sztuki lu-dowej mogą rozwinąć zainteresowanie kulturą oraz sztuką narodową. Istnieje tuteż możliwość prowadzenia szerokiej akcji oświatowej i popularnonaukowej.Muzeum skansenowskie służy szczególnie popularyzacji muzeów w ogólności.

Zwiedzający muzeum skansenowskie przygotowuje się do przyjęcia trudniejszychtreści wystawowych eksponowanych w muzeach sztuki, historycznych i przyrodni-czych. Praktyka wykazała, że po zwiedzeniu muzeum skansenowskiego społeczeń-stwo rozumie sens istnienia muzeów w ogóle. W ten sposób muzea skansenowskiesą wstępem i uzupełnieniem do muzeów etnograficznych, historycznych, archeolo-gicznych i innych. Jest to chyba jedno z największych osiągnięć Artura Hazeliusai jego licznych gorliwych naśladowców. Wzrastająca frekwencja w muzeach skan-senowskich dowodzi ich potrzeby oraz konieczności istnienia wśród innych typówmuzeów.W wyniku postępującej industrializacji i urbanizacji wsi zanikną z czasem tra-

dycyjne sposoby budowania i bytowania mieszkańców wsi i małych miasteczek.Tego wielkiego procesu przekształcania wsi nie można i nie wolno już zatrzy-mać. Zmiany te postępują zresztą zgodnie z rozwojem społecznym i gospodarczymwszystkich państw i narodów. Nie można jednocześnie pozwolić, by zanikły bez-powrotnie te wszystkie elementy kultury ludowej, które są twórczymi składnikamikultury narodowej (Gólski 1972).Zabezpieczeniem oraz ochroną tych zabytków zajmują się: muzea skansenow-

skie, które dają gwarancję zachowania na stałe architektury i sztuki ludowej orazdawnych form życia społeczeństw europejskich, w tym narodu polskiego.

Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu

Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu powstało 24 marca 1971 roku na mocyuchwały Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Sierpcu jako regionalne Mu-zeum Etnograficzne. Była to instytucja jednodziałowa o charakterze badawczo--oświatowym ukierunkowana na gromadzenie dóbr kultury w zakresie etnografiii sztuki ludowej, ze szczególnym uwzględnieniem ikonografii i rzeźby regionu sier-peckiego.W maju 1975 roku rozszerzono zakres działania muzeum, głównie na północno-

-zachodnie regiony Mazowsza i powołano do życia oddział Park Etnograficzny orazzmieniono nazwę na Muzeum i Park Etnograficzny w Sierpcu.W latach 1977-1978 dokonano translokacji pierwszych siedmiu obiektów, a w

1985 roku udostępniono pierwszą część ekspozycji do zwiedzania (Rzeszotarski2005).Dwa lata później instytucja otrzymała nazwę Muzeum Wsi Mazowieckiej

w Sierpcu oraz statut określający granice jej działania na teren Mazowsza pół-nocno-zachodniego. Po reformie administracyjnej kraju w 1999 roku organizato-rem Muzeum zostaje Zarząd Województwa Mazowieckiego, ogólny nadzór spra-wuje Minister Kultury i Sztuki, a zasięg działania obejmuje obszar wojewódz-twa mazowieckiego, pogranicza województw kujawsko-pomorskiego oraz łódzkiegow ramach grup etnograficznych na obszarze historycznego Mazowsza.


Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu zlokalizowane jest przy trasie Warszawa– Toruń w odległości 2 km od Sierpca. Mieści się na terenie resztówki dworskiejzwanej Bojanowo oraz w budynku zabytkowego XIX-wiecznego ratusza miejskiego.Program zagospodarowania skansenu zakłada budowę trzech zespołów wiej-

skich opartych na układach przestrzennych rzędówki, placowego przysiółka drob-noszlacheckiego i ulicówki nadrzecznej oraz realizację zespołu dworskiego odtwa-rzanego na bazie zachowanych resztek zabudowań majątku Bojanowo. Obecniezrealizowany jest prawie całkowicie pierwszy zespół – rzędówka, charakterystycznadla Mazowsza Płockiego, z luźną zabudową z jednej strony drogi i pasmowym ukła-dem pól z drugiej.Rzędówka składa się z jedenastu zagród i kilku pojedynczych obiektów prezen-

tujących zróżnicowanie chronologiczne i terytorialne. Zabudowa i wnętrza progra-mem odpowiadają społeczno-ekonomicznemu zróżnicowaniu ludności wiejskiej naMazowszu Płockim. Wszystkie przeniesione i zaplanowane do translokacji obiektyprezentują typowe formy budownictwa wiejskiego. Ekspozycja obejmuje nie tylkownętrza mieszkalne i gospodarskie, ale również wystawki, ściany budynków, po-dwórza i pasieki. Wiernie odtworzony obraz wsi uzupełniony jest zsynchronizo-waną chronologicznie szatą roślinną, na którą składają się uprawy w warzywni-kach, ogródkach kwiatowych i w sadach oraz roślinność porastająca obrzeża za-gród. W ożywianiu zagród dużą rolę odgrywają hodowane tam zwierzęta: konie,kozy, owce, kury, kaczki, gęsi. Elementem dopełniającym pejzaż wiejski jest małaarchitektura, kapliczki przydrożne, studnie, gołębniki, piwnice.Na tle gospodarstw i wnętrz mieszkalnych prezentowane są często spotykane

na wsi mazowieckiej rzemiosła: tkactwo, plecionkarstwo, szewstwo, kowalstwo orazzwyczaje bożonarodzeniowe i wielkanocne (Rzeszotarski 2005).Wspaniały obszar, na którym położony jest skansen – polany, wzgórza, wą-

wozy porośnięte starym drzewostanem, stanowi znakomity teren rekreacyjny. Wewszystkie niedziele i święta w okresie od maja do września w skansenie przygrywakapela, występują zespoły ludowe, w kuźni pracuje kowal, garncarz na kole toczygarnki, przy warsztacie tkackim pracuje tkaczka, gospodyni robi masło w drewnia-nej kierzance, można spróbować wiejskiego chleba z masłem lub innych potraw tra-dycyjnej kuchni regionalnej. Na chętnych czeka koń pod siodłem, wóz lub bryczkado przejażdżek po wsi.Ekspozycje prezentowane na terenie Muzeum można podzielić na dwie pod-

stawowe grupy. Do jednej zaliczymy wszystkie ekspozycje związane z prezentacjążycia codziennego i pracy w domu. Do drugiej grupy zaliczymy ekspozycje zwią-zane z okresem świąt.

Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach

Kluki to wieś w województwie pomorskim (powiat Słupski, gmina Smołdzino),położona w granicach Słowińskiego Parku Narodowego, licząca około 90 miesz-kańców. W jej okolicy skupiły się prawie wszystkie elementy krajobrazów cha-rakterystycznych dla Pomorza: liczne formy wydmowe, jezioro z otaczającymi jebagniskami, torfowiskami i łąkami, lasy oraz pasma polodowcowych wzgórz mo-


renowych. W centrum wsi natomiast, po obu stronach drogi na co dzień służącejjej mieszkańcom, zwracają uwagę stojące pośród drzew i ogrodów szachulcowebudynki, pokryte trzcinowymi, dwuspadowymi bądź naczółkowymi dachami.Te pojedyncze chałupy i całe zagrody z zabudowaniami gospodarczymi, wto-

pione w naturalny krajobraz Kluk, są jednym z niewielu śladów kultury Słowińców– autochtonicznych mieszkańców tych ziem (Włodarska 2001).Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach jako muzealna zagroda istnieje już od

1963 roku. Kluki były wsią, w której najdłużej zachowały się relikty kultury mate-rialnej rodzimej ludności. Sprzyjało temu położenie wsi wśród bagien i mokradełnad jeziorem Łebsko, a także brak dobrej komunikacji z ośrodkami administracjilokalnej.Ekspozycja podzielona została na dwie części: historyczno-opisową i prezen-

tującą wygląd wnętrz. Ukazywała ona w ogromnym skrócie kulturę mieszkańcównadłebskich wiosek. Dwie dekady później, w związku z wyjazdem ostatnich rdzen-nych mieszkańców tych ziem i z niebezpieczeństwem całkowitego zaniku śladów ichkultury, powstał plan rozszerzenia ekspozycji skansenowskiej w Klukach. Narodziłasię idea utworzenia Muzeum Wsi Słowińskiej jako rekonstrukcji układu przestrzen-nego XIX-wiecznej wsi Kluki. Zadanie było prostsze dzięki temu, że obok istniejącejZagrody Muzealnej zachowały się jeszcze dwie inne pełne zagrody słowińskie, a wdalszych częściach wsi szereg kolejnych. Dzięki istnieniu dokumentów ukazującychrozwój układu przestrzennego wsi w XIX i XX wieku udało się odtworzyć miejscadawnych siedliszcz i zaprojektować rekonstrukcję (Soja i Tkacz-Laskowska 2006).Trzy istniejące in situ zagrody posłużyły za szkielet projektowanego muzeum.

Puste działki osadnicze między nimi wypełnione zostały zagrodami przeniesio-nymi z innych części wsi. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych trwałyprace nad przenoszeniem do skansenu kolejnych budynków oraz ich wyposażaniem.W ten sposób zrealizowany został projekt skansenu rekonstruującego historycznywygląd Kluk. To, co niezwykłe w muzeum w porównaniu do skansenów o założeniuparkowym, to ogromna autentyczność. Na starych siedliszczach stoją tu zabytkowezagrody, a wokół nich rosną równe im wiekiem drzewa. Może dzięki temu czujesię tu klimat wsi sprzed stulecia. W 1998 roku program rozbudowy ekspozycjimuzealnej w Klukach został prawie zakończony. Dzisiaj muzeum to pięć pełnychzagród rybackich i rybacko-rolniczych, dwie pojedyncze chałupy, sezonowy szałasrybacki przeniesiony z Mierzei Łebskiej oraz teren odtwarzający wygląd przystanirybackiej z magazynem na łodzie (Soja i Tkacz-Laskowska 2006). Walory krajo-brazowe, które wybrano na Muzeum Wsi Słowińskiej to miejsca charakterystycznedla całego Pojezierza Gardneńsko-Łebskiego.Ten obraz ekspozycji nadaje Muzeum niezwykłą autentyczność, a wartość tej

prezentacji podnoszą pieczołowicie odtworzone wnętrza poszczególnych obiektów.Ich wystrój, ciepło, otoczenie i pokazane w funkcjonalnym układzie przedmioty:meble, kufry, naczynia, kosze do noszenia ryb, kołowrotki, magle, niecki i prze-taki, a nawet czapki i buty harmonizują ze sobą i tworzą całość (ogólne wrażeniezamieszkałej wciąż chaty). Z nie mniejszą starannością urządzone zostały wnętrzabudynków inwentarskich i gospodarczych: bogato wyposażony przydomowy warsz-tat stolarski, stodoła pełna siana czy obórka z karmą w żłobie i przedmiotami po-zostawionymi w taki sposób, by same mówiły o swoim zastosowaniu. Całą ekspo-


zycję Muzeum uatrakcyjniają kręcące się w obejściu czy na pobliskich pastwiskachzwierzęta (Suliga i Włodarska 2003).Muzeum Wsi Słowińskiej w takim kształcie stanowi sui generis rezerwat har-

monijnego środowiska kulturowego człowieka i ukształtowanego przez niego oto-czenia.Dzisiaj Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, chroniące pamiątki kultury Sło-

wińców, jest świadectwem słowiańskiego rodowodu rubieży na północnych zie-miach Polski.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie

Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika jest jednym z dwóch najstarszychw naszym kraju muzeów na wolnym powietrzu. Jego założycielem był Adam Chęt-nik – etnograf i działacz społeczny. Idea stworzenia Muzeum Kurpiowskiego po-wstała w 1919 roku. Adam Chętnik zakupił wówczas na wysokiej skarpie nad Na-rwią 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej. W ciągu kilku lat własnymkosztem doprowadził ten zaniedbany rejon Nowogrodu do porządku, niwelując te-ren i obsadzając go drzewami.W wyniku działań wojennych muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Ekspo-

naty pozostawione na miejscu, jak też wywiezione do Łomży, Dębowa i Szczepan-kowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, bramawejściowa do muzeum od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dałypoczątek stworzonemu w 1948 roku Muzeum w Łomży (Kuczyńska 2002).Muzeum Regionalne w Łomży zaprezentowało w 1956 roku na tzw. Pulwach

pod Łomżą, w ramach wystaw rolniczych, ekspozycję poświęconą tradycyjnemurolnictwu kurpiowskiemu. Pokazano wówczas wnętrze chałupy kurpiowskiej za-aranżowane w pawilonie wystawienniczym. W dwa lata później wspomnianą wy-stawę przeniesiono do Nowogrodu. Dała ona początek odbudowie zniszczonegoprzez wojnę Skansenu, który stał się oddziałem Muzeum w Łomży.Stopniowo, obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud

Puszczańskich, zaczęło przybywać obiektów. Pierwszym był drewniany kierat zeZdrębiska przeniesiony ze wspomnianej wystawy rolniczej. W latach sześćdziesią-tych postawiono wiatrak z Plewek, spichlerz z Dylewa Starego, chałupy z Gaw-rych i Myszyńca Starego, zrekonstruowano chałupę z Kadzidła, bramę z Zalasa,kapliczkę „Na cztery strony świata” oraz pomnik bohatera kurpiowskiego StachaKonwy. Przybyło też kilka obiektów tzw. małej architektury: folusz ze wsi Jurki,studnia z żurawiem, gołębnik oraz ule. W 1963 roku w najstarszej części skansenuotwarto uroczyście dział bartniczo-pszczelarski. Pod koniec lat sześćdziesiątychprzeniesiono spichlerz z Cięćka, kuźnię z Zalasa, olejarnię z Witowego Mostu, cha-łupę z tej samej wsi oraz dwie chałupy z Baranowa i Łysych. W tym samymczasie zrekonstruowano spichlerz z Kadzidła. W końcu lat siedemdziesiątych naobszarze obecnego muzeum znajdowało się 16 dużych i 14 małych obiektów archi-tektury drewnianej. Skansen Kurpiowski objął swoją działalnością teren środkoweji wschodniej Kurpiowskiej Puszczy Zielonej (Kuczyńska 2002).W 1987 roku zestawiono jeszcze dwa obiekty dużej architektury: stodołę z Do-

bregolasu i oborę z Wyku. Te dwa XIX-wieczne budynki zostały zakupione i zwie-


zione na teren muzeum w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku. Posta-wione w najnowszej części skansenu, obok chałupy z Baranowa, utworzyły typowądla Kurpiowszczyzny zagrodę wiejską. W 1995 roku przybył jeszcze jeden budynek– rekonstrukcja karczmy z Dylewa z końca XIX wieku.Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie ma charakter parku etnograficznego. Nie

odtwarza układów przestrzennych wsi kurpiowskiej, a tylko prezentuje tradycyjnebudownictwo drewniane. Celem, jaki stawiał sobie Adam Chętnik, było pokazanietypowego drewnianego osiedla puszczańskiego na tle miejscowej przyrody. Brakodpowiedniego terenu z konieczności zminiaturyzował te zamierzenia. Efektem sąmini ogródki, zagonki, kępki drzew i krzewów oraz nienaturalne skupienie obiek-tów. Wspomniane niedogodności terenu czynią jednocześnie nowogrodzkie mu-zeum jednym z najpiękniejszych, najbardziej urokliwych skansenów Europy (Ku-czyńska 2002).

Tradycje kulinarne w turystyce wiejskiej

Tradycje kulinarne to ważny element dziedzictwa kulturowego. Kuchnia od-grywa ogromną rolę w promocji każdego regionu, właśnie ze względu na swojąróżnorodność oraz specyfikę typowych dla danego regionu produktów żywnościo-wych i potraw. Kiedy dodamy do tego także tradycyjną oprawę spożywania po-siłków i obchodzenia świąt, budujemy ten niepowtarzalny klimat, który w różneregiony na świecie przyciąga rzesze turystów (Orłowski i Woźniczko 2006). Na tra-dycje kulinarne mają wpływ warunki naturalne, czyli miejsce, gdzie żywność jestprodukowana, a także sposób jej wytwarzania. Równie ważne są przechodzące z po-kolenia na pokolenie przepisy, technologie oraz zwyczaje żywieniowe – codziennei świąteczne (Ogrodowska 2001).Każdy naród stworzył na przestrzeni wieków swoją specyficzną kuchnię. Jej

podstawą są najbardziej popularne i dostępne na danym obszarze produkty żyw-nościowe oraz przyprawy. Wiele narodowych lub regionalnych potraw zdobyło mię-dzynarodowe uznanie. Nie zawsze działo się tak z powodu ich nadzwyczajnychwalorów smakowych, często na zasadzie szczęśliwego przypadku lub w wynikusprzyjających okoliczności.Odrębną grupę stanowią potrawy przyrządzane przez umiejętne dobieranie

przepisów kulinarnych z różnych regionów, dzięki czemu powstają nowe, ciekawew smaku dania. Tego rodzaju potrawy, których rodowód jest często nie do odtwo-rzenia, przeważają w wielu kuchniach (Orłowski 2006).Lokalna kuchnia, w której wykorzystuje się artykuły żywnościowe własne lub

kupowane od sąsiada, rolnika, ale produkowane metodami ekologicznymi oraz tra-dycyjnymi, to jeden z czynników przyciągających ludzi na wieś. Zwyczaje żywie-niowe określane są najczęściej jako sposób, w jaki jednostki lub grupy selekcjonująi spożywają dostępne im pożywienie zgodnie ze społecznymi i kulturowymi ogra-niczeniami. Stanowią istotną część kultury społeczeństw, stąd ich kultywowaniema istotne znaczenie dla zachowania dorobku kulturowego narodów (Warmińska2006).


Dla wielu mieszkańców naszego kraju, a także cudzoziemców, polska wieś tomiejsce na tyle atrakcyjne, że warto spędzić tam wolny czas. Wynika to nie tylkoz potrzeby obcowania z przyrodą, ale również z możliwości kontaktu z odmiennymizwyczajami, tradycją i kulturą lokalnej zbiorowości (Orłowski 2005).W potrawach regionalnych wykorzystuje się lokalne surowce, przyczyniając się

do rozwoju specyficznych upraw i kierunków hodowli, z drugiej jednak stronyspecyfika potraw regionalnych stanowi ważny element atrakcyjności turystycznejtych regionów (Woźniczko i Orłowski 2006 b).Dawna kuchnia polska, zwana dziś staropolską i regionalną, słynna jest ze

swych walorów smakowych i dobrego podania. Najstarsze potrawy to te zwią-zane z tradycją i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wiele z tych potrawprzetrwało w różnych regionach kraju do dziś. Można wyróżnić tzw. potrawy re-gionalne sporządzane na przykład: na Kurpiach, Śląsku czy Lubelszczyźnie.W każdym z regionów jeden z produktów będzie występował zawsze jako

główny składnik wielu rozmaitych dań, na przykład: ryby na Kaszubach, kaszaw Małopolsce, ziemniaki w Wielkopolsce i Podlasiu (Pańczyk 2004).Kulinarne specjały są doskonałym ambasadorem regionów, gmin czy miejsco-

wości. Promocja potraw, nalewek, przetworów jest często jednoznaczna z promocjąregionu. Wystarczy wspomnieć tylko śliwowicę z Łącka, sękacz z Podlasia, czy pier-niki z Torunia. Badania Instytutu Turystyki potwierdzają fakt, że pierwszy kontaktturysty z regionem odbywa się przez kuchnię, a duża część wrażeń z podróży towspomnienia dotyczące miejscowych specjałów.Dziedzictwo kulinarne jest istotnym elementem kultury nie tylko narodów czy

dużych regionów, ale także naszych małych ojczyzn. Wszak potrawy, które znaj-dowały się na stołach, świadczyły nie tylko o majętności, ale przede wszystkimo kulturze rolniczej obszaru, obyczajach i życiu towarzyskim. Przy stole obcho-dzono święta religijne, doniosłe domowe uroczystości, wreszcie rozprawiano o po-lityce. Stół jednoczył wszystkich domowników, i tych w ziemiańskich dworach,i tych w chłopskich chatach (Górnicki i Turczyk 2005).

Organizowanie imprez edukacyjnych dotyczących

propagowania kuchni regionalnych na terenie

wybranych skansenów

Wybrane muzea skansenowskie realizują w sezonie wiosenno-letnim programyedukacyjne i folklorystyczne: pokazy dawnego rzemiosła (np. szewstwa, plecion-karstwa), wyrobów rękodzielniczych (np. pokazy haftu i koronki, tkactwa, rzeźby),tradycyjnych zajęć ludności (np. pokazy prania i maglowania bielizny, ręcznegopiłowania drewna, przędzenia wełny na kołowrotku, powroźnictwa), występy ka-pel ludowych (np. widowiska obrzędowe, koncerty). W trakcie imprez plenerowychorganizowane są również pokazy przypominające dawne sposoby pozyskiwania,przetwarzania oraz konserwowania, a także przechowywania produktów żywno-ściowych oraz przyrządzania potraw regionalnych.Turyści poza zwiedzaniem skansenu i obejrzeniem ekspozycji związanej z tra-

dycyjną wiejską kuchnią, przedstawiającą używane dawniej narzędzia oraz sprzęty


kuchenne, które związane są z przyrządzaniem i spożywaniem posiłków, mają moż-liwość poznać działanie tych zabytkowych przedmiotów i urządzeń, np. w kierzynce(zwanej też maselnicą tłuczkową) ubijane jest masło, w tradycyjnych piecach wolnostojących wypiekany jest chleb, w blaszanych młynkach palone są ziarna zbóż,z których przyrządzana jest kawa zbożowa, w żeliwnych formach, obustronnierozgrzewanych na płycie kuchennej, wypiekane są wafle drożdżowe w kształcieserca. Oprócz zdobycia wiedzy w zakresie działania dawnych sprzętów kuchen-nych, uczestniczący w pokazach turyści mogą poznać smak i zapach tradycyjnychwiejskich produktów wytwarzanych według starych, sprawdzonych przez pokoleniaprzepisów i sposobów produkcji.W ramach imprez plenerowych organizowane są także prezentacje tradycyj-

nych potraw wiejskich przygotowywanych najczęściej przez regionalne koła gospo-dyń wiejskich oraz gospodynie prowadzące gospodarstwa agroturystyczne. Podczastego typu imprez odbywają się często konkursy kulinarne na najlepszą potrawę re-gionalną. Pokazom towarzyszą kiermasze, na których odbywa się degustacja orazsprzedaż produktów i potraw regionalnych.

Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu

„Gotowanie na polanie” jest imprezą plenerową o charakterze rekreacyj-nym, organizowaną w pierwszą niedzielę maja, adresowaną do miłośników kuchniregionalnej. Celem imprezy jest popularyzowanie tradycji kulinarnych Mazowszaw samym regionie oraz wśród mieszkańców innych regionów Polski. Impreza od-bywa się na polanie.W programie przewidziane są pokazy tkactwa, cerowania tkanin, wyrobu masła,

przędzenia wełny na kołowrotku, prania i maglowania bielizny, szewstwa, powroź-nictwa, plecionkarstwa, wyrobu zabawek z siana, haftu i koronki, papieroplastykioraz rzeźby.Główny punkt programu stanowi konkurs kulinarny „Najsmaczniejsza potrawa

mazowiecka” oraz kiermasz wiejskiej żywności. Uczestnikami konkursu i kierma-szu są firmy gastronomiczne promujące tradycyjną kuchnię regionalną, Koła Go-spodyń Wiejskich oraz gospodarstwa agroturystyczne zlokalizowane w promieniu130 kilometrów od Sierpca. Celem konkursu jest kultywowanie tradycji kulinar-nych Mazowsza, popularyzacja tradycyjnych potraw kuchni mazowieckiej wśródmieszkańców Mazowsza i innych regionów, a prowadzony jest w formie degusta-cji. Specjalnie powołane jury ocenia potrawy w kategoriach: zupy, potrawy jarskiei półmięsne (paszteciki, kluski, krokiety, pierogi, bigosy, kasze, klopsy, gołąbki,knedle), potrawy mięsne, przetwory mięsne (kiełbasy, kaszanki, smalce, szynki,balerony), przekąski ciepłe i zimne (sery, galarety, galantyny, pasztety, boczki),przetwory warzywne i owocowe oraz ciasta.Na kiermaszu prowadzona jest sprzedaż własnych produktów i przetworów.

Głównie są to: wyroby wędliniarskie (kiełbasy swojskie, kaszanka, salceson czarnyozorkowy), potrawy mięsne (szynka w cieście, rolada boczkowa, boczek z mle-kiem, kotlety mielone z dodatkami), smalec, sałatki jarzynowe, surówki, krokiety,paszteciki, ciasta (głównie drożdżowe), ciastka (rogaliki z jagodami, jabłka zapie-kane w cieście drożdżowym, „grzybki” oblane czekoladą). W sprzedaży dostępne


są także produkty wyrabiane w sposób tradycyjny: masło i sery białe. Chleb jestdość często spotykanym na stoiskach produktem, najczęściej w postaci kromekze smalcem i ogórkiem kiszonym. Wśród potraw regionalnych spróbować można:sójek mazowieckich, fafernuchów, rejbaka kurpiowskiego, klusek ziemniaczanychz twarogiem i skwarkami, klusek ziemniaczanych z duszoną kapusta kiszoną. Sąteż nalewki (malinowa, z mniszka lekarskiego) i piwo kozicowe.W czasie imprezy odbywają się również prezentacje filmowe dotyczące Muzeum

Wsi Mazowieckiej i kultury ludowej Mazowsza północno-zachodniego.

Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach

Na zakończenie lata, w trzecią niedzielę września, organizowana jest imprezaplenerowa „Pożegnanie lata w skansenie. Jesień się pyta, co lato zrobiło”(Soja i Tkacz-Laskowska 2006). Jesień na dawnej wsi była czasem wypełnianiaspichrzy i spiżarni, porą sytości i zabawy. Na imprezę składają się prezentacjezajęć charakterystycznych dla słowińskiej wsi, a związanych właśnie z okresemjesiennym. Towarzyszą im pokazy przyrządzania potraw regionalnych. Na impre-zie obecny jest także folklor słowiński i kaszubski, zwłaszcza dotyczący obrzędówdożynkowych.Odbywają się pokazy orki sprzężajnej, odziarniania, międlenia i czesania lnu,

młócenia zboża cepami i młockarnią z lat dwudziestych XX wieku, wiania ziarna,cięcia sieczki, gręplowania wełny, smołowania łodzi, naprawy sieci kleszczką, ple-cionkarstwa, przędzenia i tkania. Przedstawiane są też czynności związane z wy-pełnianiem spiżarni: wędzenie ryb, wyciskanie soku z buraków do przygotowaniamelasy, kiszenie kapusty, wyrób i wędzenie wędlin, robienie przetworów owoco-wych, zbiór ziemniaków i warzyw.Dużą atrakcją imprezy jest prezentacja dawnej kuchni pomorskiej i degustacja

potraw często bardzo prostych i smacznych. W wolno stojącym ceglanoglinianympiecu tradycyjnie pieczony jest chleb słowiński, wyrabiany: smalec, masło i twarógoraz biała kiełbasa. Spróbować można także: maślanki, zsiadłego mleka, smażo-nego sera, salcesonu białego i czarnego, kaszanki i kiełbasy, borówek smażonychz gruszkami, zupy z żółtej brukwi na gęsinie, zupy rybnej, klituplome – zupy śliw-kowej na boczku z kluskami lanymi, żuru słowińskiego, zupy grzybowej, kotletówgrzybowych i rybnych, lina w śmietanie, wędzonego leszcza i węgorza, grzybówmarynowanych. Są też świeżo palona kawa zbożowo-naturalna, słodkie baby droż-dżowe pieczone w kamionkowych formach i drożdżowe wafle w kształcie serc.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie

Święty Roch – patron zwierząt hodowlanych, chroniący je przed zarazą, jestjednym z najbardziej popularnych świętych na Kurpiowszczyźnie. W dniu patrona,16 sierpnia, odbywało się niegdyś uroczyste święcenie trzody, popularne też byłowówczas składanie w kościele ofiary w naturze (zboże, płótno itp.), a w kilkuparafiach puszczańskich odbywały się w tym dniu odpusty na świętego Rocha.Do tej właśnie tradycji odpustów ludowych odwołali się pracownicy skansenu

w Nowogrodzie Łomżyńskim, organizując po raz pierwszy w 1995 roku imprezę na


terenie swojej placówki (Kielak i Żebrowski 2005): „Niedziela na świętego Ro-cha”. Przekształciła się ona w doroczne spotkanie rzemieślników, twórców i arty-stów ludowych z szerokim gronem publiczności. Impreza organizowana jest w nie-dzielę najbliższą 16 sierpnia i składa się z kilku elementów. Jednym z nich jestkiermasz sztuki ludowej, gdzie na stoiskach regionalni twórcy-rękodzielnicy pre-zentują swoje wyroby, a także demonstrują techniki ich wykonywania, na przy-kład wycinanek, haftów czy innych dziedzin plastyki ludowej. Następną grupą sąrzemieślnicy wiejscy prezentujący dawne zajęcia wiejskie: kowalstwo, garncarstwo,plecionkarstwo, różne formy obróbki drewna.Obok wskrzeszania tradycyjnych zajęć rękodzielniczych ważne miejsce zajmuje

folklor. W tym miejscu głównym gospodarzem imprezy jest kapela kurpiowska,a gośćmi zaproszonymi zmieniające się co roku kapele czy zespoły regionalne z in-nych części Polski (a nawet z zagranicy)Kolejną częścią składową „Niedzieli na świętego Rocha” są przygotowane dla

chętnych gry i zabawy zręcznościowe nawiązujące do tradycji puszczańskiej, w któ-rych każdy może popisać się siłą i sprytem, a przy tym zdobyć nagrodę. Ostatnią,ale nie mniej ważną częścią, jest prezentacja kuchni regionalnej i możność poznaniapotraw kurpiowskich oraz uzyskania przepisów na nie.Charakterystyczne potrawy kuchni kurpiowskiej to: fafernuchy – ciasteczka

sporządzane z mąki żytniej i marchwi lub buraków z dodatkiem miodu, plackigryczane, rejbak – rodzaj babki ziemniaczanej, kapusta z kaszą, grzybami i ole-jem lnianym, chłodnik kurpiowski, piwo kozicowe (jałowcowe), sok brzozowy orazkrupnik kurpiowski – wytwarzany ze spirytusu, miodu, cynamonu, wanilii i skórekpomarańczy lub cytryny (Gumowska 1989, Woźniczko i Orłowski 2006 a).

Podsumowanie

Zniszczenia II wojny światowej oraz późniejsze przemiany społeczno-politycznesprawiły, że przejawy oryginalnej kultury ludowej stały się niezwykle rzadkie.W Polsce istnieje jedynie kilka regionów etnograficznych, w których nadal kul-tywowane są dawne obrzędy i zwyczaje (np. Kaszuby, Kurpie, Podhale, Łowickie).Na pozostałych obszarach duchowy i materialny dorobek kultury ludowej zostałw dużej części zabezpieczony w muzeach etnograficznych, izbach regionalnych orazskansenach. Zdaniem Stasiaka (1998) z każdym rokiem będzie wzrastała atrakcyj-ność tych placówek nie tylko dla mieszkańców dużych miast, ale i dla samychmieszkańców wsi.Muzea skansenowskie powołane są do zachowywania i prezentowania kultury

(w tym kultury kulinarnej stanowiącej istotny element dziedzictwa kulturowego re-gionu), która ma już tylko czas przeszły. Placówki te starają się jej treści przekazaćw sposób atrakcyjny i przystępny. Doskonale ten warunek spełniają różnego ro-dzaju imprezy plenerowe połączone z pokazami, prezentacjami dawnych rzemiosłoraz tradycyjnych zajęć ludności. Towarzyszą temu występy kapel i zespołów folk-lorystycznych oraz kiermasze rękodzieła.


Muzea skansenowskie w swoich programach edukacyjnych realizują imprezyzwiązane z prezentacją dawnej kuchni oraz degustacją tradycyjnych potraw przy-gotowywanych według starych receptur oraz dawnych metod produkcji (np. wy-robu masła, wypieku chleba, kiszenia kapusty, smażenia powideł). Niekiedy takimimprezom towarzyszą konkursy kulinarne na najlepszą potrawę regionalną. Dziękitemu promowana jest tradycyjna kuchnia regionalna, a imprezy tego typu ciesząsię ogromnym zainteresowaniem turystów.

Literatura

Gólski A., Zarys historyczny powstania muzeów skansenowskich w Europie i ich klasyfi-kacja [w] Muzea skansenowskie w Polsce, PWN, Poznań 1972.

Górnicki K., Turczyk A., Wędrówki kulinarne po Ziemi Sochaczewskiej, Starostwo Po-wiatowe, Sochaczew 2005.

Gumowska J., Kuchnia polska – regionalna: Mazowsze – Kurpie – Podlasie, ŁomżyńskaOficyna Wydawnicza, Łomża 1989.

Jalinik M. (red.), Determinanty rozwoju turystyki na obszarach wiejskich, Wyd. Libra,Białystok 2005.

Kielak B., Żebrowski T., Kalendarium imprez regionalnych Kurpiowszczyzny, SRTiR,Ostrołęka 2005.

Kieszek A., Innowacyjność produktu turystycznego w agroturystyce na przykładzie Mu-zeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu [w] A. Dąbrowski, R. Rowiński (red.), Strategiarozwoju turystyki w Polsce a lata 2007-2013. Założenia teoretyczne jako inspiracjadla praktyki, Wyd. AWF w Warszawie, Warszawa 2006.

Kuczyńska U., Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie, Wyd. Ja-strzębiec, Łomża 2002.

Midura F., Muzealnictwo skansenowskie w Polsce (stan obecny i perspektywy rozwoju)[w] Muzea skansenowskie w Polsce, PWN, Poznań 1972.

Ogrodowska B., Tradycje kulinarne [w] Każde miejsce opowiada swoją historię, czylirzecz o dziedzictwie wiejskim, Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań 2001.

Orłowski D., Kuchnia narodowa jako najlepszy produkt turystyczny [w] A. Dąbrowski,R. Rowiński (red.), Strategia rozwoju turystyki w Polsce na lata 2007-2013. Zało-żenia teoretyczne jako inspiracja dla praktyki, Wyd. AWF wWarszawie, Warszawa2006.

Orłowski D., Regionalne potrawy i tradycyjne produkty żywnościowe jako czynnik roz-woju turystyki na obszarach wiejskich [w] A. Brelik (red.), Turystyka w rozwojuobszarów wiejskich, Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin 2005.

Orłowski D., Woźniczko M., Kuchnia jako element tradycji ludowej w turystyce wiejskiej[w] B. Ditrich (red.), Marka w turystyce wiejskiej, catering/bar/mała gastronomiaz elementami tradycyjnego produktu regionalnego, Wyd. PODR, Gdańsk 2006.

Pańczyk G., Potrawy regionalne. Zachowajmy dziedzictwo kultury, Poradnik Rolnika Po-morskiego 9, 2004.

Rzeszotarski J. (red.), Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Przewodnik, Wyd. Mu-zeum Wsi Mazowieckiej, Sierpc 2005.

Sieraczkiewicz J., Święch J., Skanseny. Muzea na wolnym powietrzu w Polsce, Wyd.Bosz, Olszanica 1999.

Soja H., Tkacz-Laskowska K., Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach. Przewodnik, Wyd.Muzeum Pomorza Środkowego, Słupsk 2006.


Stasiak A., Funkcja turystyczna polskich skansenów [w] Wieś współczesna, Łódzkie Stu-dia Etnograficzne 37, Wyd. PTL, Łódź 1998.

Suliga Z., Włodarska G., Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, Wyd. Grawipol, Słupsk2003.

Warmińska M., Polskie tradycje kulinarne jako element atrakcyjności turystycznej regio-nów [w] Rola turystyki w strategii i polityce rozwoju gospodarki regionalnej, Wyd.WSTIH, Gdańsk 2006.

Włodarska G., Kluki Skansen, Wyd. LenART, Słupsk 2001.Woźniczko M., Orłowski D., Bogactwo kuchni polskiej jako markowy produkt turystyki

wiejskiej [w] B. Ditrich (red.), Marka w turystyce wiejskiej, catering/bar/małagastronomia z elementami tradycyjnego produktu regionalnego, Wyd. PODR,Gdańsk 2006 a.

Woźniczko M., Orłowski D., Tradycje kulinarne regionów i ich wpływ na rozwój agrotu-rystyki [w] B. Ditrich, D. Słubik (red.), Produkt regionalny i tradycyjny a agrotu-rystyka, Wyd. PODR, Gdańsk 2006 b.

Streszczenie

Zaprezentowano zagadnienia związane z atrakcyjnością wybranych skansenów w róż-nych regionach kraju: Mazowsze – Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, Pomorze –Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, Kurpie – Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie.Szczególną uwagę zwrócono na imprezy plenerowe organizowane w wymienionych mu-zeach skansenowskich, które propagują tradycje kulinarne polskiej wsi („Gotowanie napolanie” w Sierpcu, „Jesień się pyta, co lato zrobiło” w Klukach, „ Niedziela na świętegoRocha” w Nowogrodzie). Imprezom tego rodzaju towarzyszą konkursy, pokazy oraz kier-masze, na których istnieje możliwość degustacji, a także zakupu tradycyjnych produktówżywnościowych i potraw regionalnych, opartych na wieloletnich recepturach kulinarnych.

ROZDZIAŁ VI

Ekologiczne aspekty edukacji


25

Przestrzeń wiejska jako miejsceedukacji życia zgodnie z prawami natury

Marian Woźniak, Tomasz Cebulak, Sławomir Stec

Wstęp

Koniec XX wieku wyraźnie uwidocznił dominację człowieka i techniki nadprzyrodą, akcentując jednocześnie tendencje powrotu do pierwotnej idei turystyki,opartej na poszukiwaniu, poznawaniu i kontemplacji piękna, kontaktu z oryginalnąi nie przekształconą ręką człowieka przyrodą. Dlatego coraz częściej dostrzega sięi podkreśla, że agroturystyka, ekoturystyka, turystyka przyrodnicza oraz krajo-brazowa to formy poznawania świata, poznawania siebie samego, uczenia się życiaw zgodzie z prawami natury, która „jest kąpielą ożywczą, która przywraca siływyczerpane w świecie ludzkim” (Wpływ turystyki... 2006).

Funkcja edukacyjna turystyki wiejskiej

Turystyka, z którą mamy do czynienia od zawsze, w różnych okresach akcento-wała różne jej funkcje, związane z polityką, rekreacją, ekonomią czy kulturą. Gawo-recki (2003) wyodrębnia dziesięć podstawowych funkcji turystyki: wypoczynkową,zdrowotną, wychowawczą, kształceniową, edukacji kulturowej, kształtowania świa-domości ekologicznej, etniczną, ekonomiczną, miastotwórczą i polityczną. Podziałtaki pozwala zgrupować poszczególne funkcje w grupy obejmujące wartości wypo-czynkowo-zdrowotne, etniczne, ekonomiczne, polityczne, kształtowania przestrzeni

25. Przestrzeń wiejska jako miejsce edukacji... 245

oraz wychowawcze i kształceniowe. Edukacja staje się istotną funkcją turystyki,wynikającą z realizacji potrzeb poznawczych człowieka, kontaktu z otoczeniem,drugim człowiekiem, przyrodą, kulturą.Bardzo ważną funkcją edukacyjną jest kształcenie świadomości ekologicznej

społeczeństwa, ukazanie wartości i możliwości wykorzystania zasobów przyrod-niczych. Turystyka i środowisko stanowią układ naczyń połączonych, w którymśrodowisko przyrodnicze warunkuje rozwój turystyki, która z kolei rozwijając się,stwarza dla niego zagrożenie. Konieczne jest ukazanie nam wszystkim, że przy-roda należy do dóbr rzadkich i w dużej mierze trudno odnawialnych (Ekonomikaturystyki 2006). Niestety dopiero konsekwencje nadmiernej eksploatacji zaobser-wowane w rzeczywistości, podczas wyjazdów turystycznych, przemawiają do naszejświadomości i uczą życia w zgodzie z prawami natury.Turystyka jest ważnym elementem kształtującym człowieka oraz przygotowu-

jącym go do życia w społeczeństwie, praktycznie na każdym etapie życia. Jednaknajwiększy wpływ ma na osoby młode, gdyż, jak stwierdza Alejziak (1999), dziękiturystyce wchodzimy w bezpośredni kontakt z przyrodą i kulturą, co powoduje,że oddziaływanie wychowawcze obserwowanych zjawisk przyrodniczych nabieraszczególnego znaczenia. Turystyka i przyroda kształtuje emocje i uczucia, dostar-cza niezapomnianych przeżyć, uwrażliwia na piękno.Turystyka jest, zdaniem Przecławskiego (1997), jednocześnie zjawiskiem:

• psychologicznym, gdyż człowiek (turysta) jest podmiotem podróżowania, po-datnym na kształtowanie porównania rzeczywistości i wyobraźni• społecznym, gdyż turysta, wchodząc w pewne uwarunkowania związane zezmianą miejsca pobytu przyjmuje konkretne role społeczne• przestrzennym, gdyż turystyka, ma istotny wpływ na zmianę krajobrazui ładu przestrzennego (niekiedy także wpływ negatywny)• ekonomicznym, gdyż jest czynnikiem rozwoju gospodarczego• kulturowym, gdyż jest przekazem kultury i czynnikiem przemian kulturo-wych.

Do przedstawionych w tym układzie zjawisk można jeszcze dodać, że turystykajest zjawiskiem edukacyjnym, bowiem turysta podczas przebywania w określonejprzestrzeni uczy się stosunku do otoczenia oraz pokory w stosunku do zjawiskświata przyrody.Szczególnego znaczenia w tej interpretacji nabiera środowisko wiejskie, które

stanowi ponad 93% powierzchni Polski i jest utożsamiane z oryginalnym światemprzyrody.Przestrzeń wiejska jest interpretowana głównie z atrakcyjnym światem przy-

rody i kultury, a otoczenie przyrodnicze odnosić będziemy do otoczenia wewnętrz-nego, dotyczącego bezpośrednio terenów gospodarstwa agroturystycznego, oraz ze-wnętrznego, związanego z otoczeniem gospodarstwa, obejmującego krajobraz, lesi-stość, faunę i florę. Przyroda jest istotnym elementem produktu turystyki wiejskiej,co potwierdzają badania autorów (Woźniak i Cebulak 2006), gdyż turyści prze-bywając na wsi, preferują typy zachowań akcentujące spacery po lesie, wędrówkigórskie, wycieczki rowerowe, wykazują zainteresowanie światem, poznaniem sa-mego siebie.

246 M. Woźniak, T. Cebulak, S. Stec

Przyroda planuje swoje krajobrazy jako wiecznie zmieniające się związki w cza-sie i przestrzeni. Turyści obserwują je tylko przez krótkie mgnienie, w którymzawarte są: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Przyroda uczy historii, życia,ekologii, pokory, szacunku.

Metodyka i cel badań

Celem badań jest ukazanie wpływu wybranych elementów środowiska wiej-skiego na proces kształtowania osobowości turystów, regeneracji ich sił fizycznychi psychicznych oraz sposobów zachowań w stosunku do otaczającej nas przyrody.Badania prowadzono jesienią 2006 roku, metodą wywiadu kwestionariuszo-

wego na grupie 400-osobowej zamieszkującej teren województwa podkarpackiego,a zainteresowanych i realizujących wypoczynek na terenach wiejskich. Responden-tów poproszono o ustosunkowanie się do zawartych w ankiecie pytań dotyczącychoceny stopnia zainteresowania poszczególnymi elementami przestrzeni wiejskiej,uwzględniającej zarówno przestrzeń dalszą, związaną z terenami wiejskimi, jaki bliższą, dotyczącą bezpośrednio oferty gospodarstw agroturystycznych. Na pod-stawie udzielonych odpowiedzi ukazano miejsce, jakie odgrywa przestrzeń wiejskaw edukacji turystów w odniesieniu do praw natury. Wszystkie pytania zawierały 5--stopniową skalę, przy czym dla „5” założono wpływ (znaczenie) bardzo duży, a dla„1” nieistotny (żaden). Zebrany materiał badawczy zweryfikowano pod względempoprawności wypełnienia, w wyniku czego do dalszej analizy zakwalifikowano 365prawidłowo wypełnionych ankiet. Materiał ten pozwolił na wyodrębnienie 4 grupzmiennych deskryptywnych, które stanowiły główny trzon prowadzonych analizstatystycznych:

• pierwsza grupa reprezentowała ankietowanych ze względu na płeć, znalazłosię w niej 51% kobiet i 49% mężczyzn• druga grupa zmiennych deskryptywnych różnicowała osoby ankietowane podwzględem przynależności do jednej z 2 grup wiekowych – do 26 lat (52%)oraz powyżej 26 lat (48%)• trzecia grupa dzieliła respondentów pod względem miejsca zamieszkania:57% stanowili mieszkańcy miast, 43% mieszkańcy terenów podmiejskich• czwarta grupa zawierała respondentów podzielonych ze względu na swojąsytuację materialną, znalazło się w niej 67% respondentów deklarującychswoją sytuację materialną jako bardzo dobrą i dobrą oraz 33% jako niezbytdobrą.

Zebrany materiał badawczy poddano wielostopniowej analizie statystycznej zapomocą programu do statystycznej obróbki danych Statistica. Dokonane wylicze-nia objęły wyliczenie średnich, analizę wariancyjną i analizę czynnikową. Wnio-skowanie statystyczne prowadzono przy przyjętym poziomie istotności α = 0,05.Jednorodność grup wariancyjnych testowano za pomocą testu Levene’a, a odrzu-cenie hipotezy zerowej dało podstawę do prowadzenia testu post-hoc, który opierałsię na teście Tukeya dla różnych N. W drugim etapie, celem określenia współ-zależności pomiędzy podanymi czynnikami posłużono się analizą czynnikową, za


pomocą której podjęto próbę klasyfikacji czynników współzależnych, bazując nawyodrębnionych składowych głównych spełniających kryterium Kaisera.

