ODBOR ZA IZRADU I IZDAVANJE MONOGRAFIJE

Predsjednik Odbra: Mirza Salihspahi

lanovi Odbora: Mehmed Alibali, OsmanAti, Meho Bajramovi, Jakub Baka-lovi, Boo Bileti, Svetozar Bujakovi,\Smail Divanefendic]\Omer Gluhi\ emsa Gluhi-Mado, Srpko Gavrilovi, Nada Gosi, Savo Gui, Mukelefa Habibovi, Nikola Herljevi, zamjenik predsjednika, Mehmedalija Huki, Osman lbrahimo-vi, Sejfulah Ibriimovi,\ Mehmed Imamomc] Omer Jaramovi, Rifat Kari Moi, efket Kunosi, Mahmut Mekovi Maan, Tasim Muharemagi, dr Vera Mujbe-govi, Abdulah Mujezinovi, Muharem Mustaevi, Muhsin Nali,\Pantelija Ne-kovi,\{Mehmed Omeraevi, | Lazar Peri, Rade Peri, Franjo Peti, Mehmed Pi-ri, 1 Boko Popovi Popac,| Rizo Sejdinovi, Omer Srabovi, Marko Sljepi, Ham-dija Subai, Salih Suljetovi, Neda Vilovi-Kerec, Mio Voki, Slobodan Voki, efkija Vrabac.

SEKRETARIJAT ODBORA

Rukovodioci Sekretarijata: Pantelija Nekovi, Mehmed Alibali.

lanovi Sekretarijata: Boo Bileti, | Smail Divanefendic,] emsa Gluhi-Mado, Nikola Herljevi, Rifat Kari Moi, Franjo Peti, Mehmed Piri, Omer Srabovi, Slobodan Voki.

REDAKCIJA Rukovodilac Redakcije: Muhsin Nali lanovi Redakcije: Sakib ati,\ Smail Divanefendi,\ Nada Gosi, Sejfulah Ibri-imovi, mr Azem Koar, dr Vera Mujbegovi, Rizo Sejdinovi, | Sabrija aran, Neda Vilovi-Kerec, Mio Voki.

UREDNITVO Rukovodilac Urednitva: mr Azem Koar lanovi Urednitva: Mehmed Alibali, Sakib ati, Mirza Salihspahi, Nikola Panjevi.

RECENZENTI prof. Marija ubrilo, dr Vera Mujbegovi, dr Boko Todorovi

LEKTOR mr Nedad Pai

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK mr Azem Koar

TUZLANSKI NARODNOOSLOBODILAKI

PARTIZANSKI ODRED

i

Tuzla, 1988. godine

Iskoristio sam ovu priliku da zajedno s mojim drugovima doem u Tuzlu koja se u toku narod-nooslobodilake borbe zaista ponijela onako kako se pristoji gradu koji gaji slobodarske tradicije. (...) Doao sam u isto vrijeme da vam zahvalim na svemu onome to ste za nau zajedniku borbu uinili u toku velikog oslobodilakog rata. Moram da kaem da grad Tuzla zaista zauzima jedno od prvih mjesta po svom patriotskom i rodoljubivom dranju u toku oslobodilakog rata. Znam da je grad Tuzla dao u ovoj oslobodilakoj borbi velike rtve i u ljudima i u materijalnim bogatstvima. Ali, vi znate da su te rtve bile potrebne i da nisu bile uzaludne. Mi danas uivamo plodove te veli-ke borbe. (...) (...) Drugovi i drugarice, u tome je sutina, u -bratstvu i jedinstvu. Bratstvo i jedinstvo ne sastoji se kod nas od raznih parola, nego se ispoljava u svakodnevnom ivotu. Ono se ispoljava na sva-kom koraku i u svakoj drugoj federalnoj jedinici i ono je za nas najvanije. uvajte bratstvo i jedin-stvo! Ne dajte da vam ga neko narui! Ono nas je kotalo skupo i zato ne dozvolimo da date rtve budu uzaludne. uvajmo ga kao zjenicu oka svo-ga! Ono nam je potrebno ne samo danas, nego i sutra. Ono e biti potrebno kroz deset godina, ono e biti potrebno vijekovima, dok postoje nai naro-di. (...)

(Iz govora Josipa Broza Tita u Tuzli 27. septembra 1946. godine)

RIJE REDAKCIJE Pojava knjige o Tuzlanskom narodnooslo-

bodilakom partizanskom odredu rezultat je vi-egodinjeg rada Odbora formiranog od strane Optinske konferencije SSRN Tuzla 1985. godi-ne, a naroito njegovih tijela: Sekretarijata, Re-dakcije i Urednitva i angaovanja brojnih sa-radnika za njenu pripremu i izdavanje. Ideju o izdavanju ove publikacije dali su preivjeli borci Odreda, pa se nakon formiranja Odbora i njego-vih tijela, pristupilo konkretnom definisanju sa-draja knjige izradom odgovarajueg Projekta. Odlueno je da se ova publikacija sastoji od uvodnog dijela, zatim od osnovne teme kao i isto-riografskog prikaza borbenog puta, sjeanja bo-raca, te spiska svih boraca Odreda, s tim da se pojedini sadraji ilustruju sauvanim faktograf-skim materijalom. Htjelo se time da se, bar u najznaajnijim pitanjima, opie borbeni put Od-reda i istakne njegov doprinos u borbi protiv okupatora i kvislinga svih boja. Ovo posebno zbog toga to o Odredu do sada gotovo uopte nije pisano te ova knjiga, koja je uraena u formi spoja monografije i zbornika, predstavlja prvi pokuaj takve vrste.

Tuzlanski NOP odred nastao je krajem oktobra 1943. godine u osloboenoj Tuzli, u vri-jeme velikog uspjeha snaga NOP-a i jedinica NOVJ na podruju tuzlanske oblasti i ire. To je bila prva partizanska jedinica koja je nosila ime grada iz kojeg je u toku rata oko 5.000 boraca

stupilo u jedinice NOVJ. U vrijeme izraene po-litike diferencijacije meu stanovnitvom tuz-lanske oblasti trebalo je da Odred prevashodno podstakne istu putem politikog djelovanja na te-renu te da obavlja odgovarajue vojnike zadat-ke, drugim rijeima da bude spona izmeu isto operativnih jedinica NOVJ i naroda, odnosno snaga NOP a tuzlanske oblasti. Kako je teklo iz-vrenje tih zadataka moe se umnogome saznati iz ove knjige, to je i osnovni cilj njenog nastan-ka.

Odred se gotovo istovremeno nakon na putanja Tuzle suoio sa tekim iskuenjima. Kao neiskusna jedinica, sastavljena od gotovo iskljuivo do tada neiskusnih ratnika, podnio je velike rtve u toku este ofanzive dok se nalazio na lijevoj strani rijeke Spree. I tek to se prelas-kom na podruje Srebrenika Odred vojniki sre-dio i poeo da ostvaruje svoje zadatke, naao se na udaru sedme neprijateljske ofanzive kada je pretrpio i najtee gubitke. Sveo se na svega dva-desetak boraca koji su po zadatku taba 3. kor-pusa ostali na terenu Srebrenika radi obavjetaj-nih zadataka. U toku ljeta 1944. godine Odred je prebrodio krizu, narastao na nekoliko stotina boraca, tako da su iz njega popunjavane mnoge brigade. Konanim osloboenjem Tuzle Odred je reorganizovan, a potom stalno popunjavan no-vim borcima tako da je postao jaka partizanska jedinica, dobro naoruana, kadrovski osposob-ljena za izvrenje svih borbenih zadataka. esto-ke borbe Odred je vodio, zajedno sa drugim jedi-nicama NOVJ, sa etnikom grupacijom Drae Mihailovia za odbranu Tuzle decembra 1944. godine, a potom na podruju Ozrena i drugdje sa etnicima, ustaama, zelenim kadrom i drugim neprijateljskim formacijama. Uzeo je uea i u borbama za osloboenje Sarajeva. Rasformiran

je u prvoj polovini maja 1945. godine, kao i svi drugi NOP odredi.

Istoriografskim tekstom autora Zlatka Lukia i Stanoja Nikolia, obuhvaene su sve

znaajnije aktivnosti Odreda - od njegovog na-stanka do ras formiranja. Usljed nedostatka ar-hivske grade period izmeu prvog i konanog os-loboenja Tuzle prikazan je neto povrnije, ali je zato o borbenoj aktivnosti Odreda u periodu od septembra 1944. godine do kraja rata iznijeto obilje podataka iz originalne arhivske grade, koji argumentovano govore o vojnikom i politi-kom djelovanju ove jedinice, koja postaje i voj-niki jaka i operativna ali i politiki zrela, aktiv-na i uticajna snaga koja sa svim drugim djeluje u pravcu daljeg razmaha snaga NOP-a. Pored toga, u tekstu o borbenom putu Odreda dato je mnotvo podataka o personalnom sastavu u eta-ma i bataljonima Odreda, partijsko-politikoj i kulturnoj djelatnosti, o pozadinskoj slubi i sli-no, to itaocu upotpunjuje sliku ukupnog stanja i djelovanja. Pozitivno miljenje i ocjenu o ovom tekstu dala su i sva tri recenzenta.

Posebno poglavlje u knjizi ine sjeanja neposrednih uesnika i aktera dogaaja - bora-ca i rukovodilaca Odreda. Ista se odnose na go-tovo sve oblike ratnog ivota jedinica: na borbe-na djejstva i akcije Odreda i njegovih dijelova, na aktivnosti, snalaljivosti i umijee, pa i podvi-ge pojedinih boraca i starjeina u raznim akcija-ma i na razliitim zadacima, na rad i aktivnost partijske i skojevske organizacije i njenih lano-va, na organizaciju i rad obavjetajne, sanitetske i kurirske slube, na kulturno-prosvjetni rad, us-postavljanje partizanskih veza i kanala izmeu osloboene i neosloboene teritorije, na politiko djelovanje u narodnim masama itd. Na taj nain sjeanja dopunjavaju istoriografski tekst i upot-punjavaju ukupnu sliku o dogaajima i ljudima. Redakcija i Urednitvo su nastojali da obezbije-de raznovrsnost tema i aspekata o kojima se u sjeanjima govori kako bi se izbjegla suvina po-navljanja o pojedinim dogaajima, odnosno praznina i nedoreenost o drugima. Zbog toga su bili prinueni da neka sjeanja skrauju, da iz-ostavljaju odreene dijelove i ine druge inter-

vencije. Jedan broj planiranih tekstova nije pri-spio, to je imalo za posljedicu nedovoljnu osvi-jetljenost odreenih tema, dogaaja i linosti. Tako se, na primjer, nedovoljan broj sjeanja odnosi na konkretan partijski i skojevski rad u Odredu i na terenu, malo je osvijetljena aktiv-nost terenskih radnika i aktivista NOP-a bez i-jeg se djelovanja ne bi mogao zamisliti politiki uticaj Odreda, nedovoljno se govori o obavjetaj-nom radu, sanitetskoj i intendantskoj slubi, o propagandnoj djelatnosti, te o herojstvu boraca koji su dali svoje ivote za slobodu svoga naroda. Malo je konkretnog tiva o ponaanjima pojedi-naca u najteim situacijama. Sve to ostaje obave-za za vrijeme koje dolazi. Inae, Redakcija i Urednitvo su svjesni injenice da su u neka sje-anja intonirana subjektivnim vienjem dogaa-ja, pa otuda i razlike koje se javljaju u njihovoj interpretaciji kod razliitih autora. To se, meu-tim, nije moglo izbjei jer je vrijeme od etiri de-cenije izbrisalo mnoge detalje, ali se u interesu autentinosti kazivanja u takvim sluajevima, ipak, nije bitnije intervenisalo.

Na prikupljanju podataka o borcima Od-reda uloen je ogroman napor. Ovaj zadatak je obavljen na osnovu sauvane arhivske grae u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu, arhivi-ma i muzejima Sarajeva, a naroito u Muzeju is-tone Bosne i Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli, te dokumentacije Optinskog odbora SUB-NOR-a Tuzla. Istraivanje je vreno putem Upit-nika koji su dostavljeni borcima posredstvom mjesnih i optinskih organizacija SUBNOR-a optina Tuzla, Lukavac, ivinice, Srebrenik, Banovii itd. Odravani su sastanci i ostvarivani neposredni kontakti sa organizacijama i pojedin-cima. Rezultat takve aktivnosti su prikupljeni podaci za 1.130 boraca Odreda, te fotografije 347 boraca. Meutim, i pored svih napora koji su na ovom planu uinjeni, izvjesno je da ti po-daci nisu potpuni a realno je pretpostaviti da e i u objavljenim podacima biti odreenih greaka.

Zbog toga ostaje zadatak da se istraivanje na-stavi i na neki nain objavi, bar kao dopuna ovom. To je osnovni dug i obaveza prema poginu-lim borcima Odreda koji su svoje mlade ivote uzidali u tekovine NOR-a i socijalistike revolu-cije.

Redakcija i Urednitvo su se opredijelili da se knjiga ilustruje sauvanim faktografskim materijalom: faksimilima znaajnijih dokume-nata i odgovarajuim fotografijama, sve u na-mjeri da se istorijska istina o Odredu pravilno predstavi itaocima.

Redakcija i Urednitvo odaju dunu za-hvalnost svim drugaricama i drugovima, borci-ma Odreda, istoriarima i drugim pojedincima i organizacijama, koji su putem sjeanja, priloga i tekstova, ili na bilo koji nain doprinijeli da se poslovi na pripremi i izdavanju knjige obave kvalitetno. Zahvalnost pripada Optinskom od-boru SUBNOR a Tuzla, drutveno-politikim organizacijama i Skuptini optine Tuzla radi obezbjedenja nansijskih sredstava za ovu knji-gu, koja e, smatramo, predstavljati krupan do-prinos spoznaji istorijske istine o razvoju NOP-a na ovom podruju, koja ini izvor nadahnua za mlade generacije.

