98
1 Enrico Malan I mestei, U corpu, Zöghi e zügheti U tempu, I nümeri, E foure Passa u tempu, scangia a vita, scangia e gente int’a çità, ma pe’ strade, int’e biteghe e int’e ciasse d’i paisi senté ancù u nostru parlà... (da I Nenari di Renzo Villa)

U nostru parlà

Embed Size (px)

DESCRIPTION

I mestei, U corpu, Zoghi e zugheti, U tempu, I numeri, E foure int'u parlà ventemigliusu. I mestieri, Il corpo, Giochi e giocattoli, Il tempo, I numeri, Le favole nel dialetto ventimigliese

Citation preview

Page 1: U nostru parlà

1

Enrico Malan

I mestei, U corpu, Zöghi e zügheti

U tempu, I nümeri, E foure

Passa u tempu, scangia a vita,

scangia e gente int’a çità,

ma pe’ strade, int’e biteghe

e int’e ciasse d’i paisi

senté ancù u nostru parlà...

(da I Nenari di Renzo Villa)

Page 2: U nostru parlà

2

Page 3: U nostru parlà

3

UU nnoossttrruu ppaarrllàà

Gh’éira ina vota Ventemiglia

Sci, gh’éira ina vota ina Ventemiglia ciü pulita e tegnüa ciü in

urdine d’u giurnu d’ancöi, duve tüti i se cunusceva e i se capiva;

tantu ciü tranchila e tantu menu burdelusa: fina che d’â Marina

San Giüsepe se purréva sente a campana d’â geixéta de San Rocu

a Valecrösa.

Nostra Mairegrande Manin, a ne cuntava che sciurtendu d’in ca’,

se purréva fina lascià a porta sénsa sérrara cun a ciave, e se

purréva caminà cun i péi nüi p’ê strade!

L’on faitu mì inscì, pe’ pareglie estae de fira!

A l’éira a Ventemiglia du Scögliu, d’u Cavu, d’â passérela de

fèrru, d’u Cinema Inteméliu e d’u Puliteama Suciale.

Gh’éira inscì Rissu u laità, che â matina bunura, u purtava u

laite ca’ pe’ ca’, cun in carru tirau da in cavalu russu, e chelu

prefümu de laite, me pa’ ancù de anasàru!

Gh’éira ina vota...

Page 4: U nostru parlà

4

Page 5: U nostru parlà

5

Prefaçiùn

“Açidente, e avura duv’i metu sti francubuli ?”

Mungugnavu perché, metendu a postu inte de càntere, àva atrövau dui cögliùi cin de buli pe’ a posta. Se tratava de cheli ch’i l’éira avançai dae tante scaràe aduverae pe’ mete inseme e cöglite insce pareglie mene de tematiche. A mì u francubulu u m’apiàixe. Sun in “filatelista” cunvintu e agràu. L’é staitu pe’ in fögliu d’album de me’ paire, tirau föra dae macerie d’a nostra ca’ â Marina San Giüsepe, e vendüu a in culeçiunista de Ventemiglia Auta pe’ 50.000 lire, se sun arresciu a andà a Ruma, pe’ parteçipà e gagnà u cuncursu da cundütù inte Ferruvie, candu l’eira l’anu 1952. M’apiàixe aiscì u nustru parlà, e pe’ cantu m’é pöscibile, çercu de cunservane a cunuscensa. Dunca, pe’ vegnì a camin d’a dumanda d’u mei mungugnu, l’acubiamentu d’u francubulu cu’u nostru parlà u m’é aparesciüu a cosa ciü natürale.

Me sun faitu agiütà dau libru “Imparamu u ventemigliusu”, de Emiliu Azaretti e Rensu Villa, püblicau d’â Cumpagnia d’i Ventemigliusi intu 1979. Stu lì u m’à furniu i tésti pe’ i capituli d’u mei album, duve mì gh’òn azuntàu i francubuli au postu d’ê fegüre. Duve me n’amancava giüstu caicün, aspeitandu d’atrüvàru int’in futüru, au sou postu gh’òn messu d’ê fegüre descarregae da Internet. Sun arrescìu cuscì a cumpune ina "culeçiun tematica", ascaixi cume chele ch’i m’àn daitu tante sudisfaçiun e tanti premi, caiche anu fa’. Sta chi a nu’ purrerà mai esse presentà a in cuncursu filatelicu, ma de següru a l’à creau in modu diversu de ilüstrà u nostru parlà. Mì me sun divertiu, òn faitu divertì Luigin Maccario, ch’u m’à vusciüu dà caiche cunsegliu edituriale, e intantu d’i francubuli ch’i sereva arrestai serrai int’ina caceta, i l’àn atrüvau modu de mustrasse.

Enricu Malan

Page 6: U nostru parlà

6

Page 7: U nostru parlà

7

U nostru parlà

1 Gh’éira ina vota Ventemiglia... 2 Presentaçiùn 3 I mestei 4 U corpu (A testa - mae e brassi – schina e péitu – pansa,

gambe e pei – muvimenti e pusiçiun) 5 Zöghi e zügheti 6 L’anu ê stagiùn 7 E stagiùn e i mesi 8 U giurnu, ure e menüti 9 I nümeri

10 E bestie int’e foure 11 Glossario

Page 8: U nostru parlà

8

Page 9: U nostru parlà

9

Enrico Malan

I mestei

Page 10: U nostru parlà

10

Page 11: U nostru parlà

11

I mestei

böi e arau pescavui e ré

Ina vota i omi pe’ u ciü i lavurava a terra o i l’andava a pescà

tesce - vendegnà - cöglie a man e aurive - desgranà u granùn

De done ch’i l’avesse in mesté ghe n’éira poche e pe’ u ciü i travagliava in cà o i l’agiütava u mariu.

A lala Mudé e a lala Bianchin, candu i l'andava a cöglie e aurive in San Giacumu, i

se ingiarmava cu’u berculùn, ch'u l'eira in scaussà cun ina grande staca insci'u

davanti, pe' metighe e aurive cöglie.

Page 12: U nostru parlà

12

Gh’éira iscì tanti autri mestei, che in parte i ghe sun ancura:

U mesté ciü antigu d’u mundu...

u müravù (massacan) ch’u fa e cae (müravù - cassöra - maui)

u marmurin e u picaprie i travaglia u màrmaru ê prie (màrmaru - martelu - scaupelu)

Page 13: U nostru parlà

13

u bancarà u travaglia u legnu

(bancarà - scciünetu - bufa - serrìglia)

girusie serrae cu’i spurteleti averti

armariu e cüna

carega e léitu

Page 14: U nostru parlà

14

furnaira panaté

furnà

u panaté e u furnà i fan u pan e i u cöixe

michete, pan de Pigna, firui e canestrelu

u pastissé u fa i duçi

u vedrà

u mete i vedri

l’invernixavù

u vernixa

u ligavù

u liga e u cröve i libri

Page 15: U nostru parlà

15

maixelà

u maixelà u l’amassa e bestie e u vende a carne, e custelete, a sausissa e i beroudi

l’afaitavù u l’afaita e pele u peleté u cüxe e pelisse

Page 16: U nostru parlà

16

u spessià e a spessiaira i l’apruntava e meixine

(trei amurui, in’àmura, dui murtài)

meigu ch’u vixita in garçun, infermeira e scerenga pe’ fa e puntüre

Page 17: U nostru parlà

17

u meigu d’î denti

u meigu d’î denti u meigu d’î ögli

u barbé u fa a barba e a pentenösa a l’ascürcia i cavegli

u caregà (o scarpà) u l’arrangia e scarpe

Page 18: U nostru parlà

18

u cögu u cöixe u mangià

raviöi pulu e patate bacalà e brocuri

u marghé u fa e tume de furmagiu

u stagnin u l’arrangia i tübi e e canae

u magnin u l’arrangiava cassarole e

pairöi de ramu

U ferrà u fava e u fa i arnesi de ferru

Page 19: U nostru parlà

19

messuira, martelu e sapa

ancüzu e ferrà

u butà u fa e bute e i barrì

E tòure longhe d’a bute i se ciama dughe e i sun tegnüe inseme dai çerci

Page 20: U nostru parlà

20

u sartù e a sartuira i taglia e i cüxe i vestimenti

machina pe’ cüxe

sartùira

machina pe’ cüxe

véstiménti da dona

véstiménti da omu

véstiméntu da omu

faudéta a vulàn

véstiméntu da dona

çentu pröve, in tagliu sulu

Page 21: U nostru parlà

21

Taglie da omu e da dona - Cume piglià e mesüre

Pe’ cunusce e taglie da omu giüste, besögna piglià e mesüre: atrüvà in metru da sartù, de cheli moli, a nastru, despöglià u sugétu e, mirandu de nu strenze gairi, mesürà da ina zuntüra d’a spala a l’autra pe’ a larghéssa d’ê spale, pöi u ziru d’a casceta, u ziru d’u preçentu, duve gh’é a çentüra e u ziru d’i lùmbari. Pe’ e done, a meixima mesüra pe’ a larghessa de e spale, pöi u ziru du peitu, du preçentu e u ziru di lùmbari cumpresa a parte auta de e scciàpe d’u cü.

