UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLARdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR... · UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR M

UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR

M. Fırat TÜMER

T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ

ESKİŞEHİR Mart, 2007

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne

Bu çalışma, jürimiz tarafından ………………………………..Ana-bilim/Ana sanat

Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ/YÜKSEK LİSANS SANAT ESERİ ÇALIŞMASI

RAPORU olarak kabul edilmiştir.

Başkan --------------------------------------------------

Üye --------------------------------------------------

Üye --------------------------------------------------

Üye --------------------------------------------------

Üye --------------------------------------------------

ONAY

…../……/200..

Enstitü Müdürü

ÖZET

UBEYDÎ DİVANI’NDA DİNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR

TÜMER, MUSTAFA FIRAT

Yüksek Lisans-2007 Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı

Danışman: Yard. Doç. Dr. İsmet ŞANLI

Bu çalışma 16. yüzyıl Divan şairlerinden Ubeydî’nin Divanı’nda yer alan dinî

ve tasavvufî unsurları tespit ederek şairin düşünce dünyasını ortaya koymak amacıyla

yapılmıştır. Çalışma, din ve tasavvuf olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır.

Şairin Divan’ındaki bütün şiirler amaca uygun olarak tasnif edilerek ana

bölümler oluşturulmuştur. Her ana bölümün alt başlıkları detaylı bir şekilde tespit

edilmiş ve tahlil yöntemiyle şairin dinî ve tasavvufî dünyası beyitlerden hareketle

yorumlanmıştır.

Ubeydî’nin din ve tasavvuf ile ilgili görüşlerinin temelde aşk mihveri

etrafında döndüğü tespit edilmiştir. Şair, Allah, Hz. Peygamber, diğer peygamberler

hakkındaki görüşlerini ve dinle ilgili olan diğer unsurları İslâm dinine uygun bir

şekilde ortaya koyar. Vahdet anlayışını, kâinat-insan ve Allah arasındaki ilişkiler

temelinde ele alan şair, aşkla ve marifetle çoşan bir gönlün ancak, kemale ve

hakikate ulaşacağına inanır.

ABSTRACT

RELIGIOUS AND MYSTICAL ELEMENTS IN UBEYDI’S DIVAN

TÜMER, MUSTAFA FIRAT

Master 2007 Branch Of Old Turkısh Literature

Advisor: Asst. Prof. Dr. İsmet ŞANLI

The aim of this research is to put forward the thoughts of the poet Ubeydî in

his Divan, written in the 16 th century, in respect to the religious and mystical

elements. The research named Religious and Mystical Elements in Ubeydî’s Divan

was formed in two main parts as religion and mysticism.

All the poems in his Divan were classified in convenient with the aim and

main parts were formed. The subtitles of each main part were cleared out in details

and the religious and mystical world of the Poet were interpreted by analyzing

method due to couplets.

It is clear that the religious and mystical thoughts of Ubeydî basicly turn

around the love axis. He put forwards his thoughts in his work about God, the

Prophet Muhammed, other prophets and some other facts about religion according to

the principles of Islam. The poet dealing with unity concept between universe-human

and God believes that a heart boils up with love and knowledge can only reach

maturity and truth.

İÇİNDEKİLER

ÖZET ......................................................................................................................... III ABSTRACT............................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... V ÖNSÖZ ........................................................................................................................ 1 KISALTMALAR......................................................................................................... 3 GİRİŞ ........................................................................................................................... 4 UBEYDÎ’NİN YAŞADIĞI DEVRE GENEL BİR BAKIŞ........................................ 5 UBEYDÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ ................................................... 25

BİRİNCİ BÖLÜM UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ UNSURLAR

1. DİN......................................................................................................................... 32 1. 1. Allah............................................................................................................... 32

1. 1. 1. Zât, Sıfat................................................................................................. 38 1. 1. 2. Kudret..................................................................................................... 40 1. 1. 3. Sanat ve Hilkat ....................................................................................... 41 1. 1. 4. Kaza ve Kader ........................................................................................ 44

1. 2. Peygamberlik, Peygamberler ve İlgili Kavramlar.......................................... 46 1. 2. 1. Peygamberler ......................................................................................... 48

1. 2. 1. 1. Hz. Yakup ...................................................................................... 48 1. 2. 1. 2. Hz. Yusuf ....................................................................................... 49 1. 2. 1. 3. Hz. Musa ........................................................................................ 51

1. 2. 1. 3. 1. Karun...................................................................................... 51 1. 2. 1. 4. Hz. Eyüp......................................................................................... 51 1. 2. 1. 5. Hz. Süleyman ................................................................................. 52 1. 2. 1. 6. Hz. Yunus....................................................................................... 54 1. 2. 1. 7. Hz. İsa ............................................................................................ 55 1. 2. 1. 8. Hz. Hızır......................................................................................... 57 1. 2. 1. 9. Hz. Muhammed.............................................................................. 58

1. 2. 1. 9. 1. Şefaat...................................................................................... 59 1. 2. 1. 9. 2. Mucizeleri .............................................................................. 61

1. 2. 1. 9. 2. 1. Miraç .............................................................................. 61 1. 2. 1. 9. 2. 2. Şakku’l-kamer ................................................................ 64 1. 2. 1. 9. 2. 3. Hurma............................................................................. 65 1. 2. 1. 9. 2. 4. Hz. Muhammed’in Parmağından Su Akması................. 65 1. 2. 1. 9. 2. 5. İkram Edilen Koyun Etinin Konuşması ......................... 66

1. 2. 1. 9. 3. Ashâb ..................................................................................... 66 1. 2. 1. 9. 4. Çâr-yâr ................................................................................... 67 1. 2. 1. 9. 5. Hadîs ...................................................................................... 69

1. 2. 1. 9. 5. 1. Hadîs-i Şerîf ................................................................... 70 1. 2. 1. 9. 5. 2. Hadîs-i Kudsî ................................................................. 70

1. 2. 1. 9. 6. Salât u Selâm.......................................................................... 72 1. 3. Ahiret İle İlgili Mefhumlar............................................................................. 72

1. 3. 1. Ahiret ..................................................................................................... 72 1. 3. 2. Kıyamet .................................................................................................. 74

VI

1. 3. 3. Haşr, Mahşer .......................................................................................... 75 1. 3. 4. Defter-i Aémâl........................................................................................ 76 1. 3. 5. Sırat ........................................................................................................ 77 1. 3. 6. Cennet .................................................................................................... 78

1. 3. 6. 1. Huri, Gılman .................................................................................. 80 1. 3. 6. 2. Tûbâ ............................................................................................... 82 1. 3. 6. 3. Kevser, Selsebil, Asel .................................................................... 82

1. 3. 7. Cehennem............................................................................................... 85 1. 4. İbadet İle İlgili Mefhumlar............................................................................. 86

1. 4. 1. İbadet, Tâat............................................................................................. 86 1. 4. 2. Namaz .................................................................................................... 87

1. 4. 2. 1. Kıyâm, Kuûd, Rükû ....................................................................... 88 1. 4. 2. 2. Secde, Seccade, Mescit .................................................................. 89 1. 4. 2. 3. Tesbih............................................................................................. 90 1. 4. 2. 4. Şükür, Dua ..................................................................................... 91 1. 4. 2. 5. Saf .................................................................................................. 95 1. 4. 2. 6. Farz-ı Ayn ...................................................................................... 95 1. 4. 2. 7. Cami, Mihrap ................................................................................. 95 1. 4. 2. 8. Kıble, Kıble-nümâ.......................................................................... 96 1. 4. 2. 9. Ezan, Müezzin................................................................................ 97 1. 4. 2. 10. İhlâs .............................................................................................. 99 1. 4. 2.11. İmam ............................................................................................. 99

1. 4. 3. Hac, Hacı................................................................................................ 99 1. 4. 3. 1. Kâbe ............................................................................................. 100 1. 4. 3. 2. İhram ............................................................................................ 101 1. 4. 3. 3. Merve, Safa .................................................................................. 101