Zastava jedinice teritorijalne odbrane koja nastavlja tradiciju Tuzlanskog NOP odreda

I I

UVOD

MIO VOKI

UMJESTO PREDGOVORA Pojava monografije Tuzlanski narodnooslobodilaki parti-

zanski odred ima viestruk znaaj i smisao. To je prvi i zasad jedini rad ove vrste i jedan od prvih ozbiljnijih pokuaja da se svestrano sagleda i istrai cjelokupan borbeni put ove nae partizanske jedi-nice. U kojoj mjeri se u tome uspjelo sudie objektivni poznavaoci ovih dogadaja, istoriari i itaoci ove knjige.

to je uopte, i napokon, dolo do ideje i rada na ovoj knjizi i njenog izlaska, u prvom redu treba zahvaliti injenici da se usp-jeno okonao viegodinji rad na izradi edicije Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji. Kako je odmicao rad na tuzlanskoj ediciji, tako je sazrijevala i svijest o potrebi temelji t i jeg i svestranog ana-liziranja i ocjenjivanja borbenog puta i uloge Tuzlanskog partizan-skog odreda. 1 to kako ve u samoj Ediciji, tako, neto kasnije, i u posebnoj monografiji, po uzoru na druge radove ove vrste. Ovaj za-datak e posebno nametnuo projektovanjem rada na treoj knjizi tuzlanske Edicije, koja obuhvata period NOR-a od prvog osloboe-nja Tuzle 1943. do kraja ra ta 1945. godine, to se vremenski podu-dara sa formiranjem i borbenim putem Odreda. Bez obrade u samoj Ediciji uloge i mjesta i Tuzlanskog odreda, bar u onoj mjeri u kojoj je u datom momentu to bilo mogue, ista bi bila nepotpuna. Ovo je u toku NOB-e bila prva partizanska jedinica koja je nosila ime svo-ga grada. To na neki nain ima i svoju simboliku. U danima prvog osloboenja Tuzle, koje je predstavljalo krunu pobjeda jedinica NOVJ nad neprijateljskim snagama u ovom kraju - kojim se na-rodni ustanak jo snanije razgorio - rada se u krilu ovoga grada i njedrima ovoga naroda Tuzlanski partizanski odred kao nova, tek roena partizanska jedinica. Smisao nas tanka i borbenog puta Od-reda lijepo je, pored drugih, izrazila i Vera Mujbegovi, u Monog-rafiji slijedeim rijeima: Ponikla u gradu uglja i soli, sastavljena iskljuivo od metana Tuzle i okoline, ova partizanska jedinica -vie nego ijedna druga - vezana je svim svojim nitima, preko svojih ivih i mrtvih boraca za grad Tuzlu i njenu bliu okolinu.

Odlazei iz okupirane Tuzle ljeta 1941. godine na Bira, Ma-jevicu i Ozren, naj is taknut i j i tuzlanski komunisti u predustani-

2* Tuzlanski partizanski odred 17

kim danima prili su, zajedno sa tamonjim narodom i komunisti-ma, kao i sa komunistima iz drugih gradova, organizovanju prvih ustanikih desetina i eta za izvoenje poetnih oruanih akcija na neprijateljska uporita, a uskoro i formiranju prvih partizanskih odreda, koji su nosili imena upravo ovih krajeva odakle je u poet-ku ustanka bio i najvei broj ustanika. Tako su se pojavili i postali uveni i u narodu omiljeni nai prvi, poznati ustaniki odredi - Bir-anski, Majeviki i Ozrenski, koji su razvili ustaniku zastavu i pronijeli slavu nae borbe u ovome kraju i mnogo ire. To su bili pravi odredi bratstva i jedinstva, u kojima su od poetka zajedno sa drugim borcima vojevali i Tuzlaci, stiui prva, a zatim sve vea ratnika iskustva, ali i dajui prve rtve u okraj ima sa faistikim okupatorom i domaim izdajnicima.

A kada su u j e sen 1943. godine umjesto one malobrojne ko-lone tuzlanskih komunista iz ljeta 1941. godine, u Tuzlu ule i os-lobodile je mnogobrojne kolone partizanskih boraca iz svih kraje-va, medu kojima i preivjeli Tuzlaci, sazreli su uslovi da se, u tom periodu razvoja NOB-e, stvore nove formacije NV-e. U takvim okolnostima, u danima velikog oduevljenja masa Tuzle i okoline i dotad najmasovnijeg pris tupanja ovdanjeg stanovnitva u parti-zanske jedinice, omogueno je znaajno popunjavanje mnogih na-ih jedinica, kao i formiranje novih, medu kojima 18. hrvatske bri-gade i Tuzlanskog partizanskog odreda.

Kao to su nezapamenim oduevljenjem doekali svoje os-lobodioce - sve partizanske jedinice koje su uestvovale u oslobo-enju Tuzle - i u patriotskom zanosu hrlili u partizane, tako su Tuzlaci radosno i s ponosom primili i vijest o odluci da se formira partizanska jedinica koja e nositi ime njihovog grada, u kojem su se slobodarske ideje, ideje socijalizma i komunizma davno zaele i ija se radnika klasa i njena borba jo od ranije nadaleko proula.

Razvoj i borbeni put Tuzlanskog partizanskog odreda imao je, uslovno govorei, tri svoje faze, tri osnovna perioda. Prvi period obuhvata pripreme i samo formiranje Odreda oktobra mjeseca 1943. godine u osloboenoj Tuzli, te - poslije povlaenja iz Tuzle boravak i aktivnosti u spreanskim selima i Konjuh planini, tokom este nepri jatel jske ofanzive. Druga faza otpoinje prebacivanjem preko rijeke Spree u Srebrenik, prvih dana 1944. godine, gdje ga kasnije zatie i sedma nepri jatel jska ofanziva, pa t ra je sve do dru-gog, konanog osloboenja Tuzle septembra 1944. godine. A trea faza, od osloboenja Tuzle do zavretka rata, kada kao i svi drugi odredi u zemlji prestaje postojati kao formacija, ukljuivi se u Brigadu narodne odbrane. Ako bi se u optim, najkraim cr tama

htjelo okarakter isat i ove tri faze u razvoju Odreda, uzimajui ih, naravno, samo kao relativne i jo neprodubljene, moglo bi se kon-statovati d a j e prva faza bila karakter is t ina i po poetnim slabos-tima, neiskustvu, nepri jatnim iznenaenjima i esto nepotrebnim gubicima i rtvama, ali i postupnim sticanjem iskustva i borakog i rukovodeeg sastava Odreda. Druga faza je, iako jedno vrijeme donekle mirna, ipak, bila naj tea za Odred, jer je tokom sedme ofanzive pretrpio najvee gubitke i osipanje, kada se naao u situa-ciji potpunog okruenja i ostao sam na ovoj teritoriji. Ali je, iako estoko desetkovan i sveden na na jmanj i broj boraca na svome bor-benom putu, uspio da se odri na zadatom terenu i u vrlo kratkom roku oporavi i zapone proces konsolidacije. Trea faza oznaava vrijeme potpune konsolidacije, uvrenja i stalnog rasta i jaanja Odreda, kada on, zahvaljujui izmijenjenim uslovima, postie i naj-vee uspjehe i osposobljava se za vee i sloenije borbene akcije, kako u napadu tako i odbrani.

Razvoj dogaaja je pokazao, to je vidljivo iz Monografije, a vjerovatno e i dal jnja istoriografska istraivanja to potvrditi, da je - bez obzira na sve propuste, slabosti i povremeno padove - ne samo sama odluka o s tvaranju Odreda bila ispravna i promiljena, nego da je ova jedinica u cjelini gledajui opravdala svoje postoja-nje, ispunila svoju ulogu i veinu postavljenih joj zadataka. Na os-novu dosadanjih istraivanja pokazuje se da je, uza sva, ranija, esto protivrjena miljenja i ocjene o zbivanjima vezanim za nje-govo s tanje i djelovanje, Odred imao takve rezultate koji zasluuju veu panju i priznanje. Sve ovo utoliko vie kada se uzmu u obzir poznate okolnosti i problemi s kojima se Odred od samog formira-nja suoio, a koji su ga i kasnije podugo i ozbiljno optereivali.

*

* *

Od donoenja odluke o formiranju Odreda do njene realiza-cije bilo je ostalo vrlo malo vremena, praktino samo nekoliko dana, tako da pripreme za njegovo formiranje, objektivno, nisu mogle ni biti dovoljno temeljite. Na to su pored ostalog uticali ta-danji ra tni uslovi i injenica da se nije znalo koliko e Tuzla ostati slobodna. Ali, bilo je i drugih razloga koji su uticali na to da sastav Odreda bude isuvie nepovoljan. U danima pred nastanak Odreda, mogunosti Tuzle, pa i neposredne okoline za regrutovanje novih boraca, sposobnih za ratovanje i svakojake tegobe fizike i druge prirode, bile su praktino, uglavnom, ve iscrpljene ili na izmaku.

Gotovo sve to je bilo sposobno stupilo je ve u prvim asovima i da-nima po osloboenju Tuzle u jedinice koje su oslobodile Tuzlu i u nove koje su tih dana formirane. Kao to je poznato radilo se o vie hiljada novih boraca iz ovoga kraja, o veoma masovnom, sponta-nom i oduevljenom odlasku ljudi u partizane, koje je u tim i tak-vim trenucima irokog narodnog talasanja i velikog buenja prosto bilo teko, da ne kaemo nemogue, kontrolisati i usmjeravati . To je, u stvari, tih prvih dana oktobra 1943. godine, moe se rei bio pravi narodni ustanak graana Tuzle, njegovih narodnih masa, t j . ono to se, samo na drugi nain i u drugim uslovima, desilo 1941. godine na Biru, Majevici i Ozrenu. Jer, normalno, u Tuzli kao i u ostalim gradovima, to se tada, 1941. godine, nije moglo ni dogoditi, niti je bila takva strategija KPJ i rukovodstva ustanka u zemlji. Eto, u tim uslovima stvara se Tuzlanski partizanski odred, od ljud-stva i kadrova koji su preostali. Zahvaljujui patriotskom opred-jel jenju veine graana, ipak nije bio problem brojno popuniti Od-red. Ali je u velikoj mjeri bio u pi tanju kvalitet (u pogledu fizike sposobnosti, vojne obuenosti i idejno-politike izgraenosti), kako borakog tako i u odreenoj mjeri komandnog sastava. Ali, pored svih ovih objektivnih tekoa, vjerovatno se, uz neto vie panje, moglo tota preduzeti u pogledu bolje organizacije i pripreme Od-reda za predstojee dogaaje. Moe se rei da se, u tom smislu, Od-redu od s t rane viih tabova i parti jskih rukovodstava posvetilo znatno manje panje nego pojedinim drugim jedinicama, koje su u to vrijeme popunjavane tuzlanskim i drugim kadrovima, reorgani-zovane i tek formirane. Moda u tako velikoj dinamici i obimu ak-tivnosti i dogaaja i nije moglo biti drukije.

Povlaenje partizanskih snaga, meu kojima i Tuzlanskog odreda iz Tuzle, u noi 10. novembra 1943. godine, poslije 40 dana ivljenja u slobodi, bilo je za mnoge iznenaenje, iako se u ozbilj-nijim procjenama nije moglo raunati na neko due ili pogotovo t ra jno zadravanje u Tuzli. Ne mali broj ljudi, civilnih lica pa i bo-raca Odreda nije bio dovoljno pripremljen za jednu novu, potpuno izmijenjenu situaciju, nove uslove ivota i borbe.

Sticajem takvih i niz drugih izrazito nepovoljnih okolnosti, Tuzlanski partizanski odred, koji se u kasnu jesen 1943. godine kretao pojedinim spreanskim selima - u kojima su i poslije oslo-boenja grada Tuzle ostale prikrivene jae naoruane zelenokad-rovske grupe - naao se odmah, na samom poetku svoga djelova-nja u tekoj situaciji, za koju, kao to se vidi, on nije bio dovoljno ni osposobljen ni pripremljen. Za iskusnu partizansku jedinicu do-gaaji koji su se poslije ponovnog ulaska neprijateljskih trupa u

Tuzlu zbivali na ovome terenu vjerovatno ne bi bili tako iznenau-jui i dramatini kao to je to bilo za Odred, kao potpuno novu i naj-mlau jedinicu u ovome dijelu Bosne. U tim danima u njegovom sa-stavu bili su, izuzimajui r i jetke pojedince, sve novi borci, bez is-kustva u vatrenim okrajima. Nijedna manja jedinica, ak ni njen dio nije posluio kao borbeno jezgro prilikom njegovog formiranja. Za razliku od mnogih drugih novoformiranih jedinica, samo su, to se kae slovom i brojem, etiri s tara borca upuena u Odred, te dva do tri borca koji su neto prije ostalih stupili u partizane. U cjelini uzevi, kadrovski sastav nije bio na zavidnom nivou, a i idejno-po-litiko s tanje je bilo jo nesreeno i dosta rovito. Djelovanje partij-ske i SKOJ-evske organizacije, koje su u tom periodu bile i dosta malobrojne, nisu u Odredu jo razvile iri i efikasniji rad sa borci-ma, to je oteavalo bre uvrenje Odreda. U Odredu su u tim pr-vim danima bili i neki nepouzdani pojedinci, koji su se osloboe-njem Tuzle moda i sluajno nali u partizanima.