Capoti, pardesciü, camixöre, gilechi e camixe, i se çerne in relaçiun â taglia d’ê spale, e se d’â çentüra a mesüra a s’alarghesse, besögna che ghe méta man u sartù. Fina a mesüra d’ê braghe a se piglia dau ziru d’u préçentu, candu i lùmbari i nu sece tropu larghi, dunca v’atoca piglià ina taglia in ciü e pöi fa strenze u ziru d’a çentüra. Pe’ i vestimenti intreghi, fe’ in modu d’avé ciü caru a mesüra d’ê spale. Se e braghe i fusse in po’ larghe, e faré strenze insce mesüra. A mesüra pe’ i capeli ê berete a l’é piglià intu ziru d’u puntu ciü largu d’a testa, e dunca pocu surve u fronte.

A taglia d’i ganti a l’é chela d’a mesüra d’u ziru d’a

man, a l’atacaüra d’î di, au deföra d’u diu grossu.

Page 22: U nostru parlà

22

Caiche bon cunségliu ae done pé mete sciü in vestimentu elegante,

tegnendu contu d’a façùn d’a persuna.

E done pécine i duvereva lascià pèrde e faudéte larghe. E done aute i pön agrà de faudéte cürte e strénte, intantu che pe’ chele tropu àute ghe vurrereva robe larghe e vapuruse. Chele ch’i l’àn e gambe grosse ch’i sfüge e faudéte cürte. Chi l’à i brassi longhi ch’a porte e màneghe a trei carti, chi ghe l’à cürte ch’a çèrne pe’ contra e màneghe longhe. Chi gh’à i brassi furmusi, ch’a scarte i véstiménti sensa màneghe. Chi gh’à u colu cürtu ch’a porte d’ê sculaüre a "V", chi gh’à u colu magru ch’a çèrne de sculaüre mudeste, i mudeli tantu desculài se i pö permete sulu chi gh’à u sen ê spale ben mudelai. I culéti grandi i nu van pe’ e persune pecine e grasse, ma i van maiscì ben pe’ cröve e spale cürve.

Pe’ e done in po’ in carne se cunseglia in vestimentu intregu de preferensa aculànte e faitu cun de stofe in maglina, pe’ rende ciü comudi i muviménti. Pe’ chele tropu in carne se scunseglia e roube cun sciure vistuse. Pe’ ascunde a pançeta nu fe u tagliu au ziru d’u preçentu, se se trata d’ina camixa o d’ina casaca nu féra mai asvisà. E spale larghe d’urdinariu i nu sun in prublema, cume i u sun e pecine, a tüte e maneire, se se vö fare paresce ciü strente se fa a longhessa d’a spala in po' ciü cürta e u curmu d’a mànega in po' ciü longu.

Page 23: U nostru parlà

23

u maistru, ch’u l’insegna a garçune e garçui a scrive, a leze e fa de contu

Ma gh’éira iscì de mestei che avura i sun sparì o ascaixi sparì:

u baticria o traghéta, u lezeva a vuxe auta, pe’ e strade d’in paise,

in anunçiu de püblicu interessu.

In banditù l’òn vistu e sentiu, ina vota sula, a Briga intu 1943. Eirimu sfulai da

Ventemiglia, intantu che l’eira estae, e semu capitai lasciü inte l’8 setembre. L’é

staita in’esperiensa tragica: àmu vistu i nostri surdati arpin, abandunai dai

cumandanti, bötà via scciopu e divisa. Dopu dui giurni i sun arrivai i tedeschi, ch’i

l’àn daitu d’i urdini severi â pupulaçiun. Cuscì u banditù, u l’é passau a criàri pe’ i

carrugi de Briga (che alura a l’eira itagliana), perché tüti i savesse.

u carrussé ch’u ghidava e carrosse

Page 24: U nostru parlà

24

u ciapuné ch’u meteva i ciapui ae bestie (cavali, müre, asi)

u müraté ch’u menava müre e asi

u basté ch’u fava i basti

u çestà ch’u intreixava i sgurrin e e cane pe’ fa e

corbe pe’ i ganöfari

u ciarrùn ch’u fava carri e carrosse

Page 25: U nostru parlà

25

l’amulita ch’u l’amörava cuteli e tesuire

U carbuné. A carbunéira a l’é ina pila de legneti, de furma conica, cüverta de terra batüa che, açesa da drente e lascià brüxà cian cianin, a se tramüa in carbun.

U carbuné u l’è ün d’i omi ch’i dan recatu a carbunéira, intantu ch’a brüxa.

U paraigà u meteva a postu i paraighi,

i parasui e e umbrele

U scribàn u meteva inseme o u

tirava in bèla copia d’i scriti, a pagamentu, pe’ contu d’e persune ch’i nu sàva scrive.

Page 26: U nostru parlà

26

U scardassé u scardava a lana e u crin d’erbe cun a drüssösa ch’a l’é a machina pe’

scardassà a man, ch’a serviva pe’ destregà a lana e levaghe i grupi. U strapunté u meteva sciü e u resciouràva strapunte e crövileiti de bambàixa o de ciüme.

u careghé u tirava a paglia pe’ arrangià e caréghe, u pruvedeva a cröve cun erbe e sgurrin calunche tocu de mubiglia.

l’omu ch’u fava e

spassuire e e ramasse

u fiderà ch’u fa tante mene de pasta: fidéi, picagliéte, trenéte, macarui

Page 27: U nostru parlà

27

u vignairö ch’u lavura a vigna, u pua e traglie e u sciarmenta i vi

a bügareira

e bügareire inta scciümaira

diti ventemigliusi: A bügareira s’a nu l’à a sou ciapa a nu sa lavà.

Esse cume a bügareira ch’a nu trova de ciapa,

e candu â tröva a ghe scapa

Page 28: U nostru parlà

28

u carpenté u mete sciü de custrüçiun purtanti, faite de legnu o de fèrru.

Int’a Marinarìa, stu mesté u l’é chelu de «maistru de cögnu».

bilui serracu picossa

u busché u tagliava i arburi cu’ a picossa e u serracu

Page 29: U nostru parlà

29

müxicanti

I müxicanti i zirava de paise in paise a sonà i sou strümenti, fandu divertì e gente.

I fàva müxica int’ê feire e magara int’ î mariagi.

I sonava svarzi, mazurche, tanghi e inte sti ürtimi tempi inscì u ruchenrò

Page 30: U nostru parlà

30

U maiscibélu e incomudu “Mesté de Maire”

A maire a l’é següransa, cařù d’a famiglia, a l’é duçù, in pastu caudu, ina rampügna

pe’ ina mařavuira, in faturisu pe’ ina bona valütaçiun a scöřa.

A maire a tegne da parte tüti i nostri segreti, a maire a l’é amù, a l’é ina caressa int’i

cavegli, in baixu d’a bonanöte.

Candu in petalüssu u l’é maroutu, a megliu meixina a l’é a man d’a maire.

Maire, a l’é a ciü bèla parola d’u mundu e m’apiaixe de prunünçiàřa

Page 31: U nostru parlà

31

I sun tüte bèle e mairi d’u mundu, candu in figliö i s’astrénze au cö.

I sun e bélésse d'in bén prufundu, faitu de soni, speranse e amù.

A l’é maiscì bèla sta facia de dona, ch’a véglia in pecin e rechie a nu’ l’à.

A paresce a fegüra d’a Madona, a s’assemeglia â buntà!

(d’a cansun Son tutte belle le mamme del mondo..)

Page 32: U nostru parlà

32

Preghéira â Madona d’ê Virtü

O gluriusa Vergine Maria, grandiscimu esempiu de tüte e virtü, nuiautri, toi

figliöi, inzenugliai ai toi pei, Te damu i nostri cöi perché Tü t’î presenti a To Figliö

u Scignù Gesü, in garançia d’u nostru amù.

Prima de ogni autra dumanda, te presentamu a nostra ricunuscença pe’ tüte e

graçie che Tü ti distribuisci a nuiautri e a tanti nostri frai che sun ciü tribulai dai

dificultae d’a vita, e Te ringraçiamu iscì pe’ a prutesciun che dau tou Santuariu,

Ti spandi in sce sta nostra Çità de Ventemiglia.

Te pregamu cun tütu u cö perché Ti cuntügni a dà ai toi figliöi a tou asistença,

perché Tü ti i ghidi in sciu camin da virtü e Ti fassi avé pe’ tüti, cun u perdun d’i

pécài a sarveça eterna.