1. 4. 4. Rûze (Oruç).......................................................................................... 102 1. 4. 4. 1. Kadir Gecesi................................................................................. 102 1. 4. 4. 2. Iyd, Bayram.................................................................................. 103

1. 5. Melekler ....................................................................................................... 104 1. 5. 1. Azrail.................................................................................................... 105 1. 5. 2. Cebrail .................................................................................................. 106 1. 5. 3. Kerrubiyan............................................................................................ 106 1. 5. 4. Rıdvan .................................................................................................. 107 1. 5. 5. Şeytan................................................................................................... 107

1. 6. Kutsal Kitaplar ............................................................................................. 108 1. 6. 1. Kur’ân-ı Kerîm..................................................................................... 108

1. 6. 1. 1. Vahy ............................................................................................. 109 1. 6. 1. 2. Nass (Nass-ı Katıè)....................................................................... 109 1. 6. 1. 3. Ayet .............................................................................................. 110

1. 7. Diğer Dinlerle İlgili Unsurlar....................................................................... 111 1. 7. 1. Put (Büt, Sanem) .................................................................................. 111 1. 7. 2. Büt-hane, Deyr ..................................................................................... 112 1. 7. 3. Kâfir-peçe............................................................................................. 113

1. 8. Dinle İlgili Diğer Unsurlar ........................................................................... 114 1. 8. 1. İman ..................................................................................................... 114 1. 8. 2. Hidayet ................................................................................................. 115

VII

1. 8. 3. Mümin.................................................................................................. 115 1. 8. 4. Münkir-İnkâr ........................................................................................ 116 1. 8. 5. Hayat ve Ölüm ile İlgili Unsurlar ........................................................ 117 1. 8. 6. Gaflet.................................................................................................... 120 1. 8. 7. Nehy, Haram ........................................................................................ 121 1. 8. 8. Ümmet, İslam....................................................................................... 122 1. 8. 9. Gıybet................................................................................................... 123 1. 8. 10. Kul...................................................................................................... 124 1. 8. 11. Günah, Cürm, Günah-kâr, Ehl-i Tuğyan, Ehl-i nar............................ 126 1. 8. 12. Nimet.................................................................................................. 128 1. 8. 13. Hikmet................................................................................................ 129 1. 8. 14. Fitne .................................................................................................. 130 1. 8. 15. Kâfir ................................................................................................... 131 1. 8. 16. Şehit ................................................................................................... 133 1. 8. 17. Peri ..................................................................................................... 133 1. 8. 18. Fazilet................................................................................................. 135 1. 8. 19. Meşhûr Âlimler .................................................................................. 136 1. 8. 20. Muhtesip............................................................................................. 136 1. 8. 21. Şeriat .................................................................................................. 136 1. 8. 22. Sabır ................................................................................................... 137 1. 8. 23. Yecûc ................................................................................................. 139

İKİNCİ BÖLÜM UBEYDÎ DİVANI’NDA TASAVVUFÎ UNSURLAR

2. TASAVVUF ........................................................................................................ 141 2. 1. Varlık, Birlik (Tevhid) ................................................................................. 143

2. 1. 1. Masivâ ................................................................................................. 144 2. 1. 2. Sır, Raz, Esrar, Vakıf, Temaşa............................................................. 145 2. 1. 3. Gönül, Dil, Sine, Kalp, Yürek.............................................................. 150 2. 1. 4. İnsan, Âdem ......................................................................................... 154 2. 1. 5. Can ....................................................................................................... 155 2. 1. 6. Ten, Cism ............................................................................................. 156 2. 1. 7. Ruh ....................................................................................................... 159 2. 1. 8. Lâ-mekân ............................................................................................. 159

2. 2. Dünya, Cihân, Âlem, Dehr........................................................................... 159 2. 2. 1. Taalluk ................................................................................................. 162

2. 3. Bazı Tasavvufî Kavramlar ........................................................................... 163 2. 3. 1. Makam, Hayret..................................................................................... 163 2. 3. 2. Zühd, Zikr ............................................................................................ 165 2. 3. 3. Fakîr, Fakr, İstiğna, Hâk ...................................................................... 167 2. 3. 4. Yakîn, Müşahede, İlm-i Ledün ............................................................ 170 2. 3. 5. Sıdk, Sadakat, Sadık, Ebrar, Vefa ........................................................ 171 2. 3. 6. Murad, Nefs.......................................................................................... 173

2. 3. 6. 1. Heva ............................................................................................. 175 2. 3. 6. 2. Mağrur Olma................................................................................ 176 2. 3. 6. 3. Tama, Ehl-i dünyâ, Esir-i câh, Fesâd ........................................... 177

2. 3. 7. İnayet, Himmet..................................................................................... 178 2. 3. 8. Vecd, Safa ............................................................................................ 179

VIII

2. 3. 9. İrfan, Marifet, Keşf .............................................................................. 181 2. 3. 10. Adem, Fenâ, Fenâ-ender-fenâ ............................................................ 185 2. 3. 11. Bekâ ................................................................................................... 189 2. 3. 12. Halvet, Uzlet, Sohbet ......................................................................... 190 2. 3. 13. Kanaat, Anka...................................................................................... 191 2. 3. 14. Velayet, Keramet, Feth ...................................................................... 192 2. 3. 15. Sefer, Seyr, Seyr-i Mâverâ ................................................................. 193 2. 3. 16. Geda, Kurban ..................................................................................... 195 2. 3. 17. Lisân-ı kâl, Lisân-ı hâl ....................................................................... 196 2. 3. 18. Menzil, Menzil-i Maksud, Menzil-i Fenâ .......................................... 197 2. 3. 19. Gayb, Ricâl-i Gayb, Hicâb ................................................................. 199 2. 3. 20. Bela, Cevr, Cefa, Gam, Mihnet, Elem ............................................... 201 2. 3. 21. Feyz, Nur............................................................................................ 204 2. 3. 22. Ayine, Cevher, Araz........................................................................... 207 2. 3. 23. Gayr, Ağyar, Düşman, Adüv ............................................................. 209 2. 3. 24. Tövbe, Nedamet ................................................................................. 210 2. 3. 25. Havf u Recâé ...................................................................................... 211 2. 3. 26. Tarîkatla İlgili Unsurlar ..................................................................... 212

2. 3. 26. 1. Tarîk, Tarîkat.............................................................................. 212 2. 3. 26. 2. Dergâh, Tekke, Hankâh, Harabat, Meyhane, Virane ................. 213 2. 3. 26. 3. Ocak ........................................................................................... 218 2. 3. 26. 4. Ney, Mizmar, Sema, Raks ......................................................... 219 2. 3. 26. 5. Cübbe, Destar............................................................................. 222 2. 3. 26. 6. Vatan, Ezel, Ruz-ı elest, Gurbet................................................. 222 2. 3. 26. 7. Riyazet ....................................................................................... 224 2. 3. 26. 8. İrşâd............................................................................................ 225 2. 3. 26. 9. Feragat, Fariğ ............................................................................. 226

2. 4. Tasavvufî Tipler ........................................................................................... 226 2. 4. 1. Ârif ....................................................................................................... 226 2. 4. 2. Pîr, Pîr-i Mey-furuş, Pîr-i Mugan, Saki, Rehnümâ .............................. 228 2. 4. 3. Evliya, Eren, Zamanın Kâmili ............................................................. 231 2. 4. 4. Âşık, Uşşak .......................................................................................... 232

2. 4. 4. 1. Ehl-i Muhabbet, Ehl-i Hâl, Ehl-i Kemal, Eh-l-i Nazar, Ulü’l-ebsâr, Talip ............................................................................................................. 235 2. 4. 4. 2. Zaafiyet ........................................................................................ 239 2. 4. 4. 3. Talep............................................................................................. 239