Przestrzeń wiejska w ocenie respondentów

Poddając elementy oferty przestrzeni wiejskiej analizie wariancji (tab. 1), wi-dzimy, że średnie świadczące o bardzo dużym zainteresowaniu respondentów uzy-skały głównie czynniki związane z wartościami środowiska wiejskiego i jakościąwypoczynku w samym gospodarstwie agroturystycznym. Najwyżej turyści oceniliistotę higieny przygotowania i podawania posiłków (średnia 4,65), walory krajo-brazowe (średnia 4,37), walory przyrodnicze i kulturę właścicieli (średnie 4,22)oraz ofertę żywieniową (4,20). Na poziomie dużego zainteresowania respondenciwskazali aspekt spokojnej i cichej okolicy (średnia 4,12), czystość środowiska wiej-skiego (średnia 4,04), możliwość realizacji turystyki aktywnej (3,99) i dobry dojazd(3,95).Średnim zainteresowaniem wśród ankietowanych cieszyły się elementy prze-

strzeni dotyczące wnętrza gospodarstw, a dokładniej możliwości zakupu produk-tów żywieniowych oraz rękodzieła ludowego.Analiza wariancji pozwoliła wyodrębnić istotne statystycznie różnice w wielu

przypadkach, co świadczy o dużej zgodności w ocenie elementów oferty środowiskawiejskiego jako miejsca wypoczynku i edukacji. Różnice, które wystąpiły, dotycząprzede wszystkim zmiennych deskryptywnych uwzględniających płeć i wiek re-spondentów. Kobiety w większym stopniu niż mężczyźni uznały za bardzo ważnetakie elementy, jak: walory przyrodnicze i krajobrazowe, warunki przygotowaniai podawania posiłków oraz węzeł sanitarny.Osoby młode, do 26 lat, w większym stopniu przykładały wagę do kultury oso-

bistej właścicieli, zaś w mniejszym do zakupu wyrobów wytwarzanych w gospo-darstwach, co jest związane bezpośrednio z ograniczonymi środkami finansowymi.Analiza czynnikowa (tab. 2 i rys. 1) opierająca się na trzech składowych głów-

nych, przy przyjętym poziomie istotności α = 0,05, pozwoliła wyodrębnić 3 grupy,przy czym w skład pierwszej weszły czynniki: standard pokoi, oferta żywieniowa,infrastruktura sanitarna; składowa druga skupiła czynniki: walory przyrodniczei krajobrazowe, zaś składowa trzecia: możliwość zakupu regionalnych produktówżywieniowych i rękodzieła artystycznego oraz możliwość zapoznania się z elemen-tami dziedzictwa kulturowego wsi.Na podstawie przeprowadzonej analizy czynnikowej możemy wyraźnie wyod-

rębnić trzy grupy respondentów, którzy akcentują podobne wartości przestrzeniwiejskiej. Do pierwszej należą osoby dostrzegające szczególną wartość jakości prze-strzeni wewnętrznej związanej bezpośrednio z gospodarstwem agroturystycznym;grupę tę możemy nazwać „akcentujący jakość gospodarstwa”. Druga grupa to tury-ści szczególnie dostrzegający edukacyjną funkcję środowiska przyrodniczego i kra-jobrazu wsi, możemy ją nazwać „świadomi wartości środowiska przyrodniczegowsi”. Trzecia grupa – „zwolennicy produktów pochodzenia wiejskiego”, to osobydostrzegające możliwości zakupu wyrobów wytwarzanych na wsi.


Tabela1.Stopieńzainteresowaniarespondentówposzczególnymielementamiprzestrzeniwiejskiej

Czynnik

płeć

wiek

miejscezamieszkaniasytuacjamaterialna

Elementyprzestrzeni

respon-

segment

wiejskiej

dencikobie-męż-

dopowy-

bardzo

ogółem*ta

czyzna

F26

żej

Fmiastowieś

Fdobraniezbyt

Flat26lat

idobradobra

wartośćśredniejarytmetycznejitestuFFishera

Standardpokoi

4,22

4,31

4,15

3,69854,25

4,21

0,20474,174,271,25184,33a4,03b10,6147

Ofertażywieniowa

4,20

4,19

4,21

0,09124,16

4,24

0,76404,134,251,85274,23

4,13

1,0745

Infrastrukturasanitarna

4,29

4,42a4,16b8,54514,36

4,22

2,24024,314,280,09894,40a4,09b10,3374

Kulturaosobistawłaścicieli

4,36

4,44

4,28

3,28054,46a4,26b5,68934,314,400,98424,37

4,35

0,0560

Spokojna,cichaokolica

4,12

4,15

4,11

0,19374,06

4,21

2,32314,074,171,06574,13

4,13

0,0053

Dobrydojazd

3,95

4,04

3,86

2,76703,88

4,03

2,10743,973,940,04843,97

3,92

0,1670

Waloryprzyrodnicze

4,36

4,46a4,27b5,52484,43

4,30

2,21594,364,370,04434,37

4,36

0,0144

Walorykrajobrazowe

4,37

4,47a4,28b4,95244,43

4,32

1,87964,364,390,19044,38

4,38

0,0050

Higienaprzygotowania

4,65

4,78a4,52b12,95534,68

4,62

0,68554,634,660,16094,64

4,67

0,1821

ipodawaniaposiłków

Możliwościrekreacjikonnej,

3,99

4,02

3,97

0,26854,07

3,91

2,42873,974,010,14713,93

4,13

3,7842

rowerowejipieszej

Zakupżywieniowychproduktów3,44

3,45

3,44

0,02963,32a3,58b6,33393,513,391,26493,43

3,47

0,1338

lokalnychiregionalnych

Zakuprękodziełaludowego

2,92

2,94

2,91

0,06002,79a3,06b6,08702,952,900,16202,95

2,87

0,5339

Zapoznaniesięzlokalnym

3,40

3,54a3,26b7,97533,38

3,43

0,18583,383,420,13063,36

3,48

1,2327

dziedzictwemkulturowym

Stopieńczystościekologicznej

4,04

4,09

4,00

0,83694,09

3,99

1,12174,004,080,65844,02

4,10

0,7098

środowiska

Obliczeniastatystyczneprowadzonoprzyprzyjętympoziomieistotnościα=0,05.

Różnesymboleliteroweprzywartościachśredniejoznaczająniejednorodnesegmentywanaliziepost-hoc.

*Wartościśredniejarytmetycznejpróbybadawczej.

Źródło:obliczeniawłasnenapodstawiebadańankietowych.


Tabela 2. Stopień zainteresowania ofertą przestrzeni wiejskiej – wyniki analizy czynniko-wej (wartości ładunków czynnikowych)

WyszczególnienieSkładowa Składowa Składowagłówna 1 główna 2 główna 3

Standard pokoi 0,832 −0,121 0,052

Oferta żywieniowa 0,789 0,003 0,135

Infrastruktura sanitarna 0,807 0,138 0,084

Walory przyrodnicze 0,037 0,925 0,104

Walory krajobrazowe −0,024 0,939 0,070

Zakup żywieniowych produktów 0,172 −0,083 0,787lokalnych i regionalnych

Zakup rękodzieła ludowego 0,125 0,043 0,860

Zapoznanie się z lokalnym −0,013 0,264 0,706dziedzictwem kulturowym

Źródło: obliczenia własne na podstawie badań ankietowych.

Przeprowadzona analiza elementów przestrzeni wiejskiej pozwala stwierdzić, żeśrodowisko przyrodnicze, krajobraz, cisza i spokój w istotny sposób mogą eduko-wać turystów i wpływać na ich stosunek do piękna, barw, życia oraz uczyć, jakżyć w środowisku przyrodniczym w zgodzie z prawami natury. Jest to szczegól-nie istotne, gdyż w czasach uwidaczniających coraz wyraźniej kryzys tradycyjnychwartości na rzecz wykreowanych przez media wartości związanych z nadmiernąkonsumpcją i pseudokulturą należy zwrócić uwagę na symbiozę występującą mię-dzy człowiekiem a przyrodą. Wsi i krajobrazu nie utożsamiamy już tylko z całością,na którą możemy patrzeć, lecz także ze środowiskiem, pośród którego stoimy, po-strzegając przestrzeń wiejską jako miejsce edukacji. Krajobraz wiejski i przyrodastaje się obecnie „ojczyzną” naszych myśli i odczuć, a jednocześnie ośrodkiem re-generacji sił fizycznych i psychicznych oraz nauczycielem uczącym nas wszystkich,jak mamy się zachowywać w stosunku do otaczającej nas przyrody, ukazującymnam, jak możemy czerpać z darów przyrody, a innym razem uczącym nas pokoryi uległości wobec zjawisk przyrodniczych.

Podsumowanie

Przyroda i kultura są „...przestrzenią życia dla resztek dzikiej przyrody, prze-strzenią duchowego wzrostu człowieka, przestrzenią, w której rośnie nasza wrażli-wość, w której dotykamy wieczności, w której kontemplujemy sprawy najważniejszei kształtujemy siebie...”, stwierdza Mirek (Wpływ turystyki... 2006).Przestrzeń wiejska jest idealnym miejscem, gdzie turyści wypoczywając, mogą

nauczyć się tolerancji wobec innych, wobec przyrody (raz przyjaznej, raz groźnej),mogą odpocząć od miejskiego zgiełku, od pośpiechu i zatłoczonych publicznychogrodów. Wieś, oferując jednocześnie oryginalne wartości środowiska przyrodni-


0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

0,10,2

0,30,4

0,50,6

0,7 0,10,20,30,40,50,60,70,80,91,01,1

składowa 2składowa 1

składowa3

1

23

45

6

7

8

zwolennicy produktówpochodzenia wiejskiego

świadomi wartości środowiskaprzyrodniczego wsi

akcentujący jakośćgospodarstwa

Rys. 1. Konfiguracja zmiennych: „akcentujący jakość gospodarstwa”, „zwo-lennicy produktów pochodzenia wiejskiego”, „świadomi wartości środowiskaprzyrodniczego wsi”

czego oraz kulturowego: ciszę i spokój, miłość i przyjaźń, dobroć i zaufanie, jestmiejscem, które charakteryzuje się tradycją i trwałością, jest, jak stwierdzają Mac-naghten i Utry (2005), „żywotnym elementem poziomu ludzkiego życia w przeci-wieństwie do stresu i zatrucia rodem z miasta”.Potwierdzają to badania autorów, z których jednoznacznie wynika, że przyroda

i krajobraz, cisza i spokój oraz jakość oferty wypoczynku na wsi są elementamiwpływającymi na wybory miejsca wypoczynku turystów, a jednocześnie są „na-uczycielami” życia w zgodzie z prawami przyrody i właścicielami gospodarstwagroturystycznych.

Literatura

Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wyd. Albis, Kraków 1999.Gaworecki W.W., Turystyka, PWE, Warszawa 2003.Macnaghten P., Utry J., Alternatywne przyrody, Nowe myślenie o przyrodzie i społe-

czeństwie, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2005.


Panasiuk A. (red.), Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006.Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków

1997.Woźniak M., Cebulak T., Otoczenie przyrodnicze elementem wyznaczającym wzajemne

relacje między turystami a przestrzenią agroturystyczną [w] M. Plichta, J. Sosnow-ski (red.), Marketing w agroturystyce, 75, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006.

Wpływ turystyki masowej na dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Karpat. Raport z mo-nitoringu kierunków zagospodarowania i wykorzystania turystycznego polskich gór,Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot., Bystra 2006.

Streszczenie

Ukazano wpływo wybranych elementów środowiska wiejskiego na proces kształto-wania osobowości turystów, regeneracji ich sił fizycznych i psychicznych oraz sposobówzachowań w stosunku do otaczającej nas przyrody.Oprócz rozważań teoretycznych dotyczących wpływu krajobrazu wiejskiego (prze-

strzeni wiejskiej) na psychikę człowieka XXI wieku przedstawiono czynniki badań ankie-towych zrealizowanych na początku 2007 roku wśród mieszkańców województwa podkar-packiego. Analizie podano 365 kwestionariuszy badawczych dotyczących stopnia zaintere-sowania elementami oferty turystyki wiejskiej, co ma bezpośredni związek ze wskazaniempodstawowych celów edukacyjnych wypoczynku na wsi. Zebrany materiał badawczy pod-dano analizie statystycznej opartej na zmiennych deskryptywnych, na których podstawiewyodrębniono 5 grup respondentów, uwzględniając: płeć, wiek, miejsce zamieszkania orazsytuację materialną. Uporządkowany materiał poddano analizie statystycznej, opartejna analizie wariancyjnej oraz analizie czynnikowej. Wnioskowanie przeprowadzono przyprzyjętym poziomie istotności α = 0,05. Jednorodność grup wariancyjnych testowanoza pomocą testu Levene’a, a odrzucenie hipotezy zerowej dało podstawę do prowadze-nia testu post-hoc, który opierał się na teście Fischera. W celu określenia współzależnościpomiędzy czynnikami, elementami oferty wypoczynku na wsi, posłużono się analizą czyn-nikową, za której pomocą podjęto próbę klasyfikacji czynników współzależnych, opierającsię na wyodrębnionych składowych głównych spełniających kryterium Kaisera.

26

Edukacja zoologiczna w agroturystyce

Rafał Kurczewski

Wstęp

Turystyka jest od wielu lat wskazywana jako jedno z największych zagrożeńdla środowiska przyrodniczego. Jednak w ostatnim czasie można zaobserwowaćrosnące zainteresowanie środowiskiem naturalnym i działaniami na rzecz jegoochrony. Zmiany dotychczasowego oblicza turystyki opierają się na tzw. formachprzyjaznych środowisku, promujących trendy ekologiczne i będących alternatywądla turystyki masowej (Al-Sayed i Al-Langawi 2003). Dzisiaj to właśnie turystyka,z uwagi na swój powszechny charakter, może uświadomić człowiekowi jego degra-dacyjny wpływ na środowisko, a z drugiej strony – przybliżyć go do natury, którejprzecież jest elementem. Z tego powodu kluczową rolę w dalszym rozwoju ruchuturystycznego odgrywa funkcja edukacyjna. Turystyki nie da się oddzielić od śro-dowiska, bo przecież głównie w parze z nim się ona realizuje, trzeba więc pomyślećo zmniejszeniu negatywnego działania, przede wszystkim poprzez rozwój i kształ-towanie świadomości ekologicznej (Jędrzejczyk 1995, Ellenberg 1998, Kurczewskii Machnik 2002, 2006, Kurczewski 2006 b).Polska jest krajem o wciąż jeszcze bogatym środowisku przyrodniczym. Róż-

norodność siedlisk i zamieszkujących je gatunków roślin i zwierząt stawia nasw czołówce państw europejskich, którym udało się zachować dziewiczą przyrodę nanajbardziej przekształconym i zniszczonym przez cywilizację kontynencie (Zaręba2000, Kurczewski i Machnik 2006). Paradoksalnie to właśnie nasze „zacofanie”rozwojowe i ekonomiczne uchroniło przed nadmierną eksploatacją wiele terenównaturalnych, a dziś pozwala na szczycenie się nimi. Turyści zagraniczni, oceniając

26. Edukacja zoologiczna w agroturystyce 253

ofertę turystyczną Polski, do najważniejszych zalet zaliczają: duże obszary jeszczenieskażonego środowiska oraz bogactwo fauny i flory. Daje to szansę na stworzenieodpowiednich warunków dla rozwoju turystki przyjaznej środowisku, na budowa-nie własnej, niepowtarzalnej oferty bez popełniania błędów, które doprowadziływ wielu krajach Europy Zachodniej do degradacji środowiska. Strategia rozwojuturystyki w Polsce zwraca szczególna uwagę na problematykę stanu środowiskaprzyrodniczego i promowanie rozwoju turystyki zrównoważonej. Jednak z drugiejstrony niepokój budzi wiele rozwiązań, wynikających może nie tyle ze złej woli, coz braku wiedzy i doświadczenia (Kurczewski 2006 c).Szczególnie problematyczna wydaje się w turystyce rola, jaką odgrywają dzikie

zwierzęta. Są one powszechnie uznawane zarówno za walor, jak i atrakcję tury-styczną. Pomimo naszej „cywilizacyjnej ucieczki” od świata przyrody, zwierzętazdają się nam wciąż bliskie. Edukacja ekologiczna realizowana poprzez turystykębardzo często odwołuje się do świata zwierząt. Fascynację fauną wykorzystuje sięw kształtowaniu ofert turystycznych na całym świecie, choć pytanie „jak to ro-bić?” wciąż zdaje się czekać na odpowiedź. Turystyka wiejska, a w niej szczególnieagroturystyka, stwarza możliwości obcowania turysty z dziką przyrodą, ale równieżmoże bezpośrednio wpływać na jej ochronę, dlatego tak istotne jest kształtowaniepoprzez edukację odpowiednich postaw zarówno turysty, jak i gospodarza.

Turysta

Rola, jaką pełnią zwierzęta gospodarskie w rozwoju i kształtowaniu oferty agro-turystycznej, jest dość powszechnie znana, dlatego skupiono się na dzikich gatun-kach zwierząt.Pierwszy i zarazem zasadniczy problem to określenie, jaką rolę w turystyce

odgrywają zwierzęta. Skoro zwracają uwagę turysty, a nierzadko są celem po-dróży czy wręcz przyczyniają się do stworzenia konkretnej formy turystyki – jakbirdwatching czy whalewatching, powinniśmy ich szukać wśród walorów turystycz-nych. W proponowanych podziałach walorów zwierzęta można zaliczyć do grupywalorów krajoznawczych, gdzie są zamieszczane zwykle wśród tzw. osobliwościprzyrody ożywionej (Gołembski 2002). Na tym polu rysuje się poważny konfliktpomiędzy przyrodnikami a krajoznawcami. Problem polega na rozumieniu słowa„osobliwość”. Dopóki dotyczy ono przyrody nieożywionej, dopóty rozumowaniejest podobne, jednak w przypadku istot żywych występuje już wyraźna rozbież-ność. Dla przyrodnika każda forma życia jest osobliwością przyrody, natomiastkrajoznawcy najczęściej określają tym mianem gatunki rzadkie i zagrożone, uwa-żając, że tylko one są godne prezentacji. Tymczasem wiele z nich jest po prostunieatrakcyjna z uwagi na trudno dostępny teren, w jakim występują, skryty trybżycia czy choćby mało imponujące rozmiary, ubarwienie czy zachowania. W rzeczy-wistości każde zwierzę jest osobliwością, a miernikiem rangi waloru nie może sta-wać się jedynie mała częstotliwość jego występowania. Z punktu widzenia ochronyprzyrody nie powinno się zwracać uwagi turystów na gatunki zagrożone, chroniącich siedliska przed niekontrolowaną penetracją, chyba że czyni się to pod okiemfachowca (Kurczewski 1999, Kurczewski i in. 2004).

254 R. Kurczewski

W przeważającej części turyści nie rozróżniają gatunków zwierząt, dlatego bez-podstawne są obawy animatorów ruchu turystycznego dotyczące prezentacji ga-tunków powszechnie spotykanych. Przecież są one łatwiejsze do zaobserwowania,mniej płochliwe, a wiedza na ich temat jest i tak zwykle niewielka, nadają sięwięc świetnie do prezentacji pogłębiającej wrażliwość i świadomość ekologiczną(Kurczewski i Machnik 2006, Kurczewski 2006 b).Rodzi się zatem pytanie: co i w jaki sposób przekazać turyście? Wiedza na te-

mat środowiska naturalnego jest trudniejsza do przekazania od innych zagadnieńz uwagi na nieprzewidywalność w czasie i przestrzeni szeregu zjawisk przyrodni-czych, zwykle więc przekazywana jest tzw. informacja bezpośrednia (np. nazwagatunkowa i informacje na temat biologii gatunku) (Pawlaczyk 1993). Jest onadla turysty ciężka do zapamiętania, a przede wszystkim nudna. Tymczasem wspo-mniana osobliwość wiąże się przede wszystkim z tzw. niszą ekologiczną, opisującąrolę organizmu w biocenozie, z uwzględnieniem jego powiązań pokarmowych, pre-ferencji siedliskowych i oddziaływań międzygatunkowych. Jest to taki „sposób nażycie” każdego gatunku. I taka właśnie opowieść o życiu fascynuje człowieka naj-bardziej. Podziwiamy wtedy zwierzęta za ich inteligencję, umiejętności, przystoso-wania, spryt, podpatrujemy zachowania, które rodzą kolejne pytania, a nierzadkozaskoczenie podobieństwem do nas samych. Turysta, który początkowo może byćzdziwiony tym, że ktoś chce mu prezentować wróble, wrony, jaskółki, szybko zdajesobie sprawę ze swojej niewiedzy na temat istot, które żyją obok niego (Kurczewski2006 b).Kolejny problem sygnalizowany przez krajoznawców, a związany z prezentacją

fauny, dotyczy zdolności ruchu, jaką obdarzonych jest wiele gatunków zwierząt.Prezentując formy przyrody nieożywionej czy też rośliny (np. pomniki przyrody),można zapewnić turystę, że będzie mógł je podziwiać, podczas gdy ze zwierzętaminie ma tej pewności. Jednak nie należy traktować tej sytuacji w kategoriach pro-blemu obniżającego rangę waloru. Wprowadza to przecież dreszcz emocji i zachęcado ponownego przyjazdu, gdyby nie powiodła się obserwacja. Edukacja zoologicznamusi opierać się na tzw. biologicznym kalendarzu, dając możliwość obserwacji wewszystkich porach roku czy dnia różnych gatunków czy zachowań. A przy oka-zji informując turystę, że w danym miejscu może napotkać jakieś zwierzęta, niemusimy już zwykle pouczać o zachowaniu ciszy (Kurczewski 1999).