O Madona, Te dumandamu ancura ina graçia dai tou Santuariu, mira ai besögni d’a

Geixa e porta a sta Maire tüti i soi figliöi dispersi. Benedixi u Papa e u nostru

Vescu. Manda a nuiautri che semu a tou gente, tanti bravi e santi prévi che i ne

mustre e i ne fasse da ghida in sciu camin du bén e da virtü.

Veglia, o Maire, in sce a fatiga de ciache omu e agiüta tüti a santificà a sou vita

giurnu dopu giurnu.

Te dagu u mei cö, Madona d’ê Virtü, Maire d’u mei Scignù, Maire d’amù. Amen

Page 33: U nostru parlà

33

Page 34: U nostru parlà

34

Enrico Malan

Page 35: U nostru parlà

35

Page 36: U nostru parlà

36

A testa, a facia, ögli, nasu, buca

çervelu

A testa, ch’a se ciama iscì süca, a l’è cüverta de cavegli, e candu i cavegli i manca, se dixe che ün u l’à a süca perà. Â parte derré d’a testa se ghe dixe a cupeta e, int’a parte survana d’â testa, gh’è a cosa ciü impurtante de tütu u corpu: u çervelu.

(Süca perà, mangia lalà, büvi u vin, spassacamin)

çegli

ögli

parpela Davanti ai cavegli gh’è u fronte, e suta u fronte i çegli, ch’i serve, inseme ae parpele, garnìe de pei ch’i ghe dixe i parpeli, a pruteze i ögli d’â tropa lüxe e dai brütessi.

Int’u mezu a l’ögliu gh’è in puntu negru: u lümin de l’ögliu de duve passa a lüxe ch’a ne fa vé tütu chelu che ne sta inturnu.

Page 37: U nostru parlà

37

Ven pöi u nasu, cu’e son narixe. U nasu serve a respirà e a sente i audui. In nasu grossu se ciama canapia.

A buca a l’é serrà dai lerfi e, drente a buca, e zenzie cu’i denti.

Gh’è i denti davanti ch’i serve pe’ taglià, cheli de l’ögliu pe’ strepà, i cascelài pe’ trià e, in fundu, i denti d’u giudiçiu.

Page 38: U nostru parlà

38

mangià e büve

parlà faturisu sunà

A buca, cu’i denti e a lenga, a serve pe’ mangià, büve, parlà, sunà, baixà e rie.

baixà rie

Derré a lenga gh’é a nivureta e pöi a canareza ch’a serve a purtà u mangià int’u

stömegu.

Page 39: U nostru parlà

39

mentùn auréglie mascela

A ganàscia, a mascela, u mentùn ê auréglie i fenisce de furmà a facia, che, candu a nu l’é gàiri bèla, i a ciama murru, cume chelu d’ê bestie.

In sci’â facia i omi i l’an a barba e i barbixi, ch’i se ciama iscì mustassi,

e done e i figliöi i nu n’an.

Page 40: U nostru parlà

40

Pansa, gambe, pei

umbrissalu

U preçentu u divide u péitu d’â pansa, ch’a cuntén i bieli. U mangià delengeriu, u cara d’int’u stömegu int’i bieli ch’i porta u nütrimentu au corpu

e i manda föra chelu che nu serve.

Derré a pansa gh’é e scciape du cü

Avura, pe’ nu paresce marparlente, in lenga, i e ciama “lato B”

Page 41: U nostru parlà

41

E gambe i serve pe’ sta in pei, caminà au passu, de cursa e sautà. Candu se camina sautandu in sc’ina gamba sula, se dixe che se va in cianciapin.

zenùgliu

Iscì e gambe, cume i gùmei, i l’an ina zuntüra ch’a se ciama zenùgliu.

cöscia, purpüssu, nuxeta, pei

Surva u zenùgliu gh’é a cöscia, suta u purpüssu ch’u fenisce

cu’a nuxeta e u pé.

Page 42: U nostru parlà

42

Schina e péitu

Tra a testa ê gambe gh’é in ossu longu furmau da tanti tochi ch’u se ciama u fi d’a schina, o rastelu d’a schina.

spale e brassi

coste

baçin e gambe

U fi d’a schina u l’à atacau: e spale cu’i brassi, e coste e u baçin cu’e gambe. Int’a parte ciü bassa d’u colu, u fi d’a schina u l’è cüvertu sulu d’â pele e u piglia u nome de ossu d’u colu.

purmui

sciau o anche arén

E coste i furma u péitu e drente au péitu gh’é i purmui, u cö, u stömegu, u figatu e a minsa. I purmui i serve pe’ respirà l’aria, ch’a l’intra e a sciorte dau nasu e ch’a se ciama sciau o anche arén.

Page 43: U nostru parlà

43

i ren

presciùn du sanghe

l’ögliu

U cö u bate pe’ pumpà u sanghe inte tütu u corpu.

tetin

giginoti

péitu

Ai tetin d’ê garçunete, se ghe dixe inscì giginoti

Page 44: U nostru parlà

44

Mae e brassi

gùmeu

I brassi i l’an ina zuntüra: u gùmeu, ch’u permete de cegàri,

e in fundu i l’an e mae cu’i çinche dì:

u diu grossu, u çerca pegögli, u diu longu, chelu de l’anélu e u diu vermelin.

In sci’â punta d’i dì gh’é e unge, ch’i pön agiütà i dì a tegne in man e cose ch’i sghiglia. De vote insc’ê unge gh’é de pecine tache gianche ch’i ghe dixe buxie, percose sti ani a gente i se credeva ch’i se furmesse candu ün u cuntava d’e buxie.

Page 45: U nostru parlà

45

cu’e mae se pö léze: U “braille” u l’é in modu de scrive e de léze a sbàussu, insci’u fögliu, pe’ cheli ch’i nu ghe ven pe’ ren. L’à messu a puntu u françese L. Braille, int’a prima metà d’u 1800.

cu’e mae se pö iscì parlà

U modu de fasse acapì cu’i segni u l’é staitu u sistema di cumünicà de tüti i giurni, infra e persune surde e müte, aiscì versu cheli ch’i ghe sente e i l’arresce a parlà. U modu de fasse acapì cu’i segni d’i surdi u l’è cunusciüu fin da l’antigu.

Page 46: U nostru parlà

46

U corpu: muvimenti e pusiçiùn

U nostru corpu u l’à tante de chele zuntüre che nui se purremu bulegà (se dice iscì bugià e busticà) a tüte e mode e purremu anche sta fermi int’ina pusiçiùn che ne fa ciü piaixé.

Candu se bulegamu purremu caminà, andà de cursa, sautà, nüà, fa e sgumbriole, arrampegàse insci àrburi, muntà e carà e scare, cincià, pedalà in sci’â bicicreta, andà insc’î pàtini, salüà e fa i ciü diversi travagli.

Int’u caminà spécie se se camina de cursa, besögna fa ben atençiùn de nu ingalutàse inte caicosa, o de nu sgurrà, perché se va a rézegu de piglià in sgiàtu e de fàse mà.

Page 47: U nostru parlà

47

Anche sensa scangià de postu se pö fa de muvimenti cume capita candu ün u scrive a man o a machina, candu u mangia, candu u cüxe, candu u s’arrezira cu’a testa o magara u bùgia sulu a buca pe’ parlà.

Da fermi purremu sta inte tante pusiçiùn: driti, assetai in terra o insc’ina carega, acurgài cu’a pansa suta o a l’aria, ascasciài, chinài e inzenugliài.

U muvimentu u fa ben au nostru corpu percose u ne fa vegnì i musculi ciü rubüsti e u ne rinforsa sanghe e purmùi.

Page 48: U nostru parlà

48

Cume l’é bèlu tanghezà E. Azaretti - 1928 - musicata da G. Pellottieri

Luré e Tunin, dui zuveni d’A Pena, i sun carai dumenega passà a Ventemiglia, e â seira dopu çena i sun andaiti â Marina pe’ balà. Luré, ch’u l’é za staitu in anu in França, du tangu u parla cun aria de impurtansa:

“Ti savessi, o mei Tunin, cume l’é bèlu tanghezà, pa-pa, pa-ra-pa! ti cumensi cian cianin, cu’a balerina ben strixà, pa-pa, pa-ra-pa! pöi ti fai d’asbrivun caiche passu e ti te ziri, piri-pi, piri-piri! e cun tanta pasciun, in po’ ti a moli, in po’ ti a tiri. Nu ti pöi propriu imaginà cume l’è belu tanghezà! On za atruvau ina bèla balarina e candu i sona vögliu fate vé cume se bala u tangu in Argentina e ti virai cos’u sa fa Luré. Perché stu chi u l’é in balu, o mei Tunin, che te ghe vö pasciun e auregliu fin.”