2. 4. 5. Derviş, Bende, Abdal, Salik................................................................. 240 2. 4. 6. Garip..................................................................................................... 242 2. 4. 7. Rind...................................................................................................... 243

2. 4. 7. 1. Mest, Ehl-i bezm, Meczup, Mahmur ........................................... 244 2. 4. 7. 2. Mey, Bade, Şarap, Cüra, Cam, Sagar........................................... 246

2. 4. 8. Zahid, Hoca, Sofu, Vaiz....................................................................... 255 2. 4. 8. 1. Riya, Riyakâr ............................................................................... 260 2. 4. 8. 2. Pend, Nasihat ............................................................................... 261

2. 5. Tasavvufî Şahsiyetler ................................................................................... 261 SONUÇ .................................................................................................................... 263 KAYNAKÇA........................................................................................................... 266

ÖNSÖZ

Edebiyat tarihimizin önemli bir dönemi olan Divan Edebiyatı’nda büyük

sanatkârların ortaya koyduğu eserlerde, insanı düşünmeye sevkeden pek çok unsur,

sanatkârane söylenmiş veciz ifadeler bulunmaktadır. Bu eserler, millî kültür

hazinesinde önemli bir yere sahip olmalarından dolayı, bu bütünden ayrı

düşünülmesi söz konusu değildir. Divan Edebiyatı üzerindeki çalışmaların son

yıllarda sevindirici bir şekilde arttığı görülmektedir. Divan Edebiyatı’nın ve

sanatçılarının incelenmesi, yeni nesillere aktarılması; geçmişi çok eskilere dayanan

ve milletimizin ortak birikimini yansıtan millî kültürümüzün öğrenilmesi ve

yaşatılması açısından da önem taşımaktadır.

Kur’an-ı Kerîm, hadîsler, dinî ilimler, İslâm tarihi ve peygamber kıssaları,

evliya hikâyeleri, mucize ve kerametler, Arap ve Fars edebiyatları, Türk millî kültürü

ve yerli malzemeler gibi pek çok kaynaktan beslenen Divan Edebiyatı’nda dinî,

tasavvufî, ahlakî, sosyal ve kültürel pek çok konu işlenmiştir. İslâmiyet ve tasavvuf,

sosyal yaşamla beraber edebiyatı da etkilemiştir.

Edebiyat, millî kültürle ve geçmişle bağ kurmamızı sağlayan bir araçtır.

Kültür tarihimize katkıda bulunan, bu bütüne değer katan her şahsiyet incelenmeli,

gün ışığına çıkarılmalı ve yeni nesillere tanıtılmalıdır. Bu düşünceden hareketle 16.

yüzyıl şairlerinden Ubeydî’nin Divan’ı üzerinde çalışmayı uygun gördük.

Ubeydî’nin kendi hattıyla yazılmış divanı yoktur. Mevcut olan iki nüshadan

birisi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (T. 631) siyakat hatla, diğeri Millet

Kütüphanesi’nde (Ali Emiri Ty. 272) talik hatla yazılmıştır. Çalışmamızda, Yard.

Doç. Dr. M. Şahabettin Ünlü’nün İstanbul Üniversitesi’ndeki nüshayı esas alarak

hazırladığı “Ubeydî Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni” adlı doktora

tezini kullandık.

Örnek olarak sunduğumuz beyitleri, kullandığımız doktora tezindeki nazım

biçimi ve beyit numarasına göre verdik. Gazel nazım şekliyle yazılan şiirler dışında,

Divan’da geçen bütün beyitler ve bölümler için kısaltmalar kullanılmıştır. Kısaltma

kullanılmayan beyitlerde ilk numara gazelin, ikinci numara ise beytin gazel içindeki

sırasını ifade etmektedir. Kısaltma kullanılan beyitlerde ise ilk harf nazım şeklini, ilk

2

rakam Divan’daki numarasını, ikinci rakam ise beytin veya bölümün sırasını ifade

etmektedir

Çalışmamızda, Ubeydî Divanı’nındaki şiirler dinî ve tasavvufî yönlerden ele

alınmıştır. Divan’da din ve tasavvuf ile ilgili tespit edilen beyitlerin temelde aşk

konusu etrafında döndüğü görülmüştür. Fakat, dinin ve tasavvufun hayata aksediş

biçiminin birbirinden farklı olması ve zaman zaman bu iki alan arasında yaşanan

sürtüşmeler şairi de etkilemiş, onun çıkarcı dinî zümrelere karşı tavır almasına neden

olmuştur. Divan’ın genelinde sakin bir kişilikte olduğu görülen Ubeydî’nin yaşadığı

dönemde dini kullanan kişilerin karşısında olmasının, dini istismar eden kadıları ve

şeyhleri eleştirmesinin, makam sevdasından dolayı toplumda huzursuzluğa sebep

olan müftü ve kazaskerlere karşı sert bir tavır almasının temel sebebi budur.

Şairin bahsi geçen inceleme alanlarıyla ilgili kavramları genellikle ıstılah

anlamında kullandığı tespit edilmiştir. Özellikle tasavvufî kavramları, sufîlerin

verdiği anlam çerçevesinde kullanmaya çalışan Ubeydî’nin dikkat çeken özelliği,

aşkını marifet diliyle anlatmaya çalışırken oldukça sade bir dil kullanmasıdır.

Ubeydî, yalnız düşüncelerini Divan’ına aktarmakla kalmamış, devrin meseleleriyle

de ilgilenmiştir. Beyitlerde kemale ermek isteyen fakir insan ruhunun manevî

yükselişini görmek mümkündür. Gönül aynasının ilahî aşkla aydınlatılabileceğine

inanır. İnsanı yücelten değerleri över. İnsandaki zaaf ve kusurlarla uğraşmak yerine

doğruyu ve iyiyi gösterir. Divan’ında yüksek ahlakî değerleri önemseyen, dünyanın

geçiciliğine değinen şair, geçici zevklere aldanmak yerine kemale ermiş bir ruha

sahip olmayı yeğler.

Şair, Divan’daki bütün şiirlerinde ilahî aşkı işlememiştir. Ancak, Divan’ın

oldukça geniş bir bölümünde, tasavvufî anlayışı ve ilahî aşkı ele almıştır. Beşerî

aşkın işlendiği şiirlerinin ise suflî duygulardan ve cismanî hazlardan uzak olduğu

dikkati çeker.

Gösterilen dikkate rağmen, gözden kaçan eksikliklerin tabii karşılanacağı ve

hoş görüleceği ümidini taşıyoruz. Çalışmamızda yardımlarını gördüğümüz,

danışman ve hocam Yard. Doç. Dr. İsmet ŞANLI’ya, Yard. Doç. Dr. Şahabettin

ÜNLÜ’ye ve Öğ. Gör. Dr. Halit BİLTEKİN’e teşekkürü borç bilirim.