Sa Tuzlanskim odredom su se iz grada povukli mnogi civili, rodoljubi, mahom stariji, pa i boleljivi ljudi i ene. On je bio odgo-voran za njihovu bezbjednost i zato je trebalo odvojiti jedan dio bo-raca, to je sve takoe oteavalo njegovu pokretljivost. Uz to vrlo brzo se pokazalo pogrenim to su ova civilna lica uopte bila upu-ena na ovaj, u tom vremenu nesigurni teren, pa je, nesmotreno-u, dolo do ozbiljnih rtava i meu njima. Odred u poetku nije bio bogzna kako ni naoruan, a mnogi novi borci bili su dosta loe obu-eni i nepripremljeni za zimu.

S obzirom da u Tuzli vie nije bilo ni priblino onako jake ile-galne organizacije i obavjetajnih punktova kao to su postojali do osloboenja grada, takoe je na svoj nain oteavalo poloaj i sa-mog Odreda.

Odred se, znai, u poetku rvao, s j e d n e strane, sa vlastitim problemima - u samom sebi, a s druge strane, sa vrlo tekom situa-cijom na terenu i drugim okolnostima, od kojih mu tako rei nijed-na nije ila u prilog.

Tako je otpoeo borbeni put i ivot ovoga Odreda. Sve pomenute tekoe i borbe koje je imao na ovom terenu,

te zatim na Buiku i Konjuhu sa Nijemcima, tekom zimom i gla-u, posebno tokom este nepri jatel jske ofanzive, bile su prve ali ve-like kole za Odred i njegove borce i rukovodioce. Oni su, zajedno sa svojim Odredom, u tim tekoama i borbama uili i kalili se, po-nekad posrtali, ali se uvijek poslije toga i dizali i postajali iskusniji i odluniji. Ve u tom prvom periodu Odred je izveo i neke uspjene akcije.

Prebacivanjem Tuzlanskog partizanskog odreda preko rije-ke Spree u srebreniki kraj , prvih dana nove 1944. godine, nastu-pila je sasvim nova situacija. Uslovi i okolnosti su se izmijenili a time i opte raspoloenje u Odredu. Narod Srebrenika i okolnih sela prihvatio je otvorena srca Odred i njegove borce i u svemu mu pomogao. Tu su se borci Odreda poslije ogromnih napora odmorili i oporavili. Odred se reorganizovao i stabilizovao, a donekle i popu-nio, pa je bio u s tan ju da uestvuje i u napadu na neprijateljski gar-nizon u Tuzli, u pokuaju ponovnog osloboenja grada januara 1944. godine.

Nakon izvjesnog predaha u srebrenikom kraju, i nad ovim podrujem nadvili su se na j tamni j i oblaci. Naila je sedma nepri-jatel jska ofanziva koja je snano zahvatila cijelu istonu Bosnu, gdje se koncentrisalo najvie okupatorskih i kvislinkih formacija. Upravo je i Tuzlanski odred doao pod najtei udar ove ofanzive. Tako je, ovoga puta, ostavi jedno vrijeme sam na ovom terenu, pretrpio dotad najtee udare i rtve. U tom vihoru dotad najsna-nije ofanzive u ovom kraju, pretrpjevi strahovite gubitke, doao je na samu ivicu svoga opstanka. ak je i u takvoj situaciji (kao uos-talom i na Sprei i u jo nekoliko prilika koje su iziskivale popunu drugih jedinica) odvojio i poslao u Sedamnaestu majeviku briga-du, po nareenju vieg taba, poveu grupu probranih boraca do ja-ine ete. Kada se danas objektivno sagledavaju sve injenice i okolnosti u kojima se naao Odred u sedmoj ofanzivi, to se poblie vidi iz istoriografske rekonstrukcije njegovog borbenog puta date u tekstu autora Zlatomira Lukia i Stanoja Nikolia, kao i iz radova u treoj knjizi Edicije Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji au-tora Esada Tihia u Ahmeta Donlagia, onda se vidi koliko je stvarno zadivljujue to je Odred, iako tako desetkovan, uopte opstao. Trebalo je za to i hrabrosti i snalaljivosti. Prilozi savreme-nika, ivih uesnika ovih (i drugih) dogaaja, daju u Monografiji neposrednu i ivu sliku pojedinih dogaaja i posebno zbivanja u tim dramatinim danima.

Zahvaljujui upornosti boraca i nekoliko rukovodilaca koji su ostali u njemu, Odred se brzo, prosto kao ptica feniks iz pepela ponovo rodio, dobio novu snagu i doivio preporod. Saradnici NOP-a i narod iz mnogih sela i naselja gdje se Odred locirao pro-laskom ofanzive, odigrali su u tome nezamjenljivu ulogu. Bez takve podrke, on u tome ne bi uspio. U tome su se, pored drugih sela, is-ticali stanovnici Smolue a naroito pojedine porodice. Povezujui se ponovo sa Lukavcem i Tuzlom, u Odred otuda, preko ilegalnih aktivista NOP-a, stie raznovrsna pomo, dragocjena obavjetenja

i druga podrka, naroito iz rudarskog naselja Moluhe. To je, izme-u ostalog, bio izvor njegove snage, preporoda i naglog brojnog ja-anja. Preko Moluha u Odred su organizovano stizale kolone novih boraca, u to vrijeme najvie onih koji su bjeali iz neprijateljskih formacija. Bujao je i razvijao se novi ivot u Odredu. Ojaan krenuo je u odlunije raiavanje s preostalim etnikim i drugim nep-rijateljskim grupama koje su terorisale narod, a zatim samostalno izveo i operaciju definitivnog osloboenja Lukavca od ustaa. To je bio uvod i najava ponovnog osloboenja Tuzle. Za sve borce Tuzlan-skog partizanskog odreda najradosniji dan bio je sedamnaesti sep-tembar 1944. godine kada je njihov grad, ije su ime s ponosom no-sili i u kojem je njihova jedinica roena, ponovo i zauvijek postao slobodan.

Nije, opet, bilo vremena za radovanje i odmaranje. Ojaan, reorganizovan, dosegnuvi na svome borbenom putu najvei us-pon, primio je nove zadatke. Rat je i dalje trajao, do potpunog os-loboenja zemlje predstojalo je jo punih osam mjeseci, ispunjenih tekim borbama i novim rtvama. Sada mu je, zajedno sa drugim partizanskim jedinicama, bio prvi zadatak braniti i odbraniti svoj grad, Lukavac i tuzlanski bazen u cjelini od najezde brojnih etni-kih formacija, koje su se pri povlaenju iz drugih krajeva zemlje ubacile u ove krajeve. Uestvovao je i u osloboenju Graanice, Kladnja, u razbijanju kvislinkih formacija oko Puraia, Ozrena i dr. A kada je sve to uspjeno obavljeno, dobija nove zadatke, ovog puta van svoje teritorije, jer vie nije bilo neophodno da bude u bli-zini Tuzle. Izvrio je jedan dugi, usiljeni mar u pravcu podruja Varea, i na kraju, uestvovao u sarajevskoj operaciji osloboenja glavnog grada Bosne i Hercegovine, Sarajeva. Za postignute usp-jehe i dobro izvrene zadatke dobio je i priznanja od viih tabova NOVJ i svog naroda.

*

* *

Tuzlanski partizanski odred bio je u punom smislu te rijei odred brats tva i jedinstva. U toku njegovog cjelokupnog borbenog puta koji je t ra jao devetnaest ra tnih mjeseci, u njemu je uestvo-valo preko hiljadu i sto boraca. Bili su to radnici, zemljoradnici, aci, s tudenti i intelektualci, mladii i djevojke, pripadnici svih na-roda tuzlanskog basena, a i iz drugih krajeva. Borci Tuzlanskog partizanskog odreda, borei se zajedno protiv okupatora i njegovih domaih slugu, ivei zajedno i dijelei sve tegobe ratovanja, jo bo-

lje su se upoznali i snano ojaali meusobno drugarstvo, koje je meu ivim borcima ove jedinice t ra jno ostalo vrsto. Zajedno pro-livena i izmijeana krv vie od 150 boraca Tuzlanskog partizanskog odreda, njihovih drugova i drugarica koji su pali u toj borbi najvri je temelj tog jedinstva. Odred je to bratstvo i jedinstvo irio i uvravao tokom cijelog svog borbenog puta u narodu, gdje god je boravio. Svugdje gdje je bio, bez obzira na situaciju na koju je nailazio, odnosio se prema narodu sa najveom panjom, kao i u odnosu na na partizanski moral u cjelini. To je, kao i kod svih na-ih drugih partizanskih jedinica, zna se, bilo od ogromnog znaaja. Uz ostalo, i po tome e se u ovom kraju pamtiti njegovi borci.

ivi borci Tuzlanskog partizanskog odreda u danima izlaska ove knjige raduju se i dobijaju novi podstrek da do kraja svog ivo-ta, zajedno sa svim borcima NOR-a, naom radnikom klasom, om-ladinom i cijelim narodom, ostanu vjerni idealima svoje mladosti i, u sadanjim bitkama, dosljedni i istrajni u izvrenju poruka nae revolucije, privreni idejama komunizma i samoupravnog socijaliz-ma. Bili su i dok ive ostae odani besmrtnoj poruci svog ratnog vr-hovnog komandanta druga Tita da uvaju bratstvo i jedinstvo ju-goslovenskih naroda i narodnosti, da uvaju jedinstvo Jugoslavije kao zjenicu svoga oka.

II BORBENI

PUT ODREDA

ZLATOMIR LUKI STANOJE NIKOLI

BORBENI PUT TUZLANSKOG NOP ODREDA

UVOD

Sredinom 1943. godine, neposredno, poto je zavrila svoju naj teu i najkrvaviju bitku u dolini Sutjeske, Operativna grupa di-vizija NOVJ, koju su inile 1. i 2. proleterska, 7. banijska i dvije is-tonobosanske brigade (6. i 15), pod neposrednom komandom Vr-hovnog taba, prela je u nezadrivu ofanzivu na teritoriji istone Bosne. Iako iznurene neprekidnim etrdesetodnevnim borbama, prorijeene u svom brojnom s tanju i velikim gubicima, partizan-ske divizije i brigade su se ponovo dokazale kao snage koje nepri-ja te l j nije mogao zaustaviti u nastupanju.

U vrijeme bitke u dolini Sut jeske u istonoj Bosni su se na-lazile dvije vojvoanske brigade i dva snana part izanska odreda (Biranski i Majeviki odred). Silovitim napadima jedinice NOV i POJ su razbile i unitile nepri jatel jske ustako-domobranske gar-nizone u Han-Pijesku, Srebrenici, Bratuncu, Vlasenici, Olovu, Kladnju i Zvorniku. Stvorena je, ubrzo, prostrana slobodna terito-rija izmeu Krivaje, Spree i Drine. Od poetka jula na ovoj slobod-noj teritoriji , zapoinju svoj ra tni borbeni put i dvije nove divizije NOVJ - 16. vojvoanska divizija, u iji sastav su ule 1, 2. i 3. voj-voanska brigada i 17. istonobosanska, u iji sastav su ule 6. is-tonobosanska i 15. majevika brigada, te Majeviki NOP odred. Tako se, u julu 1943, u istonoj Bosni nalo pet snanih partizan-skih divizija. Pored navedenih jedinica, tu se nala i 5. kraj ika di-vizija i dvije oslabljene brigade 3. divizije. Uz to su ove znaajne snage predstavljale i konkre tnu opasnost za nepri jatel ja u rejonu Tuzle, politiki i ekonomski veoma vanog podruja. Poto su se prednji dijelovi Operativne grupe partizanskih divizija ve nalazili na prilazima Tuzli, nepri jatel j je bio neposredno ugroen u tuzlan-skom rudarsko-industri jskom basenu, a isto tako onemoguen je da se koristi i etvom u bogatim itorodnim krajevima Semberije i Posavine. Da bi otklonio tu neposrednu opasnost, nepri jatel j je pokuao da jednim ofanzivnim zahvatom, nastupajui sa juga i sje-

vera, uniti Operativnu grupu divizija NOVJ, Vrhovni tab, CK KPJ i, uopte, partizanske snage u istonoj Bosni.

Ofanziva je t rajala 7 dana, od 13. do 20. jula 1943. godine. U njoj su bile angaovane njemake snage 369. vraje divizije i glavnina 7. SS Princ Eugen divizije, 7. domobranski zdrug i os-tale ustake, domobranske, milicijske i etnike jedinice, koje su se nale na prostoru izmeu Spree i Bosne, Romanije, Rogatice i Drine.1) Glavni neprijateljski napad bio je usmjeren prema eko-viima, gdje je bila smjetena Centralna bolnica u kojoj se, jo uvi-jek, nalazilo oko 250 tekih, nepokretnih ranjenika. Evakuacija ra-njenika na Milan planinu izvoena je i u toku borbe, ali je oko 100 ranjenika palo u ruke neprijatelja i bilo ubijeno.2) to se tie ope-rativnih jedinica, Vrhovni tab je izvrio dekoncentraciju snaga na veoma irokom prostoru, ime je paralisan glavni udar neprijatelj-ske ofanzive. U jeku borbi, jo 23. jula, donesena je odluka da se CK KPJ i Vrhovni tab, sa 1. proleterskom i 7. divizijom, prebace u Bo-sansku krajinu. Ocijenjeno je da se poslije iskrcavanja saveznika na Siciliji moe ubrzo oekivati i izbacivanje Italije iz ra ta i da, zbog toga, teite djejstava treba prenijeti u krajeve koji su bili blie ita-lijanskoj okupacionoj zoni. Druga proleterska divizija je zadrava-na jo dvadesetak dana na podruju istone Bosne, odakle e biti upuena prema Sandaku i Crnoj Gori.3)

Nijemcima je, u ofanzivi, polo za rukom da privremeno us-postave svoje i ustako-domobranske posade u nekim gradovima i varoicama u dijelu istone Bosne, ali, ire, prostor je ostao pod kontrolom snaga NOV i POJ. Pokuaj neprijatelja da nastavi ofan-zivu juno od linije Vlasenica-Kladanj zavrio je potpunim neus-pjehom, nakon ega su se njegove snage, uz znatne gubitke, povuk-le u Tuzlu i Sarajevo, odakle su i zapoele svoje operacije.