L’urchestra a sona, Lurè u s’asbriva aviau: “Se scià permete?” “Graçie vurenté!” E i taca in balu cuscì desgaribau, che tüte e gente i rie standuri a ve. “Ma scignurina, u tangu nu scià u sa?” “Stu chi u l’é in valser, nu u sentì sunà?

Page 49: U nostru parlà

49

Page 50: U nostru parlà

50

Enrico Malan

Page 51: U nostru parlà

51

Page 52: U nostru parlà

52

Zöghi Cume i se demuràva ina vota i garçui ? Cum’i passava u sou tempu liberu? I sun ste chi e dumande ch’i fan i garçui d’ancöi ai parenti, tantu ciü se ançiai, percose eli i passa a ciü parte d’u sou tempu liberu davanti â teřevisiun o au prucessù, o dunca, zügandu cu’i videu-zöghi.

Fina ai Ani Sciüscianta, i zügheti i l’eira faiti da artigiai. I pairi e i pairigrandi, cun de tochi de legnu, i meteva inseme, pe’ figli e nevi: sgavaudure, carretin e trutinéte ch’i marciava maiscì ben.

E garçune i gh’àva ina bügata sulu, ma i gh’éira abasta afesciunàe. Ghe pensava e mairegrandi o e mairi a fàghe, cun de fràzi de stofa o de lana, vestimentin pe’ tüte e stagiui.

Cum’i zügava ?

E figliörete i sautava cu’a corda e i zügava cu’u balun o cu’a baléta. Inte ün de si zöghi, i mandava a memoria de cürte fiřastroche, ch’i duveva esse fenie avanti che sta baleta a tuchesse terra, cu’a pena de turnà a incumensà.

I figliöreti i trassàva de piste pe’ zügà cu’e baline de terracöta o cun chele de vedru, de tanti curui.

Pe u ciü i se demurràva all’aria averta: Se zügava a scundise. Se trassava per terra in retangulu cun tanti recadri nümerai e se zügava a cianciapin, cun de regule ben cunusciüe: i nu se duveva pistà e righe, fàva modu de lançà ina prieta, ciache vota inte ün di cadrati, delongu ciü distante e se duveva andà a ripigliasseřa, sautandu insc’in pe’ sulu.

Cun ina corda, se purreva fa ina partia in stropa: dui zügavui i fava zirà a corda e i autri, au ziru, i sautava. Gagnava chi dürava de ciü a lasciàřa zirà.

I massci i l’àva ciü caru de zügà au balun, o sedunca i lançava e fegürine contru a müraglia: gagnava chi gh’arrivava ciü da veixin.

Pe’ a pimpirinéla fàva de besögnu in particulare tochetu de legnu afüsau insc’e punte, ch’u l’éira messu in bilicu insc’ina pria. Se duveva dàghe in pecin corpu cu’ in sou bastun, in maneira da fařu aissà pe’ aria, tantu da purreřu pöi ciapà au vöřu cun forsa, in maneira de mandařu u ciü distante puscibile.

Page 53: U nostru parlà

53

Zöghi e zügheti

trenin

bitega d’i zügheti bestieta

Au giurnu d’ancöi gh’é de biteghe ch’i nu vende autru che zügheti e i l’an e vedrine cine de pecin automobili (carri a fögu) o de trenin ch’i l’imita a perféçiùn cheli veri, e, de vote, i se pön fa caminà dàndughe a corda o cu’ina pila, autumobili ciü grossi pe’ andàghe drente, barchete, bügate, scciòpi e çentu autre cose.

bügata

bitega d’i zügheti

ursetu

Ina vota invece i zügheti ch’i se vendeva int’e biteghe i l’éira pochi: balùi, baline, sgavàudure, çarceli de legnu, bügate e magara in ursetu, e i figliöi i duveva fàse fürbi e fabricàseri da suli, o zügà sensa zügheti.

frecia

tapacü

Au postu d’i scciòpi i l’üsava u tapacü ch’u sparava e baline de l’agàixu, a frécia fàita cu’in manegu de legnu a furma de Y gregu e dui làstichi, sece pe’ tirà â scibra, che

pe’ andà a cacia d’i auxeli, o in scciòpu de cana.

Page 54: U nostru parlà

54

carrétu

Pe’ purrésse fa in carrétu, pe’ u ciü, se dava man a d’i legni, duve se ghe infirava de cüscineti a sfera. Se ne fàva a in postu sulu, a dui, cu’i frei, ciü o menu funçiunànti. Fàva lögu ina strada in cařà e ina bona vuxe, pe’ crià u duverusu "pistaa !".

sgavaudure

sgavàudura de legnu sgavàudura de lata sgavàudure de legnu

E sgavàudure de legnu i se fava zirà ingügliandughe inturnu in spagu e tiràndure cun forsa per terra e a l’éira in’arte difiçile.

Page 55: U nostru parlà

55

Zöghi de baline I zöghi d’ê baline i l’éira tanti: u triangulu, u röu, a capitale, parmu e picu, u trau, munta e cara.

Ziru d’Itaglia ae Calandre

U l’é in zögu da fa insc’ina ciaza d’a marina, duve ghe sece de l’arenin. Besögna trassà ina pista inte l’arena. U sistema ciü cunvegnente u l’é chelu de trassàřa cun u cü. In garçun u s’asseta insce l’arena e in’autru, agantanduřu pe’ i pei, u lu stiràssa. U surcu che se furma u l’é ina maiscì bela pista. E bunde i deve arrestà aute cantu basta, pe’ fa in modu che a balina a pösce rundelà cu’ ina càiche andàna aiscì in cürva, nu sciortendu föra d’a pista pe’ ren. Au trassàu se ghe pö azuntà de muntàe, ponti, passagi d’obrigu o sgarbi, ch’i serve a rende ciü entüxiasmante a gara.

Pe’ daghe l’asvàn â balina, alögà insci’a riga de partensa, s’aduvéra a bestìguřa, ch’u l’é in corpu secu d’u diu longu, tegnüu e pöi liberau dau diu grossu. U zügavù ch’u fa andà a balina ciü distante, u serà u primu d’u ziru, derré a elu i tireran i autri segundu u postu pigliau. Au sou ziru, u zügavù u ghe da trei corpi de fiřa â balina. Agagna chi arriverà a purtà â fin u nümeru d’i ziri de pista despostu a l’incumensu.

u triangulu a capitale parmu e picu

Gh’éira di autri zöghi, a pimpirinela ch’a se fava vörà cu’in bastùn e, pe’ zögà sensa zügheti, a çimela, a cagneta a dorme, scùndise, réndise a pata, ai oti, ai mestei, a testa e barra, cun e sou regule cunusciüe da tüti i figliöi.

Page 56: U nostru parlà

56

pimpirinela

a pimpirinela Pe’ a pimpirinéla fàva de besögnu in particulare tochetu de legnu afüsau insc’e punte, ch’u l’éira messu in bilicu insc’ina pria. Se duveva dàghe in pecin corpu cu’ in sou bastun, in maneira da fařu aissà pe’ aria, tantu da purreřu pöi ciapà au vöřu cun forsa, in maneira de mandařu u ciü distante puscibile.

a cavaleta

Page 57: U nostru parlà

57

u scciafu du surdatu a butia d’öriu a riunda

nascundise çimela passa Garibaldi

cianciapin

cianciapin

cianciapin

U l’é in zögu cunusciüu in tütu u mundu

Page 58: U nostru parlà

58

carru armau Pe’ fasse u carru armau ghe vö in ruchetu pe’ tegne u fì da cüxe, de cheli de legnu cui bordi beli auti, in muchétu de çeira o ina lengheta de savun, in lasticu da üfiçiu e dui bricheti o dui legneti, ün cürtu e ün longu. Cun in cutelin se marca i bordi d’u ruchetu cun de pecine tache, ch’i sereva i cinguři. Da’u tocu de çeira se trae u stupin, o püre, se fa’ in sgarbetu int’u mezu d’u tocu de savun. Se infiřa u lasticu int’u sgarbu au centru d’u ruchetu e u se tegne da ina parte cu’u legnetu cürtu, tegnüu fermu int’ina taca faita de traversu au sgarbu. Da l’autra parte, u lasticu u passerà int’u sgarbu d’a çeira o d’u savun, tegnüu dau legnetu longu.

Sta machina a marcia, carreganduřa, fandu zirà u legnetu longu fina che u lasticu u se rundela insce elu meiximu, drente u sgarbu d’u ruchetu. Candu se pousa i cinguři per terra, molandu u ruchetu, a friçiun daita d’â çeira o dau savun, a descarrega l’energia d’u lasticu passandu pe’ u legnetu longu ch’u punta insci’u terren, pussandu tütu in avanti, fina a stracolà pecine muntae e fina de scarineti.

caregheta d’ouru

Caregheta d’ouru, ch’a pesa ciü de l’ouru Ouru e argentu, ch’a pesa ciü che u ventu Ventu, ventun, cara zü dau mei barcun.