Eskişehir, 2007 M. Fırat TÜMER

3

KISALTMALAR

AÜ : Ankara Üniversitesi ATÜ : Atatürk Üniversitesi a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. : Editör, Editörler Fak. : Fakültesi H. : Hicrî Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti İA. : İslâm Ansiklopedisi İÜ : İnönü Üniversitesi KTB : Kültür ve Turizm Bakanlığı Mhm. : Muhammes-i Müzdeviç M.Mz. : Murabba-i Müzdeviç M.Mt. : Murabba-ı Mütekerrir Mmt. : Muhammes-i Mütekerrir MEB : Milli Eğitim Banklığı MSÜ : Mimar Sinan Üniversitesi MÜ : Marmara Üniversitesi Mua. : Muamma Nz. : Nazm Sade. : Sadeleştiren s. : Sayfa S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü Thm. : Tahmis TDEA : Dergâh Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi TEV : Türk Edebiyatı Vakfı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Tkb. : Terkîb-bend TÜ : Trakya Üniversitesi UÜ : Uludağ Üniversitesi UD : Ubeydî Divanı vd. : ve diğerleri Yay. : Yayınlayan, Yayınları, Yayınevi

4

GİRİŞ

UBEYDÎ’NİN YAŞADIĞI DEVRE GENEL BİR BAKIŞ

5

UBEYDÎ’NİN YAŞADIĞI DEVRE GENEL BİR BAKIŞ

1. Siyasî ve Sosyal Durum

Ubeydî’nin yaşamış olduğu XVI. Yüzyıl, Tanzimat öncesi Osmanlı tarihinin

en çok araştırılan dönemidir. XVI. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti idarî, hukukî,

iktisadî teşkilatıyla, ilmî ve içtimaî kurumlarıyla yüksek bir İslâm medeniyetinin

gerektirdiği bütün vasıflara sahip olmuştur.1 Osmanlı İmparatorluğu XVI. yüzyılda

çok güçlü padişahların yönetiminde dünyanın en büyük devletlerinden biri hâline

gelmiştir. Bu yüzyılda Osmanlı tahtında II. Bayezid (1481-1512)2, Yavuz Sultan

Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566), Sultan II. Selim (1566-

1574)3, Sultan III. Murat (1574-1595) ve Sultan III. Mehmet (1595-1603)4

bulunmuşlardır.

Kanuni Sultan Süleyman devri Osmanlı Devleti’nin altın çağı olup, bu çağda

askerî, mimarî ve kültürel alanlarda büyük gelişmeler olmuştur. Padişahlar, bir

yandan siyasî yapıyı güçlendirirken diğer yandan bilim ve sanatta da ilerlemek

gerektiğini fark etmişler, saraylarını bilim adamlarına ve sanatçılara açmışlar,

tanınmış bilim adamlarını ve sanatçıları seferlerin sonunda İstanbul’da

toplamışlardır. Bu gelişmelerin sonucu olarak İstanbul, bu yüzyılda, İslâm

medeniyetinin en önemli bilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir. Şiir ve

edebiyattaki gelişmeler daha da ön plana çıkmış, padişahlar ve devlet büyükleri şiir

ve edebiyata yakın bir ilgi göstermişler, saraylar ve konaklar, şairlerin, yazarların ve

ilim adamlarının toplandığı yerler olmuştur. İstanbul’da ortaya çıkan bu kültürel

yapı, taşraya doğru yayılarak Bağdat, Diyarbakır, Konya, Bursa, Edirne, Vardar

Yenicesi, Üsküp gibi şehirlerin birer kültür merkezi olmalarını sağlamıştır. 5 Bu

gelişme Osmanlılarda devlet-sanat ilişkisinin saraydan topluma doğru yayılma

anlayışının sonucudur.6 Hemen hemen her üyesi şiirle uğraşan bir hanedan olma

1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. 2, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara 1988, s. 307. 2 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1, Türkiye Yay., İstanbul 1971, s. 357. 3 Danişmend, a.g.e., C. 2, s. 1, 58, 361. 4 Robert Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Server Tanilli, İstanbul 1999, s. 191-192. 5 Mustafa İsen, “Başlangıçtan 18. Yüzyıla Kadar Türk Edebiyatı”, Türkler, C. 10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 548-549. 6 Mustafa İsen, Fuat Bilkan, Sultan Şairler, Akçağ Yay., Ankara 1997, s. 32.

6

neredeyse sadece Osmanoğullarına has bir özelliktir.7 Osmanlıda padişahların şiirle

ilgilenmeleri Osmangazi’den itibaren görülmeye başlar. Fatih Sultan Mehmet (Avnî),

Sultan II. Bayezid (Adlî), Yavuz Sultan Selim (Selimî), Kanuni Sultan Süleyman

(Muhibbî), Sultan II. Selim (Selimî), Sultan III. Murat (Muradî), şehzadelerden

Sultan Cem (Cem), Sultan Korkut (Harimî), Sultan Mustafa (Muhlisî), Sultan

Mehmet, Sultan Bayezid oldukça tanınmış şairlerdir.8

Ubeydî’nin yaşadığı dönemde Osmanlı tahtında sırasıyla II. Bayezid, Yavuz

Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman ve Sultan II. Selim’in bulunmuşlardır. Fatih

Sultan Mehmet’in oğullarından II. Bayezid’in tahta çıkışı XIV. ve XV. yüzyılın eski

kahramanlık çağından görkemli bir çağa geçişi belirlemiştir. Devşirmelerin

İmparatorluğun yönetiminde etkili olduğu bu dönemde ülkede çeşitli sorunlar çıkmış,

Balkanlar’da, Mısır ve Suriye’de çeşitli savaşlar yapılmış,9 Sultan Cem

İmparatorluğa baş kaldırmıştır.10 Osmanlı İmparatorluğu’nda çok şiddetli bir iç

savaşa yol açmayan Şehzade Cem olayı bastırılmış fakat, Cem’in ölümüne kadar bu

olay Osmanlı dış siyasetini belirleyen bir unsur olmuştur.11 Venedik Savaşı bittikten

sonra Sultan II. Bayezid, İmparatorluğun yönetimini başveziri İshak Paşa’ya

bırakmış ve bir kenara çekilmiştir. Bu yüzyıl, devlet idaresinin iktidarda bulunan

gruplarda olduğu, sultanların ise bunların elinde âdeta birer kukla duruma düştükleri

yeni bir dönemdi. İmparatorlukta fikir ayrılıkları, iktidarda olan devşirmeler ile Türk

soyluları arasında yaşanmıştır. Fakat, II. Bayezid bu iki grubu dengeli bir şekilde

tutmuş, bu grupların çıkarlarının üstünlüğüne fırsat vermemiştir. Sultan II. Bayezid,

idarî ve mali konuları belli bir sisteme sokmuş, vergi gelirlerini iki kat yükseltmiş,

orduyu çağdaş silahlarlarla donatmış, haleflerinin yeni fetihler yapmalarına zemin

hazırlamıştır.12 Döneminde Osmanlı tersanelerinde Avrupa’daki gibi büyük gemiler

yapılmaya başlanmıştır.13 Sultan II. Bayezid, Türk soyluları ile devşirmeler arasında

denge kurmayı başarmış fakat, devşirmelerden oluşan yeniçeriler, bağımsız bir

7 İsen M., Bilkan F., a.g.e., s. 36. 8 Coşkun Ak, Şair Padişahlar, KTB. Yay., Ankara 2001, s. 11-229. 9 Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, Türkçesi: Mehmet Harmancı, E Yay. Tarih Dizisi, İstanbul 1982, s. 109-113. 10 Mantran, a.g.e., s. 129-137. 11 Sina Akşin, Türkiye Tarihi-2 Osmanlı Devleti 1300-1600, Cem Yay., İstanbul 2000, s. 98. 12 Shaw, a.g.e., s. 115-116. 13 Akşin, a.g.e., s. 100.

7

siyasal güç olarak etkilerini göstermişler ve Şehzade Selim’in tahta geçmesini

sağlamışlardır.14

II. Bayezid, İstanbul’da babası Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan ilmî

gelişmeleri teşvik etmiş, âlim, şair ve edipleri himaye ederek bu şehrin İslâm

âleminin ilim merkezi hâline gelmesini sağlamıştır. Ancak, zamanındaki fikir

hürriyeti, babasının tahtta olduğu döneme göre oldukça geriydi. Mutaassıp ulemanın

hâkim olduğu bu dönemde, bu ulemanın etkisinde kalan mütefekkirler de olmuştur.

Tokatlı Molla Lütfi bunlardandır.15 II. Bayezid, babası Fatih gibi açık fikirli değildi.