Poslije odlaska Vrhovnog taba, 1. i 7. divizije u centralnu Bosnu i kasnije odlaska 2. proleterske divizije prema Crnoj Gori, na teritoriji istone Bosne ostale su jedinice 16. i 17. divizije i ne-koliko NOP odreda. Teite njihove aktivnosti preneseno je sada na podruje Majevice, Semberije, Posavine, Trebave i Ozrena.

Na prostoru Majevice i Semberije razvijali su svoja djejstva 16. divizija i Majeviki NOP odred. Njihove jedinice su u noi

1) Ahmet onlagi, Prodor operativne grupe i znaaj dolaska CK KPJ i Vrhovnog taba u sjeveroistonu Bosnu, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Tuzla, 1984, knjiga 2, str. 957.

2) Milo Zeki, Prelomna jesen 1943. godine u istonoj Bosni, Istona Bosna u NOB-i, Beograd, 1971, knjiga 2, str. 93.

3) A. onlagi, n. Cl., str. 963.

7/8. avgusta oslobodile Jan ju . U noi 9/10. avgusta, 2. bataljon 1. brigade, 16. vojvoanske divizije i Majeviki NOP odred poinju uspjean napad na Bijeljinu. Poslije nekoliko dana napornih borbi, grad je bio osloboen. Meutim, poslije toga dolo je do intervencije njemakih snaga i domobranskih jedinica iz pravca Rae koje su prodrle u Bijeljinu, ali su u njoj ostale praktino izolovane. Maje-viki NOP odred i dijelovi 3. vojvoanske brigade zadrali su se na podruju Majevice i Semberije, a glavnina 16. divizije otila je pre-ma Biru. Prilikom tog pokreta n jene jedinice su protjerale seosku muslimansku miliciju i etnike. U noi 11/12. septembra, razbivi jedan ustaki bataljon, jedinice 16. divizije su ponovo oslobodile Vlasenicu. Iz Vlasenice one su krenule u akciju na nepri jatel jske posade u dolini gornje Spree. Tom prilikom su razbile neprijatelj-ske posade u Capardama, Memiima, Kalesiji i drugim selima. Ovim uspjenim akcijama 16. divizije proirena je slobodna terito-rija Bira, povezana osloboena podruja Bira i Majevice i olaka-no je djelovanje Biranskog NOP odreda.4)

Istovremeno je 17. istonobosanska divizija ostvarila zna-ajne pobjede u svom nastupu prema Ozrenu, Trebavi i Posavini. Sredinom avgusta razbijeni su trebavski etnici od kojih je 175 za-robljeno.5) Krajem avgusta osloboena je Graanica, razorena e-ljeznika pruga Tuzla-Doboj, razbijeni etnici u selima Jasenici, Smolui, Potpei. Razvijajui operacije prema Posavini i Trebavi, jedinice 17. divizije su, do polovine septembra 1943, oslobodile Modriu, Bosanski amac, Oraje, Odak, Gradaac, Graanicu, stvarajui znaajnu i kompaktnu slobodnu teritoriju. Konano, je-dinice 16. divizije NOVJ su oslobodile Bijeljinu 24. septembra, ime je cijela prostorija izmeu Drine, Save, Spree i Bosne, izuzev Brkog, Doboja i Tuzle, bila osloboena od neprijatelja.

Uspjesi su podstakli stotine mladih ljudi da pristupaju NOP-u, to je omoguilo ne samo popunu postojeih, nego i formi-ranje novih jedinica NOV i POJ u istonoj Bosni. Na Romaniji je formiran Romanijski NOP odred, pri emu je kao jezgro posluio Glasinaki bataljon 6. istonobosanske brigade.6) UObudovcu, 17. septembra, bio je formiran Posavski NOP odred, a samo tri dana kasnije, u Skugriu, i Trebavski NOP odred.

Pored part izanskih odreda, u to vrijeme, 21. septembra, for-mirana je i 3. musl imanska brigada, koja je ubrzo bila preimeno-

4) Isto, str. 970. 5) Isto, str. 970. 6) M. Zeki, n. l str. 93.

vana u 16. Tako je 17. istonobosanska divizija dobila svoju treu brigadu. Kao jezgro za formiranje 16. muslimanske brigade poslu-io je Muslimanski bataljon 6. istonobosanske brigade, koji je, po-lovinom septembra, bio narastao na oko 450 boraca.

Polovinom septembra (no 12/13) preko rijeke Bosne u is-tonu Bosnu je, po nareenju Vrhovnog taba, stigao tab 1. kor-pusa NOVJ, koji je kasnije, poetkom oktobra (5. 10), preimeno-van u 3. korpus. tab su inili: general Kota Na, komandant, Vlado Popovi, politiki komesar, Todor Vujasinovi, zamjenik ko-mandanta i Jovo Vukoti, naelnik taba. S njim je na teri toriju istone Bosne stigla i 2. kraj ika brigada. Pod komandu taba 1. korpusa su stavljene sve snage NOV i POJ na teritoriji istone Bos-ne, ukljuujui i 16. vojvoansku diviziju. Nekoliko dana je tab 1. korpusa boravio u okolini Gradaca i u samom Gradacu, a u vri-jeme bitke za Tuzlu prebacio se u rejon Srebrenika.7)

Poetkom jeseni 1943. godine, dakle, vojno-politika situa-cija na teritoriji istone Bosne bila je veoma povoljna. Snage NOV i POJ su kontrolisale prostranu slobodnu teritoriju i sve gradove, sa izuzetkom Tuzle i Brkog. Po gradovima i selima izgraivana je mrea organa narodne vlasti, s tvarani su NO odbori tamo gdje nisu postojali, uspostavljana je mrea drutveno-politikih organizaci-ja, jaale su organizacije KPJ i SKOJ-a. U selu Trnovi, kod Bijelji-ne, je tih dana pokrenut list Osloboenje. Kapitulacijom Italije Nijemci su morali da popune prazninu, koja je nastala na onom di-jelu okupirane teritorije koju su zaposjedale i tali janske vojne sna-ge. Na ta j nain Nijemci su morali da oslabe i svoje garnizone u is-tonoj Bosni, to je kvislinke snage dovelo u vrlo teku situaciju. Pratei takav razvoj situacije, drug Tito je, 22. septembra, prepo-ruio tabu Korpusa da razmotri mogunost osloboenja Tuzle.8) tab 1. korpusa je procijenio da za ovu operaciju postoje svi povolj-ni uslovi, da e vojno-politiki i ekonomski znaaj osloboenja tog znaajnog proleterskog, industrijsko-rudarskog centra biti ogro-man te je donio odluku o osloboenju Tuzle, ime e biti zaokrueni uspjesi NOV i POJ u istonoj Bosni, u jesen 1943. godine.

Odluku o napadu na neprijateljski garnizon u Tuzli, tab 1. korpusa (od oktobra 1943, 3. k ^ p u s ) je donio 27. septembra 1943. godine. Donosei ovu odluku, tab je, pored isto vojnikih, imao u vidu i politike i ekonomske razloge. Tuzla je, u to vrijeme, u stra-tekom smislu, sluila neprijatel jskim snagama kao oslonac za po-

7) Esad Tihi, Posavsko-trebavski NOP odred, Beograd, 1983, str. 118. 8) A. onlagi, n. l., str. 971.

kre tan je akcija prema Majevici, dolini Spree, Biru, Posavini, Trebavi, Ozrenu. Osloboenjem Tuzle bili bi ostvareni veoma po-voljni uslovi za mobilizaciju novih boraca, posebno iz redova rad-nitva i omladine, naroito iz redova muslimanske i hrvatske na-cionalnosti, to je bilo od bitnog politikog znaaja za dalji razvitak NOR-a i revolucije u ovim krajevima. Osloboenje Tuzle bi, nesum-njivo, ubrzalo proces diferencijacije, koji je ve zapoeo u redovima nepri jatel jskih formacija, zahvaenih demoralizacijom. Ovladava-nje ekonomskim potencijalima tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena obezbijedilo bi znaajne s t ra tegi jske osnove za dalji razvi-tak NOB-e i ne samo u istonoj Bosni.

Uslovi za osloboenje Tuzle bili su relativno povoljni. Glavne n jemake snage bile su, poslije kapitulacije Italije, orijentisane prema podrujima jadranske obale i zapadnim dijelovima zemlje, te nije postojala vidljiva opasnost od snanije njihove intervencije u toku same borbe. U samom Tuzlanskom garnizonu nepri jatel jske snage su imale jainu jedne divizije. To su bile, prije svega, domob-ranske jedinice, orunici, jedinice DOMDO pukovnije (pripadnici tzv. legije),9) i mali broj ustaa i Nijemaca - gestapovaca. Od nje-makih vojnih snaga u gradu je bila samo jedna oklopna eta, a samo dva dana uoi napada jedinica NOV i POJ na neprijateljski garnizon u Tuzli iz nje je prema Doboju povuen jedan njemaki bataljon. Nepri jatel jske snage su bile tako rasporeene da ih je oko 4000 bilo u samom gradu, a oko 2000 vojnika u okolnim uporiti-ma: Gornjoj Tuzli, Simin-Hanu, Bukinju, ivinicama i Lukavcu. Odbrana je fortifikacijski bila dobro ureena i podeena za krunu

9) U muslimanskim naseljima u istonoj Bosni, posebno u dolini Spree, od 1942. godine jaala je specifina vojna tvorevina u formi seoskih straa - poznata kao musliman-ska milicija. Tamo gdje je politiki uticaj NOP-a bio vei, gdje su partizani postizali usp-jehe, pripadnici muslimanske milicije odnosili su se tolerantnije prema jedinicama NOV i POJ i esto, bez borbe, proputali su ih kroz svoja sela. Muslimanska milicija je bila ve-zana za ustaku vlast, od koje je dobijala naoruanje i veoma esto zajedno sa domobra-nima, ustaama i Nijemcima vodila borbu protiv partizana. Pod uticajem ustake vlasti postepeno je dobijala organizovaniji, homogeniji karakter, pretvarajui se u vojne forma-cije. Ove formacije niu pod razliitim nazivima, prvo kao 3. bojna 8. pukovnije, pa Do-brovoljaki odjel narodnog ustanka, Domobranska dobrovoljaka pukovnija, zatim zeleni kadar kao 10. posadni zdrug, odnosno 3. gorski zdrug.

Domobranska dobrovoljaka (dom-do) pukovnija bila je, uglavnom, sastavljena od seljaka Muslimana iz tuzlanskog, zvornikog, bijeljinskog, branskog, gradaakog i gra-anikog sreza. Njeno stvaranje je poelo u Tuzli, u proljee 1942. godine. Poznata je kao muslimanska legija, formirana toboe radi odbrane muslimanskih sela od odmetnikih bandi, odnosno radi borbe protiv NOP-a i vrenja andarmerijske slube. Osloboenjem Tuzle, oktobra 1943. godine, ona je razbijena, ali su na graninim dijelovima teritorije na kojoj je formirana, prema Graanici i Zvorniku, ostale kompaktne njene jedinice, koje su kasnije posluile kao oslonac za formiranje zelenog kadra.

31

odbranu. Du itave ivice varoi, izgraeno je vie linija rovova sa bunkerima i bodljikavom icom, a dvije najutvreni je take odbra-ne bile su Istoni logor sa Gradinom i Zapadni logor. Neprijatel j je raspolagao i sa 30 topova razliitog kalibra.10)

Za neposredan napad na nepri jatel jski garnizon u Tuzli bile su odreene, uglavnom, jedinice 17. istpnobosanske divizije, i to: 6. brigada (900 boraca), 2. kraj ika, stavljena pod operativnu ko-mandu taba 17. divizije (450), 16. musl imanska (350), te Ozren-ski NOP odred (180), ukupno 1800 boraca, koji su raspolagali sa 6 minobacaa i dva protivtenkovska topa. Prema nareenju taba 3. korpusa NOVJ, u neposrednom napadu je trebalo da uestvuju i je-dinice 16. vojvoanske divizije. One, meutim, nisu uspjele da stig-nu na vrijeme na odreene im poloaje, jer su bile prilino udaljene, na prostoru izmeu Bijeljine i Brkog, u dolini Save.11) Obezbjee-nje najznaajni jeg pravca prema Doboju povjereno je 15. majevi-koj brigadi (700)..Njoj je bio pridodat iTrebavski NOP odred (100). Po duini ovog pravca angaovan je i Majeviki NOP odred (600), iji je osnovni zadatak bio likvidacija neprijateljskog uporita u Lukavcu. Pravac Srnice - Gradaac obezbjeivao je Posavski NOP odred, a 3. vojvoanskoj brigadi je nareeno da sprijei eventualnu intervenciju neprijatel jskih snaga na pravcu Brko - Tuzla. Pri-premajui napad na nepri jatel jski garnizon u Tuzli, tab 3. korpu-sa je odluio da snage obezbjeenja budu ak jae od onih koje su direktno napadale na nepri jatel ja u gradu. Pokazalo se da su pro-cjene situacije i ovakva odluka bili potpuno ispravni, je r su snage obezbjeenja, naroito 15. majevika brigada, odigrale prvorazred-nu ulogu, kako u borbi za osloboenje, tako i za odbranu tek oslo-boene Tuzle.12)