A fiřastròca, a se conta metendu u figliö insci’a careghéta faita zunzéndu brassa e mae de due persune, intantu ch’a se nina. Candu s’arriva a di e urtime parole se fa sautà u figliö pe’ l’aria.

Page 59: U nostru parlà

59

a stela cumeta

e bule de savun sautà â corda zögà â bala

Page 60: U nostru parlà

60

marorbu

a machina sciacagrava

pupun de pessa

a cuxina

a cincia - garçuna ch’a se cincia

Page 61: U nostru parlà

61

réndise a pata

berili

cursa int’i sachi

çarcelu e cavalu de legnu

barcheta de papé

a barcheta

telefunu

telefunu

zöghi

Page 62: U nostru parlà

62

â basèrra

Pe’ purré zügà cu’a cordeta a fa d’ê fegure, ghe vö dui parmi de strafursin in po’ sutiřu, ch’u se deve dugià fandughe in grupu maisci strentu ai dui cavi. Besögna esse aumancu in dui e ch’i l’àge d’a begariçia int’e mae. Cu’a punta d’î di, tegnendu a man larga, s’aganta l’anelu de strafursin che a ciache passagiu u vegne a fa ste fegüre de fantaxìa: a ciapeléta, a cüna, u stendin, u leitu, u diamante, e zarpe de gaglina, e via cuscì.

e çinche nuxi

U zögu d’ê çinche nuxi u l’è assai antigu, paresce che ghe züghesse za i greghi e i rumai. U se zöga in paregli e candu se sbaglia se stava fermi pe’ in ziru, s’arrepiglia pöi dau puntu de l’intupu. Gagna chelu ch’u l’arriva, sulu elu, a fa tüti i lançi che andamu a di’: 1) Çinche nuxi ch’i stan int’ina man, i se lascia cařà insc’in cian. S’aduvera sulu ina man. Se ne cöglie ün e u se lança pe’ l’aria. Intantu che a nuxe a l’é in vöřu, se ne cöglie in’autra da’u cian. Inta meixima maneira se cöglie e autre tre nuxi. 2) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se cöglie due nuxi â vota. 3) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se cöglie tre nuxi, e â segunda vota chela ch’a l’arresta. 4) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se çerca de cöglie tüte e nuxi insci’u cian, gantandu pöi, au vöřu, chelu in vöřu.

Page 63: U nostru parlà

63

u çarcelu

figliöi ch’i zöga cu’in çarcelu

sgarampi trutineta

Page 64: U nostru parlà

64

Page 65: U nostru parlà

65

Enrico Malan

Page 66: U nostru parlà

66

Page 67: U nostru parlà

67

L’anu e e stagiùn L’anu, ch’u l’é u tempu che a Tèrra a ghe mete a fa in ziru intregu inturnu au Su, u l’é

furmau da catru stagiùn: a Prima, l’Estae, l’Autunu e l’Invernu.

Prima

Estae

Autunu

Invernu

Page 68: U nostru parlà

68

E stagiùn e i mesi Inte l’anu gh’é duze mesi e çincantadue sétemane de sète giurni: lunesdì, matesdì, mercurdì, zögia, vénardì, sabu e dumenega.

INVERNU Zenà Frevà Marsu

De zenà u freidu u fa zerà A marsu chi nu l’à de scarpe vaghe descàussu, ma chi ghe l’à nu e lasce a ca’

A a Candelora de l’invernu semu föra; se nu ciöve e tira u ventu, de l’invernu semu drentu

PRIMA Avrì Mazu Zügnu

Avri fa tantu nöte cume fa dì - Avrì bestie e gente u fa patì Chi sařa da lüna d’avrì perde pesciu e barì - Se ciöve u giurnu de l’Ascensiun, l’anà a va in perdiçiun

A négia de San Giuan a l’anegia a paglia e u gran

ESTAE Lügliu Avustu Setembre

Caudu e freidu u luvu u nu s’î mangia - Lügliu u fén u fa u mügliu e i grili ê çigare u sou ciaravügliu Avustu u fa secà u custu - U su d’avustu u pera u cistu - A setembre e fighe i pende

AUTUNU Utubre Nuvembre Deixembre

Utubre u vin u se sciubre - Ai Santi se veste i fanti - A Santa Catarina e cole i s’infarina A Sant’Andria u freidu u sciorte de suta a pria - Deinà au barcun, Pasca au tissun

Page 69: U nostru parlà

69

U giurnu, ure e menüti

l’arbù u matin

U giurnu u se divide in diverse parte: fenìa a nöte, prima che sciorte u sù, gh’é l’arbù, pöi ven a matin ch’a düra fina a mezugiurnu, e scicume mezugiurnu a l’é l’ura d’u sdernà, e ure ch’i ven dopu, fina au carà d’u sù, i se ciama ure d’u dopusdernà.

u sù u sparisce derré ae muntagne d’a Pruvensa

a séira a nöte

Dopu che u sù u l’é spariu derré ae muntagne d’a Pruvensa, resta pe’ in po’ de tempu in mezu ciairù, ch’u se ciama a séira, pöi ciancianin s’ascürisce e a nöte cumensa.

u primu cartu lüna runda l’ürtimu cartu

De nöte nu fa sempre scüru, candu a lüna a runda se ghe vé ascàixi cume de séira, e ina stissa se ghe vé iscì cu’u primu o l’ürtimu cartu, ma candu gh’é scüru de lüna, se ün u l’é in campagna u nu ghe vé ascàixi mancu a caminà.

Page 70: U nostru parlà

70

Tra giurnu e nöte gh’é vinticatru ure, ma in dialetu i se conta in due vote da l’ün au duze. Se dixe, pe’ u ciü, in’ura, due ure, tre ure dopu mezanöte, e pöi, sta matin a catr’ure, a öt’ure, a ünz’ure e infin mezugiurnu. Pe’ l’autra duzena, fin che gh’é ciàiru, se dixe in’ura, due ure, tre ure dopusdernà e, candu u su u l’é caràu, növ’ure, deix’ure, ünz’ure de séira e pöi mezanöte.

Ina vota, pe’ dì l’ura cuntandu i menüti, se ghe dava ina pata la, se dixeva sete e in cartu, e meza, e trei carti o çinche menu in cartu.

Avura se va ciü pe’ u sutiru, se conta a menüti e se dixe due e trentaçinche, trei menu deixe, trei e catru o trei e duze.

Page 71: U nostru parlà

71

I nümeri

ün, üna, in, ina due, dui tre, trei catru

çinche sei sète ötu

növe déixe vinti trenta

caranta çincanta sciüscianta sétanta

Page 72: U nostru parlà

72

ötanta nüvanta çéntu düxentu

düxentudixötu düxentuvintiçinche düxentusetantacatru düxentunüvanta

trüxentusei trüxentucatorze trüxentudixinöve catruçentuötantacatru

çincheçentu çincheçentudeixe seteçentuunze mile

seiçentu miledüxentu

Page 73: U nostru parlà

73

1° 2° 3° 4°

primu segundu tersu cartu

5° 6° 7° 8°

chintu sestu sétimu ötavu

.9°. 10° 11° 12°

nüvésimu déiximu ünzésimu duzésimu

13° 14° 15° 16°

trezésimu catorzésimu chinzésimu sezésimu

20° 30° 50° 80°

vintésimu trentésimu çincantésimu ötantésimu

.100° 1000°

çentésimu milésimu

sénciu dugiu trégiu

catru vote tantu çinche vote tantu

ina deixéna ina duzéna ina vinténa

ina çentena ina çentenà in miglià

Page 74: U nostru parlà

74

Page 75: U nostru parlà

75

Enrico Malan

Page 76: U nostru parlà

76

Page 77: U nostru parlà

77

A çigara e a furmigura

çigara

furmigura

Insc’ina rama d’in arburu tranchilamente assetà, cun u sù in facia, ina çigara a canta d’a ina lüxe a l’autra. A terra, ai péi de stu méiximu arburu, ina pruscesciùn de furmigure ch’i camala ciacüna ina grana de caicosa da portà a ca’.

L’estae a fenisce aviau, e a çigara cun a fame ai denti, a va a tuntunaghe â porta. “Amighe, pe’ piaixé, a bon rende se capisce, me dé caicosa da mangià?” A furmigura purtinaia, cun u faudà ligau au préçentu, metendu föra d’a porta numà u nasu, a ghe dumanda: “Cosa ti hai fau pe’ tüta l’estae?” “On cantau, on tantu cantau” “A scì?, alù scangia, avura bala”. (Maria Muratore)

Page 78: U nostru parlà

78

A levre e a tartüca

In giurnu ina levre e ina tartüca i l’àn decisu de fa ina gara de cursa. A levre a gòdise avanti u güstu de gagnà, dopu esse partia e aveghe lasciàu a paregli metri â tartüca,

a l’à decisu d’arresciouràsse suta in arburu, perché tantu a saveva d’aveghe àfiu e che a tartüca a nu l’avereva mai ciü agantà. Cuscì a s’é adormia e a gh’à daitu pe’ pareglie ure.