Bu yüzden mutaassıp âlimlerin etkisinde kalmış, babası zamanında yapılan serbest

münazaralar bu devirde hoş karşılanmamış, aydınlar baskı altına alınmış, idam

ettirilmiş ya da onların kaçmalarına sebep olunmuştur.16

II. Bayezid, İstanbul’da, Edirne’de ve Amasya’da cami, hastane, mektep,

medrese, zaviye gibi kültürel ve sosyal eserler yaptırmış; vaktinin çoğunu kitap

okumayla ve mütalaalarla geçirmiş, Adlî mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler

yazmış,17 sanat ve edebiyata önem vermesinden dolayı Horasan ve İran gibi yerlerde

hakkında olumlu şeyler söylenmiş,18 kendini dine, bilime ve tasavvufa adamış bir

hükümdardı.19 Onun şiirlerinde tasavvufa yer vermesinde İskibli Yavusî ve Davûd

gibi şeyhlerin sohbetinde bulunması etkili olmuştur.20

Sultan Selim, tahtı babası Sultan Bayezid’den 1512’de zorla devralmış ancak,

asıl saltanat çatışması 1509-1513 yılları arasında olmuştur.21 Taht üzerindeki

emellerin artması üzerine kardeşlerini, bütün yeğenlerini ve veliahdı Şehzade

Süleyman dışında bütün oğullarını ortadan kaldırmıştır.22 I. Selim, tahta II.

Mehmet’in enerjik fetih politikası ve dünya imparatorluğunu kurmak arzusuyla

çıkmıştır. Kendisini tahta geçiren yeniçerilerin askerî gücünden destek alarak

14 Shaw, a.g.e., s. 121. 15 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 246-248. 16 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 525. 17 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 248. 18 Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, C. 4, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1984, s. 1033. 19 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1028-1029. 20 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1034. 21 Akşin, a.g.e., s. 101. 22 Shaw, a.g.e., s. 122.

8

muhalefeti ve toplumdaki siyasî grupları denetim altında tutmaya çalışmıştır.23 Onun

seferlerini Asya üzerinde yoğunlaştırmasının sebebi asıl tehlikenin Avrupa’dan değil

de Asya’dan gelebileceğine inanmasından kaynaklanmıştır.24 Seferlerini doğu

üzerinde yoğunlaştırmış, Safevileri yenmiş, Arap dünyasının fethiyle halifelik

makamının Osmanlı İmparatorluğu’na geçmesini sağlamıştır.25

Yavuz Sultan Selim döneminde denizciliğe önem verilmiş, donanma

güçlendirilmiştir.26 Doğuda ve batıda barışı sağlayan Sultan Selim, devleti ve orduyu

yeni bir düzene sokmak amacıyla reformlar başlatmıştır. Devşirme düzenini

yaygınlaştırmak amacıyla yeniçeri birliklerinin sayısını artırmış, devşirme gençler

için Galatasaray’da yeni eğitim düzeni kurulmuştur. İmparatorluğun başkenti

Edirne’den İstanbul’a taşınmış, hükümdarlığının son yıllarında oluşturulan güçlü

Osmanlı donanmasının kullanımı halefi olan Kanuni Sultan Süleyman’a kalmıştır.27

Yavuz Sultan Selim 1514’te Çaldıran’a giderken ve 1517’de Mısır’dan

dönerken Safevilerle kavgasının tasavvuf ve tarikatlara karşı değil de, Alevi-Şii

hareketine karşı olduğunu göstermek fırsatını bulmuştur. 1514’te Doğu Anadolu’ya

giderken Konya’ya uğrayarak Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin türbesini ziyaret etmiş,

Mevlevî dergâhının su yollarını yaptırmış, halka sadaka dağıtmıştır.28 1517’de

Mısır’dan dönerken Şam’a uğramış, meşhur mutasavvıf Şeyh Muhyiddin-i Arabî için

külliye yaptırmıştır.29 Terbriz’in, Şam’ın ve Kahire’nin en ünlü âlim ve sanatkârlarını

İstanbul’a davet eden, seçme eserleri başşehrine götüren Sultan Selim, İstanbul’u

İslâm dünyasının başlıca bilim ve kültür şehri haline getirmeyi amaçlamıştır.30

Yavuz Sultan Selim, âlim bir hükümdardı.31 Yavuz’un hususî meclislerinde

zamanının değerli âlim ve şairlerinin katıldığı ilmî ve edebî konular konuşulmuştur.

O; şair, filozof ve mutasavvıf biriydi.32 Şiirlerini Farsça yazan Yavuz Sultan Selim’in

bir divanı tertipleyecek kadar çok şiiri vardır. Sultan Selim çıktığı seferlere şairleri de

23 Shaw, a.g.e., s. 122. 24 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 306. 25 Shaw, a.g.e., s. 123- 129. 26 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 298. 27 Shaw, a.g.e., s. 130. 28 Akşin, a.g.e., s. 117-118. 29 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1165. 30 Akşin, a.g.e., s. 118. 31 Ak, a.g.e., s. 153. 32 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1174.

9

götürmüştür. Onun adına saltanat yıllarını konu edinen manzum ve mensur birçok

Selimnâne düzenlenmiştir.33 Osmanlı hükümdarları içinde ilmî itibarıyla en yüksek

yeri, o hak eder. Muhyiddin-i Arabî ile Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin türbesini

ziyaret etmesi, onun vahdet-i vücud felsefesine olan bağlılığını gösterir.34 İslâm

âleminin manevi hükümdarlığı olan halifeliği almasıyla Osmanlı hükümdarlarının

mevkilerinin daha da yükselmesini sağlamıştır. Mekke ve Medine’nin Osmanlı

hâkimiyetine girmesiyle Yavuz Sultan Selim, “Hâdim-i Haremeyn-i Şerîfeyn”

unvanını almıştır.35

Yavuz Sultan Selim’in oğlu Süleyman, rakipsiz olarak padişah olmuştur.36

Osmanlı hanedanında hiçbir şehzade, tahtı I. Sultan Süleyman’ın 1520’deki

üstünlükleriyle devralmamıştır. Onun böyle üstün bir dönemde tahta çıkıp,

hükümdarlık yapması Avrupalıların ona “Büyük Türk ve muhteşem” lakaplarını

vermelerini sağlamıştır.37 Sultan Süleyman, merkezîleştirdiği devleti yasalara

bağlayarak, İmparatorluğa nitelikli yöneticilik yapma konusunda en iyi örnek

olmuştur. Yönetim işlerinde sarayın müdahalesi sona ermiş, çıkarılan yasalarla

yönetici sınıfın hak ve sorumlulukları yeniden gözden geçirilmiş ve kurumlaşmaya

önem verilmiştir. Babasının dünya imparatorluğunu kurma çabasını devam

ettirmesinden dolayı, yaşamının büyük bir bölümü seferlerle geçmiştir. Sultan

Süleyman, idarî ve kültürel konulara önem veren bir padişahtı. Bu yüzden,

sadrazamlığa şair, hukukçu, asker ve idareci vezir Lütfi Paşa’yı getirmiştir. Kendi

adına, var olan eski kanunnamelere dayanan ve deneyimlerin sonuçlarına göre yeni

bölümler eklenen bir kanunname çıkarmış, zamanın en büyük hukukçusu olan

Şeyhülislam Ebussuud Efendi (1490-1574) önderliğinde yönetici sınıfın dinî ve

kültürel hiyerarşisine ve örgütlenmesine önem vermiştir. Bu dönemde

İmparatorluğun maruz kaldığı ekonomik ve toplumsal sorunlar, Kanuni’nin

haleflerindeki döneme göre oldukça ağırdır. Padişahın enerjisi ve zamanı çeşitli

politik gruplar arasındaki iktidar çekişmesine yönelmiştir. Taht çekişmeleri uğruna

sadrazamlığa getirilen Damat Rüstem Paşa, İmparatorluğu bir adım daha çöküşe 33 Ahmet Atillâ Şentürk, Ahmet Kartal, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 2005, s. 267-269. 34 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 304-305. 35 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 306. 36 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 527. 37 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1779.