Napad je, po planu, izveden nas tupanjem u tri kolone. Des-nu kolonu inila je 16. muslimanska brigada sa zadatkom da napa-da nepri jatel ja u pravcu Bukinja, a potom pravac svog nas tupanja orijentie prema Kreki. Srednju kolonu trebalo je da ine 6. isto-nobosanska brigada i Ozrenski NOP odred sa pravcem napada Pis-kavica - Tuanj - Zapadni logor. Druga kraj ika brigada, koja je i-nila lijevu (treu) kolonu, trebalo je da nastupa preko Gradine i slanih bunara prema Istonom logoru. Konano, jedinice 16. vojvo-anske divizije, koje su planirane da budu ukljuene u napad, pre-ko Ilinice bi prodirale prema eljeznikoj stanici u Tuzlu. Poetak

,0) M. Zeki, n. l str. 94. 11) Isto, str. 95. 12) Isto, str. 95.

napada je bio odreen za 29. septembar u 21 sat. Napad svih jedi-nica NOV i POJ, izuzev vojvoanskih, zapoeo je u odreeno vrije-me. Borbe su t ra jale od 29. septembra uvee do 2. oktobra u podne. Za komandovanje i za borce partizanskih snaga to je bilo jedno novo znaajno iskustvo. Prvi put se, u istonoj Bosni, izvodio napad na neprijatelja u jednom veem utvrenom gradu. U toku prva dva dana borbi jedinice NOV i POJ su svoje napade izvodile nou, a po danu su odbijale nepri jatel jske protivnapade. Odluujui napad na neprijatelja u gradu zapoeo je 1. oktobra u 20,30 asova, jedno-vremenim napadom svih brigada. Glavni udar 6. brigade bio je us-mjeren na Zapadni logor, 2. kraj ike na Gradinu i Istoni logor, a 16. muslimanska brigada, poto je oslobodila Bukinje i dio Kreke, pomjerila se preko Kuia kose i Crvenog Brda na Ilinicu, odakle je napadala prema eljeznikoj stanici. Neprijateljske snage su pruale snaan otpor, oekujui pomo iz pravca Doboja i Brkog, nadajui se da e se jedinice NOV i POJ, kao i prethodnih dana, krajem noi povui na svoje polazne poloaje. Meutim, ova oeki-vanja i nadanja neprijatel ja se nisu ostvarila. Pomo iz pravca Do-boja i Brkog nije stizala, jer se neprijatel jske snage nisu mogle probiti, a jedinicama NOV i POJ nareeno je da napad jo energi-nije nastave i po danu. U takvoj situaciji dolazi do demoralizacije i osipanja u neprijateljskim redovima. Sredinom prijepodneva po-ela je masovna predaja domobrana. Najzad, oko podne, 2. oktobra, slomljen je otpor Nijemaca i ustaa. Cio grad je bio slobodan, nep-rijateljski garnizon u gradu likvidiran, sa izuzetkom jedne grupe od oko 100 Nijemaca i neto ustaa koja je uspjela da se probije pre-ma Brkom i Majevici.13)

Poraz neprijateljskih snaga bio je potpun. Zarobljeno je 2136 neprijateljskih vojnika, 130 oficira, meu nj ima i jedan gene-ral i nekoliko viih oficira, ubijeno je 500, a ranjeno 400 neprija-teljskih vojnika i oficira. Od toga 80 je Nijemaca, a ostali su bili do-mobrani, legija, ustae, milicija i andarmi. Zaplijenjeno je 2200 puaka, 30 tekih mitraljeza, 110 pukomitraljeza, 50 automata, 5 tekih bacaa, 25 topova, 20 vagona puane i art i l jeri jske muni-cije, 3 radio-stanice, preko 50 vagona ivotnih namirnica, preko 300 vagona soli, 2 vagona benzina, oko 30 tekih i lakih automobi-la, oko 3500 vojnikih odijela, 1500 pari cipela i velika koliina os-tale ra tne opreme. Iz ustakog zatvora osloboeno je 400 - 500 za-robljenika, aktivista i pristalica NOP-a. Uniteni su: 1 oklopni voz, 3 tenka, sve eljeznike stanice od Tuzle do Miriine, eljeznika

13) Isto, str. 97.

pruga Tuzla - Miriina i svi mostovi na ovoj pruzi. Istovremeno, za-plijenjeno je 10 lokomotiva i preko 100 eljeznikih vagona.14) Tre-a vojvoanska brigada 16. divizije je blagovremeno i potpuno za-tvorila pravac Brko - Tuzla i odbila napade neprijatel ja iz Brkog, a 1. vojvoanska brigada oslobodila je Gornju Tuzlu 3. oktobra.

Naroito teke borbe, u vrijeme osloboenja Tuzle, a i kas-nije, morale su voditi one snage NOV i POJ koje su osiguravale pra-vac od Doboja. Jo prvog dana borbe za osloboenje Tuzle, u pomo neprijateljskom garnizonu, krenula je iz Doboja njemaka borbena grupa Fier, jaine izmeu 4 i 5 bataljona, ojaanih artil jerijom i sa nekoliko tenkova. Jedinice 15. majevike brigade i Trebavskog NOP odreda su, izvanrednim zalaganjem, zaustavljale dva dana snane napade ove grupe, i to 30. septembra ispred Graanice i 1. oktobra pored tog mjesta. Majeviki NOP odred je, u meuvreme-nu, protjerao neprijatel jsku posadu iz Lukavca i tako obezbijedio pozadinu 15. majevikoj brigadi. Tuzla je osloboena 2. oktobra, a ve sutra Nijemci su izveli novi snaan napad na pravcu iz Doboja. Polo im je za rukom da, poslije viesatnih napada, uz angaovanje tenkova i avijacije, potisnu od ceste jedinice 15. majevike brigade i tako omogue nastupanje prema Tuzli. U popodnevnim satima potisli su i Majeviki NOP odred iz Lukavca. U predveerje tog dana (3. oktobra) pojedini dijelovi njemakih snaga izbili su u vi-sinu Bukinja i neposredno ugrozili tek osloboenu Tuzlu. U gradu se, u tim kritinim trenucima, nalazila samo 6. istonobosanska brigada, dok su 16. muslimanska i 2. krajika bile upuene prema neprijatelju koji se jo uvijek nalazio u ivinicama. esnaesta voj-voanska divizija je, i dalje, sa svojim glavnim snagama, bila raz-vuena na komunikaciji Tuzla - Lopare.

tab Korpusa je, u ovoj situaciji, vrlo brzo i efikasno reago-vao. Na glavnom pravcu njemakog prodora, na liniji Moluhe -Kreka - Kuia Brdo, postavljeni su bataljoni 6. istonobosanske brigade. Privueni su 15. majevika brigada i Majeviki NOP odred i postavljeni desno od 6. brigade sa zadatkom da napadaju u bok i pozadinu izduene neprijatel jske kolone. Druga kraj ika brigada, koja je povuena od ivinica, postavljena je lijevo od 6. brigade, na prostoru sela Husino. Istovremeno je nareeno 16. vojvoanskoj diviziji da sa glavninom svojih snaga prie Tuzli radi eventualne odbrane grada. Radnici, omladina i uopte graani Tuzle su pozva-ni da brane svoj grad. Naime, na trgu, pred optinskom zgradom, odran je veliki narodni zbor, kojem je prisustvovalo gotovo sve

,4) Zbornik NOR, IV/18, dok. 79, str. 206.

stanovnitvo grada. Na zboru je govorio i Paaga Mandi, tada lan PK KPJ za BiH. U toku govora, kada je dobio vijest da nep-rijatelj ugroava osloboeni grad, pozvao je prisutne da se pridrue partizanima, uzmu oruje i ukljue se u borbu za odbranu grada. Poziv je sa oduevljenjem prihvaen. Pod parolom svi za odbranu Tuzle, graani su uzimali oruje i neposredno sa zbora odlazili u 6. brigadu. U pravcu Moluha, u 6. istonobosansku brigadu prva je krenula kolona radnika, a odmah zatim i kolona omladine. Omla-dinci i omladinke su upueni na Rasovac, gdje su primili oruje i opremu i, po nareenju, krenuli kao pra tn ja kolone, koja je izvla-ila plijen iz Tuzle u pravcu stare Majevice.15) Sa kakvim oduev-ljenjem su graani Tuzle prihvatili poziv da se pridrue braniocima grada, najbolje govori podatak da je , u toku noi 3/4. oktobra, samo u bataljone 6. brigade stupilo 300 novih boraca.16)

Borbe za odbranu Tuzle bile su, po svojoj estini, ravne onim koje su partizanski borci vodili za njeno osloboenje. Dva dana i tri noi, na prilazima gradu, smjenjivali su se jurii i protivjurii i po-jedini poloaji prelazili iz ruku jednih u ruke drugih. Meutim, ko-ristei se oprobanom taktikom pruanja odlunog otpora neprija-teljskim snagama, po danu, i preduzimanjem ofanzivnih djejstava po noi, jedinice NOV i POJ su preuzele inicijativu iz ruku nepri-jatel ja i pripremale odluujui napad, koji je zapoeo, rano ujutro 6. oktobra, nezadrivim juriem 4. bataljona 6. istonobosanske brigade. Prije toga ove njemake jedinice su prihvatile kod Buki-nja svoju posadnu jedinicu iz ivinica. Tom energinom, dobro pri-premljenom i iznenadnom napadu, Nijemci se nisu mogli suprot-staviti i zapoelo je njihovo panino povlaenje. O veliini te panike govori injenica da su tenkovi, koji su imali zadatak da tite povla-enje, odstupali na elu neprijatel jske kolone. Pokuaj njemake komande da organizuje uporniju odbranu, na prostoriji Lukavca i Puraia, zavren je potpuno neuspjeno i brzo povlaenje je na-stavljeno. Relativno svjee jedinice 16. divizije ukljuene su u go-njenje potuenog neprijatelja. Nijemci su se, ubrzano, povlaili prema Doboju, ime je bitka za odbranu Tuzle bila uspjeno okon-ana, 8. oktobra 1944. godine. U borbama za odbranu Tuzle zarob-ljeno je 20 neprijateljskih vojnika, ubijeno ih je i ranjeno oko 150. Zaplijenjeno je nekoliko kamiona, vei broj tovarnih grla, neto oruja, znatna koliina municije i ostalog raznog materijala.17)

,5) Neda Kerec, SKOJ u Tuzli 1943, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 3, Tuzla, 1987, str. 98.

16) M. Zeki, n. l. str. 99 17) Gligo Mandi, 17. istonobosanska udarna divizija, Vojnoizdavaki zavod, Beo-

grad, 1976, str. 53.

Osloboenje Tuzle, u velikoj mjeri, je uticalo na razmah NOB-e u istonoj Bosni. Stanovnitvo Tuzle i okolnih sela masovno se opredjeljivalo za NOP. Mnogi mjetani iz srpskih sela, u kojima su do tada etnici imali uticaja, u velikom broju se okreu narod-nooslobodilakim snagama. Dolo je i do brzog osipanja kvislinkih organizacija i vojnih formacija. Jedinice DOMDO pukovnije su se potpuno raspale, izuzev u okolini Graanice i Zvornika. Veliki broj domobrana i njihovih oficira ukljuio se dobrovoljno u partizanske jedinice. Domobranski oficiri - njih 77 - su objavili proglas, pozi-vajui domobrane da prekinu sluenje okupatoru i preu na s t ranu NOV i POJ. Narodnooslobodilaki pokret je ostvario odluujui presti u masama. Neprijatelj nikada vie nije u Tuzli bio siguran, nije vladao bezbjedno, drao se kao na staklenim nogama do defi-nitivnog osloboenja, septembra 1944. godine.18)

Osloboena Tuzla je izvrila punu mobilizaciju svojih mate-rijalnih i ljudskih izvora za NOB-u. Graani Tuzle su oduevljeno doekali slobodu, posebno radnici i omladina. Na svakom koraku je dolazilo do izliva patriotskih osjeanja. esto je, na dirljiv nain, iz-raavana ljubav prema pripadnicima jedinica NOV i POJ. Partiza-ni su bili uvijek u centru panje i interesovanja ljudi. Naroito su plijenile panju linosti komandanata proslavljenih partizanskih jedinica Danila Lekia, Glige Mandia, Veljka Lukia Kurjaka, Mi-loa Zekia, Franje Herljevia, Salema eria, Dragana Stania, Ratka Peria, Ratka Vujovia i drugih, ili linosti sugraana - Tuz-laka, koji su meu prvima 1941. godine stupili u redove partizan-skih boraca. Oduevljenje i radost osjeali su se na svakom mjestu u gradu tih oktobarskih dana 1943. godine. Slavlju i toj optoj at-mosferi doprinosilo je, prema sjeanju savremenika, prekrasno vri-jeme. Prva dva dana slobode pala su u subotu i nedjelju, a vrijeme je bilo gotovo proljeno, grad je plivao u suncu i radosti.19)

U gradu je vrilo kao u konici. Na drutvenu pozornicu po-hrlilo je tako rei sve ivo... Grad kao da je urio da se izivi, sav je bio u pokretu. Svako je bio na neki nain angaovan. ivio za neki zadatak. A povremeno, sve je proimalo neko sveano raspo-loenje. Omladina je prednjaila i u radu i u radosti novog neispi-sanog ivota. Zraila je vedrinom i u najveim fizikim naporima i na svojim igrankama i svojim revolucionarnim pjesmama, mije-ajui se s borcima naih jedinica.20)

'8) Mio Voki, Od prvog osloboenja Tuzle do konane pobjede, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3, Tuzla, 1987, str. 282.

,9) Isto, str. 255. 20) Cvijetin Mijatovi, etrdeset dana u osloboenoj Tuzli, Tuzla u radnikom po-

kretu i revoluciji, knjiga III, Tuzla, 1987, str. 21.