Gospodarz

Turyści wybierając agroturystykę sygnalizują swoje zainteresowanie środowi-skiem, wyrażając jednocześnie nadzieję, że spędzą czas w kontakcie i harmoniiz naturą. Postacią kluczową staje się w takim wypadku gospodarz. Dla wielu tu-rystów będzie on skarbnicą wiedzy o naturze, dlatego tak ważna jest praca nadsamokształceniem i udoskonalaniem oferty w zakresie edukacji ekologicznej. Nie-stety bardzo często poziom świadomości ekologicznej i wiedzy na temat przyrodywśród gospodarzy nie odbiega specjalnie od średniej krajowej. Co gorsza, na wsirodzi się wiele zabobonów i przesądów kultywowanych do czasów współczesnych.Ludzie z miast przyjeżdżający na wypoczynek są przekonani o bogatej wiedzy


przyrodniczej mieszkańców wsi i tak „nauka” przekazywana jest dalej. Bardzoczęsto dotyczy ona właśnie zwierząt, zwłaszcza kojarzonych z czarną magią, jak:nietoperze, ropuchy, węże, pająki, sowy itd. W efekcie miast świadomości rodzi sięstrach prowadzący nawet do fobii. W tej atmosferze ciężko jest myśleć o edukacji,nie mówiąc już o tym, że wielu turystów z tego powodu nie wybierze się na wczasyagroturystyczne bądź zrezygnuje z takiego sposobu spędzania wolnego czasu popierwszym wyjeździe (Kurczewski 2006 a).Agroturystyka wpisana w nurt turystyki przyjaznej środowisku jest formą pod-

budowaną ideologicznie, w takim rozumieniu nie jest tylko sposobem zarabianiapieniędzy, ale i sposobem na życie. Jeśli gospodarz ma takie poczucie, a jedno-cześnie określa gospodarstwo jako ekologiczne i włącza w swoją działalność ele-menty edukacyjne, powinien zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka nanim spoczywa. Wymaga to systematycznego samodoskonalenia i wnikliwej obser-wacji środowiska przyrodniczego, pogłębiającej nie tylko wiedzę, ale i szacunek dlanatury. Przed rozpoczęciem zoologicznej edukacji należy przeprowadzić inwenta-ryzację i waloryzację. Pozwala to na opracowanie listy gatunków zamieszkującychgospodarstwo i jego otoczenie. Jednocześnie uzyskujemy wiedzę na temat obszarówistotnych, szczególnie w przypadku zwierząt z uwagi na przykład na porę godową,wychowywanie młodych, żerowanie, nocleg, przeloty itd. Ingerencja turystów w ta-kie tereny bez ich pełnego rozpoznania może doprowadzić do wycofania się wielugatunków, a tym samym do zubożenia bioróżnorodności i obniżenia rangi walorów.Gospodarz musi mieć również świadomość, że podobnie jak w innych rzypad-

kach kontaktów człowieka ze zwierzętami, to na naszych barkach będzie spoczy-wać odpowiedzialność za ich los. Zakładając więc np. różnorodne schronienia dlazwierząt, jak choćby budki, karmniki czy poidełka dla ptaków, należy nie tylkozadbać o ich staranne wykonanie (lepiej wykonać je według odpowiednich schema-tów niż kupować gotowe, często ładne, ale będące ekologicznymi pułapkami) ale io dalsze prawidłowe funkcjonowanie. Wszystkie te rozwiązania powinny mieć nawzględzie bezpieczeństwo zwierząt, ale należy pamiętać również o wyborze miejsca,tak by umożliwiały one turystom prowadzenie obserwacji zoologicznych (Kurczew-ski 2006 a).Edukacja w turystyce powinna mieć charakter powszechny, bez względu na

płeć czy wiek. Zaś najlepszym bodaj sposobem nauczania jest zabawa i to nietylko dla najmłodszych. Pozwala ona przede wszystkim na odwrócenie uwagi odprocesu edukacji. Dobrze się bawiąc nikt nawet nie podejrzewa, że przemycanesą przy okazji ważne informacje. Naucza się więc niejako niechcący, przy okazji,a osoba wciągnięta w zabawę sama decyduje o zakresie edukacji. Wachlarz możli-wości jest bardzo duży, od gier sprawnościowych po quizy. Wiele ze starych zabawmożna wykorzystać, przemycając ekologiczne treści. Dobrze przygotowane zabawyedukacyjne powinny prowokować do zadawania pytań przez osoby w nich uczest-niczące, zamiast stawiania ich przez organizatora. Naturalna ciekawość i wsparciew rozwiązaniu problemu przez prezentowanie przykładów, naprowadzanie na pra-widłowe odpowiedzi, a nie udzielanie ich bezpośrednio, przyczyniają się do lepszegokojarzenia i zapamiętywania (Kurczewski i in. 2004).Jedną z atrakcji proponowanych turystom w gospodarstwach agroturystycz-

nych jest uczestniczenie w różnorodnych zajęciach. Do najbardziej atrakcyjnych

256 R. Kurczewski

należą oczywiście prace wykonywane przy zwierzętach gospodarskich. Tymcza-sem łącząc przyjemne z pożytecznym można na przykład zaproponować turystomwykonywanie różnego rodzaju schronień, jak budki lęgowe, karmniki, poidła dlaptaków, uliki dla trzmieli, budki dla nietoperzy. To również wspaniała okazja doedukacji, kontynuowana potem przy rozmieszczaniu schronień, dokarmianiu, poje-niu (Kurczewski 2006 a).Warto się również zastanowić nad przygotowaniem różnych urządzeń czy po-

mocy edukacyjnych. Może być to plac zabaw dla dzieci, na którym przyrządy ićwiczenia na nich wykonywane można odnieść do zachowań zwierząt zaobserwo-wanych w przyrodzie. Zwrócenie uwagi na wspinanie, czołganie, podskakiwanie itd.jest dobrym sposobem na wciągnięcie w rozmowę na temat tego, kto i dlaczegotak postępuje w naturze.Modne są dziś wszelkiego rodzaju ścieżki dydaktyczne. Opierając się na pro-

ponowanej wcześniej inwentaryzacji zoologicznej, można z powodzeniem stworzyćścieżkę na terenie gospodarstwa czy też w jego otoczeniu z przystankami w ogro-dzie, przy oczku wodnym, na polu, w lesie, przy żwirowisku, na miedzy itd. Gospo-darstwo chcące rozwinąć aspekt edukacyjny, powinno pomyśleć o czymś w rodzaju„kącika ekologicznego”, gdzie można zgromadzić sprzęt typu mikroskop, szkło po-większające, luneta itp. Można tu gromadzić „skarby” znalezione na wyprawachturystycznych, założyć małą galerię zdjęć wykonanych przez gości.Wszystkie te edukacyjne działania przyczyniają się do pogłębienia wiedzy oraz

wrażliwości zarówno turysty, jak i gospodarza, prowadząc do kształtowania świa-domości ekologicznej. Ale mają jeszcze jedno bardzo istotne znaczenie – wpisująsię w nurt czynnej ochrony przyrody, przynosząc wymierne korzyści przyczynia-jąc się do wzrostu i zachowania bioróżnorodności. Tak więc rozwijaniem edukacjizoologicznej zainteresowani są nie tylko turyści czy gospodarze, przy tym samymogniu „pieką swoją pieczeń” przyrodnicy.

Czynna ochrona przyrody

Praca nad edukacją nie miałaby żadnej wartości, jeśli nie przynosiłaby rezul-tatów pomagających chronić przyrodę. Działania skupiające się przede wszystkimna inwentaryzacji środowiska i wskazywaniu szczególnie zagrożonych terenów igatunków, a następnie utworzeniu obszarów chronionych czy wciągnięciu na li-stę gatunków chronionych, nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. Zwiększającesię spektrum zagrożeń, widmo jeszcze poważniejszego zachwiania równowagi eko-logicznej poprzez ubożenie bioróżnorodności i nowe strategie wyrastające z ideiekorozwoju, doprowadziły do powstania programów ochrony czynnej nazywanejteż aktywną. Według Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz.880, art. 5 pkt 5) ochrona czynna to stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochron-nych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrodylub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.Działania podejmowane w ramach aktywnej ochrony realizowane są wyłącznie dladobra przedmiotu ochrony. Mogą mieć one postać działań stabilizujących aktualnystan przyrody (stabilizacja), przywracających stan bardziej naturalny (renaturali-


zacja) albo tworzących stan bardziej pożądany (kreacja, przebudowa). Do tej poryochrona przyrody była zadaniem państwa, realizowanym np. poprzez parki naro-dowe, konserwatorów przyrody itd. Konstruowanie programów czynnej ochronypozwala na upowszechnienie tych działań. Dzięki nim można efektywnie zacho-wać najcenniejsze fragmenty środowiska przyrodniczego również poza obszaramichronionymi (Gwiazdowicz 2005).Jedną z najważniejszych ról w konstruowaniu ochrony czynnej odgrywa rolnic-

two, w którego posiadaniu znajdują się często wyjątkowo cenne tereny przyrodni-cze. Jednym z planowanych sposobów wykorzystania szansy na stworzenie nowejjakości w rolnictwie jest Program Rolnośrodowiskowy – obowiązkowy dla wszyst-kich krajów członkowskich Unii Europejskiej, z których każdy przygotowuje swójwłasny program, będący częścią Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich.Wśród najistotniejszych działań podejmowanych w ramach czynnej ochrony

wymieniana jest edukacja. Skierowana jest ona zarówno do turystów, jak i do osóbzajmujących się organizacją ruchu turystycznego. Działania takie mają sens tylkowówczas, kiedy spektrum odbiorców jest jak najszersze. Różnorodne materiałypromujące czynną ochronę mają zawsze edukacyjny charakter. Mogą być bardzopomocne w procesie samodoskonalenia gospodarzy, ale są również atrakcyjne dlaturystów. Przyrodnicy realizujący programy czynnej ochrony różnych gatunkówzwierząt często nawiązują kontakty z gospodarzami. Ponieważ jednym i drugim za-leży na zachowaniu bioróżnorodności, takie wzajemne wsparcie jest korzystne dlaobu stron. Pomoc gospodarzy przy obserwacji bądź przy pracach wykonywanychw ramach programów jest nieodzowna. Do niektórych działań, gdzie potrzebnajest każda pomocna dłoń, można wykorzystywać turystów (np. podczas zabezpie-czania tras migracyjnych płazów). Obserwacje prowadzone przez gospodarza czyturystów, po wcześniejszym przygotowaniu przez przyrodników, są źródłem bardzocennych danych wykorzystywanych w konstruowaniu programów ochrony. Z dru-giej strony to również okazja dla prowadzenia edukacji zoologicznej przez osobyprofesjonalnie zajmujące się ochroną przyrody. Minimalizuje to ryzyko popełnie-nia błędów i doprowadzenia w efekcie do degradacji środowiska spowodowanej niezłymi chęciami tylko niewiedzą (Kurczewski 2006 a).

Podsumowanie

Zamieszkujemy Ziemię wspólnie z innymi organizmami a najbliższe nam sązwierzęta, o których święty Franciszek mawiał „młodsi bracia”. Jednak zdajemysię istnieć w tak odległych światach. Większości z nich nie potrafimy nazwać poimieniu, ba, tak wielu jeszcze nie odkryliśmy, a wiele wymarło i wymiera, zanimzostanie odkryte. Paradoksem jest, że człowiek fascynuje się poszukiwaniem życiana innych planetach, mając tylu „obcych” wokół siebie.Turystyka prężnie rozwijająca się już od tylu lat zdążyła przyczynić się do

zdegradowania wielu obszarów. Szczęśliwie w ostatnim czasie ekologiczne trendydotarły i do niej. Rozwijanie form przyjaznych środowisku, a wśród nich agrotu-rystyki, stało się zadaniem priorytetowym.

258 R. Kurczewski

Rola, jaką odgrywają zwierzęta w kształtowaniu atrakcyjności ofert turystycz-nych na całym świecie jest, niepodważalna. Stawia to przed osobami odpowie-dzialnymi za rozwój nowych form turystyki oraz przed samymi uczestnikami ruchuturystycznego nowe zadania. Realizują się one głównie przez edukacyjną funkcjęturystyki. Z racji na wspomnianą pozycję, jaką mają zwierzęta w turystyce i odra-dzającą się fascynację ich światem, szczególną rolę odgrywa edukacja zoologicznaodwołująca się do dzikiej fauny. Wielu przedstawicieli świata zwierzęcego żyje oboknas, a szczególnie cennym miejscem dzięki bogactwu siedlisk są obszary wiejskie.Stają się one miejscem, które pozwala połączyć interesy turystów, gospodarzyprowadzących gospodarstwa agroturystyczne oraz przyrodników zajmujących sięczynną ochroną przyrody we wspólnym wysiłku na rzecz ratowania środowiskanaturalnego, naszego środowiska.

Literatura

Al-Sayed M., Al-langawi A., Biological resources conservation through ecotourism deve-lopment, Journal of Arid Environments, 54, 2003.

Ellenberg L., Naturschutz durch Tourismus. Natur und umweltfreundlicher Tourismus,Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin 1998.

Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2002.Gwiazdowicz D. (red.), Ochrona przyrody w lasach. I ochrona zwierząt, Ornatus, Poznań

2005.Jędrzejczyk I., Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. „Śląsk”, Katowice

1995.Kurczewski R., Dzikie zwierzęta w gospodarstwie agroturystycznym i w jego otoczeniu.

Jak stworzyć gospodarstwo przyjazne dzikiej przyrodzie? Akademia Kletta, War-szawa 2006 a.

Kurczewski R., Przyroda i turystyka – małżeństwo z rozsądku [w] J. Krupa, J. Biliński(red.), Turystyka w badaniach naukowych, Prace przyrodnicze i humanistyczne,Rzeszów 2006 b.

Kurczewski R., Rola waloryzacji zoologicznej w projektowaniu pieszych tras turystycz-nych, Problemy Ekologii Krajobrazu 5, 1999.

Kurczewski R., Where is ecotourism in Poland heading for? Polish Journal of Environ-mental Studies, Olsztyn 2006 c.

Kurczewski R., Machnik A., Aktywna ochrona przyrody wyzwaniem dla turystyki. Go-spodarka turystyczna w XXI wieku. Globalne wyzwania i zagrożenia, Wyd. AWF,Poznań 2006.

Kurczewski R., Machnik A., Czego chroniona przyroda oczekuje od turysty? Inst. Ochr.Przyr., PAN Ojcowski Park Narodowy 2002.

Kurczewski R., Machnik A., Styperek J., The methods of presenting geographical envi-ronment for the needs of ecotourism, Management of the life quality in regions andcommunities, UNESCO – Chair for Sustainable Development, Banska Stiavnica2004.

Pawlaczyk P., Turystyka na obszarach chronionych: Jak przekazać turyście wiedzę przy-rodniczą? Przegląd przyrodniczy, 4, 4, Świebodzin 1993.

Zaręba D., Ekoturystyka wyzwania i nadzieje, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000.


Streszczenie

Turystyka, postrzegana przez lata jako jedno z największych zagrożeń dla środowiskanaturalnego, dzięki zmianie oblicza stała się w ostatnim czasie jednym z narzędzi ochronyprzyrody. Wiąże się to przede wszystkim z rozwojem turystyki zrównoważonej, przyjaznejśrodowisku, w którą wpisuje się również agroturystyka. Turystyki nie da się oddzielić odśrodowiska, bo przecież głównie w nim się ona realizuje, chodzi więc o zmniejszenie jejnegatywnego działania, przede wszystkim poprzez rozwój i kształtowanie świadomościekologicznej. Realizacja tego zadania możliwa jest dzięki jednej z podstawowych funk-cji, jakie pełni turystyka – funkcji edukacyjnej. Szczególnie problematyczna wydaje sięw turystyce rola, jaką odgrywają dzikie zwierzęta. Z jednej strony stają się niewątpliwąatrakcją, z drugiej nieumiejętnie prowadzony ruch turystyczny może być dla fauny po-ważnym zagrożeniem. Agroturystyka przywodzi na myśl głównie zwierzęta hodowlane,tymczasem świat dzikich zwierząt zamieszkujących gospodarstwo i jego otoczenie jestbardzo bogaty. Taki stan rzeczy jest istotny z kilku punktów widzenia. Po pierwsze moż-liwość obcowania z dziką naturą stanowi dla turysty dodatkową atrakcję, czyniąc ofertękonkurencyjną. Z punktu widzenia gospodarza rodzi to możliwość kształtowania bogat-szej oferty, wyraźnie sygnalizującej przynależność do ekologicznego nurtu również poprzezrozwój edukacji zoologicznej. Wspieranie tej ostatniej sfery leży w interesie trzeciej strony,czyli przyrodników zajmujących się tzw. aktywną (czynną) ochroną zwierząt. Agrotury-styka stwarza możliwości dotarcia do turystów wrażliwych na środowisko, a więc i najego ochronę. Z drugiej strony taka współpraca pozwala na odpowiednie przygotowaniegospodarzy do odpowiedzialnej funkcji, jaką powinni pełnić.

27

Rolnictwo ekologiczne szansą rozwojugospodarstw agroturystycznych

Zdzisław Ginalski

Wstęp

Rolnictwo ekologiczne – określane również jako: biologiczne, organiczne lubbiodynamiczne, oznacza system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślin-nej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biolo-gicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jestodrzucenie w procesie produkcji żywności środków chemii rolnej, weterynaryjneji spożywczej. Jest to system trwały, samowystarczalny i ekonomicznie bezpieczny.Produkcja prowadzona metodami ekologicznymi to sposób uzyskania produktu

rolniczego, w którym zastosowano w możliwie największym stopniu naturalnemetody produkcji, nienaruszające równowagi przyrodniczej. Zasada ta dotyczywszystkich rodzajów i etapów produkcji – zarówno produkcji roślinnej, chowu i ho-dowli zwierząt jak i przetwórstwa.Produkcja w ekologicznym gospodarstwie rolnym jest prowadzona zgodnie z za-

sadami zrównoważonego rozwoju, uaktywnia biologiczne procesy przez stosowanienaturalnych środków produkcji oraz zapewnia trwałą żyzność gleby, a także zdro-wotność roślin i zwierząt.W szczególności produkcja ta polega na stosowaniu:

• prawidłowego płodozmianu i innych naturalnych metod utrzymywania lubpodwyższania biologicznej aktywności i żyzności gleby

27. Rolnictwo ekologiczne szansą rozwoju... 261

• nawozów organicznych, środków ochrony roślin i środków żywienia zwierzątuzyskiwanych inaczej niż w drodze przemysłowej syntezy chemicznej• materiału siewnego oraz rozmnożeniowego otrzymywanego z roślin, któreco najmniej przez jedno pokolenie, a w przypadku roślin wieloletnich conajmniej przez dwa sezony wegetacyjne były uprawiane zgodnie z wymogamirolnictwa ekologicznego• doboru gatunków i odmian roślin oraz gatunków i ras zwierząt uwzględniają-cego ich naturalną odporność na choroby; w szczególności wykorzystującegopopulacje i rasy miejscowe.Polska jest krajem, w którym zużycie chemicznych środków produkcji w rolnic-

twie było zawsze niższe niż w większości krajów europejskich, co sprawiło, że jakośćekologiczna przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie oraz jej bogactwo różnorodnościbiologicznej należą do najlepszych w Europie. Może to znacznie ułatwić polskimrolnikom podejmowanie produkcji żywności metodami ekologicznymi. Zwiększenieudziału żywności ekologicznej na rynku będzie korzystne dla polskiego rolnictwa,a także zaspokoi rosnące zapotrzebowanie konsumentów na taką żywność.Działania na rzecz rozwoju rolnictwa ekologicznego stwarzają możliwości roz-

wiązywania problemów bezpieczeństwa żywności i jej jakości, ochrony środowiska,dobrostanu zwierząt a także rozwoju obszarów wiejskich.W dobie kryzysu bezpieczeństwa żywności, jaki ostatnio jest odnotowywany

w niektórych krajach UE, rolnictwo ekologiczne, a co za tym idzie – żywnośćekologiczna, staje się bardzo ważnym źródłem żywności bezpiecznej, wolnej odszkodliwych i niebezpiecznych zanieczyszczeń, żywności o gwarantowanej jakości.Rolnictwo ekologiczne spełnia jednak nie tylko rolę producenta żywności, wpływana utrzymanie a nawet zwiększenie różnorodności biologicznej i walorów przyrod-niczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Poprzez swoją pracochłonność wpływana zwiększenie zatrudnienia na wsi.

Stan rolnictwa ekologicznego w Polsce

Rolnictwo ekologiczne stanowi jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi rol-nictwa na świecie, a zwłaszcza w UE. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych nastą-pił w Polsce wzrost zainteresowania tą dziedziną rolnictwa. Początkowo rolnictwoekologiczne rozwijało się jako ruch społeczny. Następnie Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi podjęło się tworzenia przepisów w tej dziedzinie, wsparcia finanso-wego kosztów kontroli, a następnie gospodarstw. Projekt Phare 2001 PL 01.04.04„Rolnictwo ekologiczne”, prowadzony w latach 2002-2004, pozwolił na szerokieupowszechnienie informacji o wymogach rolnictwa ekologicznego.W 2003 roku w systemie rolnictwa ekologicznego zostało zarejestrowanych

i skontrolowanych 2286 gospodarstw (0,11% ogólnej liczby gospodarstw rolnych)o powierzchni około 50 tys. ha użytków rolnych (0,3% ogółu użytków rolnych) oraz22 przetwórnie. Liczba gospodarstw, które uzyskały certyfikat zgodności na pro-wadzenie produkcji metodami ekologicznymi, wyniosła 1287. Ogólna powierzchniagospodarstw z certyfikatem to 35 554 ha. Liczba gospodarstw w okresie przestawia-nia wyniosła 999, z czego 503 gospodarstwa o powierzchni 10 793 ha w pierwszym

262 Z. Ginalski

roku, a 496 o powierzchni 14 888 ha w drugim. W 2004 roku zostało skontrolo-wanych 3730 gospodarstw ekologicznych o powierzchni około 80 tys. ha użytkówrolnych, co oznacza wzrost liczby gospodarstw ekologicznych o 1444 gospodarstwa,czyli o 63,2%. Według najnowszych danych MRiRW liczba gospodarstw z certyfi-katem zgodności wynosi 3494, a w okresie przestawiania jest ich 5700. Funkcjonują163 przetwórnie, w tym 2 importerów.Największa liczba gospodarstw prowadzących produkcję metodami ekologicz-

nymi znajduje się w środkowej i południowo-wschodniej Polsce (świętokrzyskie,lubelskie, podkarpackie i małopolskie). Uprawy rolnicze stanowią 55% wszystkichużytków ekologicznych. Są to gospodarstwa średniej wielkości, których średniapowierzchnia przekracza 20 ha, przy średniej krajowej 8 ha dla gospodarstw kon-wencjonalnych.

Wsparcie finansowe rolnictwa ekologicznego

Wprowadzenie

Wsparcie finansowe państwa polskie rolnictwo ekologiczne po raz pierwszy uzy-skało w 1998 roku, kiedy to wprowadzono dotacje do kosztów kontroli gospodarstwekologicznych. Dotacja ta była udzielana jednostkom kontrolnym. W 1999 rokudodatkowo wprowadzono dotację do hektara upraw ekologicznych. Beneficjentamitego wsparcia byli rolnicy prowadzący ekologiczne gospodarstwa rolne lub prze-stawiający gospodarstwa konwencjonalne na ekologiczne.Obecnie wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego w Polsce, podobnie

jak we wszystkich krajach członkowskich UE, pochodzi z dwóch źródeł: z budżetukrajowego oraz z budżetu Unii Europejskiej.

Dotacje z budżetu krajowego

Zasady udzielania dotacji i jej wypłacania zawarte są w rozporządzeniach mi-nistra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dlaróżnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa. Przewidziano na-stępujące dotacje:

• dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw rolnych• prowadzenie badań z zakresu rolnictwa ekologicznego• koordynacja doradztwa w zakresie rolnictwa ekologicznego i prowadzenie eko-logicznego gospodarstwa pokazowego oraz wydawanie materiałów szkolenio-wych• analiza zawartości niedozwolonych substancji (pestycydów) w płodach rol-nych.


Dotacje z budżetu Unii Europejskiej

Zasady ubiegania się o płatności unijne określa Rozporządzenie Rady Mini-strów z 20 lipca 2004 roku w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielaniapomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawydobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz.U. Nr 174,poz. 1809) i Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 6 sierpnia 2004roku w sprawie wzoru wniosku o przyznanie płatności z tytułu realizacji przedsię-wzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt oraz zawartości planutego działania (Dz.U. Nr 181, poz. 1878).Ze środków UE producenci otrzymują dotację do hektara upraw ekologicznych

na podstawie wniosków o przyznanie płatności z tytułu wspierania przedsięwzięćrolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt w ramach Planu RozwojuObszarów Wiejskich w pakiecie S02 „Rolnictwo ekologiczne”. Wsparcie rolnictwaekologicznego przewiduje również Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata2007-2013. W opracowaniu są stosowne rozporządzenia.