10

yaklaştırmıştır. Kanuni’nin son yıllarında siyasal yozlaşma başlamış, taht çekişmeleri

yüzünden ortaya çıkan Şehzade Mustafa, Düzmece Mustafa olaylarının ardından taht

için mücadele eden şehzadelerden II. Selim babası Kanuni ve veziri Sokullu Mehmet

Paşa’nın yardımıyla tahta geçmiştir.38

Kanuni, yarım asra yakın olan saltanatında doğuya ve batıya birçok sefer

yapmış, saltanat yıllarını zaferlerle süslemiş, son seferinde ordusunun kumandanı

olarak muharebe sahasında ölmüştür. Onun şöhreti yalnız seferler ve zaferleriyle

değil kanunlarının devlet teşkilatına uygunluğu ve ordunun tanzimine önem

vermesiyle de ilgilidir. Muhibbî mahlasıyla şiir yazan Kanuni’nin bir de divanı

vardır. Onun “Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi / Olmaya devlet cihanda

bir nefes sıhhat gibi” meşhur beyti bugün de halk arasında yaygın olarak

bilinmektedir. Kanuni, meşhur şair Bâkî’nin şiirlerindeki kudreti anlamış ve onu

himaye etmiştir.39 Sultan Süleyman, ilim ve marifet erbabına itibar etmiş, sanata ve

edebiyata ilgi ile yaklaşmış, zamanındaki ulema ve şairlerin eserlerini okumuştur.40

Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanat yılları Osmanlı ilim, kültür ve edebiyatının en

yüksek bir dereceye ulaştığı bir devir olmuştur. Çevresindeki şairler onun için

Süleymannâmeler yazmışlardır.41

Bağdat’ta İmâm-ı Azam Ebu Hanife’nin kabrini buldurarak türbesini inşa

ettirir.42 Ayrıca Bağdat’ta Kadiriye tarikatının kurucusu olan Şeyh Abdülkadir

Geylânî’nin türbesini inşa ettirmesi, Konya’da Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin

dergâhına cami ve fakirler için imaret yaptırması, Seyyîd Battal Gazi’nin türbesi

civarında tekke, cami ve garipler için tesisler yaptırması, Kadirî, Mevlevî ve Bektaşî

dervişlerinin Sultan Süleyman’a olan muhabbetini artırır.43 Fatih Sultan Mehmet’in

yaptırdığı Sahn-ı Seman medresesinden sonra Sahn-ı Süleymaniye medresesini

kurmuştur.44 Kanuni’nin, Mehmet, Mustafa, Bayezid ve Selim adında dört oğlu

38 Shaw, a.g.e., s. 131-162. 39 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 419-420. 40 Şentürk, a.g.e., s. 271-272. 41 İsen, a.g.m., s. 549-550. 42 Hammer, a.g.e., C. 5, s. 1411-1412. 43 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1781-1782. 44 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1701-1702.

11

vardı. Mehmet eceliyle ölmüş, Mustafa ve Bayezid boğdurulmuş, Osmanlı tahtına

Kanuni’den sonra Sarı Selim lakaplı II. Selim geçmiştir.45

Kanuni gibi bir hükümdarın meziyetleri oğlu II. Selim’de bulunmaz. II.

Selim’in saltanatında görülen parlaklık kendisinden önceki dönemlere ait olan

gelişmelerin birer sonucu olup Osmanlı idaresi altındaki milletler Sultan Süleyman

adının saldığı dehşet sayesinde itaate devam etmişlerdir.46 Yeteneksiz bir hükümdar

olan II. Selim’in İmparatorluğa pahalıya mal olabilecek girişimlerini Veziriazam

Sokullu Mehmet Paşa engellemiştir.47

Askerler, taht kavgalarında taraf olmaya başlamışlar, elde ettikleri paralarla

siyasî yelpazedeki önemlerini artırarak hazinenin de boşalmasına neden olmuşlardır.

Ulema sınıfında bozulma başlamış, rüşvetle iş yaptırmalar görülmüştür. Padişahın

devlet yönetimini Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’ya bırakması İmparatorluğun

daha da zayıflamasına neden olmuştur. Harem kadınlarının etkileri de bu dönemde

zirveye ulaşmış, bu yüzden yüzyıl sonrasına kadar sürecek olan “kadınlar saltanatı”

başlamıştır. II. Selim, “Selimî” mahlasıyla şiirler yazmış, zamanındaki bilim

adamları ile şairleri korumuştur.48 1574’te vefat eden II. Selim’in yerine oğlu III.

Murat geçmiştir. III. Murat ve kendisinden sonra tahta geçen III. Mehmet de işlerin

yürüyüşüne mutlak olarak kayıtsız kalmışlardır. Bu iki hükümdar dönemine

damgasını vuran olay veziriazamlık makamının yirmi üç kez el değiştirmesidir.

Sokullu Mehmet Paşa’nın öldürülmesiyle birlikte gerilemenin ilk işaretleri görülmüş,

askerî ve idarî mekanizmanın her kademesinde rüşvetle iş yaptırma beraberinde

bozulma ve çürümeyi getirmiştir. Bu olumsuz gelişmeler yüzyılın sonlarında

Anadolu’yu derinden sarsacak olan sosyal hareketlerin ortaya çıkmasına, Anadolu’da

Celalî isyanların başlamasına neden olmuştur.49

45 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 527. 46 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1907-1908. 47 Mantran, a.g.e., s. 191. 48 Shaw, a.g.e., s. 244-248. 49 Mantran, a.g.e., s. 192-193.

12

2. Bilim, Kültür ve Sanat

“Anadolu Selçuklularının XI. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar temelini kurmuş

oldukları Osmanlı kültür yaşamının kökeninde büyük İslâm halifeliklerinde

geliştirilen kültür bulunmaktadır.”50 Osmanlı medreseleri, Selçuklu ve Anadolu

beylikleri medreselerini esas alarak kurulmuştur.51

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan Fatih Sultan Mehmet’in tahta

çıkışına kadar Osmanlılarda müspet ilimler yerine daha çok Selçuklu

medreselerindeki gibi kelam, mantık ve fıkıh okutulmuştur. Fatih’le birlikte müspet

bilimler değilse bile felsefî ve bilimsel düşünüş gelişmiştir.52 Avnî mahlasıyla şiirler

yazan Fatih Sultan Mehmet; birkaç lisana vâkıf, açık fikirli, ilmî sohbetlere önem

veren biriydi.53 II. Mehmet, İstanbul’u fethederek ticarî, idarî ve kültür bakımından

bir merkez hâline getirmişti.54 Ele geçirilen yerlerdeki sanatçıları, ilim ve irfan sahibi

kişileri İstanbul’a getiren55 Fatih, başkentini İmparatorluğun bütün ırk ve dinlerini

içinde toplayan bir yer yapmak istiyordu.56

İstanbul’un fethi saray edebiyatını güçlendirmiş, sanatkârlar, şairler, bilginler

kültür merkezi ve başşehir olan İstanbul’da toplanmak ve saraya girmek için gayret

göstermişlerdir.57 İstanbul dışında, şehzadelerin yönetici olarak bulundukları Konya,

Amasya, Manisa, Trabzon, Kütahya gibi sancaklarda ilim, sanat ve edebiyat çevreleri

oluşmuştur. Sınır boylarında güvenliği sağlamakla görevli akıncılar da sarayı örnek

alarak kültür ve sanata destek vermişler, şairleri himaye etmişlerdir.58

Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethetmesi, Konya ve Karaman

gibi ilim merkezlerinin Osmanlılara geçmesi, Sahn-ı Seman medreselerinin

kurulması, Ali Kuşçu ve İdris-i Bitlisî gibi birçok ilim ve fikir adamının İstanbul’a

gelmeleri, bu şehri ilim merkezi hâline getirmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in ilim

adamlarını himaye etmesi, serbest düşünceye önem vermesi, yine veziri olan

50 Shaw, a.g.e., s. 199. 51 Mehmet Karagöz, “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler” , Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 143. 52 Akşin, a.g.e., s. 242. 53 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 525. 54 Shaw, a.g.e., s. 203. 55 Akşin, a.g.e., s. 82. 56 Shaw, a.g.e., s. 94. 57 Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1, Zaman Yay., İstanbul 1999, s. 35. 58 İsen, a.g.m., s. 550-552.