Framentri a tartüca, cian cianin, a l’à aciapà, a l’à vista apenecà e l’à pairàu a caminà cianinétu pe’ u sou camin. A levre a s’é pöi adescià e pensandu che a tartüca a fusse ancu’ inderré, a se asbrivà versu

l’arrivu, ma candu a gh’é arrivà, a tartüca a l’àva za passàu, gagnandu a gara.

Page 79: U nostru parlà

79

A raina e u bö

U debule, candu u vö piglià a façun d’u putente, u möire. Ina vota, int’in prau, ina raina a l’à vistu in bö e agagnà da l’envéglia de tanta grandessa a l’à insciàu a sou pele arreperia. Alura a l’à dumandau ai sou figliöi s’a fusse arrivà a esse ciü grande d’u bö. Eli i gh’àn ditu de na. De növu a l’à tesau a sou pele cun ciü sforsu e a l’à turna dumandau chi l’eira u ciü grande. I figli i gh’à respundüu: u bö. Infin, arresentia intantu ch’a s’é vusciüa inscià cun ciü forsa, a l’è scciupà.

U crou e a vurpe

In crou, agiucàu insc’in arburu assai autu, u l’eira in trén de mangiasse in tocu de furmagiu robau da ina fenestra. Ina vurpe a l’à vistu e a l’à incumensau a laudařu pe’ a belessa d’ê sou ciüme lüxenti, deciarandu che nisciün, ciü de elu, u sereva staitu tagliau a esse u re d’i auxeli, e cume u l’u sereva sens’autru deventàu, s’u l’avesse avüu aiscì a vuxe adata.

U crou, alura, vurrendu mustrà che mancu a vuxe a ghe mancava, u s’é messu a scruciàtà cun tüte e sou forse, lasciandu caze u tocu de furmagiu. A vurpe a s’é asbrivà a ingrampàsseřu e cugliunàndu u crou, a gh’à ditu: «Se pöi, caru mei crou, ti avessi aiscì in po’ de çervelu, nu t’amanchereva autru pe’ deventà re !»

Page 80: U nostru parlà

80

A vurpe e l’üga

Ina vurpe, dopu essise sonà d’arrivà a agantà in rapu d’üga, a s’adescia acorzenduse che stu rapu u l’eira lì pe’ dabon. A bestia, abrascà, a s’é messa a trincà versu u rapu, cun grandi sforsi, nu arrivandughe pe’ ren. Alura, cu’a lenga föra, a l’à sbanfàu: “Tantu a l’é ancu’ buza !”

A murale a l’é: L’é façile despreixà chelu che nu se pö utegne.

A vurpe e a scigögna

Se conta che a vurpe pe’ a prima a l’avesse invitau a sdernà a scigögna e a gh’avesse messu in toura, int’in tundu largu, ina viànda aigusa, che a scigögna a nu l’à pusciüu assazà pe’ ren, cun tütu ch’a l’avesse fame. Cuscì ela, candu au sou ziřu a l’à invitau a vurpe, a gh’à porzüu ina buteglia cina d’in mangià tritau: infirandughe u becu, ela a se savula, intantu che a turmenta cu’a fame l’invità. E intan tu che a vurpe a lechezàva pe’ ren u colu d’a buteglia, a scigögna a gh’à ditu: «Se deve supurtà cun rassegnaçiun i esempi daiti».

Page 81: U nostru parlà

81

U brütu papuròtu

Int’ina nià de papuroti, ün u l’é grixu, grande e genàu. Aiscì se a maire a çerche de nu refüařu, a tüti paresce ben ciairu che u pecin u l’é föra lögu, tantu che â fin elu meixumu u despune de scapà.

U papurotu u zirunda sensa mira, e u nu l’atröva nisciün ch’u vöglie, tantu che candu arriva l’invernu, u l’aresega de möire azezibàu.

 fin de l’invernu, scampàu pe’ miraculu, u pecin u l’arriva da veixin a ina lona duve ghe nöa ina partia de maravegliusi cigni. Atrau d’â sou belessa, u s’aveixina e u l’arresta stunàu candu ste straurdinarie creatüre i ghe dan u benvegnüu e i l’aceta. Mirandu a sou fegüra inte l’aiga, u nostru pecin u s’acorze, infin, de esse meiximu elu in cignu.

Page 82: U nostru parlà

82

U rusignö e u farchetu

Pousau insc’in’auta ruve, in rusignö, cume l’é u sou solitu, u cantava. L’à intravistu in farchetu a cürtu de mangià, u gh’é ciumbau adossu e u se l’à portau via. Giüstu candu u stava pe’ amassàřu, u rusignö u l’à pregau de lasciařu andà, diendughe che elu u nu sereva bastau a incighe u stömegu, ch’u l’avereva duvüu arreziràsse a caiche auxelun ciü grossu, s’u l’àva besögnu de mangià. Ma l’autru u l’à seziu, diendughe: “Belu belinun sereva se lascesse andà u mangià che gh’òn zà chi pruntu, pe’ curre derré a chelu ch’u nu se vé ancu’!”. Cuscì, aiscì tra i omi, gùrdi i sun cheli che, inta speransa de richesse ciü grosse, i se lascia scapà chelu ch’i l’àn in man.

L’àguglia e u rubatabüze

In’àguglia a dava a cacia a ina levre, che, nu avendughe suta man autri prutetui, a l’à zirau e sou süpriche au sulu essere che u caixu u gh’à molau sut’ögliu: in rubatabüze. Stu chi u gh’à faitu curagiu e candu u l’à vistu aveixinàsse l’àguglia, u l’à incumensau a pregařa de nu portaghe via a sou prutezüa. Ma chela, cina de despreixu pe’ a bestieta menüa, a s’é mangià a levre suta i sou ögli. Da alura u rubatabüse, düru intu sou rancù, u nu l’à mai perdüu de vista i nî de l’àguglia: giüstu che ela a scciossava i övi, u muntava sciü a vöřu, e u gh’î fava rundelà scciapàndugheri, fina au giurnu che, l’àguglia, auxelu sacru a Zeus, bracà dapertütu, a l’é andaita da elu pe’ süpricàřu d’atrövaghe in postu següru pe’ cuà. Zeus u gh’à cuncessu de scciossà i övi inta sou fauda. Ma candu u rubatabüse u se n’è acurzüu, u l’à faitu ina balòtuřa de büsa, u s’é issau in vöřu e, arrivau surve â fauda d’a divinità, u ghe l’à lascià cařà. Zeus, pe’ levasse d’indossu a büsa, u s’é aissàu d’abrivu e, nu avisandusene, u l’à faitu picà i övi per terra. Da alura, i dixe, che inta stagiun candu paresce i rubatabüse, e àguglie i nu cùa. Sta foura a mustra a nu despreixà nisciün, percose nisciün u l’é tantu debule da esse amucàu, mancandu de esse in gradu de revengiàsse.

Page 83: U nostru parlà

83

I müxicanti de Brema

ase can e ase

gatu ase, can, gatu e galu

In’ase, in can, in gatu e in galu, vegnendu veci, i s’acorze che i padrui i vön levà da mezu. I decide de scapà e d’andà fina a Brema, duv’i faran i müxicanti. I l’eira pe’ camin, candu i l’arriva davanti a ina ca’ de campagna, ch’a duveva esse vöia e pe’ contru se gh’eira sistemau ina partia de breganti.

Pe’ fari scapà, i s’apresenta ün surve l’autru e i se mete a cantà. I breganti, sentendu sti lairi e sti berri, cunvinti de esse resenti da fantarsmi, i s’a dan a gambe. Ste bestie, nostre amighe, i pön cuscì intrà pe’ ripousasse e levasse a fame. Però, i breganti i mira de mandà ün de eli a repassà int’a ca’, pe’ ve se veramente ghe sece i fantarsmi.

Stu ladrun u l’intra, au scüru, ma u nu l’à mancu passau a porta, che u gatu u ghe sgrafigna ina gamba, intantu che u can u ghe morde l’autra, u galu u lu pita insci’a testa, intantu che l’ase u ghe mola in caussu ben sistemau. U bregante u scapa renversau, andandu a fa acapì ai sou cumpagni che nu l’eira u caixu de riturnà inte sta ca’ astrianà. Cuscì, i nostri amighi i ghe pön restà, nu avendu l’anguscia che i breganti i pöscie returnà.