Ramy prawne i organizacyjne rolnictwa ekologicznego

Podstawowym dokumentem regulującym prawne zasady rolnictwa ekologicz-nego w Unii Europejskiej jest Rozporządzenie Rady EWG nr 2092/91 z 24 czerwca1991 roku w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowaniaproduktów rolnych i środków spożywczych (Dz. Urz. WE L 198, 22.07.1991 r.z późn. zm.). Ustawa o rolnictwie ekologicznym uchwalona 20 kwietnia 2004 roku(Dz.U. Nr 93 poz. 898) określa zadania i właściwości organów i jednostek organi-zacyjnych w zakresie rolnictwa ekologicznego.System kontroli i certyfikacji rolnictwa ekologicznego został utworzony na pod-

stawie art. 3 Ustawy o rolnictwie ekologicznym i spełnia wymagania określonew art. 8 oraz art. 9 Rozporządzenia Rady EWG 2092/91. System ten tworzą:• minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, który upoważnia jednostki certyfi-kujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z normąPN-EN 45011, do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfika-tów zgodności potwierdzających, że płody rolne nieprzetworzone oraz pro-dukty z nich powstałe, w tym także zwierzęta oraz produkty i przetworypochodzenia zwierzęcego, zostały wyprodukowane lub przetworzone zgodniez Rozporządzeniem Rady EWG nr 2092/91• Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, którasprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikują-cymi w rolnictwie ekologicznym, dokonuje kontroli granicznej produktówrolnictwa ekologicznego, upoważnia do przywozu produktów rolnictwa eko-logicznego z krajów trzecich niewymienionych na liście Komisji Europejskiejoraz przyjmuje zgłoszenia producentów, którzy chcą rozpocząć produkcjęmetodami ekologicznymi• Jednostki certyfikujące, które są upoważnione do przeprowadzania kon-troli gospodarstw i przetwórni ekologicznych, wydawania i cofania certyfika-

264 Z. Ginalski

tów zgodności. Wszystkie jednostki certyfikujące, których w roku 2004 byłosześć, uzyskały certyfikaty akredytacji wydane przez Polskie Centrum Akre-dytacji.

W celu wsparcia rolnictwa ekologicznego w zakresie doradztwa w 2003 rokuutworzone zostało Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego w Radomiu, do któ-rego zadań należy m.in.:

• koordynacja doradztwa w zakresie rolnictwa ekologicznego

• przekazywanie wiedzy o produkcji żywności metodami ekologicznymi pra-cownikom ośrodków doradztwa rolniczego oraz rolnikom

• prowadzenie gospodarstwa eksperymentalnego w zakresie produkcji meto-dami ekologicznymi.

Rozwój gospodarstw ekoturystycznych

Turystyka to dziś najlepiej rozwijający się przemysł na świecie. Gospodarkaturystyczna staje się jedną z najważniejszych gałęzi światowych. Równie dyna-miczny rozwój notuje agroturystyka. Polska według prognoz w nadchodzącychlatach będzie krajem, którego najważniejszym przemysłem stanowiącym o docho-dach państwa i poziomie życia jego obywateli będzie przemysł turystyczny. Wa-runkiem sukcesu jest tworzenie ofert turystycznych głęboko osadzonych w historiii kulturze kraju i regionu, w pełni korzystających z dziedzictwa kulturowego ro-zumianego jako całokształt materialnego i duchowego dorobku narodu.Dziedzictwo kulturowe to bogactwo różnorodności dorobku ludności, społe-

czeństw, grup, warstw społecznych i jednostek. Dorobek kulturowy przeszłych po-koleń jest dla budowy atrakcyjnych produktów turystycznych wartością najwięk-szą. Jest to coś, co nic nie kosztuje, ale wymaga od kreatorów turystyki świadomo-ści o wartości dziedzictwa kulturalnego, a także wiedzy i umiejętności w tworzeniuofert turystycznych opartych na tych wartościach. Dziedzictwo kulturowe to kra-jobraz wokół nas: góry, lasy, woda, architektura, układy przestrzenne wsi, osiedli,miast, zabytki, pałace, dwory dworki, kościoły, synagogi, kapliczki, cmentarze. Torzemiosło, rękodzieło, wytwory sztuki, ekologiczne sposoby uprawy i hodowli, toobyczaje, obrzędy, życie prywatne i społeczne , legendy i gwara. Ogromnie ważnejest dziedzictwo kulinarne z kulturą stołu, tradycyjnymi przetworami i potrawami.To na umiejętnym wykorzystaniu tego bogactwa polega dziś najbardziej skuteczne,efektywne promowanie regionów, pensjonatów i gospodarstw agroturystycznych.Praktycznym wymiarem takiego rozumienia dziedzictwa kulturalnego w tury-

styce, a szczególnie dziedzictwa kulinarnego – są produkty lokalne i regionalneczęsto wytwarzane metodami ekologicznymi. Ludzie są ciekawi innych ludzi i wy-bierając się w podróż, chcą nie tylko jak najwięcej zwiedzić, zobaczyć, ale teżw wielu przypadkach przyjemnie pobiesiadować przy stole suto zastawionym zdro-wymi lokalnymi przysmakami w zgodzie z regionalną tradycją. Są to ci, którzyżyją, żeby dobrze jeść, a nie jedzą, aby żyć. Ta grupa ludzi nie chce jeść parówek,w których nie ma ani grama mięsa, ketchupu, gdzie nie ma ani grama pomidora,


oraz chleba gdzie jest kilkadziesiąt polepszaczy i ulepszaczy. Stąd ogromna przy-szłość przed tymi, którzy tworząc ofertę dla gości swoich gospodarstw, sięgną doprzebogatych tradycji narodowej kuchni opartej na spuściźnie pokoleń zawartejw starych, zdrowych, ekologicznych przepisach i recepturach.Wychodząc naprzeciw potrzebom Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwino-

wie, Oddział w Radomiu opracował w 2006 roku bazę gospodarstw agro-ekotu-rystycznych1. Baza powstała przy współpracy Ośrodków Doradztwa Rolniczegoz całego kraju. W pierwszym roku liczyła 145 gospodarstw. W bieżącym rokudokonano aktualizacji i liczy ich 167. Wszystkie gospodarstwa w bazie posiadającertyfikaty produkcji metodami ekologicznymi. Baza to doskonała promocja gospo-darstw agro-ekoturystycznych, zawierająca informacje o lokalizacji gospodarstw,standardzie kwater i ofercie żywieniowej opartej na zdrowych, ekologicznych pro-duktach.

Rozwój przetwórstwa ekologicznego

Sprzedawanie produktów rolnych wytwarzanych lokalnie w formie przetworzo-nej w gastronomii czy handlu to export wewnętrzny, najbardziej opłacalna dlaregionu forma exportu. To dzięki powszechności takich rozwiązań dochodowośćrolnika francuskiego powiązanego bardzo ściśle z lokalnym rynkiem turystycznymjest dwa razy większa niż niemieckiego, a kilka razy większa niż polskiego.Polskie rolnictwo, w większości tradycyjne, mało wydajne, wytwarza produkty

zdrowe i wyjątkowo smaczne. Smak narodowej kuchni to smak produktów powsta-łych w tym, a nie innym miejscu, to smak powstały przy współudziale specyficz-nej mikroflory, dzięki której kiszą się ogórki, dojrzewają sery czy trwałe wędliny.Jako zdrowe, ekologiczne produkty regionalne czy lokalne, proponowane na rynkuusług turystycznych, mogą zapewnić rolnikom godziwy dochód i dodatkowe miej-sca pracy na rynku ze względu na wysoką pracochłonność tradycyjnych ekologicz-nych metod produkcji. Mięso, sery, owoce, warzywa, jaja itp., przetwarzane zgodniez często wielowiekową tradycją i w niezmieniony od wieków sposób, jako zdroweekologiczne produkty są następnie proponowane w sklepach i restauracjach. Ciesząsię coraz większym zainteresowaniem konsumentów, zapewniając dochodowość za-równo gospodarstwom, jak i producentom żywności ekologicznej – i to na wysokimpoziomie. Dlatego również utworzono bazę przetwórców produktów ekologicznych,gdzie w bezpośredni sposób można uzyskać informacje o ofercie danej firmy. Bazaco roku jest aktualizowana i sukcesywnie powiększana.

Posumowanie

Zaangażowanie wielu instytucji na rzecz rozwoju rolnictwa ekologicznego za-decyduje o upowszechnianiu się tej gałęzi rolnictwa w kraju. W ślad za wzrostem

1Baza gospodarstwa jest dostępna na stronie internetowej Centrum Doradztwa Rolniczegowww.cdr.gov.pl/radom.

266 Z. Ginalski

gospodarstw ekologicznych będzie się powiększać liczba gospodarstw z dodatko-wym źródłem dochodów, jakim są gospodarstwa agro-ekoturystyczne. Obecnie tądziałalność podjęło około 5% gospodarstw ekologicznych z certyfikatami i liczbaich zdecydowanie rośnie dzięki odpowiednim działaniom służb doradczych.Potrzebna jest znajomość i pozytywne przyjęcie gospodarowania metodami

ekologicznymi przez rolników a następnie zainteresowanie konsumentów produk-tami rolnictwa ekologicznego. Spełnienie tych warunków pozwoli rolnictwu ekolo-gicznemu w Polsce osiągnąć zamierzone wskaźniki rozwoju oraz skutecznie konku-rować na rynkach Unii Europejskiej.Przewidywany, na skutek działań na rzecz rozwoju rolnictwa ekologicznego,

wzrost liczby gospodarstw ekologicznych w latach 2007-2013 przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Prognozy rozwoju gospodarstw ekologicznych w Polsce w latach 2007-2013

Lata Liczba gospodarstw Powierzchnia UR (ha)2007 10 500 260 0002008 12 000 300 0002009 13 500 350 0002010 15 000 400 0002011 16 500 450 0002012 18 000 500 0002013 20 000 600 000

Źródło: MRiRW Plan działalności dla Żywności Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce nalata 2007-2013.

Zrealizowanie tych prognoz jest celem realnym, wymaga to jednak współdzia-łania wielu podmiotów zainteresowanych propagowaniem rolnictwa ekologicznegow kraju: władz publicznych, instytucji, organizacji ekologicznych, szkół rolniczych,rolników i konsumentów.Istotną rolę w promocji rolnictwa ekologicznego mogą również spełniać środki

masowego przekazu – radio, telewizja oraz prasa.Rolnictwo ekologiczne jest dynamicznie kształtującą się dziedziną rolnictwa

na świecie, którą również w Polsce należy rozwijać. Produkty rolne pochodzącez produkcji prowadzonej metodami ekologicznymi stanowią gwarancję bezpiecznejżywności, a jednocześnie produkcja ekologiczna jest przyjazna środowisku natu-ralnemu. Można więc wyrazić przekonanie, iż gospodarowanie mające na uwadzewalory przyrodnicze będzie stałym elementem rolniczej przestrzeni produkcyjnejw Polsce. Równie dynamiczny będzie przyrost gospodarstw agro-ekoturystycznychwraz ze wzrostem świadomości o zdrowej, ekologicznej żywności i coraz lepszympoziomie życia społeczeństwa. Gospodarstwa te cieszą się również coraz większymzainteresowaniem gości zagranicznych.

Literatura

Plan działalności dla Żywności Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce na lata 2007-2013,Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007.

Podyma W., Stan rolnictwa ekologicznego, wsparcie finansowe w ramach PROW, pre-zentacja na konferencji podczas targów AGROTECH Kielce 2007.


Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2004 r., Główny Inspektorat Jakości Handlowej Arty-kułów Rolno-Spożywczych, Warszawa 2005.

Russak G., Znaczenie produktów lokalnych i regionalnych dla opłacalności produkcji rol-nej i rozwoju turystyki na obszarach wiejskich, Materiały szkoleniowe seminariumOchrona produktów regionalnych i tradycyjnych, CDR O/Radom 2005.

Skórnicki H., Rozwój rolnictwa ekologicznego, materiały niepublikowane.

Streszczenie

Rolnictwo ekologiczne, nazywane również biologicznym, organicznym lub biodyna-micznym, oznacza gospodarowanie o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej,oparte na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego. Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi podaje, że liczba gospodarstw z certyfikatem zgodności wynosi 3494,a w okresie przestawiania jest ich 5700. Funkcjonują 163 przetwórnie, w tym 2 impor-terów. Spośród gospodarstw z certyfikatem koło 5% podjęło działalność ekoturystyczną.Liczba tych gospodarstw ciągle rośnie. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Od-dział w Radomiu opracowało bazę gospodarstw agro-ekoturystycznych we współpracyz ośrodkami doradztwa rolniczego z całego kraju. Baza zamieszczona jest na stronach:www.cdr.gov.pl/radom. Powstała również baza przetwórców produktów ekologicznych.Jest to doskonała promocja gospodarstw agro-ekoturystycznych i zdrowej żywności. Bazysą systematyczne aktualizowane i powiększane. Rolnictwo ekologiczne jest dynamicznierozwijającą się dziedziną na świecie, którą również w Polsce należy rozwijać. Zdrowy stylspędzenia czasu w gospodarstwach ekoturystycznych to oferta, jakiej poszukuje corazwięcej wczasowiczów.

ROZDZIAŁ VII

Ekonomiczny wymiar edukacji


28

Metody oceny efektywności inwestycjiw gospodarstwach agroturystycznych:praktyka i potrzeby edukacyjne

Łukasz Nawrot, Piotr Zmyślony

Wstęp

Gospodarstwa agroturystyczne, podobnie jak zdecydowana większość usługo-dawców turystycznych, to prywatne przedsiębiorstwa, które podejmują działaniaw celu osiągnięcia nadwyżki finansowej. Przed rozpoczęciem biznesu agrotury-stycznego konieczne jest, co podkreśla Sikora (1995), rozpoznanie warunków eko-nomicznych tego przedsięwzięcia. Błędem jest zatem rozpoczynanie działalnościagroturystycznej bez dokładniejszego oszacowania kosztów i bez rozpoznania ak-tualnej sytuacji finansowej gospodarstwa i rodziny. Dysponując ograniczonymi za-sobami, gospodarze powinni rozpatrywać każdą inicjatywę rozwojową pod kątemproduktywności ich zaangażowania oraz wpływu na rentowność oraz płynność fi-nansową. Prawidłowa ocena możliwości inwestycyjnych gospodarstwa oraz wpływplanowanego przedsięwzięcia na jego sytuację ekonomiczną wymaga zastosowaniaodpowiednich metod z zakresu inżynierii finansowej, które, choć wymagają spe-cjalistycznej wiedzy, dają najbardziej precyzyjne wyniki. W szczególności chodzio dynamiczne metody oceny przedsięwzięć inwestycyjnych, uwzględniające zmianypieniądza w czasie. Częste intuicyjne podejście właścicieli gospodarstw agrotury-stycznych do planowania działalności nie tylko nie przynosi możliwych do uzyska-nia efektów, ale stwarza niebezpieczeństwo dla utrzymania się na rynku i osiąganiadodatnich efektów ekonomicznych, nie wspominając już o koniecznym rozwoju na

28. Metody oceny efektywności inwestycji... 271

konkurencyjnym rynku usług turystycznych. Powstaje zatem pytanie, czy metodyi instrumenty oceny efektywności inwestycji znajdują zastosowanie (i w jakim za-kresie) w funkcjonujących gospodarstwach agroturystycznych w Polsce.Dokonano ewaluacji wykorzystanie narzędzi ekonomicznych służących ocenie

opłacalności przedsięwzięć inwestycyjnych w gospodarstwach agroturystycznych,opierając się na wynikach badań prowadzonych w Katedrze Turystyki AkademiiEkonomicznej w trzech obszarach turystycznych: usteckim, kaszubskim oraz kłodz-kim. Na tej podstawie można określić zakres potrzeb edukacyjnych z tego zakresu,aby opisane narzędzia nie były barierą rozwoju podmiotów świadczących usługiturystyczne, ale ułatwiały prowadzenie działalności gospodarczej na konkurencyj-nym rynku turystycznym.

Aspekty ekonomiczne działalności agroturystycznej

Działalność agroturystyczna stanowi formę aktywności turystycznej, niemniejz uwagi na rolniczą genezę przez wielu specjalistów z zakresu ekonomii i zarzą-dzania, akademików zajmujących się problematyką turystyki wiejskiej, ale takżei przez samych właścicieli – nie jest traktowana jako dojrzała forma działalnościgospodarczej. Z ekonomicznego punktu widzenia należy wskazać na następująceaspekty działalności agroturystycznej, które przyczyniają się do potencjalnie niż-szej pozycji konkurencyjnej tego typu obiektów. Są to:• rozdrobnienie podmiotowe, które jest ogólną cechą podaży turystycznej(Middleton podkreśla, że ponad 95% firm działających w regionach tury-stycznych należy do grupy mikroprzedsiębiorstw, ponadto działalność ta niecharakteryzuje się tendencją do integracji zarówno pionowej, jak i pozio-mej (Middleton i Clarke 2001), niemniej w przypadku gospodarstw agrotu-rystycznych jest wzmacniana przez przepisy podatkowe („pięciopokojowy”próg odnośnie działalności gospodarczej)• niski transfer technologiczny i kapitałowy, będący wynikiem małej skali go-spodarstw agroturystycznych• rodzinny charakter działalności, wynikający z tego, że często działalnośćagroturystyczna nie jest traktowana przez usługodawców tylko jako spo-sób zarobkowania, lecz także jako forma samorealizacji lub nawet sposóbżycia, przyczynia się z jednej strony do kreowania bliższych więzi usługo-dawcy z gościem, z drugiej strony ma wpływ na obniżenie jakości personeluoraz poziomu myśli organizacyjnozarządczej (nadrzędność kryterium pokre-wieństwa wobec kryterium przygotowania zawodowego w zatrudnianiu, brakzróżnicowania stanowisk i specjalizacji zawodowej (Sikora 2006) oraz ogra-niczone doświadczenie i przygotowanie do prowadzenia działalności, przezSikorę określane jest nawet funkcjonowaniem „w ciemno” (Sikora 1995)• złożony zróżnicowany charakter działalności, wynikający z rosnącej specjali-zacji gospodarstw (Majewski i Lane 2001), skutkujący niejednoznacznościąuzyskiwanych wyników przy wykorzystaniu podobnych narzędzi zarządzaniaoraz koniecznością indywidualnego planowania działalności (brak gotowychwzorców działania)

272 Ł. Nawrot, P. Zmyślony

• komplementarny charakter funkcji turystycznej w stosunku do funkcji rol-niczej gospodarstwa, co sprawia, że działalność agroturystyczna ma najczę-ściej charakter sezonowy, ograniczony do miesięcy letnich i jest wykonywanaz wykorzystaniem własnych środków i obiektów gospodarskich, a dochódz niej wynikający jest niewielki i często nie przewyższa dochodu uzyskiwa-nego z głównego źródła utrzymania (Sikora 1995), co może stanowić trudnośćw zabezpieczeniu spłaty zaciągniętych kredytów inwestycyjnych• oddalenie obiektów od centrów administracyjnych, przemysłowych i usługo-wych może być przyczyną problemów z ciągłością dostaw niektórych czynni-ków produkcji i trudności w korzystaniu ze specjalistycznych usług bizneso-wych, takich jak: księgowość, doradztwo podatkowe i inwestycyjne, obsługabankowa itp. (Page i Getz 1997).Wyszczególnione czynniki nie mogą być dla właścicieli gospodarstw agrotury-

stycznych usprawiedliwieniem braku profesjonalnego podejścia do rzetelnego pla-nowania swojej działalności. Przeciwnie, są one powodem zwiększonego ryzykadziałalności ekonomicznej, co sprawia, że kluczowej roli w warunkach rosnącejpresji konkurencyjnej oraz wzrostu wymagań turystów nabiera konieczność po-zyskiwania wiedzy z zakresu finansów i zarządzania przedsiębiorstwem agrotury-stycznym, w szczególności dotyczącej programowania działalności inwestycyjnejz wykorzystaniem nowoczesnych metod opłacalności inwestycji. Istotna jest takżewiedza z zakresu planowania działalności, organizacji przedsiębiorstwa oraz stoso-wania narzędzi marketingowych.

Charakterystyka metod oceny efektywności inwestycji

we współczesnym przedsiębiorstwie

W pierwszej kolejności warto dokonać krótkiej charakterystyki metod opłacal-ności inwestycji wykorzystywanych we współczesnych przedsiębiorstwach, nie tylkoturystycznych. W literaturze przedmiotu są one podzielone na tzw. metody prostei metody złożone lub według innego nazewnictwa na metody statyczne i dyna-miczne. Do metod statycznych możemy zaliczyć: porównanie kosztów, porównaniezysków, rachunek rentowności czy prosty okres zwrotu. Za stosowaniem tych me-tod przemawia prostota, komunikatywność i, co się z tym wiąże, przystępnośćdla szerszego grona. Jednakże trzeba mieć pełną świadomość ich ułomności i nie-bezpieczeństwa wynikającego z ich stosowania. W szczególności chodzi o skutkinie w pełni poprawnych decyzji inwestycyjnych, które można przyjąć na ich pod-stawie (Gawron 1997). Należy bowiem mieć na uwadze, że metody statyczne nieuwzględniają jednej niezmiernie istotnej prawidłowości w rzeczywistości gospodar-czej, a mianowicie zmiany wartości pieniądza w czasie. Jest to zasadnicza różnicaw stosunku do metod dynamicznych, które ten element uwzględniają. Stąd w dal-szej części rozważania będą poświęcone tylko metodom dynamicznym, uznanymnie tylko za doskonalsze, ale proponowane do stosowania w ocenie efektywnościprzedsięwzięć inwestycyjnych (Rogowski 2006, Gawron 1997). Metody proste za-leca się stosować tylko we wstępnych fazach oceny projektów i tylko jako narzędziapomocnicze, które powinny zostać uzupełnione o metody dynamiczne.