13

Mahmut Paşa’nın da âlim ve şair biri olması, Fatih gibi ilim ve sanat erbabını himaye

etmesi XVI. yüzyıldaki ilmî gelişmelerin devamında oldukça etkili olmuştur.59

XV. yüzyılın ikinci yarısı Osmanlı İmparatorluğu’nda kültür hayatının en

yüksek devridir. Bu dönemde yüksek tahsilli olan II. Mehmet ve II. Bayezid,

Osmanlı şehzadeleri ve önemli devlet erkânları gerek Anadolu gerekse dışarıdan

gelen âlim ve şairleri himaye etmişlerdir.60 XVI. asırda Osmanlı medeniyeti ve

tefekkürü mükemmel klasik dönemine ulaşmıştır.61

XVI. yüzyılda matematik (riyaziye) tedrisatına önem verilmiş, tıpla ilgili

müesseseler açılmıştır. XV. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı tarihçiliği başlarken,

XV. yüzyılın ortalarından itibaren coğrafyayla ilgili eserler yazılmıştır. XIII. yüzyılın

ikinci yarısından sonra Mevlevî tekkelerinin önemli bir unsuru olan musikiye bu

yüzyılda oldukça önem verilmiştir. Yavuz Sultan Selim’in Tebriz’den İstanbul’a

getirttiği sanat erbabı içinde önemli musiki üstatları da vardır. Hat sanatına da önem

verilmiştir. Bütün İslâm âleminde yazıyı en güzel işleyen ve kemale erdiren Osmanlı

Türkleri’dir. Yine XVI. yüzyılda önemli nakkaş ve ressamlar da yetişmiştir. II.

Bayezid ve Sultan Selim zamanlarında meşhur ressam Mikel Anj İstanbul’a davet

edilmiştir. Yavuz Sultan Selim, İran seferinden dönerken birçok nakkaş ve ressamı

beraberinde İstanbul’a getirmiştir.62 Hızır Bey, Ali Kuşçu, Hocazâde Muslihuddin

Mustafa, Molla Hüsrev, Hayalî Şemseddin Ahmed, Sinan Paşa, Tokatlı Molla Lütfi,

Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi, Taşköprülüzâde, Kınalızâde Ali Efendi,

Ebussuud Efendi,63 İbn Kemal, Ali Cemalî Efendi, Celalzâde Mustafa Bey,

Kemalettin Efendi, Edirneli Mecdi Efendi, Nev’î Efendi, Gelibolulu Mustafa Âlî,

İmam Birgivî, Sadettin Efendi, Yazıcızade Ahmed Bican XVI. yüzyıldaki önemli

ilim adamlarındandır.64

İslâmî esaslar Osmanlı siyasetinde etkili olmaya başladığında bürokraside

nişancı sınıfının değil de ulemanın etkisi görülmüştür. Sünnî İslâm dünyasının

önderliğini üstlenen Osmanlı’da kanunların şeriata uygunluğu tartışılmıştır. XVI.

59 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 629. 60 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 591-595. 61 Karagöz, a.g.m., s. 143. 62 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 595-618. 63 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 647-679. 64 Ahmet Turan Arslan, “XVI. Asır Osmanlı İlmi Hayatına Genel Bir Bakış”, Osmanlı, C. 8, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 46.

14

yüzyılda ulemanın bürokratlaşmadan dolayı ödün vermeleri bazı âlimlerin devlet-

ulema bütünleşmesine karşı çıkmalarına sebep olmuştur. Örneğin Birgivî Mehmet

Efendi, bu yüzyılın devlet yapısı içinde önemli bir siyasal güce ulaşan Ebussuud

Efendi’yi şeriat esaslarından ödün vermekle suçlamıştır.65 XVI. asırda Kadızâdeliler

hareketinin öncüsü Mehmet Birgivî ile Şeyhülislam Ebussuud tartışmalarında

tarafsız olan Osmanlı Devleti, XVII. asırda Ebussuud’un görüşlerini tercih etmiştir.66

Osmanlı İmparatorluğu’nda olgunluk çağı XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar

devam etmiştir. Buhranların ve bozulma alametlerinin ortaya çıkışı bu dönemdedir.

XVI. yüzyılda devletin idarî, askerî, iktisadî ve içtimaî hayatında meydana gelen

sarsılmalar, ilmî hayata da yansımıştır. Bu dönemde nitelikli müderrisler yerine

çocuk mollazâdeler bilgisiz olarak yüksek makamlara ulaşmış,67 dinî taassup kendini

göstermeye başlamıştır. Bunun bir sebebi de İran’da Şiiliğe dayalı bir devletin

kurulması ve bu devletin başında bulunan Şah İsmail’in “Hatayî” mahlasıyla yazdığı

Türkçe şiirler yolu ile Anadolu Türkmenlerini kendi yönüne çekmekteki başarısıdır.

Yavuz Sultan Selim, bu durum karşısında Osmanlı kamuoyunu Safevîlere karşı

hazırlamış, devrin âlimlerini harekete geçirerek onlara Şiiliğin ehl-i sünnet

mezheplerinde reddedilmiş olduğunu halka telkin etmeleri görevini vermiştir. Dinî

taassubun artmasının diğer bir nedeni de Osmanlı Devleti’nin Sünnî anlayışı savunan

klasik bir İslâm halifeliği kimliğini kazanmasıdır. Sünnî anlayışın etkisiyle,

düşünceleri tasvip edilmeyen Molla Kabız, Şeyh İsmail Maşukî, Şeyh Muhyiddin

Karamanî, Şeyh Hamza Balî gibi tarikat önderleri olan mutasavvıflar, XVI. yüzyılda

Kemal Paşazade ve Ebussuud Efendi gibi şeyhülislamların fetvaları ile

öldürülmüşlerdir.68

XVI. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun her alanda zirvede olduğu bir dönem

olmasına rağmen, Kanuni Sultan Süleyman hükümdarlığının ortalarından XVIII.

yüzyıl sonlarına kadar devam eden süre içinde Osmanlı hükümet ve toplum

yapısında, İmparatorluğun gücünün azalması sonucu askerî, siyasal ve ekonomik

alanlarda çözülmeler başlamıştır.69

65 Akşin, a.g.e., s. 119. 66 Karagöz, a.g.m., s. 149. 67 Karagöz, a.g.m., s. 144-145. 68 Akşin, a.g.e., s. 215-226. 69 Shaw, a.g.e., s. 235-243.