Gradani osloboene Tuzle masovno su pristupali NOP-u, uk-ljuujui se u jedinice NOV i POJ. Rauna se d a j e , u toku septem-bra - oktobra iz grada sa okolnim rudarskim naseljima u jedinice NOV i POJ, dolo oko 5000 novih boraca - radnika, omladine, in-telektualaca i dr. Zahvaljujui toj injenici, sve jedinice NOVJ koje su uestvovale u operaciji za osloboenje i odbranu Tuzle bile su do-bro popunjene. Tako je 6. istonobosanska brigada, i pored gubita-ka u borbama za osloboenje Tuzle, narasla na 1200 boraca, Druga kraj ika na 1400, 15. majevika na 800, a 16. muslimanska na 700 boraca.21) Masovnom opredjeljivanju graana Tuzle za NOP dopri-nosio je i dotadanji uspjean rad ilegalne organizacije KPJ i SKOJ-a u gradu, veliki ugled NOP-a i njihovih pripadnika, znaa-jan uticaj i ugled partizanskih porodica i simpatizera u gradu, te, konano, i injenica da se u NOB-u, prije i poslije osloboenja Tuz-le, neposredno ukljuio i veliki broj uglednih graana - Omer Glu-hi, Mea Selimovi, Jure Begi, Ante Kamenjaevi, Aleksandar Preka, Rade Pele, muft i ja Muhamed efket Kurt, Bogomir Braj-kovi, ore Vaskovi, Muhamed Gagi, Dimitrije Jankovi, Mu-radbeg Zaimovi i drugi. U ovakvim prilikama, u jedinice NOV i POJ, svrstavali su se ne samo lanovi KPJ i SKOJ-a, omladinci i gradani koji su ve bili na strani pokreta ili bili njegovi simpatizeri, nego i mnogi drugi, koji, s njim do tada, nisu imali nikakve veze.22)

Priliv novih boraca bio je takvih razmjera d a j e bilo mogue pristupiti i formiranju novih jedinica NOVJ u istonoj Bosni. Samo nekoliko dana poslije osloboenja Tuzle osnovana je 17. majevika brigada (komandant Veljko Luki Kurjak, politiki komesar Milu-tin Pejanovi). Osnov za novoosnovanu brigadu posluio je Maje-viki NOP odred. Osamnaesta hrvatska NOU brigada (Franjo Her-ljevi, komandant, Mirko Filipovi, politiki komesar) formirana je, najveim dijelom, od novih boraca iz hrvatskih rudarskih sela u okolini Tuzle, a za 19. biransku brigadu (Vojo Ili, komandant, Rade Jaki politiki komesar) osnovu je dao Biranski NOP od-red. Ojaani su i svi postojei NOP odredi na teritoriji istone Bos-ne. Formirana je i 27. divizija.23) Sve jedinice su bile dobro naoru-ane, naroito automatskim orujem - mitraljezima i pukomitra-ljezima, te dobro snabdjevene municijom. Raspolagale su minoba-caima, a neke i protivtenkovskim topovima. Pri tabu 17. divizije postojala je i baterija brdskih topova.

21) M. Zeki, n. l., str. 101. 22) M. Voki, n. l., str. 260. ") M. Zeki, n. l., str. 101.

J

Poslije osloboenja Tuzle tab 3. korpusa raspolagao je zna-ajnim snagama sa kojima je mogao planirati i izvoditi zamanije vojne poduhvate. Na osloboenom prostoru, izmeu Drine i Bosne, Save i Sarajeva, odvijao se slobodan ivot, narastale su oslobodila-ke snage, pripremajui ve tada znaajnije operacije radi prodora snaga NOVJ prema istoku, odnosno Srbiji, Crnoj Gori i Makedoni-ji.24)

FORMIRANJE TUZLANSKOG NOP ODREDA

Ve je bilo rijei o tome da su se graani Tuzle i tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena masovno odazvali pozivu, za borbu, upuenom od Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, Oblasnog komiteta SKOJ-a i taba 3. korpusa NOVJ. Na stotine ih je pristu-pilo partizanima, omoguavajui tako popunjavanje postojeih i os-nivanje novih jedinica NOV i POJ. Pored tri brigade i jedne divi-zije, formiran je tada i Tuzlanski NOP odred. On je bio prva jedi-nica NOV i POJ koja je nosila ime grada Tuzle. To ne znai da je Tuzla, njegovim formiranjem, znaajnije se ukljuila u NOR i re-voluciju. Kao jedan od veih revolucionarnih i proleterskih centara u istonoj Bosni, Tuzla je, jo od prvih ustanikih dana 1941. godi-ne, igrala prvorazrednu ulogu u razvoju NOB-e u istonoj Bosni. I do oktobra 1943. godine grad i njegova okolina su dali veliki broj boraca, koji su upuivani prema ustanikim aritima istone Bos-ne, prema Majevici, Biru, Ozrenu, a borili su se i irom Jugoslavije kao borci u mnogim proslavljenim jedinicama NOV i POJ. Sada, osloboenjem cijelog tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena, nametnula se potreba s tvaranja jedne teritorijalne vojne jedinice, koja bi svojim stalnim prisustvom i akcijama vre vezivala grad i njegovu okolinu za NOP, neprekidno provodila mobilizaciju ljud-skih snaga i angaovala mater i ja lna dobra za potrebe NOV i POJ, branila slobodnu teritoriju i unitavala kvislinke, nepri jatel jske snage, njegovu organizaciju i postaje na irem prostoru Tuzle. Od-luku o njegovom formiranju donijeli su Oblasni komitet KPJ za is-tonu Bosnu i tab 3. korpusa NOVJ, 12. oktobra 1943. godine. Od-luka je objavljena na tampanim plakatima u svim dijelovima gra-da, okolnim naseljima i selima sa pozivom graanima - radnicima, seljacima, omladini da se prijavljuju i s tupaju u Odred. Odziv do-brovoljaca je bio masovan to nije iznenaivalo, s obzirom na ras-poloenje graana u osloboenoj Tuzli i njenoj okolini.

24) Isto, str. 103.

38 A

Odluka o osnivanju Tuzlanskog NOP odreda je realizovana 24. oktobra 1943. godine.25) tab Odreda je konstituisan u zgradi ranije komande 15. puka jugoslovenske v o j s k e - s t a r i Dom armije. U etiri bataljona uvrteno je oko 600 boraca,26) radnika, omladi-naca, znatnog broja intelektualaca i drugih graana Tuzle i radni-ka i seljaka iz n jene okoline. Za komandanta Tuzlanskog NOP od-reda postavljen je Omer Gluhi, uitelj iz Tuzle, a za politikog ko-mesara Pero Erakovi, s tudent iz Tuzle, a od decembra 1943. Meh-med Selimovi Mea. U tab Odreda uli su jo i Rade Peri, uenik iz Tuzle, kao zamjenik politikog komesara, Ferhat Azabagi, trgo-vac, kao in tendant i Muhamed Dusinovi, s tudent veterine, kao re-gerent saniteta.

Na dunost komandanata bataljona postavljeni su: u Prvom Alija Alijagi, uitelj iz Dervente, u Drugom Vehid Begi, pravnik iz Koraja, u Treem Abdulah Mujezinovi, trgovac iz Tuzle i u et-vrtom Muhamed Gagi, profesor Gimnazije u Tuzli. Dunosti poli-tikih komesara bataljona preuzeli su: Aleksandar Voki, s tudent iz Tuzle, u Prvom bataljonu, Milutin Milanovi Mile, radnik iz Tuz-le, u Drugom - poslije pogibije Milutina Milanovia, dunost kome-sara u ovom bataljonu, poetkom decembra, preuzeo je Vehid De-libegovi Roki. Ahmet Silji Kadija, erijatski sudija iz Graanice, bio je komesar u Treem, a Adem Osmanbegovi, pravnik iz Gra-anice, u etvrtom bataljonu. Adem Azapagi, radnik, postavljen je na dunost zamjenika politikog komesara u Drugom bataljonu, a Svetozar Bujakovi, radnik iz Kreke, na istu dunost u Treem bataljonu.27) Franjo Souek, radnik iz Lukavca, preuzeo je dunost in tendanta u Treem bataljonu.

Odred je formiran, pretenom veinom, od novih boraca meu kojima je bilo lanova KPJ, SKOJ-a i saradnika NOP-a, koji su do tada radili u ilegalnim uslovima. Meutim, prilikom njegovog osnivanja, u Odred su iz 6. istonobosanske NOU brigade upuena samo etiri iskusna partizanska borca iz 1941. godine, ratnika iz mnogih dotadanjih bitaka. To su bili Pero Erakovi, Rado Peri, Boko Popovi Popac i Aleksandar Voki, koji su dolaskom u Odred preuzeli politike funkcije, a ne vojnike. Vojniko iskustvo posje-dovao je i odreen broj rukovodeih ljudi u Odredu, jer su bili re-zervni oficiri s tare jugoslovenske vojske, ali ni komandant Odreda,

26) Leksikon NOR-a i revolucije u Jugoslaviji 1941-45, Beograd, 1980, knjiga II, str. 1141.

26) Isto. 27) Nije bilo mogue utvrditi imena zamjenika komesara 1. i 4. bataljona.

a

niti komandant i bataljona nisu imali iskustva u partizanskom ra-tovanju. Za Tuzlanski NOP odred bilo je karakteris t ino i to da je prilikom formiranja popunjen vojniki neiskusnim i neobuenim ljudstvom.

Pripadnici Odreda poticali su iz svih sredina grada i njegove okoline. Bili su zastupljeni pripadnici svih naroda koji su ivjeli na ovom tlu. U Odred je stupilo i nekoliko poznatijih sportskih radni-ka i sportista, lanova radnikog sportskog drutva Sloboda. Bilo je, pogotovu, u poetku, i vie omladinki, mahom Skojevki, uenica Gimnazije i drugih kola u Tuzli.

Odmah nakon osnivanja, krajem oktobra i poetkom no-vembra, Odred je ukljuen u izvravanje borbenih akcija, koje, za-pravo, predstavljaju vatreno kr tenje za veinu njegovih boraca. Takva je bila i akcija 3. bataljona u borbi sa etnicima na Majevici. Naime, nakon osnivanja Odreda, njegov 3. bataljon je bio smjeten u Simin-Hanu, u prostorijama Solane. Svakodnevno je vrio izvia-nje prema Majevici radi praenja i prikupljanja podataka o kreta-nju etnika Radivoja Kerovia. Kada su se etnici pokrenuli i za-uzeli poloaje na Busiji, Bataljon je dobio zadatak da ih napadne. Nastupajui preko Poarnice, okolnih zaselaka i drugih sela, borci 3. bataljona su prili etnikim poloajima. Dolo je do borbe u ko-joj su poginula dva borca Odreda. Zarobljen je jedan etnik, ali i Slobodan Boo Joilovi, borac Odreda.28) Odred je izvodio i akcije ienja naselja u okolini Tuzle, razoruavao pripadnike Dobrovo-ljake muslimanske legije i drugih neprijateljskih formacija. Tako je 27. oktobra jedan bataljon Odreda, zajedno sa jedinicama 19. biranske NOU brigade, uestvovao u ienju od etnika sela u Sprei i zelenokadrovaca, koji su se tih dana poeli organizovati. Sastav jedinica zelenog kadra sainjavali su, uglavnom dezerteri, oni pripadnici legije koji nisu htjeli da pristupe NOP-u poslije oslo-boenja Tuzle, ve se prvo skrivaju, a zatim bjee u umu i formi-raju tzv. zeleni kadar. U muslimanskim selima, izmeu Tuzle i Zvornika, jedinice muslimanske legije se pretvaraju u formaciju -zeleni kadar.29) Naime, oko 200 milicionara iz rejona Zvornika, pod komandom Neeta Topia, profesora, dali su svojoj formaciji po-etkom oktobra 1943. godine, naziv zeleni kadar. Kasnije su se

28) Kasnije je dolo do razmjene zarobljenika. Vidi sjeanje efkije Vrapca u ovoj knjizi.

29) Legija iz tih sela je koncem 1941. i poetkom 1942. godine inila zloine prema srpskom stanovnitvu, a u periodu 1942-1944. je, po nalogu okupatora, sprjeavala pove-zivanje slobodnih teritorija Majevice i Bira. Isto tako, legija, oko Puraia i Turije, je vo-dila u zimu 1941/42. godine borbe protiv Ozrenskog NOP odreda.

toj kvislinkoj jedinici prikljuivale milicijske grupe iz musliman-skih sela u dolini Spree.30) Odred je krajem oktobra zajedno sa 18. hrvatskom brigadom bio angaovan i prema Doboju, nalazei se oko sela Turije. Kada je 17. divizija napustila teren Ozrena, a 18. hrvatska brigada bila angaovana u akcijama ienja tog kra ja i dijelovi Odreda, odnosno bataljon Muhameda Gagia, su sa vie ili manje uspjeha vodili borbe sa ozrenskim etnicima. Inae, Odred je u poetku svoje borbene aktivnosti bio, zajedno sa novoformira-nim jedinicama 18. hrvatskom i 19. biranskom brigadom, angao-van na obezbjeivanju Tuzle iz pravca Zvornika ili Doboja. Zapra-vo, da bi uvrstio i to uspjenije iskoristio rezultate ostvarene po-etkom jeseni 1943. godine, tab 3. korpusa je, samo desetak dana poslije osloboenja Tuzle, uputio 16. diviziju NOVJ na podruje Trebave i Posavine sa zadatkom izvianja prema Brkom i njego-vog eventualnog osloboenja, 17. istonobosansku diviziju na pod-ruje Ozrena sa zadatkom ienja tog podruja od etnika, ome-tan ja saobraaja na pruzi Doboj - Maglaj, osloboenja Maglaja i da-ljeg prodiranja prema Vareu, a novoformiranu 27. diviziju je us-mjerio preko Kladnja, Vlasenice, Han-Pijeska ka Sokolcu i Roga-tici sa zadatkom ienja Romanije od etnika i ruenja eljeznike pruge Sarajevo - Viegrad. Poslije upuivanja ovih partizanskih jedinica NOVJ na izvrenje novih operativnih zadataka, tabu 3. korpusa, za zatvaranje pravaca prema Zvorniku i Doboju, ostale su dvije novoformirane brigade (18. i 19), Ozrenski, Trebavski i Tuz-lanski NOP odred. Na komunikaciji Tuzla - Zvornik angaovani su 19. biranska i dijelovi Tuzlanskog odreda. Na pravcu prema Dobo-ju bili su postavljeni 18. hrvatska brigada, Trebavski i Ozrenski od-red. Pozadi 18. hrvatske koja je drala poloaje na liniji sela Deve-tak - Turija - Gri bili su razmjeteni i dijelovi Tuzlanskog odreda. Tuzlanskom odredu je nareeno da pojaa posadu Puraia i pravac Purai - Porjeina - Bosansko Petrovo Selo, odravajui vezu sa Ozrenskim NOP odredom na ovoj strani Spree.31)

Na pravcu prema Doboju situacija je postala tea kada su, poetkom novembra, u Doboj dole znatne njemake snage. Usko-ro je dolo do jednog snanog njemakog napada u pravcu Tuzle. Iz-veli su ga motorizovani dijelovi iz sastava 369. njemake divizije sa oko 2000 vojnika i 9 tenkova. Jedinice 18. hrvatske brigade i Oz-renski NOP odred nisu bili u s tanju da se uspjeno suprotstave

30) Ahmet onlagi, n. l., strana 47. 31) Zbornik NOR-a, IV/18, dok. br. 128.

ovom neprijateljskom prodoru i 11. novembra Nijemci su ponovo zaposjeli Tuzlu, poslije 40 dana njenog ivota u slobodi.