Wspólną cechą metod dynamicznych jest uwzględnianie zmiennej wartości pie-niądza w zależności od rozłożenia w czasie strumieni pieniężnych związanych z ba-daną inwestycją. Efekt ten uzyskiwany jest przy wykorzystaniu techniki dyskonta,które porównuje strumienie wpływów i wydatków realizowanych w różnych okre-sach, wyrażając je w wartości bieżącej (czyli zaktualizowanej na moment przepro-wadzania oceny). Wykorzystanie metod dyskontowych pozwala na uwzględnieniew rachunku opłacalności projektu całego okresu jego funkcjonowania: zarównoczasu jego realizacji, jak i czasu eksploatacji przedsięwzięcia. Zwiększa to precy-zję oceny rentowności projektów, ale jednocześnie wymusza oszacowanie wpływówi wydatków w całym okresie objętym rachunkiem. Szacunek ten, wydłużając sięw miarę horyzontu czasowego, staje się coraz bardziej skomplikowany ze względuna trudności związane z przewidywaniem sytuacji rynkowej w przyszłości, co zwią-zane jest z nieodłącznym elementem ryzyka w działalności inwestycyjnej.Wśród metod dynamicznych najczęściej wykorzystywane wydają się być me-

tody zaktualizowanej nadwyżki netto, wewnętrznej stopy zwrotu i dynamicznyokres zwrotu. Zaktualizowaną nadwyżkę netto – NPV (net present value) określasię jako sumę, zdyskontowanych oddzielnie dla każdego roku przepływów pienięż-nych netto (NCF), zrealizowanych w całym okresie objętym rachunkiem, przystałym poziomie stopy procentowej (dyskontowej). Wartość ta wyraża więc zaktu-alizowaną w momencie dokonywania oceny wielkość korzyści, jakie rozpatrywaneprzedsięwzięcie rozwojowe może przynieść firmie. Można to sformułować za po-mocą poniższego równania:

NPV = NCF0 ·1

(1 + i)0+ NCF1 ·

1(1 + i)1

+ NCF2 ·1

(1 + i)2+. . .+ NCFn ·

1(1 + i)n

,

co można zapisać:

NPV =n∑

t=0

NCFt ·1

(1 + i)t,

gdzie: NPV – wartość zaktualizowana nettoNCFt – przepływy pieniężne netto w kolejnych latach okresu obliczenio-

wego1

(1 + i)t– współczynnik dyskontowy dla kolejnych lat okresu obliczeniowe-go (właściwy dla przyjętego poziomu stopy procentowej)

t = 1, 2, 3, . . . , n – kolejny rok okresu obliczeniowego.Za opłacalne przyjmuje się przedsięwzięcie inwestycyjne, kiedy wartość NPV

jest większa lub równa zero. Oznacza to, że zaktualizowane na dzień dokonywaniaoceny korzyści generowane przez inwestycję są większe lub równe niż zaktualizo-wane nakłady inwestycyjne konieczne do jej realizacji.Kolejną metodą dynamiczną jest wewnętrzna stopa zwrotu, nazywana w skró-

cie IRR (internal rate of return). IRR to stopa procentowa, przy której obecna(zaktualizowana) wartość strumieni wydatków pieniężnych jest równa obecnej war-tości strumieni wpływów pieniężnych. Jest to więc taka stopa procentowa, przyktórej wartość zaktualizowana netto ocenianego przedsięwzięcia rozwojowego jestrówna zero (NPV = 0). IRR można wyliczyć za pomocą wzoru:


IRR = i1 +PV · (i2 − i1)PV + |NV|

,

gdzie: IRR – wewnętrzna stopa zwrotui1 – poziom stopy procentowej, przy którym NPV > 0i2 – poziom stopy procentowej, przy którym NPV < 0PV – poziom NPV obliczonej na podstawie i1NV – poziom NPV obliczonej na podstawie i2.

W praktyce jednak obliczeń wewnętrznej stopy zwrotu dokonuje się przy wy-korzystaniu arkuszy kalkulacyjnych, które posiadają specjalne funkcje finansowe.Warunkiem akceptacji projektu jest wartość wewnętrznej stopy zwrotu równa lubwyższa niż stopa dyskontowa przyjęta do rachunku. Jeśli wartość IRR jest niższaod stopy dyskontowej, oznacza to, że inwestycja nie spełnia minimalnych warun-ków odnośnie oczekiwanej przez inwestora stopy zwrotu z kapitału i nie powinnabyć realizowana.W praktyce często inwestorzy są zainteresowani informacją o czasie, w którym

korzyści z inwestycji przewyższą poniesione nakłady. Wykorzystuje się wtedy me-todę okresu zwrotu w ujęciu dynamicznym. Okres zwrotu nakładów kapitałowychjest to czas (mierzony w latach), w którym poniesione nakłady inwestycyjne (zak-tualizowane) zrównają się z przepływami pieniężnymi (zaktualizowanymi) genero-wanymi przez inwestycję. Z punktu widzenia inwestora im krótszy okres zwrotuz inwestycji, tym przedsięwzięcie jest bardziej opłacalne.Ważnym składnikiem dynamicznych metod oceny efektywności inwestycji jest

wysokość stopy dyskontowej, wykorzystywanej do aktualizacji przyszłych przepły-wów pieniężnych. Stopa dyskontowa bywa w literaturze przedmiotu różnie definio-wana, niemniej można przyjąć, że jest to (Pluta 2004):

• minimalna stopa zwrotu z projektu, wymagana przez inwestora, która musibyć zrealizowana, by w wyniku realizacji projektu wartość rynkowa przed-siębiorstwa nie spadła• stopa zwrotu, jaką można uzyskać na rynku, inwestując w inne projektyo poziomie ryzyka zbliżonym do ryzyka badanego projektu (inaczej tzw.alternatywna stopa zwrotu)• średnio ważony koszt kapitału przedsiębiorstwa (WACC), skorygowany o pre-mię za ryzyko projektu.

Podsumowując te krótkie rozważania teoretyczne, które w szerszym aspekcieopisywane są w wielu opracowaniach poświęconych rachunkowi opłacalności inwe-stycji, warto wskazać na kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, metody dynamiczneopierają się na przepływach pieniężnych a nie na wielkościach księgowych, np.zysku netto, gdyż to właśnie przepływy ukazują zdolność podmiotu do generowa-nia gotówki. Dlatego też podstawą rachunku jest poprawne wygenerowanie stru-mieni pieniężnych, które przyniesie inwestycja. Kolejnym ważnym elementem jestumiejętne oszacowanie wartości bieżącej przyszłych korzyści, co wymaga popraw-ności przy wyznaczaniu stopy dyskontowej – wymaga to znajomości branży i ry-zyka rynkowego, określania kosztu kapitału obcego i własnego. Wszelkie wyliczeniaefektywności przedsięwzięć inwestycyjnych powinny ponadto wynikać z obszernie


przeanalizowanej części opisowej rachunku dotyczącej koncepcji technicznej, orga-nizacyjnej i planu marketingowego. Sama analiza ex ante działalności operacyjneji na końcu ocena efektywności inwestycji za pomocą metod dynamicznych musibyć bowiem oparta na jak najbardziej dokładnych prognozach wielkości nakładów,przychodów i kosztów związanych z inwestycją.

Wykorzystanie metod oceny efektywności inwestycji

w gospodarstwach agroturystycznych w wybranych

regionach Polski

Analiza empiryczna dotycząca opisywanych w artykule zjawisk oraz konsekwen-cji z nich wynikających była możliwa dzięki przeprowadzeniu badań pierwotnychw trzech wytypowanych regionach (składających się z co najmniej dwóch jednostekterytorialnych najniższego szczebla) (Nawrot 2005, Zmyślony 2004), zróżnicowa-nych pod względem typu dominującego waloru naturalnego i poziomu natężeniafunkcji turystycznej (Warszyńska i Jackowski 1978):• Szwajcaria Kaszubska (gminy: Chmielno, Kartuzy, Stężyca, Somonino, Ko-ścierzyna miejska i wiejska) – region pojezierny; funkcja znacząca/poboczna– wskaźnik Schneidera – 70• Ustka (gmina Ustka miejska i wiejska) – region nadmorski; funkcja dominu-jąca – wskaźnik Schneidera – 397• południowo-wschodnia Ziemia Kłodzka (gminy: Bystrzyca Kłodzka, LądekZdrój, Stronie Śląskie, Międzylesie, Złoty Stok) – region górski; funkcja zna-cząca – wskaźnik Schneidera – 120.Ogólnym celem badań było określenie warunków prawnych, ekonomicznych

i instytucjonalnych w gminach dla inicjowania i realizowania procesów restruktu-ryzacyjno-inwestycyjnych w sferze gospodarki turystycznej oraz diagnoza aktyw-nych postaw i działań władz lokalnych oraz najważniejszych podmiotów działa-jących na terenie gmin we współtworzeniu wizji rozwoju gminy i regionu. W ra-mach projektu przeprowadzono 181 bezpośrednich wywiadów standaryzowanychz przedsiębiorstwami turystycznymi, przedstawicielami lokalnej administracji sa-morządowej oraz instytucjami otoczenia rynkowego, a także 596 wywiadów z tu-rystami. Oceniono również aktywność inwestycyjną, kondycję ekonomiczną pod-miotów, a także szeroko rozumiane warunki społeczno-gospodarcze prowadzonejdziałalności oraz możliwości rozwoju turystyki w regionach. Wyniki badań pozwo-liły na ocenę zjawiska od strony podażowej i popytowej oraz wyciągnięcie wnioskówo charakterze postulatywnym.Określenie szerokiego zakresu merytorycznego projektu badawczego umożli-

wiło w ramach realizacji celu ogólnego dokonanie oceny wykorzystania narzędziprojekcyjno-analitycznych w działalności inwestycyjnej przez gospodarstwa agro-turystyczne. Ten aspekt miał charakter cząstkowy i dopełniający w stosunku doogólnego przedmiotu badań, zatem metodologię badawczą w odniesieniu do gospo-darstw agroturystycznych (sposób doboru próby) należy traktować jako niewyczer-pującą w całości zjawiska i mającą charakter sondażowy. W trakcie realizacji pro-


jektu przeprowadzono badania z 27 gospodarstwami agroturystycznymi. Pomimooddalonego horyzontu czasowego (rok 2002) należy podkreślić, że wyniki badańw tym ujęciu nie były dotąd prezentowane, a analiza przyczynowo-skutkowa obej-muje ten sam okres, stąd wydaje się, że mogą być porównywalne i przedstawionejako podstawa do ich aktualizacji i konfrontacji z sytuacją obecną, zarówno podwzględem sfery działalności przedsiębiorstw turystycznych, jak i podejmowaniadziałalności dotyczącej programowania rozwoju gospodarki turystycznej w regio-nach.Zanim zostaną przedstawione wyniki badań odnośnie stosowania metod oceny

opłacalności inwestycji, warto przyjrzeć się aktywności inwestycyjnej w badanychgospodarstwach agroturystycznych. W odniesieniu do inwestycji w turystykę sku-piono się na zbadaniu wolumenu środków przeznaczanych przez przedsiębiorstwana przedsięwzięcia inwestycyjne. Analiza dotyczyła lat 1999-2002. W celu uprosz-czenia badań i uzyskania pełniejszych odpowiedzi na temat wysokości inwesty-cji utworzono przedziały, pytając przedsiębiorców, jaki wolumen środków rocznieprzeznaczają na inwestycje. Dokonując analizy aktywności inwestycyjnej możnastwierdzić, że w poszczególnych latach ponad połowa podmiotów nie przeznaczałaśrodków na tego rodzaju przedsięwzięcia (rys. 1).

0

10

20

30

40

50

60

(%)

brakinwestycji

0-10000

10001-50000

50001-100000

100001-250000

250001-500000

500001-1000000

powyżej1000000

1999

2000

2001

2002

(zł)

Rys. 1. Aktywność inwestycyjna badanych gospodarstw agroturystycznych w latach1999-2002Źródło: opracowanie własne na podstawie badań pierwotnych.

Większość zaś dokonywanych inwestycji nie przekraczała wartości 10 tys. zło-tych. Trzeba jednak przyznać, że podejmowane były także i większe projekty po-wyżej 50 tys., 100, 250 a nawet powyżej 0,5 mln złotych. W takich wypadkachmożna już mówić o dużej skali przedsięwzięcia, biorąc pod uwagę aktywność w go-spodarstwach rolnych, i trzeba podkreślić zwiększone ryzyko związane z uzyska-niem oczekiwanej stopy zwrotu. Tym bardziej nasuwa się pytanie, ilu gospodarzypodejmując aktywność inwestycyjną, nie tylko tę na dużą skalę, próbowało doko-


nać precyzyjnych obliczeń dotyczących zwrotu kapitału za pomocą znanych metodopłacalności inwestycji.

0

10

20

30

40

50

60

70(%)

brak danych nie korzystano biznesplan kalkulacja

Rys. 2. Wykorzystanie metod oceny efektywności inwestycji w badanych gospodar-stwach agroturystycznychŹródło: opracowanie własne na podstawie badań pierwotnych.

Dokonano próby odpowiedzi na to pytanie poprzez uzyskanie informacji odgospodarzy. Niestety, rozkład odpowiedzi może budzić pewien niepokój (rys. 2).Ponad 60% gospodarzy odpowiedziało, że nie korzystano z żadnych metod ocenyefektywności, zaś podjęcie aktywności inwestycyjnej wynikało po prostu z przeko-nania właściciela kapitału o słuszności tej decyzji. Można więc przypuszczać, żepodejmowanie decyzji miało charakter w dużej mierze intuicyjny i nie zawsze byłopoparte rzetelną oceną warunków rynkowych. Nawet w przypadku niewielkich in-westycji nie powinno to być regułą i może to w konsekwencji prowadzić do nieefek-tywnej alokacji kapitału. Warto również wskazać, że prawie 20% przedsiębiorcównie odpowiedziało na to pytanie, w większości tłumacząc się nieznajomością ter-minu metody opłacalności inwestycji. Jedynie w pięciu przypadkach odnotowanokorzystanie z opisywanych wyżej metod, przy czym w trzech wskazano ogólniena kalkulację, co można rozumieć potocznie jako bliżej nie sprecyzowane wylicze-nia. W dwóch przypadkach sporządzony był biznesplan inwestycji. Wydaje się, żez punktu widzenia nawet tej badanej populacji nie są to wyniki, które byłyby za-dowalające. Można bowiem odnieść wrażenie, że stosowanie metod oceny opłacal-ności inwestycji nie jest potrzebne do prowadzenia działalności agroturystycznej,a z tą tezą trudno się zgodzić. Warto jeszcze dodać, że w trzech przypadkach wy-liczeń dokonano we własnym gospodarstwie, natomiast dwa podmioty dokonująceinwestycji zleciły analizę zewnętrznym konsultantom.Taka aktywność inwestycyjna i częstotliwość wykorzystywania metod rachunku

efektywności inwestycji może po części wynikać z barier w prowadzeniu własnejdziałalności, które mogą skutecznie zniechęcać do podejmowania tego rodzaju ak-tywności (rys. 3).Warto jednak podkreślić, że ograniczenia rozwoju własnej działalności nie do-

tyczą w największym stopniu takich elementów, jak wysokość oprocentowania kre-dytów, obciążenia od wynagrodzeń czy jakość oferowanych usług, a nawet wyso-kość obciążeń podatkowych. Największą barierą okazała się właśnie dostępność fi-nansowania działalności, określona również jako nieprzychylność instytucji sektora


0102030405060708090100

(%)

koszty kredytów nieprzychylnośćbanków

wysokośćpodatków

obciążenia odwynagrodzeń

tak nie brak zdania

Rys. 3. Ocena barier w rozwoju własnej działalnościŹródło: opracowanie własne na podstawie badań pierwotnych.

bankowego, co można oczywiście rozumieć niezwykle szeroko. Niemniej jednak tanieprzychylność w głównej mierze związana jest z koniecznością zrozumienia i wy-pełnienia skomplikowanej dokumentacji, co szczególnie utrudnia rozwój działalno-ści podmiotom, które nie tak sprawnie opanowały warsztat z zakresu chociażbysporządzania dokumentacji finansowej. Ponadto przy finansowaniu działalności in-westycyjnej instytucje finansowe zazwyczaj wymagają szczegółowego uzasadnieniaekonomicznego planowanych przedsięwzięć, co niestety wymaga znajomości spo-rządzania biznesplanów z wykorzystaniem dynamicznych metod oceny inwestycji.Bez tych umiejętności niezwykle trudno prowadzić skutecznie gospodarstwo agro-turystyczne a w szczególności planować jego rozwój. Znajduje to również odzwier-ciedlenie w badanych gospodarstwach odnośnie prognoz rozwoju własnej działal-ności na obszarze inwestycji o charakterze materialnym i niematerialnym (rys. 4).

010

2030

40

50

60

7080

(%)

tak nie brak zdania

Planowanie inwestycji rzeczowych w ciągu najbliższych 3 lat

Planowanie inwestycji w kadry w ciągu najbliższych 3 lat

Rys. 4. Prognozy rozwoju własnej działalności w najbliższych 3 latŹródło: opracowanie własne na podstawie badań pierwotnych.

Prawie 60% gospodarstw nie zamierza dokonywać inwestycji materialnych, rze-czowych w najbliższych latach, a ponad 70% nie planuje inwestycji o charakterzeniematerialnym związanych z rozwojem kadrowym, szkoleniami, ogólnie z pod-


noszeniem kwalifikacji kapitału ludzkiego. Są to wyniki niepokojące, które mogąwynikać właśnie z braku umiejętności rzetelnej oceny własnego biznesu i poru-szania się po coraz bardziej skomplikowanym gąszczu decyzji administracyjnychi wniosków wymagających stosowania precyzyjnych analiz finansowych. Niestetybez znajomości współczesnych metod oceny efektywności inwestycji, zasad spo-rządzania kompletnych biznesplanów zawierających plany marketingowe, elementyanalizy strategicznej i finansowej, bardzo trudno będzie o uzyskanie przewagi kon-kurencyjnej w odniesieniu do podmiotów na rynku turystycznym, którym łatwiejze względu na inną formę prowadzenia działalności gospodarczej. Warto zatemzastanowić się nad szerszym wykorzystaniem opisywanych wcześniej metod i szko-leniami w tym zakresie wśród podmiotów prowadzących działalność agrotury-styczną.

Podsumowanie: korzyści praktyczne i potrzeby edukacyjne

Warunkiem zaistnienia, a szczególnie natężenia wpływu bezpośredniego tury-styki na gospodarkę lokalną, jest podaż odpowiednio dopasowana do popytu tu-rystycznego (Gałecki 2004). Złożoność procesów społeczno-gospodarczych w tury-styce i niejednorodność usług turystycznych objawia się w zróżnicowaniu podmio-tów świadczących usługi turystyczne (Gołembski 2002). Oznacza to obiektywnątrudność w prognozowaniu swojej działalności, w szczególności zaś w ocenie korzy-ści, jakie można osiągnąć w wyniku podjęcia aktywności inwestycyjnej. Tym bar-dziej trzeba zwrócić uwagę na metody opłacalności inwestycji, za pomocą którychmożna o wiele bardziej precyzyjnie ocenić, czy podjęte działania charakteryzująsię oczekiwaną stopą zwrotu. Warto również zaznaczyć, że rachunek opłacalnościinwestycji to nie tylko instrumentarium z zakresu inżynierii finansowej, lecz takżeczęść opisowa dotycząca koncepcji technicznej, organizacyjnej, planu marketingo-wego, która – dokładnie sporządzona – znacząco pomaga w planowaniu własnejdziałalności. Stąd też dokonując planowania merytorycznego działalności eduka-cyjnej w zakresie metod opłacalności inwestycji, warto zwrócić uwagę nie tylko naprzedstawienie samych narzędzi opisanych wcześniej, ale ukazanie ich w świetleanalizy marketingowej (marketingu), analizy strategicznej, zarządzania zasobamiludzkimi, rozwiązań technicznych i projektowych oraz finansów przedsiębiorstwi rachunkowości. Tak szerokie ujęcie niesie za sobą wiele korzyści, które mogąprzyczynić się do optymalnej alokacji kapitału w działalności agroturystycznej.W szczególności mogą one dotyczyć:

• korzyści w postaci wyliczenia rzeczywistych i zaktualizowanych w momenciedokonywania oceny efektów płynących z inwestycji

• znacznie większej racjonalności podejmowanych decyzji i minimalizacji ry-zyka

• jeszcze bardziej efektywnego wykorzystania zasobów finansowych i rzeczo-wych gospodarstw agroturystycznych

• poczucia zwiększonej satysfakcji z prowadzenia działalności gospodarczejprzez gospodarzy


• zwiększenia jakości oferowanych usług w wyniku poprawy efektywności or-ganizacyjnej i planowego wykorzystania środków finansowych• mniejszej liczby rezygnacji z działalności agroturystycznej przez rolników,którzy już taką działalność prowadzą• możliwości rozwoju działalności, a w szczególności podniesienia potencjałuusługowego i zwiększenia skali przedsiębiorstwa• zyskania zaufania instytucji finansowych i kredytowych oraz osiągnięcia bar-dziej korzystnych warunków kredytowych w wyniku przejrzystego i zgodnegoz ich oczekiwaniami przedstawienia symulacji działalności inwestycyjnej• lepszego wykorzystania środków unijnych na prowadzenie działalności agro-turystycznej• przestawienia się na sposób myślenia w kategoriach kosztu alternatywnego,co jest ważnym elementem rachunku ekonomicznego, charakterystycznymdla rozwiniętych i dojrzałych form działalności gospodarczej.

Zwracając jeszcze raz uwagę na specyfikę działalności agroturystycznej, któramoże stanowić przyczynę obniżenia pozycji konkurencyjnej tej formy usług tury-stycznych, a także podkreślając korzyści wynikające ze stosowania przez gospo-darzy agroturystycznych podstawowych narzędzi oceny efektywności inwestycji,należy wskazać na wyraźną lukę edukacyjną z omawianego w artykule zakresui wynikającą z niej potrzebę kursów i szkoleń. Niezwykle istotne jest, aby wyjśćnieco szerzej od bardzo ważnych aspektów działalności agroturystycznej prezen-towanych podczas szkoleń organizowanych dla rolników podejmujących działal-ność turystyczną, takich jak: ogólne podstawy turystyki, aspekty zrównoważonegorozwoju, umiejętności praktyczne i praca biurowa, umiejętności interpersonalnei techniki obsługi gości, umiejętności organizacyjne, zagadnienia marketingu orazpodstawy prawne działalności (Majewski i Lane 2001, Bera-Górska 1998). Ważnejest przekazywanie wiedzy z zakresu planowania i zarządzania obiektem agrotury-stycznym oraz aspektów finansowania działalności agroturystycznej w większymniż dotychczas zakresie. Istotne jest, aby były kształtowane umiejętności i wiedzaz zakresu korzystania z miar efektywności inwestycji, zyskowności i płynności fi-nansowej, co pozwoli na zminimalizowanie ryzyka związanego z zaangażowaniemśrodków finansowych w tę coraz trudniejszą formę działalności turystycznej. Doty-czy to także programów nauczania na szczeblu średnim, zawodowym oraz wyższymw uczelniach niewyspecjalizowanych w problematyce ekonomicznej. Istotne jest,aby szkolenia w tym zakresie były przeprowadzane przez specjalistów nie tylkoz samej agroturystyki, ale ekonomistów posiadających szeroką wiedzę z omawia-nego zakresu, co pozwoli nie tylko na poznanie podstawowych mierników ocenyefektywności ekonomicznej przedsięwzięć, ale umożliwi omówienie szczegółowychprzypadków interpretowania ich wyników w zależności od zakresu oferty, typui wielkości inwestycji oraz uwarunkowań zewnętrznych.

Literatura

Bera-Górska J., Doradztwo i szkolenia na rzecz agroturystyki [w] Agroturystyka inaczej,Wyd. AW-F w Poznaniu, Poznań 1998.


Gałecki R., Znaczenie efektu mnożnikowego wpływów z turystyki dla rozwoju regionówi miejscowości [w] R. Gałecki (red.), Rola i zadania samorządu terytorialnego w roz-woju gospodarki turystycznej, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Ło-wiczu, Łowicz 2004.

Gawron H., Ocena efektywności inwestycji, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1997.Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa

2002.Majewski J., Lane B., Turystyka wiejska i rozwój lokalny, Fundacja Fundusz Współ-

pracy, Poznań 2001.Middleton V.T.C., Clarke J., Marketing in travel in tourism, Butterworth-Heinemann,

Oxford 2001.Nawrot Ł., Inwestycje turystyczne w procesie podnoszenia konkurencyjności regionu,

Maszynopis pracy doktorskiej, AE Poznań 2005.Niezgoda A., Zmyślony P., Popyt turystyczny, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2003.Pluta W. (red.), Finanse małych i średnich przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2004.Page S., Getz D., (red.), The business of rural tourism: international perspectives, In-

ternational Thomson Publishing Press, London 1997.Rogowski W., Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, Oficyna Ekono-

miczna, Kraków 2006.Sikora J., Agroturystyczny biznes, OPO, Bydgoszcz 1995.Sikora J., Agroturystyka jako specyficzna forma usług hotelarskich [w] B. Raszka, S.