Page 84: U nostru parlà

84

U Gatu ingiarmau

Tunin e u gatu u Gatu ingiarmau da u Re u gatu u ciama agiütu

u gatu e l’orcu-magu u gatu u se mangia l’orcu magu tramüau in ratu

Tunin u se maria a Pricipessa

Cusci, cume avè vistu, u gatu d’u murin u l’à savüu scangiàsse, cu’u sou inzegnu fin, int’in gatu famusu, cunusciüu e amirau, dai grandi e dai figliöi, cume u Gatu ingiarmau. D’u sou padrun, Tunin, in Marchise u n’à faitu, e u Re, ricunuscente, a sou figlia u gh’à daitu. E candu u Re u l’é mortu, u tronu u gh’à lasciau e Tunin, da strassun, in Re u l’é deventau. Cuscì fenisce a störia d’u Gatu e de Tunin, che, inseme â principessa, e ai növi principin, i l’àn vivüu tanti ani in paixe e in grand’amù e, s’i nu sun za morti, i ghe sun ancura avu’ !

(E, Azaretti)

Page 85: U nostru parlà

85

U luvu e l’agnelu

In luvu e in agnelu, i l’eira arrivai â meixima riana agagnài d’â sé. U luvu u l’eira int’in postu au cu’ survan e l’agnelu assai ciü au sutan. Alura, chelu bregante d’u luvu, aciapau d’a sou ingurdixa, u l’à atrüvau ina riorca pe’ rüsà. «Perché – u l’à ditu – ti m’ài asterburiu l’aiga che büvevu?». L’agnelu, timurusu, de rimandu: «De graçia, inte che modu pösciu fa a cosa d’u perché ti rugni, luvu ? L’aiga a cure da tü versu i mei lerfi». Chelu, abrivau d’â forsa d’a verità: «Sei mesi fa, ti ài ciatezàu de mì». L’agnelu u l’à respundüu: «In verità nu eiru ancù nasciüu». «Tu paire, alura, u l’é stau chelu ch’u l’à sparlau de mì». E cuscì u l’à abrancau l’agnelu e u se l’à mangiau. Sta foura, a l’é staita scrita pe’ cheli omi ch’i l’angària, cun fausse riòrche, cheli ch’i nu l’àn curpa.

U ratu de çità e u ratu de campagna

In giurnu, in ratu de çità e ün de campagna i se sun inscuntrai. I l’àn incumensau a parlà e chelu de campagna u gh’à ditu a l’autru: “Beatu tü che ti gh’ài tantu da mangià, mì pe’ contru mangiu delongu pocu”. Chelu de çità u gh’à respondüu: “Ma mì, d’urdinariu, devu mangià d’asbrivun, perché s’i me descröve a gente a me pica. Beatu tü che ti pöi mangià cun carma”. Cuscì i dui i l’àn stabiliu d’andà ün au postu de l’autru: chelu de çità in campagna e l’autru in çità. Tostu, i sun staiti cuntenti tüti dui. Au fin, u ratu de çità u l’à pusciüu mangià cun carma e chelu de campagna u gh’ava de pe’ cuscì da mangià. Ma dopu in po’, chelu ch’u se n’éira andau in çità u l’à cumensau a regretà e sou tranchile mangiate, percose u l’eira stancu de duvé delongu levasse a ciü grossa d’asbrivun. A parescu, chelu ch’u l’eira andau in campagna, u l’à cumensau a sente i morsci d’a fame, perché u mangià u l’eira numà scarsu e u regretava e ingavasàe ch’u purreva fasse in çità. L’è staitu pe’ lolì che u ratu de çità u l’é turnau a vive intu mezu au tràfegu d’ê gente, cuscì cume chelu de campagna u l’à turna atrüvau a tranchilità.

Page 86: U nostru parlà

86

Page 87: U nostru parlà

87

Page 88: U nostru parlà

88

SSSuuuooonnniii eee gggrrraaafffiiiaaa dddeeelll dddiiiaaallleeettttttooo vvveeennntttiiimmmiiigggllliiieeessseee

La grafia, usata localmente per la trascrizione del dialetto, corrisponde, in generale, per i suoni che sono comuni, a quella in uso nell’italiano letterario. Ci limiteremo perciò ad illustrare la pronuncia e la trascrizione dei suoni che non esistono in italiano e il diverso uso d’alcuni segni ortografici.

ççç ha il suono di s sorda es. çena, garçuna, giüstiçia

xxx ha il suono della j francese es. bàixu, cruxe, grixu

ööö ha il suono della eu francese

řřř singolo fra due vocali ha un suono tra r e l es. cařà, pařente

rrr in altri casi come l’r italiano es. ratu, pèrsegu, stropu

rrrrrr si usa per indicare il suono di r singolo italiano fra due vocali es. carru, arrubatasse

sss

tra due vocali è sempre sonoro es. rösa, cosa, françese ad eccezione del pronome se riflessivo, che è sordo es. ratelasse, bagnasse

ssscccccc si pronuncia s sordo + c palatale es. scciümaiřa, scciancuřelu

üüü ha il suono della u francese es. mü, refrescüme

zzz si pronuncia s sonoro come in francese es. zizuřa, inzegnu, zeřu

Page 89: U nostru parlà

89

GLOSSARIO U Nostru Parlà

A abrancau agguantato aculànte accollato afaità conciare afaitavù conciatore afé fiele agiucàu appollaiato àguglia aquila amörà affilare amura bottiglia amurun, amurui bottiglietta, flaconi ancura avu’ ancora adesso ancüzu incudine andane d’u sciau vie respiratorie anu anno arbù alba aren fiato, alito arésega de möire azézibàu

rischia di morire dal freddo

armariu armadio arresciouràsse riposarsi asterburiu intorbidito asvisà svasata au cu’ survan di sopra au cu’ sutàn di sotto aureglia orecchio Autunu Autunno Avrì Aprile Avustu Agosto

B bacalà e brocuri baccalà e broccoli baçin bacino baline biglie balun, balui pallone, palloni bambaixa ovatta bancarà falegname barba barba barbé barbiere barbixi baffi barcheta barchetta barrì barile basté bastaio bastu basto baticria o tragheta banditore comunale berculun grembiule con grande tasca bereta berretta berodi sanguinacci bestigura colpo secco dato alla biglia con il dito

indice tenuto e poi liberato dal dito pollice

bieli budella bilui tronchi di legno

bitega negozio baixà baciare bö bue braghe pantaloni brassu, brassi braccio, braccia brütessi bruscoli buca bocca buffa truciolo bugaréira lavandaia bügata bambola bulegà, bugià, busticà

muoversi

burdelusa rumorosa busché boscaiolo butà bottaio bute botte butiglia bottiglia büve bere buxia, buxie bugia, bugie

C camixa camicia camixöra, camixöre giacca, giacche canapia naso grosso canareza trachea, esofago cantera, cantere cassetto, cassetti capelu cappello capotu, capoti cappotto, cappotti carà discesa carbuné carbonaio carbuneira carbonaia çarceli de legnu cerchi di legno carega seggiola caregà, scarpà calzolaio careghé impagliatore di sedie carne carne carpenté carpentiere carrosse carrozze carratelu barilotto carretu carretto carri carri carrugi vicoli carrussé cocchiere casaca casacca cascelai denti molari casceta cassa toracica cassöra cazzuola cavagnu canestro cavegli capelli çegli sopraciglia çerci cerchi çervelu cervello çestà cestaio cianciapin gioco della campana

Page 90: U nostru parlà

90

ciapa lastra di pietra ciapui ferri di cavallo ciapuné maniscalco ciarrùn carradore ciatezàu spettegolato ciavicura clavicola çigara cicala çimela cavallina cincia altalena ciüme piume cö cuore cöglie raccogliere cögliui raccoglitori, album colu collo corbe ceste cöscia coscia coste costole crin d’erbe crine vegetale crou corvo cröve i libri rilegare i libri crövileiti copriletto cuà covare cugliunandu canzonando culétu colletto cüna culla cupeta nuca curmu colmo cursa int’î sachi corsa nei sacchi custelete costolette cuteli coltelli

D d’asbrivùn in fretta Deixembre Dicembre delengeriu digerito delongu sempre dente dente denti davanti denti incisivi denti de l’ögliu denti canini denti du giudiçiu denti del giudizio desgranà sgranare destegà sgranare fagioli, piselli, ecc. diu çerca pegögli dito indice diu de l’anelu anulare diu grossu pollice diu grossu d’u pe’ alluce diu longu dito medio diu vermelin dito mignolo diu, dì dito, dita dopusdernà pomeriggio drüssösa scardasso dughe doghe

E erba unta iperico Estae Estate

F facia faccia faudéta gonna faudeta a vulàn gonna a balze ferrà fabbro fi d’a schina colonna vertebrale fiascu fiasco fiderò pastaio fiferru filo di ferro figatu fegato firagnu filare frecia fionda ad elastici Frevà Febbraio fronte fronte frusciu diarrea furmigura formica furnà fornaio