Poslije neprijateljskog zauzimanja Tuzle, Tuzlanski odred se zadrao na lijevoj obali Spree, i u toku novembra je najee bo-ravio na liniji sela Vukovije - Graanica - urevik. Zadatak Od-reda je bio zatvaranje pravca ivinice - Kladanj, odbrana slobodne teritorije od neprijateljskih upada, izvianje prema Tuzli i prae-nje pokreta i namjera neprijateljskih snaga. Imao je u to vrijeme 430 boraca, od toga 30 drugarica. Od naoruanja je imao 400 pu-aka, jedan laki mitraljez, 3 pukomitraljeza, 5 strojnica, 15 revol-vera i 200 runih bombi. Isto tako, imao je 9 jahaih i 18 tovarnih konja.32)

Odred se na ovom prostoru vrlo brzo naao u tekoj situaciji, jer je bio izloen stalnim napadima nadmonih neprijateljskih sna-ga. Ve u noi 11/12. novembra, samo jedan dan poslije naputanja Tuzle, zelenokadrovci su u Vukovijama, selo Masle, napali kolonu od oko 100 boraca Odreda, koji su pratili komoru i veliku grupu pri-padnika NOP-a, aktivista i simpatizera - graana Tuzle, koji su se zajedno sa Odredom povukli iz grada.

Naime, nou izmeu 10. i 11. novembra 1943. godine, sa je-dinicama NOVJ, vojno-pozadinskim ustanovama narodne vlasti, rukovodstvima KPJ, SKOJ-a kao i drugih organizacija povukao se iz Tuzle i veliki broj graana. Rauna se da se pred neprijateljem tada povuklo oko 1000 graana, ena, djece i starijih osoba razli-itog zvanja.33) Povlaili su se prema Majevici, Biru, a jedna ve-lika grupa se prikljuila Tuzlanskom NOP odredu. Izmeu ostalih u grupi su bili: Rade Pele, profesor iz Tuzle, sa suprugom i njenom sestrom, Risto Mileti, tehniar iz Tuzle, Nikifor Todi, pravnik iz Tuzle, Bogoljub Jajanin, veterinar iz Tuzle, Zaga Mujbegovi, sup-ruga dr Mustafe Mujbegovia, Ljeposava Gvozdi, uiteljica iz Tuz-le i posebna grupa koju su borci, u ali, nazivali Gvozdena brigada. Njoj su pripadali Muradbeg Zaimovi iz Tuzle, Eref Pr-ci, trgovac, Alija Mutievi, bankarski inovnik iz Brkog, Rifat Omazi, slubenik, Todor Jaki, kroja iz Tuzle, Esad Telalbai, pravnik iz Tuzle,34) Emin Muratagi iz Tuzle, slubenik Uprave rudnika Montanika i drugi.

32) Zbornik NOR-a, IV/19. dok. 85. 33) orde Lazarevi, Organizacija KPJ u Tuzli (oktobra 43. do septembra 1944),

Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3, Tuzla, 1987, str. 40. 34) Omer Gluhi, Tuzlanski NOP odred (okt. 43. do sept. 44), Arhivska zbirka Od-

bora za Ediciju Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, inv. br. 239.

Svi oni su mahom bili ljudi u godinama, neki bolesni i teko su mogli izdrati napore kojima su bili izloeni u toku borbi sa nep-rijateljem. Ne mali broj ovih je i ivot dao u borbama, koje je Odred vodio u dolini Spree i na padinama Ozrena u toku novembra i de-cembra 1943. godine. Vei dio onih koji su ostali u ivotu, u toku decembra 1943. godine, ne mogavi da podnesu napore ofanzive i jake zime, vratio se svojim domovima u Tuzlu, ali su svi, i pored toga prema svojim mogunostima, do kraja ostali uz NOP.

Napad na Odred i sve one koji su se nalazili uz Odred u Vu-kovijama, izvrila je jedinica zelenog kadra u kojoj su bili mjetani - stanovnici sela, u kojima se Odred naao pri povlaenju poslije napada neprijatel ja na Tuzlu. Oni su pratili pokrete jedinica Odre-da i bili dobro obavijeteni o njihovoj snazi. Prilikom napada nep-rijatelj je postigao iznenaenje i izazvao pometnju i paniku u redo-vima Odreda. Zahvaljujui tome, polo mu je za rukom da zaplijeni komoru Odreda u Kovaima, a u neravnopravnoj borbi koja se raz-vila poginulo je etrnaest drugarica i drugova - boraca Odreda i pripadnika grupe rodoljuba. Poginuli su: Hodi Idriz, rudar iz Mo-luha, uesnik husinske bune, Kani emso, rudar iz Moluha, Zahi-rovi Muharem, stolarski radnik iz Moluha, Drago Jovanovi, fo-tograf iz Tuzle, Ivanka Mandi, politiki radnik i aktivista NOP-a iz Kreke, Karlo Vodenik iz Kreke, Drago Dorn, inovnik iz Kreke, Arsen etka, geometar iz Kreke, Ilija Tomievi, radnik, Franjo mit, inovnik iz Kreke, omladinka Vera Vasiljevi iz Tuzle, Mus-tafa Kapetanovi i Rasim Reki, a ranjen je i kasnije umro upan Pavle iz Tuzle.

Poslije borbe u Vukovijama, Odred se prebacio u selo Graa-nicu, u podnoju Javornika. Selo je bilo znatno blie slobodnoj te-ritoriji na Biru i zato pogodnije za odbranu. Tu se zadrao 20 dana (do 3. decembra), preduzimajui vojnike akcije, izvodei vojnu i politiku nastavu i razvijajui politiku i kulturno-prosvjetnu ak-tivnost u Graanici, Svojatu, Zlu Selu i okolnim zaseocima.35) Od-red se, u ovo vrijeme, najee sukobljavao sa zelenim kadrom koji je imao uporita u Vukovijama, Meau i Kalesiji i 350 - 400 pri-padnika, naoruanih pukama, 1 tekim mitraljezom i sa 8 puko-mitraljeza.36) Bilo ih je i u drugim selima, te je itav sektor bio ne-siguran. Pojavom zelenog kadra dranje stanovnitva musliman-skih sela prema Odredu bilo je pasivno i dosta uzdrano.37) Uslovi

36) Esad Tihi, Tuzlanski NOP odred, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III, Univerzal, Tuz, 1987, str. 205.

36) Zbornik NOR-a, IV/19, dok. 74. 37) Arhiv Instituta radnikog pokreta Sarajevo (dalje Arhiv IRP Sarajevo), fond

OK KPJ, s. 70/1732.

za politiki rad su bili prilino oteani. Konferencije s graanima, po selima, bilo je vrlo teko odravati zbog slabe posjeenosti. Om-ladinci se, gotovo, na njima nisu ni pojavljivali.38)

Odred je nastojao da, vojnikom akcijom protiv zelenokad-rovskih uporita, popravi svoju politiku situaciju. Meutim, one su se esto zavravale bez oekivanih uspjeha. Tako je 1. bataljon, poslije borbe, kod sela Prnjavora, ostao sa svega 60 boraca koje su politiki komesar Bataljona Aleksandar Voki i komandir ete Ek-ber Mufti izveli iz okruenja. I 2. bataljon koji je bio u Meau sve-den je, takoe, na samo oko 60 boraca, zbog gubitaka u borbi sa ze-lenokadrovcima.39) Veoma je uspio napad Treeg bataljona Odreda na zelenokadrovsko uporite u Vukovijama. Izveden je u noi 17/18. novembra, kojom prilikom je zarobljeno 28 neprijateljskih vojnika sa zloincem Mujom Hodiem i zaplijenjeno 18 puaka. Zbog toga to je neprijatelj dobio pojaanje iz susjednih sela, Ba-taljon se povukao u Graanicu.40) Tom prilikom bio je zarobljen i poslije velikog muenja ubijen od s t rane zelenokadrovaca Muha-med Trnovljakovi.41)

Na osnovu izvjetaja sekretara OK SKOJ-a Neboje Spaso-jevia 19. 11. 1943. godine, upuenog Mii Rakiu (Obi. kom. SKOJ-a), mogue je zakljuiti d a j e u Odredu, u ovo vrijeme, velika panja poklanjana njegovom sreivanju, organizacionom jaanju. lanovi skojevskog rukovodstva koji su se povukli iz Tuzle (OK i MK SKOJ-a) rasporeivani su na odgovorne dunosti u bataljoni-ma i etama. U jedinice Odreda je uvrten 21 lan SKOJ-a, koji su se provukli iz Tuzle, Kreke, ivinica i Lukavca.42) U to vrijeme je formirana i Kulturno-prosvjetna ekipa Odreda, uglavnom od omla-dinki i omladinaca izmeu 15 i 18 godina starosti. Meu lanovima Ekipe bili su: Mira Grbac, Duanka Pavlovi, Vera Mujbegovi, Rua Nekovi, Darinka Gali, Zdravko Kolakovi, efkija Vrabac, Slobodan Voki, Suljo ehi, Momo Babi, Jovo Cesarevi, Risto Kati i drugi. Poela je sa radom 15. novembra, imala je 16 lanova i bila je organizovana kao posebna jedinica (eta) Odreda. Politiki komesar Ekipe bio je Slobodan Voki. Gotovo svaki dan su davane priredbe u Graanici i susjednim selima i zaseocima, to je dopri-nosilo ugledu Odreda i stvaralo povoljnije uslove za politiko djelo-

3a) Arhiv IRP Sarajevo, fond Obi. K. SKOJ-a istone Bosne, s. 6/1. 39) Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ, s. 70/1732. 40) Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ, s. 84/1746. 41) Prema kazivanju Abdulaha Mujezinovia Kadije. 42) Arhiv IRP Sarajevo, fond Obi. K. SKOJ-a za istonu Bosnu, s. 6/1.

vanje na terenu.4 3) Kompletirana je i tehnika u Odredu. Svako-dnevno su objavljivane radio-vijesti - umnoavane pisaim mai-nama. Poeli su sa radom i analfabetski teajevi.44) U takvim pri-likama Odred je doekao poetak VI neprijatel jske ofanzive.

ESTA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA

Uspjeh NOB-e, krajem 1943. godine, poslije kapitulacije Italije, ugrozio je poloaj njemakih okupatora u Jugoslaviji i na Balkanu, te su oni angaovali 11 svojih divizija za izvoenje zim-skih ofanzivnih operacija u istonoj i srednjoj Bosni, Hercegovini, Sandaku, Hrvatskoj i Dalmaciji, poznate kao VI nepri jatel jska ofanziva. U ovoj ofanzivi nepri jatel jske snage su se prvo angaova-le u istonoj Bosni i Sandaku sa ciljem da u tim krajevima razbiju snage NOVJ i onemogue prenoenje teita njihovih djejstava u Srbiju. Uz to, trebalo je obezbijediti kontrolu nad komunikacijama u dolinama Drine i Bosne.

Izvoenje neprijateljskih operacija u istonoj Bosni i San-daku bilo je, u 6. neprijateljskoj ofanzivi, povjereno tabu 5. SS brdskog armijskog korpusa. Pod njegovom komandom bile su an-gaovane 1. brdska i 7. SS divizija Princ Eugen, dijelovi 310. i 187. rezervne divizije, dijelovi 92. i 901. motorizovane i 1. lovakog rezervnog puka, dijelovi 24. bugarske divizije, 1. ustaki zdrug i etnike snage na teritoriji Sandaka i istone Bosne.45)

Ofanziva je izvedena u dvije meusobno povezane operacije, pri emu je druga operacija posljedica neuspjeha prve. Prva opera-cija je poznata pod ifrovanim nazivom Kugelblic. Neprijatelj-ske snage su nastojale da brzim prodorima dijela snaga, iz rejona Sarajeva, Tuzle i Zvornika zaposjednu zaprenu liniju Sarajevo -Sokolac - Han-Pijesak - Vlasenica - Srebrenica - Drina i da, nastu-pajui iz Sandaka i iz Hercegovine, drugim dijelom snaga, potisnu jedinice NOVJ, nabace ih na zaprenu liniju i potom ih opkole i unite, na podruju drinsko-viegradske izboine.