Bosiacki (red.), Gospodarka turystyczna w XXI wieku: Globalne wyzwania i za-grożenia, Wyd. AW-F w Poznaniu, Poznań 2006.

Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978.Zmyślony P., Rola przywództwa w rozwoju regionu turystycznego, Maszynopis pracy

doktorskiej, AE Poznań 2004.

Streszczenie

Przedstawiono wyniki badań dotyczące wykorzystywania metod oceny opłacalnościinwestycji w gospodarstwach agroturystycznych w wybranych regionach Polski. Doko-nano krótkiej charakterystyki najważniejszych dynamicznych metod oceny efektywnościinwestycji oraz zaprezentowano ich zastosowanie w badanych podmiotach zajmującychsię agroturystyką. Pozwoliło to na wskazanie potrzeb edukacyjnych w tym zakresie orazanalizę zagrożeń podejmowania działalności inwestycyjnej bez wykorzystywania nowo-czesnych metod z zakresu inżynierii finansowej. Ukazanie stanu istniejącego stanowi pod-stawę do dalszych badań nad gospodarką turystyczną w regionach i punkt wyjścia doefektywnego programowania działalności inwestycyjnej, będącej jedną z ważniejszych sferaktywności każdego przedsiębiorstwa turystycznego.

29

Efektywność ekonomiczna gospodarstwagroturystycznych na Dolnym Śląsku

Izabela Kurtyka

Wstęp

Turystyka na terenach wiejskich przeżywała swój gwałtowny rozwój w latachdziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Zmiany społeczno-gospodarcze, jakie miałymiejsce od początku tamtej dekady. wywołały negatywne skutki na wsi, a wy-razem tych zmian było zubożenie znacznego odsetka mieszkającej tam ludności.Dochody rodzin rolniczych stały się niższe o około 40% w porównaniu z dochodamiludności nierolniczej. To spowodowało, że wiele osób mieszkających na wsi podjęłoposzukiwania pozarolniczych źródeł dochodu (Dębniewska 2000).Problem dochodów ludności wiejskiej, a zwłaszcza dochodów rolniczych, jest

problemem uniwersalnym i dotyczy także innych państw Unii Europejskiej. Z do-kumentów UE wynika, że w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia około60% siły roboczej pracującej w rolnictwie czerpało dodatkowe dochody także z in-nych pozarolniczych działalności. W tym samym czasie w gospodarstwach domo-wych ludności rolniczej przeciętnie od 1/3 do 2/3 całkowitego dochodu pochodziłoz działalności pozarolniczej, a rolnictwo przynosiło mniej niż połowę całkowitegodochodu rodzin rolniczych we Włoszech, Niemczech, Grecji i Danii. W Holandii,Hiszpanii, Irlandii, Belgii i Luksemburgu udział ten wynosił około 70%. Coraz czę-ściej, zwłaszcza w Niemczech, Włoszech, Finlandii i Grecji, rolnicze gospodarstwadomowe połowę lub ponad połowę swoich dochodów czerpią ze źródeł pozarolni-czych (Sznajder i Przezbórska 2006).

29. Efektywność ekonomiczna gospodarstw agroturystycznych... 283

Rozwój turystyki jest jednym ze sposobów łagodzenia kryzysu, jaki dotknąłznaczną część obszarów wiejskich. Agroturystyka stała się alternatywnym źródłemdochodu wielu rodzin rolniczych, szczególnie tam, gdzie region charakteryzuje siędużą atrakcyjnością turystyczną.Agroturystyka jest postrzegana jako jedna z form wielofunkcyjnego zagospo-

darowania obszarów wiejskich, umożliwiająca wykorzystanie wolnych zasobów(pracy, pomieszczeń, środków), które dotychczas prawie nie były wykorzystane.Prawie 46% powierzchni naszego kraju ma walory przyrodnicze i kulturowe po-zwalające na pełnienie funkcji turystycznych. Szacuje się, że w Polsce jest 1368gmin posiadających sprzyjające warunki do rozwoju turystyki (Dębniewska 2000).Regionem szczególnie predysponowanym do rozwoju turystyki wiejskiej i agro-

turystyki jest województwo dolnośląskie. Decydują o tym m.in. szczególne waloryprzyrodnicze, malowniczy krajobraz, atrakcyjność turystyczna, możliwość upra-wiania sportów.Dynamiczny rozwój agroturystyki na Dolnym Śląsku rozpoczął się w latach

dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W roku 1992 działało na tych terenach 5gospodarstw świadczących usług w zakresie turystyki wiejskiej, w następnym rokuliczba ich zwiększyła się do 23 (Kutkowska 2003). Obecnie na Dolnym Śląsku tegotypu aktywność podejmuje ponad 540 gospodarzy, tworząc bazę liczącą ponad 7tys. miejsc noclegowych. Ponad 80% gospodarstw agroturystycznych położonychjest w Sudetach, pozostałe w Parku Krajobrazowym „Doliny Baryczy”, BorachDolnośląskich i w okolicach aglomeracji wrocławskiej.Przedmiotem rozdziału będzie analiza efektywności ekonomicznej działalności

agroturystycznej podejmowanej przez właścicieli gospodarstw rolnych wojewódz-twa dolnośląskiego. W celu uzyskania materiałów źródłowych w 2005 roku prze-prowadzono badania ankietowe (Stachak 1979, Kopeć 1983) w 24 gospodarstwachagroturystycznych położonych w 3 regionach funkcjonalnych Dolnego Śląska: w re-gionie II (rolniczo-rekreacyjnym), regionie V (rolniczo-przemysłowo-rekreacyjnym)oraz regionie III (przemysłowo-rekreacyjno-turystycznym) obejmującym obszarysudeckie. Do przeprowadzenia badań obiekty zostały wybrane w sposób celowy(Kopeć 1983). Podstawowym kryterium było usytuowanie na terenie Dolnego Ślą-ska oraz prowadzenie działalności agroturystycznej.

Wyniki badań

W analizowanych regionach Dolnego Śląska działalność agroturystyczną po-dejmowali właściciele zarówno małych, jak i dużych gospodarstw. Średnia po-wierzchnia gospodarstw wynosiła 21 hektarów UR. Najmniejsze gospodarstwo,o powierzchni 1 ha, występowało w regionie funkcjonalnym V, natomiast najwięk-sze (76 ha) w regionie III. Tabela 1 przedstawia strukturę obszarową analizowanychgospodarstw.Wszystkie gospodarstwa prowadziły produkcję rolniczą. Ponad połowa z nich

sprzedawała swoje produkty poza gospodarstwo. Średnia wartość rocznej sprze-daży kształtowała się na poziomie 7462 złotych. W działalności agroturystycz-nej były wykorzystywane głównie produkty roślinne (71% populacji). Co czwarte

284 I. Kurtyka

Tabela 1. Struktura obszarowa gospodarstw

Grupy obszarowe gospodarstw Gospodarstwa(ha UR) liczba procent

poniżej 5 7 29 2od 5 do 10 6 25 3od 10 do 20 3 13 4od 20 do 50 5 21 5powyżej 50 3 13


gospodarstwo oferowało swoim gościom mięso oraz nabiał. Połowa gospodarstwregionu II (Milicz) serwowała turystom ryby.Utrzymanie produkcji rolniczej na dotychczasowym poziomie zadeklarowała

większość gospodarzy. Nieliczny odsetek stanowiły gospodarstwa pragnące rozsze-rzyć tę działalność (najmniej zainteresowanych było w regionie III). Wynika toz niskiej opłacalności produkcji rolniczej, szczególnie w regionie o utrudnionychwarunkach przyrodniczych.Działalność agroturystyczna podejmowana była głównie z własnych oszczędno-

ści. Tylko 7 rolników skorzystało z kredytu bankowego (po 3 rolników z regionówIII i II oraz 2 rolników z regionu V). Przyczyną takiego stanu było zbyt wysokieoprocentowanie kredytów i związane z tym obciążenie spłatą odsetek oraz brakzabezpieczenia kredytowego. Maksymalna wartość kredytu wynosiła 135 tys. zło-tych, minimalna zaś – 21 tys. złotych. Średnia wartość zaangażowanego kapitałukształtowała się na poziomie około 85 tys. złotych (najmniej na ten cel przezna-czyli właściciele gospodarstw w regionie II). Większość kwaterodawców pragniew przyszłości rozszerzyć działalność agroturystyczną (tab. 2).

Tabela 2. Źródła finansowania działalności agroturystycznej w gospodarstwach

Źródło finansowania działalności Czy Pan/Pani zamierza(zł) rozszerzyć działalności?

Regionkapitały własne

fundusze potrzebneII, III, V obce

tak niedodatkowe

razemw tym kredyty środkiaport bankowe (zł)

Suma 1 944 000 690 000 456 000 16 8 1 575 000Średnia 84 522 76 667 65 143 – – 92 647Minimum 28 000 40 000 21 000 – – 10 000Maksimum 506 000 150 000 135 000 – – 200 000Mediana 80 000 80 000 50 000 – – 50 000Procent – – – 67 33 –


Głównymi motywami podjęcia działalności agroturystycznej było uzyskanie do-datkowego dochodu (96% populacji), wykorzystanie wolnych pomieszczeń (92%)i położenie w atrakcyjnym turystycznie regionie (79%), a także możliwość reali-zacji własnych zainteresowań (79%). Małą rolę w tym zakresie odegrały tradycje


rodzinne, działalność koła gospodyń wiejskich czy możliwość uzyskania preferen-cyjnego kredytu (tab. 3).

Tabela 3. Motywy podjęcia działalności agroturystycznej

Motyw podjęcia działalnościGospodarstwa

liczba procentDodatkowy dochód 23 96Wolne pomieszczenia 22 92Realizacja własnych zainteresowań 19 79Położenie w atrakcyjnym turystycznie regionie 19 79Propozycja doradcy 17 71Brak stałego zatrudnienia 7 29Informacje w radiu, telewizji, prasie 5 21Przykład sąsiadów i znajomych 4 17Uzyskanie preferencyjnego kredytu 4 17Tradycje rodzinne 3 13Działalność koła gospodyń wiejskich 1 4


W usługach turystycznych szczególną rolę pełni personel usługowy. W dzia-łalności agroturystycznej stanowią go sami gospodarze. Znaczenie personelu jestnajbardziej istotne w tych dziedzinach usług, w których brakuje elementów mate-rialnych, a konsumenci oceniają jakość również poprzez zachowania i umiejętnościpersonelu usługowego.Dominującą grupą wśród właścicieli gospodarstw prowadzących działalność

agroturystyczną byli rolnicy w przedziale wiekowym od 40 do 50 lat, stano-wiący 44% badanej zbiorowości. Mniej liczną grupę reprezentowali kwaterodawcyw wieku powyżej 50 lat (33%). Wyjątek stanowił region V, w którym większośćgospodarzy (71%) miała więcej niż 50 lat.Większość właścicieli gospodarstw zadeklarowało średnie wykształcenie (62%).

Wyższe wykształcenie posiadali tylko kwaterodawcy w regionie III.Ważnym elementem oferty agroturystycznej w kontekście coraz liczniejszych

przyjazdów gości z zagranicy jest znajomość języków obcych przez gospodarzy.W analizowanych gospodarstwach 83% usługodawców władało językiem niemiec-kim (słaba i średnia znajomość), 50% językiem angielskim (średnia znajomość)i 29% językiem rosyjskim (tab. 4). W regionie V wszyscy kwaterodawcy posługująsię językiem niemieckim, co wiąże się z bliskością zachodniej granicy.

Tabela 4. Znajomość języków obcych wśród kwaterodawców

Język ProcentAngielski 50Niemiecki 83Rosyjski 29Francuski 4


Prawie wszyscy kwaterodawcy (23 gospodarstwa) uczestniczyli w szkoleniuz zakresu zarządzania i prowadzenia działalności agroturystycznej. Szkolenia te

286 I. Kurtyka

były prowadzone przez Dolnośląski Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczegow Świdnicy, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiej-skich we Wrocławiu i w Krakowie, Małopolskie Stowarzyszenie Doradztwa Rolni-czego oraz Polską Federację Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne.Współpraca gospodarstw agroturystycznych jest bardzo ważna i przynosi obo-

pólne korzyści. W przypadku objętych badaniem gospodarstw polegała ona głów-nie na wymianie doświadczeń (75% populacji) i informacji (67%), wspólnej promo-cji (58%), wymianie gości i przepisów kulinarnych. Według kwaterodawców głów-nymi czynnikami wspomagającym współpracę między gospodarstwami agrotury-stycznymi są: organizacja wspólnych spotkań przyczyniających się do wymianydoświadczeń, a co za tym idzie wzbogacenia i podniesienia jakości oferty agro-turystycznej oraz chęć osiągnięcia sukcesów ekonomicznych. Promocja oraz bli-skość innych gospodarstw równie skutecznie przyczynia się do działań zespoło-wych. Istotną determinantą współpracy jest wszechogarniający brak czasu orazmentalność ludzi.Baza noclegowa jest najważniejszą częścią składową turystyki na wsi. Wszyst-

kie objęte badaniem gospodarstwa zapewniły swoim usługobiorcom zakwaterowa-nie w pokojach. Tylko 5 gospodarstw (w regionie III) dysponowało mieszkaniamiwakacyjnymi, a 3 posiadały własne pole namiotowe (region III i V). W regio-nie III można skorzystać z zakwaterowania w domu (2 gospodarstwa). Gospodar-stwa te udostępniały średnio 5 pokoi. Takie przytulne i kameralne zakwaterowaniemałej skali powoduje, że agroturystyka jest przeciwieństwem turystyki masowejpozbawionej intymności i kontaktu z miejscową ludnością (Kurtyka 2004). Zjawi-skiem tym rządzą również przyczyny ekonomiczne. Gospodarstwa wynajmującedo 5 pokoi we własnym budynku mieszkalnym w gospodarstwie rolnym na tere-nie wiejskim oraz świadczące usługi gastronomiczne dla swoich gości zwolnione sąz płacenia podatku dochodowego (art. 21 pkt. 3 ustawy o podatku dochodowymod osób fizycznych).Liczba pokoi decyduje o możliwości przyjęcia określonej liczby gości. Liczba

miejsc noclegowych dla badanej populacji 24 gospodarstw wynosiła średnio około15 i charakteryzowała się rozpiętością od 6 do 54.W ogólnej liczbie oferowanych pokoi największy procent stanowią pokoje 2-oso-

bowe (48% wszystkich pokoi), na drugim miejscu znajdują się pokoje 3-osobowe(24%) oraz 4-osobowe (19%). Podobny rozkład charakteryzował poszczególne re-giony. W regionie III goście mogli skorzystać z 4 apartamentów. Tylko 2 gospo-darstwa dysponowały pokojem 1-osobowym (region II i V).Głównym motywem podejmowania tego typu działalności był, jak wykazały

badania, dodatkowy dochód. Zestawienie wpływów i wydatków pozwoliło na obli-czenie dochodu z działalności agroturystycznej. W analizowanych gospodarstwachśredni roczny dochód wyniósł około 25 tys złotych (tab. 5) i wahał się w granicachod 7 tys. w gospodarstwie usytuowanym w regionie II do 160 tys. w obiekcie z IIIregionu. Największe średnie dochody były uzyskiwane w III kwartale roku.W I, II i IV kwartale w niektórych gospodarstwach świadczenie usług agro-

turystycznych przyniosło straty, które wahały się od 100 do 5000 złotych. Średnimiesięczny dochód kształtował się na poziomie 2051 złotych. W turystycznie atrak-cyjnym regionie III osiągnięto największy średni miesięczny dochód: 2736 złotych.


Tabela 5. Dochód z działalności agroturystycznej (zł)

Kwartał Suma Średnia Mediana ProcentI 41 054 1 711 1 131 7II 222 250 9 260 3 840 38III 306 931 12 789 10 500 52IV 20 391 850 975 3Razem w roku 590 626 24 609 17 357 100


Na drugim miejscu plasuje się region II z dochodem na poziomie 972 złotych.W regionie V wielkość ta wynosi 829 złotych.Uzyskane wyniki można porównać z badaniami przeprowadzonymi w 50 gospo-

darstwach agroturystycznych usytuowanych na terenie Powiatu Kłodzkiego1.We wspomnianych obiektach usługi turystyczne wygenerowały średni roczny

dochód w wysokości 24,2 tys. złotych. Przeciętny miesięczny dochód kształtowałsię na poziomie 2 108,30 złotych. Średni dochód z działalności gospodarczej byłnieco wyższy i wynosił około 30 tys. złotych. Najwyższą średnią wartość osiągnęłyinne dochody.Końcową kategorią dochodu w gospodarstwie rodzinnym jest dochód osobisty,

stanowiący sumę dochodu rolniczego i dochodów spoza gospodarstwa. Dochódosobisty podlega podziałowi na spożycie i akumulację. Spożycie stanowi tę częśćdochodu osobistego, która przeznaczona jest na utrzymanie rodziny rolniczej. Jestto jednocześnie forma zapłaty za pracę w gospodarstwie rolnika i członków jegorodziny. Natomiast akumulacja jest tą częścią dochodu osobistego, która przezna-czona jest na powiększenie majątku gospodarstwa (Ziętara 1998). Dochód osobistyw skrajnych przypadkach może być w całości przeznaczony na spożycie.W strukturze dochodu osobistego prezentowanych gospodarstw dominował do-

chód z agroturystyki – 41%. Drugą pozycję zajęły inne dochody (m.in. praca pozagospodarstwem), a trzecią dochód z gospodarstwa rolnego (19%). Taki niski udziałdochodu rolniczego wynika z niskiej opłacalności produkcji rolniczej w tym regionie(powiat kłodzki). Renty i emerytury miały znaczenie marginalne (rys. 1). Udziałdochodów z agroturystyki w strukturze dochodów osobistych rolników w anali-zowanych obiektach kształtował się na nieco wyższym poziomie niż dochody zeświadczenia tych usług w krajach Europy Zachodniej, gdzie osiągają one poziomod kilku do 30% ogólnych dochodów rolników (Lonc 1984). Podobne badania zo-stały przeprowadzone w 2000 roku w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospo-darstw Rolniczych SGGW, z których wynika, iż agroturystyka zajmuje znaczącąpozycję w strukturze dochodów osobistych rolnika, ponieważ 28% tych dochodówpowstało w wyniku jej prowadzenia (Gralak 2003). W tym samym roku wśród 383rolników prowadzących działalność agroturystyczną na terenie 7 województw zo-stały przeprowadzone kolejne badania, które wykazały, iż dochody z agroturystyki

1Materiały źródłowe zostały zebrane metodą ankietową w 2006 roku w Katedrze Ekono-miki i Organizacji Rolnictwa na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu. Badane gospo-darstwa uzyskiwały dochody z działalności agroturystycznej, rolniczej i innych działalności go-spodarczych. Uzyskane dane pozwoliły oszacować strukturę dochodu osobistego analizowanychobiektów.

288 I. Kurtyka

stanowiły 24% dochodu osobistego i pod względem wielkości udziału zajmowałytrzecią pozycje po dochodach z pracy poza gospodarstwem (31%) i działalnościrolniczej 28% (Krzyżanowska 2005).

dochód z gospodarstwa rolnego

renty

emerytury

działalność gospodarcza

działalność agroturystyczna

inne dochody

41%

24%

19%

2%2%

12%

Rys. 1. Struktura dochodu osobistegoŹródło: badania własne.

Na podstawie prowadzonych corocznie przez Wojewódzki Dolnośląski OśrodekDoradztwa Rolniczego ankiet w gospodarstwach agroturystycznych opracowujesię ekonomiczne analizy usług agroturystycznych, z których wynika, że dochodyz agroturystyki stanowią średnio około 34% wszystkich dochodów gospodarstwarolnego.

Podsumowanie i wnioski

Rozwój działalności agroturystycznej na Dolnym Śląsku z jednej strony stanowikonsekwencję poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów w wielu dziedzinachnależących do otoczenia rolnictwa. Wynika to ze spadku opłacalności produkcjirolniczej i pogorszenia się poziomu życia mieszkańców wsi. Z drugiej zaś stronyrozwój ten spowodowany jest możliwością wykorzystania walorów krajobrazowychi wypoczynkowych w celach turystycznych.1. Działalność agroturystyczną podejmowali właściciele zarówno małych, jak

i dużych gospodarstw (od 1 do 76 hektarów UR). Wszystkie gospodarstwa prowa-dziły produkcję rolniczą, której produkty w dużym stopniu uatrakcyjniały ofertęagroturystyczną (warzywa, owoce, nabiał, mięso). Większość rolników pragnieutrzymać wielkość produkcji rolniczej na dotychczasowym poziomie.2. Głównymi motywami podjęcia działalności agroturystycznej było uzyskanie

dodatkowego dochodu, wykorzystanie wolnych pomieszczeń i położenie w atrak-cyjnym turystycznie regionie. Głównym źródłem finansowania inwestycji w tymzakresie były własne oszczędności. Najliczniej reprezentowaną grupę gospodarzystanowili rolnicy w wieku średnim deklarujący wykształcenie średnie oraz znajo-mość języka niemieckiego i angielskiego.


3. Obiekty dysponowały przeciętnie 5 pokojami do wynajęcia (15 miejscaminoclegowymi). Najczęściej były to pokoje 2- i 3-osobowe. Otoczenie gospodarstwbyło na dość wysokim poziomie.4. Średni roczny dochód z działalności agroturystycznej wyniósł około 25 tys.

złotych a przeciętny miesięczny dochód kształtował się na poziomie 2051 złotych.W regionie III osiągnięto najwyższy średni miesięczny dochód (2736 złotych), a wregionie V najniższy (829 złotych).5. Obiekty turystyki wiejskiej Powiatu Kłodzkiego osiągnęły porównywalny

średni dochód z działalności agroturystycznej na poziomie 24 tys. złotych. Ana-liza dochodu osobistego tych gospodarstw wykazała, iż dochód z agroturystykistanowił około 41% dochodu osobistego i był to najwyższy udział wśród innychuzyskiwanych dochodów gospodarzy.Przytoczone powyżej efekty ekonomiczne osiągane przez właścicieli gospo-

darstw agroturystycznych pozwalają sądzić, że agroturystyka może być szansą dlawielu polskich gospodarstw. Należy jednak wspomnieć o kilku aspektach, bez któ-rych niemożliwe jest osiągnięcie sukcesu ekonomicznego: stałym podnoszeniu ja-kości oferowanych usług, wzroście poziomu kompetencji usługodawców, rozwijaniuskutecznego systemu promocji i dystrybucji, a także pomocy ze strony samorządówi państwa.

Literatura

Dębniewska M., Ekonomiczne aspekty rozwoju agroturystyki, Roczniki Naukowe SERiA2, 2, Zamość 2000.

Gralak K., Wpływ działalności agroturystycznej na sytuacje ekonomiczną rodzin rolni-czych, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 1/2, 2003.

Kopeć B., Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych, Wyd. AR weWrocławiu, Wrocław 1983.

Kurtyka I., Produkt rzeczywisty w gospodarstwach na Dolnym Śląsku, Roczniki Na-ukowe SERiA 6, 4, 2004.

Kutkowska B., Podstawy rozwoju agroturystyki ze szczególnym uwzględnieniem agrotu-rystyki na Dolnym Śląsku, Wyd. AR we Wrocławiu, Wrocław 2003.