G gala, galetu spicchio gambe gambe ganascia mandibola gantu, ganti guanto, guanti garçun, garçui ragazzo, ragazzi garçuneta, garçunete

ragazzina, ragazzine

garega macchia mediterranea garrösciu bigoncia génàu impacciato giarra giara giginoti seni piccoli gilecu gilé girusie persiane gumeu gomito

I inciostru inchiostro ingalutàse inciampare ingrampasseru impadronirsene intreixà intrecciare invernixavù verniciatore Invernu Inverno

L làstichi elastici lechezàva leccava leitu letto lenga lingua lerfi labbra levre lepre ligavù rilegatore lona laghetto Lügliu Luglio lùmbari lombi lümin de l’ögliu pupilla

Page 91: U nostru parlà

91

M machina pe’ cüxe macchina per cucire machina sciacagrava

macchina schiacciapietre

magnin calderaio maistru maestro maistru de cögnu mastro d’ascia maixelà macellaio man, mae mano, mani manega, maneghe manica, maniche mangià mangiare marghé casaro marmaru marmo marmurin marmista marorbu moscacieca Marsu Marzo martelu martello mascela mascella massacan muratore matin mattino maun, maui mattone, mattoni Mazu Maggio meigu d’î denti dentista meigu dî ögli oculista meixina medicina mentun mento messuira falcetto minsa milza muléta arrotino müraté mulattiere müravù muratore murìn mulino murru muso murtà mortaio musculi muscoli mustassi baffi mustu mosto müxicanti musicanti

N narixe narici nasu naso nivureta ugola nüà nuotare numà solo, solamente Nüvembre Novembre nuxeta malleolo

O ögli occhi öriu olio ossu osso ossu du colu osso del collo oti osti

P pan pane panaté panettiere pansa pancia papuròtu anatroccolo paraigà ombrellaio paraigu ombrello parasù parasole pardesciü soprabito parlà parlare parpela palpebra parpeli cigli pastissé pasticcere pé, pei piede, piedi peitu petto pelà pellaio pele pelle peleté pellicciaio pelisse pellicce pentenösa pettinatrice perseghi pesche perüssi pere, peri pescavù pescatore petalüssu bimbo picaprie scalpellino pimpirinela lippa preçentu giro vita Prima Primavera pudraga gotta pulu pollo purmui polmoni purpüssu polpaccio purrin verruca

R raina rana ramassa scopa rastelu da schina colonna vertebrale raviöi ravioli regretà rimpiangere ren rene rendise a pata restituire la toccata revengiàsse vendicarsi rie ridere rubatabüse scarabeo sacro ruchenrò rock and roll

S sanghe sangue sapa zappa sartù, sartuira sarto, sarta sausissa salsiccia sautà saltare sautà â corda saltare la corda savula satolla scarae serie scardassé scardassatore scarpe scarpe

Page 92: U nostru parlà

92

scaupelu scalpello scciafu du surdatu schiaffo del soldato (gioco) scciairì schiarire scciape de cü natiche scciopi fucili scciümaira fiume scciunetu pialla schina schiena sciarmentà spampanare, stralciare sciau fiato scibra bersaglio scigögna cicogna scriban scrivano scruciatà gracchiare sculaüra scollatura sdernà pranzo serriglia segatura Setembre Settembre sgarampi trampoli sfersu rundu recipiente rotondo sgassà sciacquare sgavaudura trottola sghiglià scivolare sgumbriola capriola spale spalle spassuira scopa spessià farmacista spessiaira farmacia spiritu alcol spurteletu antina della persiana spurverin soprabito leggero stagiùn stagione stagnin idraulico stela cumeta aquilone stömegu stomaco strapunte materassi strapunté materassaio süca zucca süca perà calvizie sücaru zucchero sunà suonare süù sudore svarzi valzer

T taca, tache macchia, macchie tanghezà ballare il tango tapacü cerbottana tartüca tartaruga tesce tessere testa testa testa e barra testa e croce tesuire forbici tetin seni trenin trenino trumba tromba trussu tronco trutineta monopattino tübi tubi tume de furmagiu toma turta duçe torta

U umbrela parasole umbrissalu ombelico ümù linfa ungia, unge unghia, unghie ursetu orsacchiotto Utubre Ottobre

V vedrà vetraio vedri vetri vedrola biglia di vetro vendegnà vendemmiare vestimentu vestito vianda pietanza vigna vigna vignairö vignaiolo vin vino viu, vi vite vurpe volpe vuxe voce

Z Zenà Gennaio zenugliu ginocchio zenzie gengive zirunda girovaga zöghi giochi zügheti giocattoli Zügnu Giugno zuntüra giuntura

Page 93: U nostru parlà
Page 94: U nostru parlà

A cartulina che se ve’ in carta de cuvertina, a l’é staita acatà int’in briche-brache de Budapest da in mei amigu ungherese, recampavù de francubuli, ch’u me l’à regalà. Cume vié, gh’é pentürau: u Munte d’ê muneghe, u campanin d’a Geixa granda, u Cavu, a Turre d’a Porta Marina, a caséta d’u Boia, cu’a galeria d’a Porta d’a Turre, au cu’ d’â fira d’ê cae ch’i se speglia int’a scciümàira. Nu gh’eira ancu’ a passerela de fèrru. Propiu suta u Cavu, u bàuciu de ca’, induve gh’é scritu Ventimiglia u l’é chelu d’a ca’ d’u “Birançé”. Separà dau carrugiu, paresce a ca’ cu’u camin assai autu. In fira, gh’é a ca’ cu’e tre fenestre a arcu. Manin, a mei mairegrande, a l’é nasciüa (1884) inta penürtima ca’ gianca, versu â Porta. Ghe dievimu “a ca’ cu’a scara d’a spüssa”, za che li gh’eira u pussu negru. Da veixin â ca’ cu’i trei fenestrui grossi, ghe n’é due cu’in fenestrun a arcu a u primu cian. Eben, inte chela versu marina gh’è nasciü me maire, int’u 1909 e mi, int’u 1932. L’apartamentu u l’éira abasta grandu, da ina parte se vieva a scciümàira e da l’autra u dava in via Colombo, da duve se gh’intrava. Gh’éira in survascara, cun trei scarin ben auti e larghi, duve a mairegranda a ghe tegniva: a damixàna de l’öriu, u vin, e arbanele d’u machetu e chele d’ê anciue suta sa’, ch’a l’apruntava ela meixima. Gh’eira aiscì u çigàru, autu dui metri e ben-ben grossu, che me paire veciu, Dumenegu Viale, ch’u l’eira “Paire Dumé” e u fava u marinà insc’i barchi a vera, u l’àva purtau d’â Türchia. In Türchia u gh’éira fina mortu, a Custantinopuli, int’u 1898. De chelu çigàru u l’é staitu maiscì cuntentu me’ paire, in tempu de gherra d’u Carantatrei, candu mancava u tabacu. A mairegrande Manin, viendu me paire fümasse de tütu, d’â camamila ae föglie seche de süca, a ghe l’à regalau. Elu u l’à scapüssau fin fin, u l’à afaitau cun l’amé e l’aigavia, pe’ pöi fümàsseru tütu. Me nona a dieva che, candu Paire Dumé u l’àva purtau, stu çigàru u pesava ina duzéna de chiloi, candu me paire u l’à pesau, avanti de scapüssaru u l’eira növe chiloi de menu. Inte chela ca’ ghe semu staiti fina â famusa “Nöte d’i bengala”, d’u zügnu d’u Carantacatru, candu ina bumba d’areuplanu a l’à meza derucà. Semu andaiti a sta inte cae d’arrente, sereva a di inte chelu masaghin duve avura gh’é a società de pesca spurtiva “Val Roia”.. Int’u Carantasète, semu andaiti a sta pocu distante, delongu â Marina, int’a ca’ longa, davanti â Schina d’ase, chela che avura a gh’à de fronte a “Stella Marina”. A mairegranda a n’à lasciau int’u 1980. Nostra maire a gh’é staita fina au 1994, mi ghe sun stau fina au 1960 e me’ frai Erminiu fina au 1962.

Enrico Malan

Page 95: U nostru parlà
Page 96: U nostru parlà

Feniu de stampà Intu mese de zenà 2013

a Ventemiglia da Enricu Malan

Page 97: U nostru parlà
Page 98: U nostru parlà

U nostru parlà Passa u tempu, scangia a vita,/ scangia e gente int’a çità,

ma pe’ e strade, inte biteghe / e int’e ciasse d’i paisi

senté ancu u nostru parlà./ L’é mil’ani ch’u se parla,

l’é mil’ani e u nu vö möire,/ ma savé, fa bèlu dì:

u parlà u l’é cume in arburu,/ cume in arburu d’auriva

che ti u tagli e ti u capuli,/ ma u ven turna ancù a burrì.

(da I Nenari di Renzo Villa)