Na teritoriji obuhvaenoj neprijateljskom ofanzivom nalazi-le su se 2. i 5. divizija NOVJ i (u dolini Lima i Uvea), 27. divizija na prostoriji Trnovo - Miljevina - Gorade - Praa, 17. divizija na Romaniji, 19. biranska brigada i Srebreniki NOP odred u rejonu

43) Vera Mujbegovi, S Tuzlanskim odredom u estoj ofanzivi, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III, Univerzal, Tuzla. 1987, str. 447. i 448.

44) Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ, s. 84/1746. 45) G. Mandi, n. djelo, str. 83.

Srebrenice, 18. hrvatska NOU brigada i Ozrenski NOP odred na is-tonim padinama Ozrena, Tuzlanski NOP odred na srednjoj Spre-i, Biranski odred u rejonu ekovia a 16. vojvoanska divizija, Majeviki, Posavski i Trebavski NOP odred na Majevici, Posavini i Trebavi.46)

U istonoj Bosni, nepri jatel j je poeo sa napadima 3. decem-bra 1944. godine. Prodirui ka jugu iz pravca Tuzle, Capardi i Zvor-nika, nepri jatel jske snage su, ve 6. i 7. decembra, zauzele Olovo, Vlasenicu i Srebrenicu. Sedamnaesta divizija, koja se prvih dana decembra pomjerila sa Romanije prema Biru, vodila je, u rejonu ekovia, na prostoru Bunari - Betanj - Bakovac, 7. i 8. decem-bra, uporne borbe sa jakom njemakom grupom ulcer, koja je nadirui pravcem Caparde - ekovii nastojala da se, pod svaku ci-jenu, spoji sa onim neprijateljskim snagama koje su od Zvornika prodrle do Vlasenice. Ove dvodnevne borbe (na Betnju) bile su veo-ma teke. Neprijatelj je imao oko 300 vojnika izbaenih iz stroja. I gubici u jedinicama NOVJ su bili osjetni. To se posebno odnosi na 6. istonobosansku NOU brigadu koja je imala 25 poginulih, 55 ra-njenih i 13 nestalih boraca.47)

Istovremeno nastupom njemakih snaga iz Tuzle i Zvorni-ka, zapoeo je njihov napad iz pravca Sarajeva, Vogoe, Pala. Na-predujui na ovom pravcu izbile su na Ozren (sjeverno od Sarajeva) i Romaniju i 9. decembra ule u Sokolac.

Uprkos energinom otporu jedinica NOVJ, neprijateljskim snagama je polo za rukom da zaposjednu zaprenu liniju i ovladaju komunikacijama Zvornika - Vlasenica - Han-Prijesak - Sokolac -Sarajevo, Gorade - Jabuka - Praa - Sarajevo i Tuzla - Kladanj - Olovo - Sarajevo. Polo im je za rukom i da na prostoru Sokolovii - Zepa - Rogatica opkole 5. i 27. diviziju i 1. junomoravsku briga-du.48)

tabovi 5. i 27. divizije su odluili da se 5. divizija, u proboju, orijentie prema Srebrenici, a 27. divizija probije preko ceste Han-Pijesak - Sokolac. Poto je vrlo brzo uoeno d a j e neprijatelj , jakim snagama, posjeo prelaze preko Javora prema Srebrenici, a nije us-pio ni proboj prema jugu, 5. divizija sa 1. junomoravskom briga-dom se, nou 15/16. decembra, probila preko komunikacije Vlase nica - Sokolac i ve 19. decembra stupila u rejon sela Tarevo i Tu

46) Isto, str. 84. 47) Isto, str. 89. 4S) Prva junomoravska NOU brigada se 11. decembra prebacila preko Drine kod

Starog Broda. Ona se, iz Srbije, dolinom Lima povlaila zajedno sa 5. divizijom i s njom se nala u neprijateljskom obruu. (G. Mandi, n. dj., str. 91).

holj na Konjuhu. Divizija je, odatle, orijentisana prema dolini Kri-vaje, a 1. junomoravska brigada je zadrana u Tarevu i stavljena je privremeno pod komandu taba 17. divizije. Dvadeset sedma di-vizija je uspjeno izvrila planirani proboj preko ceste Vlasenica -Sokolac, u noi 13/14. decembra, a ve 18. decembra napala je i lik-vidirala neprijateljsko uporite u Vareu.

Poslije uspjene bitke na Betnju, tab 3. korpusa NOVJ je, 9. decembra, izdao novo nareenje tabu 17. divizije da svoje i pri-dodate jedinice razmjesti blie prema Tuzli i na Ozrenu. esta is-tonobosanska brigada je upuena u rejon Tupkovii - Lukavica da obezbijedi pravac Tuzla - Zvornik. U rejon urevik - Kovai - Ba-igovci rasporeena je 15. majevika brigada da zatvori pravac Tuzla - Kladanj. Pod komandu taba 15. brigade stavljen je i Oz-renski NOP odred, koji je rasporeen na prostoru Purai - Bosan-sko Petrovo Selo. Kao rezerva Divizije, sa zadatkom da obezbjeuje stavljala drugu fazu VI nepri jatel jske ofanzive u istonoj Bosni, na je 18. hrvatska brigada. esnaesta muslimanska brigada dobila je zadatak da, zajedno sa Kladanjskim NOP odredom, likvidira us-taki garnizon u Kladnju, posjedne grad i obezbijedi pravce Olovo - Kladanj i Vlasenica - Kladanj. Pod komandu taba Divizije stav-ljen je i Tuzlanski NOP odred, koji je dobio zadatak da sa prostorije Graanica-Podkraj izvia nepri jatel jska uporita u dolini Spre-e.49)

Poslije kraeg predaha sve jedinice 17. divizije su, po nare-enju taba 3. korpusa, krenule prema zapadu ka ograncima Ko-njuha i Ozrena. esta istonobosanska brigada se razmjestila na prostoriji sela D. Rakovac - Brezici - Konopljita - Boljani sa za-datkom da djeluje na komunikacijama Doboj - Tuzla i Doboj -Maglaj. S njom je trebalo i dalje da sadjejstvuje Ozrenski NOP od-red koji se nalazio na tom terenu. Na prostoriji sela Bukovica -Omerova Voda - Petrovii rasporeena je 15. majevika brigada za zadatkom da djejstvuje na eljeznike pruge Maglaj - Zavidovii i Zavidovii - Olovo. Na prostoru manast i r na Ozrenu - selo Stupari postavljena je 18. hrvatska brigada sa zadatkom preduzimanja ak-cija u dolini Spree na liniji Purai - Bosansko Petrovo Selo. U Kladnju je zadrana 16. muslimanska brigada, a Tuzlanski NOP odred je smijenio 15. brigadu na komunikaciji ivinice - Kla-danj,50) Meutim, dalja djejstva jedinica 17. divizije osujetio je neprijatelj svojom novom ofanzivnom operacijom. Naime, poto

49) G. Mandi, n. dj str. 90. 50) Isto, str, 96.

nije uspio da uniti snage NOVJ u dolini Lima i Drine na prostoru Romanije i Bira, neprijatelj je 18. decembra, iz rejona Tuzle, Vla-senice, Han-Pijeska, Sokolca i Sarajeva, poeo novu ofanzivnu ope-raciju poznatu pod ifrovanim nazivom neturm, koja je pred-stavljala drugu fazu VI neprijateljske ofanzive u istonoj Bosni. Tre-balo je, u ovoj operaciji, jakim snagama posjesti dolinu Bosne (od Sarajeva do Doboja) i brzim prodorima, dolinom rijeka Krivaje i Spree, nabaciti snage NOVJ na rijeku Bosnu i tu ih unititi.

Poev od 20. decembra, neprijatel jske snage su, u nekoliko kolona, nastupale od Sarajeva, Sokolca i Olova, Han-Pijeska, Vla-senice i Tuzle, dolinom Krivaje i Spree, preko Konjuha i pravcem ekovii - Stupari - urevik. U periodu od 20. do 22. decembra neprijateljskim snagama polo je za rukom da prodru u Kladanj i ovladaju komunikacijom Tuzla - ivinice - Kladanj - Olovo. U po-podnevnim asovima 22. decembra poeo je i njihov nastup doli-nom Krivaje, prema vrhovima Konjuha, i iz pravca Stupara i Klad-nja preko Tuholja i Tareva.

Da bi parirao neprijateljskim planovima i izbjegao jae gru-pisanje snaga na uskom prostoru, tab Korpusa je 27. diviziju us-mjerio prema planinama Zvijezdi i Romaniji, 5. diviziju koja se, do-linom Krivaje, povlaila pred nadmonim neprijateljskim snaga-ma takoe prema Romaniji, a sve jedinice, pod komandom taba 17. divizije, podijelio je u dvije manevarske grupe koje su, prema terenu za koji su t renutno bile vezane, nazvane Krivajska i Ozren-ska grupa.

U Krivajsku manevarsku grupu ukljuene su 15. majevia i 16. muslimanska NOU brigada. Prikupljene na prostoriji sela Repnik - Ja ruke - Seona dobile su nareenje da se prebace preko rijeke Krivaje i nastupaju u pravcu Varea, koji su oslobodile jedi-nice 27. divizije. Sa grupom su se kretali tabovi Korpusa i Divizije. U Ozrensku manevarsku grupu ukljuene su 6. istonobosanska brigada, 1. junomoravska, 18. hrvatska brigada i Ozrenski NOP odred. Jedinice ove grupe bile su prikupljene na prostoriji Brijes-nica - Konopljite - Ozrenski manast i r - Tumare - Kamenica. Nji-hov zadatak je bio da se, manevrom preko Ozrena, zabace u poza-dinu neprijateljskih snaga. Bilo je predvieno da se poslije izvre-nog zadatka obadvije grupe prikupe u Biru, gdje su za vrijeme ofanzive ostali 19. biranska brigada i Biranski NOP odred.51)

Krivajska manevarska grupa se, 24. decembra, prebacila preko rijeke Krivaje, uz osjetne gubitke, naroito u 15. majevikoj

5') Isto, str. 98.

brigadi i Prateem bataljonu taba 3. korpusa. Jedinice ove grupe su se, na kra tko zadrale na prostoriji sela Potoka i Brda, odakle su nastavile prodor prema Vareu i planini Zvijezda. Kako su na tom pravcu primijeene jake nepri jatel jske snage a Grupa bila op-tereena velikim brojem ranjenika, donesena je odluka da se izmi-jeni pravac prodora. Preko Ravan planine i Romanovca, uz krai odmor u selu Dine, jedinice ove grupe su se, 28. decembra, vratile na desnu obalu Krivaje i smjestile u selu eljavi. Poslije dvodnev-nog odmora, produile su preko Repnika i Gornje Vie i kod sela Vrnojevia prele preko druma ivinice - Kladanj, odakle su pro-duile u Bira, gdje su se razmjestile radi odmora i sreivanja.52)

Jedinice Ozrenske manevarske grupe prikupile su se sa ma-lim zakanjenjem, ujutro 24. decembra, na prostoriju sela Tumare, odakle su oko 9 asova krenule pravcem Tumare - Brijesnica -Orahovica. Uz stalne borbe sa neprijateljem koji je nastupao u ne-koliko kolona, Tumarama, Miijeviima, Brijesnikom potoku, Omerovoj Vodi i selu Selomii, jedinice Ozrenske manevarske gru-pe, poslije prelaska preko rijeke Turije, su nastavile proboj nastu-pajui u dvije kolone. Na elu sa komandantom 17. divizije maro-vala je 6. istonobosanska brigada i preko Tupkovia i itluka pro-drla do Repnika, gdje se zadrala radi neophodnog odmora. Nastu-pajui preko Brezja i Banovia 1. junomoravska i 18. hrvatska bri-gada su doprle do sela eljave. Mar je nastavljen 26. decembra, kad su voene i otre borbe sa neprijateljskim snagama koje su nadirale od Banovia i Omazia. Lijeva kolona (6. brigada) je na-stupala preko G. Vie, u rejonu sela Jelaha prela je preko komu-nikacije ivinice - Kladanj i u zoru 27. decembra razmjetena je u biranskim selima Naseoci i Gladojevii. Desna kolona (1. juno-moravska, 18. hrvatska) je, nastupajui preko sjevernih padina Konjuha, pred kra j dana, stigla u selo Tarevo gdje je zanoila. Ujutro, 27. decembra, prebacila se preko komunikacije ivinice -Kladanj i, istog dana, jedinice su razmjetene na prostoriji sela Bi-jelo Polje i Javor radi odmora i sreivanja. Istovremeno su se 27. i 5. divizija NOVJ, preko Zvijezde i Ozrena (sjeverno od Sarajeva), probile prema Romaniji, a dvije brigade 16. vojvoanske divizije su se sa Majevice povukle u rejon ekovia, a dvije brigade, poslije ob-ilaznog mara - manevra sa Trebave, preko Srebrenika, stigle su u pozadinu neprijateljskih snaga na Majevicu.

Neprijatelju, dakle, nije polo za rukom da ostvari svoje ci-ljeve u istonoj Bosni i Sandaku, u toku ovih ofanzivnih operacija.

52) Isto, str. 99.

4" Tuzlansk i par t izanski n d r i

Iako su neke od njih pretrpjele osjetnije gubitke, sve krupne jedi-nice NOVJ izale su iz ofanzive formacijski ouvane. Do veih gu-bitaka i osipanja dolo je u NOP odredima od kojih su se neki po-tpuno raspali (Kalinovaki, Srebreniki), a neki djelimino (Tre-ba vsk i).53)

Velike gubitke i osipanje u vrijeme este nepri