Krzyżanowska K., Ekonomiczne efekty działalności agroturystycznej [w] Turystyka wiej-ska a rozwój i współpraca regionów, Prace Naukowo-Dydaktyczne PaństwowejWyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie 15, Krosno 2005.

Lonc T., Z badań nad gospodarstwami wielozawodowymi w rolnictwie Europy Zachod-niej, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 3, 1984.

Stachak S., Metody nauk ekonomiczno-rolniczych w zarysie, Wyd. AR w Szczecinie,Szczecin 1979.

Sznajder M., Przezbórska L., Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006.Ziętara W., Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa rolniczego, Wyd. FAPA, War-

szawa 1998.

290 I. Kurtyka

Streszczenie

Podjęcie działalności agroturystycznej jest szansą dla wielu rolników i ich rodzin nauzyskanie dodatkowego dochodu. Działalność ta generuje również korzyści o charakte-rze społeczno-kulturowym. Rozwój pozarolniczych kierunków działalności gospodarczejna terenach wiejskich dokonuje się w wielu krajach świata, także w tych najbogatszych.W Polsce, a także na Dolnym Śląsku dynamiczny rozwój agroturystyki przypadł na latadzieiwięćdziesiąte ubiegłego wieku. Ze względu na bogate walory turystyczne wojewódz-twa dolnośląskiego, a także wolne zasoby gospodarstw rolniczych działalność agrotury-styczna jest przedsięwzięciem bardzo popularnym. Według najnowszych informacji usługiturystyczne świadczone są przez 540 gospodarstw rolniczych, co tworzy bazę noclegowąliczącą 7 tys. miejsc noclegowych. Z przeprowadzonych badań wynika, iż tego typu dzia-łalność jest dochodowa i ma dość istotny udział w tworzeniu budżetu domowego rodzinrolniczych.

30

Ocena aktywności inwestycyjnej członkówStowarzyszenia Agroturystycznego

„Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne”Bieszczady w latach 2002-2006

Marek Kiczek, Artur Stec

Możliwości pozyskania środków finansowych na projekty

turystyczne

Programy przedakcesyjne (2002-2004)

W latach 2002-2004 wsparcia projektów turystycznych należało upatrywaćgłównie w ramach programu SAPARD. Działanie czwarte pt. „Różnicowanie dzia-łalności gospodarczej na obszarach wiejskich” dawało możliwość współfinansowa-nia projektów turystycznych. Beneficjentami pomocy w ramach tego działania mo-gli być rolnicy, przedsiębiorcy, a także jednostki samorządu terytorialnego. Dzia-łanie czwarte obejmowało następujące schematy:

• Schemat 4.1. Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rol-nych. Pomoc kierowana była do rolników indywidualnych i domowników.Projekty kwalifikujące się do wsparcia dotyczyły m.in. rozwoju usług tury-stycznych, w tym agroturystyki, oraz rozwoju drobnej wytwórczości, usługdla ludności, a także rzemiosła i rękodzielnictwa.

292 M. Kiczek, A. Stec

• Schemat 4.2. Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich. W ramach tegoschematu z pomocy mogły skorzystać przedsiębiorstwa realizujące projektyna wsi z zakresu rozwoju usług turystycznych, w tym agroturystyki.• Schemat 4.3. Publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich.Beneficjentami pomocy w tym schemacie były jednostki samorządów wiej-skich i małych miast. Projekty objęte wsparciem dotyczyły budowy lub re-montu elementów publicznej infrastruktury turystycznej, organizacji i two-rzenia infrastruktury komunikacji lokalnej na potrzeby ruchu turystycznego,tworzenia systemów informacji turystycznej w gminach lub związkach mię-dzygminnych oraz promocji walorów turystycznych gmin w celu zwiększeniaich atrakcyjności turystycznej.

Fundusze strukturalne (2004-2006)

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 2004-2006(ZPORR)

Celem Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego byłotworzenie warunków wzrostu konkurencyjności regionów oraz przeciwdziałaniemarginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, aby sprzyjać długofalowemurozwojowi gospodarczemu kraju, spójności ekonomicznej, społecznej i terytorial-nej oraz integracji z Unią Europejską.Tak określony cel realizowany był poprzez cztery priorytety:

PRIORYTET 1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnia-niu konkurencyjności regionów

Działanie 1.4. Rozwój turystyki i kultury. Celem działania 1.4. był wzrost zna-czenia kultury i turystyki jako czynników stymulujących rozwój społeczno-gospo-darczy regionów z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia zrównoważonego rozwojui ochrony środowiska, ułatwienia dostępu do obiektów kultury i turystyki, wydłu-żenia sezonu turystycznego, zwiększenia zagranicznej turystyki przyjazdowej doPolski oraz turystyki krajowej przez podniesienie konkurencyjności regionalnychproduktów turystycznych i kulturowych zarówno na rynkach zagranicznych, jaki na krajowym.Beneficjentami działania 1.4. były następujące podmioty: jednostki samorządu

terytorialnego (jst), związki, porozumienia i stowarzyszenia jst, regionalne organi-zacje turystyczne nie działające w celu osiągnięcia zysku, organizacje pozarządowenie działające w celu osiągnięcia zysku, w tym: stowarzyszenia, fundacje, kościołyi związki wyznaniowe, jednostki zaliczane do sektora finansów publicznych, w tyminstytucje turystyczne, sportowe i kulturalne, dla których organem założycielskimsą organy administracji rządowej lub samorządowej, organy administracji rządowejw województwie, przedsiębiorstwa państwowe non profit działające w zakresie za-chowania dziedzictwa narodowego, spółki prawa handlowego nie działające w celuosiągnięcia zysku lub przeznaczające zyski na cele statutowe, w których większośćudziałów lub akcji posiadają jst lub ich związki, porozumienia i stowarzyszenia.

30. Ocena aktywności inwestycyjnej członków Stowarzyszenia... 293

Projekty turystyczne kwalifikujące się do wsparcia w działaniu 1.4. to: adapta-cja zabytków techniki i architektury w celu zwiększenia atrakcyjności turystycznejregionu; rozwój i modernizacja infrastruktury gastronomicznej, m.in. w obiektachpodkreślających specyfikę regionu, np. młyny, kuźnie, obiekty podworskie; opra-cowanie i stworzenie systemów i centrów informacji turystycznej, w tym nowocze-snej, interaktywnej sieci informacji internetowej; rozwój i modernizacja infrastruk-tury służącej rozwojowi aktywnych form turystyki, w tym budowa i modernizacjaobiektów sportowych i rekreacyjnych; projekty inwestycyjne gmin uzdrowiskowychzwiązane z rozwojem funkcji leczniczo-wypoczynkowych.Projekty infrastrukturalne z zakresu turystyki, które mogły otrzymać wsparcie

w działaniu 1.4., musiały przekroczyć minimalną wartość 4 milionów złotych, a ichrealizacja musiała mieć znaczący wpływ ekonomiczny i prowadzić do powstaniastałych miejsc pracy. Wsparcie na projekty turystyczne było udzielane wedługzasad pomocy publicznej.W ramach działania 1.4. można było realizować również projekty promocyjne

(o minimalnej wartości całkowitej 400 tys. złotych), takie jak: organizacja imprezi wydarzeń turystycznych oraz kulturalnych przyciągających turystów z innych re-gionów Polski i z zagranicy, udział w specjalistycznych targach, projekty związanez przygotowaniem i realizacją programów rozwoju i promocji lokalnych i regional-nych produktów turystycznych i kulturowych.

PRIORYTET 2. Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach

PRIORYTET 3. Rozwój lokalny.

Działanie 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa. Beneficjentem działania 3.4 były pod-mioty, które prowadzą mikroprzedsiębiorstwa spełniające przesłanki zawartew Uzupełnieniu ZPORR. Turystyka mogła być dziedziną działalności prowadzonejprzez przedsiębiorcę. Wsparcie było podzielone na dwie części (typy):• Typ I – Doradztwo i inwestycje dla przedsiębiorców• Typ II – Dotacje inwestycyjne dla przedsiębiorców.W części drugiej wsparcie przeznaczono na projekty inwestycyjne. Dofinanso-

wanie inwestycji dotyczyło: rozbudowy lub nabycia przedsiębiorstwa; rozszerzeniazakresu działalności gospodarczej; rozpoczęcia w przedsiębiorstwie działań obej-mujących dokonywanie zasadniczych zmian produkcji bądź procesu produkcyj-nego; zmiany wyrobu lub usługi, w tym także zmiany sposobu świadczenia usług;unowocześnienia wyposażenia niezbędnego do prowadzenia działalności gospodar-czej firmy; modernizacji środków produkcji.Dofinansowanie ze środków publicznych wspierało projekty inwestycyjne po-

prawiające innowacyjność przedsiębiorstwa, związane z unowocześnieniem zarównojego sposobu działania, jak i oferty handlowej. Dofinansowanie dla projektu inwe-stycyjnego ze środków publicznych mogło wynieść nawet 200 tys. złotych.

PRIORYTET 4. Pomoc techniczna


Sektorowy Program Operacyjny Wzrost KonkurencyjnościPrzedsiębiorstw na lata 2004-2006 (SPO WKP)

SPOWKP określa cele, priorytety i działania dotyczące realizacji polityki w za-kresie przedsiębiorczości i innowacyjności. Program został przeznaczony przedewszystkim dla instytucji otoczenia biznesu oraz dla przedsiębiorstw. Składały sięna niego trzy priorytety.

PRIORYTET 1. Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzezwzmocnienie instytucji otoczenia biznesu

PRIORYTET 2. Bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw

Działanie 2.2. Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przed-siębiorstw. Celem działania była poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw po-przez wsparcie nowych inwestycji, prowadzących do zasadniczych zmian produk-cji, produktu lub procesu produkcyjnego, oraz wzrost skali umiędzynarodowieniaprzedsiębiorstw poprzez promocję.Poddziałanie 2.2.1. Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwe-

stycji. Inwestycje te polegać miały na utworzeniu, rozbudowie lub nabyciu przed-siębiorstwa, zarówno ze sfery produkcyjnej, jak i usługowej, jak również na roz-poczęciu w przedsiębiorstwie działalności obejmującej dokonywanie zasadniczychzmian produkcji, produktu lub procesu produkcyjnego.Działanie 2.3. Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw

poprzez inwestycje. Celem działania było zwiększenie konkurencyjności małychi średnich polskich przedsiębiorstw przez unowocześnienie ich oferty produktoweji technologicznej.W ramach tego działania były realizowane projekty dotyczące m.in.: dosto-

sowania technologii i produktów do wymagań unijnych, modernizacji w małychi średnich przedsiębiorstwach, wdrażania i komercjalizacji technologii innowacyj-nych, wykorzystania technologii gospodarki elektronicznej w przedsiębiorstwach,zastosowania i wykorzystania technologii informatycznych w procesach zarządza-nia przedsiębiorstwem.Wsparcie dla beneficjentów SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw

realizowane było zgodnie z zasadami udzielania pomocy publicznej. Źródłem fi-nansowania SPO WKP był Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR),budżet państwa i środki prywatne.


Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP)miał charakter horyzontalny i nie mogły być w jego ramach wspierane projektywyróżnione ze względu na przynależność do jakiegoś sektora produkcyjnego czyusługowego. Dlatego przedsiębiorstwa turystyczne, takie jak m.in. biura podróży,hotele czy restauracje mogły się ubiegać o wsparcie na zasadach ogólnych. Należyjednak podkreślić, że największą szansę na otrzymanie wsparcia w ramach SPOWKP miały projekty charakteryzujące się dużą innowacyjnością.


Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i ModernizacjaSektora Żywnościowego i Rozwój Obszarów Wiejskich (2004-2006)

SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz RozwójObszarów Wiejskich określał strategię oraz kierunki działań w zakresie rozwojurolnictwa i obszarów wiejskich. Cele strategiczne programu określono następująco:

• Cel 1 – Poprawa konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej – trakto-wany jako najważniejszy cel strategiczny rozwoju polskiego rolnictwa orazprzetwórstwa żywności w pierwszych latach integracji z UE

• Cel 2 – Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich – realizowany równieżpoprzez Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) oraz inne programyoperacyjne w ramach Narodowego Planu Rozwoju.

Źródłem finansowania Programu były środki publiczne: budżetu państwa, bu-dżetów samorządów regionalnych i lokalnych oraz Europejskiego Funduszu Orien-tacji i Gwarancji w Rolnictwie – Sekcja Orientacji (EAGGF), jak również środkiinwestorów prywatnych. Wsparcie przemian strukturalnych terenów wiejskich i rol-nictwa określone w programie odbywało się poprzez realizację trzech priorytetów:

PRIORYTET 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościo-wym

PRIORYTET 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

Działanie 2.4. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwaw celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów.Celem tego działania było wsparcie rozwoju dodatkowej działalności, wykorzystu-jącej istniejące zasoby gospodarstwa rolnego i regionu oraz uwzględniającej po-trzeby rynku, w celu stworzenia warunków do rozwoju wielofunkcyjnych i trwa-łych ekonomicznie gospodarstw rolnych. Działanie miało sprzyjać tworzeniu al-ternatywnych źródeł dochodów, promować pozytywny wizerunek wsi i rolnictwaw społeczeństwie, sprzyjać zachowaniu zasobów przyrodniczych obszarów wiej-skich, przyczynić się do zwiększenia opłacalności produkcji i usług w gospodarstwierolnym.Wspierano projekty związane z realizacją inwestycji służących podjęciu lub

rozwijaniu przez rolników dodatkowej działalności zbliżonej do rolnictwa w zakre-sie agroturystyki, usług związanych z turystyką i wypoczynkiem, usług na rzeczrolnictwa i gospodarki leśnej, prowadzenia na małą skalę przetwórstwa produk-tów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, sprzedaży bezpośredniej produktówpochodzących w większości z własnego gospodarstwa rolnego, rzemiosła i ręko-dzielnictwa, drobnych usług na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich.Wsparciem objęte mogły być projekty związane z działalnością agrotury-

styczną. Maksymalny poziom pomocy wynosił 50% kosztów kwalifikowanych, alenie więcej niż 100 tys. złotych.



Metodyka i wyniki badań

Celem badań była ocena aktywności inwestycyjnej członków SA „GGG” w la-tach 2002-2006. Wśród członków Stowarzyszenia przeprowadzono całościowe ba-dania ankietowe w I kwartale 2007 roku. Ankiety skierowano do wszystkich 270kwaterodawców należących do organizacji, z czego otrzymano z powrotem 42 wy-pełnione formularze, czyli 15,5%.W wyniku analizy materiału empirycznego stwierdzono, że rokrocznie blisko

połowa respondentów prowadziła inwestycje w zakresie rozwoju lub moderniza-cji bazy noclegowej. Należy zauważyć, że od roku 2004 następuje systematycznywzrost odsetka kwaterodawców dostrzegających potrzebę i realizujących inwesty-cje w sferze bazy noclegowej. Co drugi ankietowany przyznaje, że w 2006 rokurealizował inwestycje w tym zakresie. Dokładne dane przedstawia rysunek 1.

0

10

20

30

40

50

(%)

2002 2003 2004 2005 2006Lata

4340 40

4550

Rys. 1. Aktywność inwestycyjna członków SA „GGG” w zakresie bazy noclegowejŹródło: opracowanie własne.

Powyższe dane świadczą o tym, że rolnicy starają się uatrakcyjnić swoją ofertę,wychodząc naprzeciw rosnącym z każdym rokiem oczekiwaniom turystów. Turystauprawiający turystykę wiejską ma wiele potrzeb, które pragnie zaspokoić w trakciepobytu w gospodarstwie agroturystycznym. Gospodarstwo powinno więc być wy-posażone w odpowiednie urządzenia i infrastrukturę. W tym zakresie członkowieStowarzyszenia również wykazują sporą aktywność. Trudno co prawda zauważyćjednoznaczny trend wzrostowy wydatków w zakresie tworzenia nowych atrakcji tu-rystycznych lub rozwijania już istniejących, ale stwierdzić trzeba, że odsetek kwa-terodawców modernizujących swoją ofertę jest zadowalający (38% respondentóww 2006 roku). Kompleksowe dane uzyskane w trakcie badań przedstawia rysunek 2.Kwaterodawcy najchętniej wzbogacają swoje gospodarstwa w miejsca do gril-

lowania. Aż 62% ankietowanych wybrało właśnie tę formę uatrakcyjnienia oferty.Bardzo często rolnicy wychodzą naprzeciw turystom wypoczywającym w gronierodzinnym, w ofercie coraz większej liczby kwater pojawiają się place zabaw dladzieci (57% respondentów). Fakt, że akurat te innowacje wprowadzają kwatero-dawcy, jest o tyle zrozumiały, że koszt ich realizacji jest niewspółmiernie niski dokorzyści, jakie osiągają turyści.


051015202530354045

(%)

2002 2003 2004 2005 2006Lata

3329 29

4038

Rys. 2. Aktywność inwestycyjna członków SA „GGG” w zakresie tworzenia nowychatrakcji turystycznych lub rozwijania już istniejącychŹródło: opracowanie własne.

Inwestycjami uatrakcyjniającymi oferty – jak pokazują wyniki badań – jest rów-nież tworzenie stawów rybnych (29% ankietowanych) czy wypożyczalni rowerów(19%). Inwestycje te, choć zapewne równie atrakcyjne dla turysty jak wspomnianewyżej – wymagają jednak znacznie większego wysiłku finansowego, co ograniczaich podejmowanie. Rysunek 3 prezentuje preferencje rolników w zakresie inwestycjiw tworzenie atrakcji turystycznych.

0

10

20

30

40

50

60

70

(%)

a b c d e f g h i

5762

7 5

19

29

105

19

Rys. 3. Obszary inwestycyjne związane z tworzeniem lub rozwijaniem atrakcji tury-stycznych: a – plac zabaw dla dzieci, b – miejsce na ognisko (grilla), c – minizoo, d –ogród botaniczny, e – wypożyczalnia rowerów, f – staw rybny, g – stadnina koni, h –wypożyczalnia sprzętu pływającego, i – inneŹródło: opracowanie własne.

W badanym okresie dostępne były środki pomocowe na realizację projektówz zakresu turystyki (co zostało przedstawione wcześniej). Interesujące wydaje się,czy stwierdzona stosunkowo duża aktywność inwestycyjna członków SA „GGG”miała swoje przełożenie na absorpcję środków pochodzących z Unii Europejskiej.


Analizując wyniki badań, można stwierdzić, że zdolność pozyskiwania ze-wnętrznych źródeł finansowania jest wśród respondentów niewielka. Głównej przy-czyny takiego stanu rzeczy należy upatrywać w niskiej aktywności respondentóww zakresie przygotowywania dokumentów aplikacyjnych na realizacje zadań in-westycyjnych. Badania wskazują, że jedynie co piąty (21%) ankietowany składałw okresie 2002-2006 wniosek o dofinansowanie z funduszy unijnych (rys. 4).

0

10

20

30

40

50

60

(%)

tak nie

21

57

Rys. 4. Aktywność członków SA „GGG” w zakresie pozyskiwania środków unijnychŹródło: opracowanie własne.

Najwięcej projektów zrealizowano z programu SAPARD, jednak do wykorzy-stania środków właśnie z tego programu przyznaje się zaledwie 7% ankietowanych.Jeszcze mniej, bo tylko 5% respondentów, korzystało w badanym okresie z fun-duszy strukturalnych wdrażanych przez ARiMR (SPO-Rolny) (rys. 5). Stwierdzić

0

1

234

567

8

(%)

SAPARD Phare SPO-Rolny inne

7

2

5

2

Rys. 5. Skuteczność członków SA „GGG” w pozyskiwaniu środków unijnychŹródło: opracowanie własne.

należy, że poziom wykorzystania środków unijnych pozostawia wiele do życze-nia. Zasadne wydaje się, aby Stowarzyszenie podjęło działania zmierzające dopromocji środków, jakie będą do wykorzystania w nowej perspektywie finanso-wej 2007-2013. Ma to znaczenie tym większe, że obecnie trwają ostatnie pracenad programami operacyjnymi o charakterze ogólnokrajowym oraz regionalnym,a prowadzenie szkoleń z zakresu możliwości pozyskania środków na projekty tury-


styczne właśnie w tym czasie może przynieść pożądany efekt w postaci absorpcjitychże środków.

Podsumowanie

Analiza aktywności inwestycyjnej członków Stowarzyszenia Agroturystycznego„Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne” dowodzi, że istnieje znaczny poziom świa-domości członków Stowarzyszenia w zakresie konieczności realizowania inwestycjizmierzających do podniesienia atrakcyjności oferty, a tym samym pełniejszego za-spokojenia potrzeb turysty. Gospodarka rynkowa funkcjonująca w Polsce od kilku-nastu lat przyczyniła się do prorynkowego nastawienia uczestników rynku, takżew branży turystycznej.Niestety, wśród ankietowanych istnieje bardzo mała skłonność do podejmowa-

nia wysiłku zmierzającego do realizacji inwestycji przy wykorzystaniu wsparciaz funduszy strukturalnych. Przyczyn takiego stanu należy upatrywać w tym, żeskuteczne aplikowanie o środki unijne związane jest z koniecznością przebrnięciaprzez ogromną liczbę dokumentów i skomplikowaną ścieżkę formalną.Wyjściem z sytuacji wydaje się tworzenie sprawnego systemu wsparcia dla

przedsiębiorców, także z branży turystycznej. Zrzeszanie się w stowarzyszenia czyklastry jest sposobem na sprostanie pojawiającym się wyzwaniom.Szczególnego znaczenia nabiera dziś rola tego typu organizacji (stowarzysze-

nia, klastry) w funkcjonowaniu poszczególnych sektorów gospodarki. Organizacjete wychodząc naprzeciw wyzwaniom i oczekiwaniom podmiotów, które zrzeszają,powinny promować ideę korzystania ze środków unijnych, a także organizowaćszkolenia i warsztaty podnoszące wiedzę i praktyczne umiejętności swoich człon-ków w zakresie skutecznego aplikowania o wsparcie w realizacji projektów.

Literatura

Butowski L., Finansowanie projektów turystycznych z funduszy strukturalnych Unii Eu-ropejskiej, Wyd. Akad. Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej w Lublinie, War-szawa – Lublin 2005.

SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiej-skich wraz z Uzupełnieniem (http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/).

SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw wraz z Uzupełnieniem (http://www.fun-duszestrukturalne.gov.pl/).

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego wraz z Uzupełnieniem (http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/).

Streszczenie

Przeanalizowano aktywność inwestycyjną członków SA „GGG” w latach 2002-2006.Wśród członków Stowarzyszenia przeprowadzono badania ankietowe. W wyniku analizy


uzyskanego materiału empirycznego można stwierdzić, że wśród respondentów istniejeduża skłonność do realizowania nowych przedsięwzięć. Niezadowalający jest natomiaststopień wykorzystania środków pochodzących z Unii Europejskiej. Podniesienie świado-mości w tym zakresie zmierzające do lepszego wykorzystania środków jawi się jako nowewyzwanie stojące przed organizacjami, takimi jak na przykład Stowarzyszenie Agrotury-styczne „Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne” Bieszczady.

Documents

TURYSTYKA WIEJSKA A EDUKACJA różne poziomy, różne wymiary · 2. Społeczność wiejska w kształtowaniu funkcji agroturystyki •22 3. Formy i mechanizmy działań podmiotów