15

3. Edebî Durum

Edebiyat tarihimizde, 1451-1512 tarihleri arası Geçiş Devri olarak

adlandırılmaktadır. Bu devirde Osmanlı kültür hayatı oldukça zenginleşmiş ve bu

dönem, 1512-1603 tarihlerini kapsayan Klasik Devir olarak adlandırılan dönemde

doruğa çıkacak olan edebiyatımızın hazırlayıcısı olmuştur. I. Selim, Kanuni Sultan

Süleyman, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet’in saltanat yıllarını içine alan Klasik

Devir, Osmanlı siyasî hayatının olduğu kadar Türk edebiyatının da altın devridir.70

Zaten, Osmanlı Devleti’nde şairlere hep değer verilmiş, onlar her iki âlemin

hazinesini sözle açan kişiler olarak kabul edilmiş, şiirlerini ilham alarak söyledikleri

için değer bakımından peygamberlerin hemen ardından geldiği anlayışı

benimsenmiştir. Sistemin kendisinden kuşku duymadığı fikir hareketlerine karşı

oldukça toleranslı davranması, sanat dünyasındaki çatışmaların rind-zahid gibi hep

hayalî bir çerçevede kalmasını sağlamıştır.71

Divan edebiyatı XVI. yüzyılda doruk noktasına ulaşmıştır. Fuzûlî ve Bâkî bu

yüzyılın ve Türk edebiyatının en önemli şairleridir. Kanuni tarafından himaye edilen

Bâkî, onun yakın dostluğunu da kazanmış, hiçbir Osmanlı şairinin elde edemeyeceği

mevki ve etkinliğe ulaşmıştır.72 Divan edebiyatında düzyazıdan çok şiir başlıca ifade

aracı olmuştur.73 XVI. yüzyılda devletin gelişmesine paralel olarak edebiyattaki

gelişme daha hızlanmıştır.74

Edebiyatımızda İran şairlerinin etkileri sürmekle birlikte, Fuzûlî, Hayalî Bey,

Bakî gibi şiire yön veren ustalar yetişmiştir. Aruzun ustalıkla kullanımı, şiir

tekniğindeki mükemmellik Divan şiirine en olgun devrini yaşatmıştır. XVI. yüzyılda

büyük şairlerin elinde hatasız ve ustaca kullanılan bir Türk aruzu oluşturulmuştur.75

Bu yüzyılın dili önceki yüzyıllardan oldukça farklı, ağdalı ve süslüdür.

Eserlerde Türkçe kelimeler azalmış, bunların yerine Arapça ve Farsça kelimeler

kullanılmıştır. Türkçe, cümle yapısında kendini hissettirmeye devam etmiş, böylece

kelimelerin bir kısmı yabancı, ama söylenişi Türkçe olan bir şiir dili meydana

70 İhsanoğlu, a.g.e., s. 41. 71 İsen M., Bilkan F., a.g.e., s. 34-35. 72 Shaw, a.g.e., s. 211. 73 Shaw, a.g.e., s. 199. 74 Coşkun Ak, Bağdatlı Rûhî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’ndan Seçmeler, Gaye Kitabevi, Bursa 2000, s. 10. 75 İsen, a.g.m., s. 551.

16

getirilmiştir. Fuzûlî, Hayâlî, Bakî asra damgasını vuran şairlerdir. Sultan II. Bayezid

devrinde Zâti yeteneğiyle bütün şairlerin yol göstericisi olmuştur. Fuzûlî, sadece bu

yüzyılda değil, bütün dönemler için de en büyük şairlerden biridir. Hayâlî Bey ise

Kanuni Sultan Süleyman’ın en gözde şairidir. Bakî yetişip devrin şiirine hâkim

oluncaya kadar Osmanlı şiirinin en büyük şairi Hayâlî’dir. Bakî neşesi ve coşkusuyla

XVI. yüzyılda Nedim’i hazırlar. Halîmî, Ahî Benli Hasan, Sinân Çelebi, Tâli’î

Mehmet Çelebi, Hayâli Abdülvehhâh Çelebi, Revânî, Sücûdî, Figânî, Hayretî,

Sâgarî, Kazâz Ali, İshak Çelebi, Nihâlî Cafer Çelebi, Edirneli Nazmî, Bursalı Rahmî,

Celîlî, Fevrî, Âgehî Mansûr, Yahyâ Bey, Nev’î, Gelibolulu Mustafa Ali ve Bağdatlı

Rûhî bu yüzyılın gazel ve kasidedeki önemli diğer şairleridir. 76

XVI. yüzyılda daha önceki yüzyılların çoğu didaktik ve ahlâkî konulu

eserlerine karşılık, daha çok tasavvufî, tarihî konularda ya da tanınmış aşk hikâyeleri

ile ilgili mesneviler yazılmıştır. Ahî Benli Hasan, Hayâlî, Kadîmî, Sevdâyî, Güvâhî,

Revânî, Lâmîî, Taşlıcalı Yahya Bey önemli mesnevi şairleridir. Asrın büyük tarihçisi

olan Kemalpaşazâde’nin de mesnevisi vardır.77

Bir şehrin güzellerinden ve güzelliklerinden söz eden manzumeler olarak

adlandırılan tanımlanan şehrengizler, Türk edebiyatına has türlerden biri olup ilk kez

bu yüzyılda görülmüştür. Şairlerinin birbirlerine söyledikleri nazireleri toplayan

nazire mecmualarının yine en tanınmışları bu yüzyılın ürünüdür. 1512 yılında

Eğridirli Hacı Kemal tarafından düzenlenen Câmi’ün-Nezâir adlı eser bu yüzyılın ilk

nazire mecmuasıdır. Nesir türünde de önemli ürünler XVI. yüzyılda kaleme

alınmıştır. Tarih yazıcılığı bu yüzyılın sonunda artmıştır. II. Bayezid, Yavuz Sultan

Selim ve Kanuni Sultan Süleyman gibi büyük hükümdarların teşviki ve himayesi

edebiyatın parlak bir dönem yaşamasını sağlamıştır. Ayrıca, vezir ya da ünlü

komutanlardan birinin gazalarını anlatan Gazavatnâmeler de ilk kez bu yüzyılda

kaleme alınmıştır.78

Kemalpaşazâde, Hoca Sadeddîn, Lütfi Paşa, Gelibolulu Alî ve Selânikî XVI.

yüzyılın büyük tarihçileridir. İlk örneklerine XV. yüzyılda umumî tarihler içinde

rastladığımız biyografi geleneği XVI. yüzyılda hayatın bütün alanlarını kapsayan çok

76 İsen, a.g.m., s. 551-553. 77 İsen, a.g.m., s. 553-554. 78 İsen, a.g.m., s. 554-556.

17

başarılı örnekler ortaya koymuştur. Âlimlere ait biyografiler gibi şairlerin

hayatlarından söz eden şuara tezkireleri de bu yüzyılda görülmüştür. Anadolu’da

Sehî Bey, Latîfî, Ahdî, Âşık Çelebi, Hasan Çelebi, Beyânî önemli tezkire

yazarlarıdır. XVI. yüzyılda Osmanlı biyografi geleneği standart bir biçim olarak

sonraki dönemlere örnek olmuştur. Bu yüzyılda kaleme alınmış ilmî eserlere de

sıklıkla rastlanır. Gelibolulu Mustafa Surûrî, Kınalızâde Ali, Ebussuud Efendi, Celâl-

zâde Salih Efendi, Mustafa Bostan Efendi, Piri Reîs, Seydi Ali Reîs yüzyılın önemli

bilim adamlarıdır.79

XVI. yüzyılda pek çok mensur eser de yazılmıştır. Bunların önemli bir

bölümü dinî-tasavvufî eserlerden oluşmuştur. Bu eserlerin okunulup anlaşılması için

eserlerde yalın bir dil ve açık bir üslup kullanılmıştır. Birgivî Mehmet Efendi’nin

Vasiyetnâme’si, Sofyalı Bâlî’nin Etvâr-ı Seba’sı, Karamanlı Abdüllatif b. Durmuş’un

Âdâb-ı Menâzil’i bunlardandır. Ayrıca çeşitli tarikat şeyhlerinin menkıbelerinin

anlatıldığı Abdülkerim b. Şeyh Musa’nın Menâkıb-ı Seyyid Harun’u, Enîsî’nin

Menâkıb-ı Akşemseddîn’i, Şefik Efendi’nin Cevâhirü’l- Menâkıb’ı, Gelibolulu

Mustafa Âlî’nin Menâkıb-ı Şeyh Mehmet ed-Dagî’si, Lamiî Çelebi’nin Menâkıb-ı

Veysel Karanî’si, Mehmet b. Ahmet Efendi’nin Menâkıb-ı Emir Sultan’ı gibi eserler

bu tür eserlerin başlıca örneklerindendir.80

İslâm kültürünün etkisiyle Osmanlı İmparatorluğu’nda Arapça ve Farsça

bilen âlim ve kâtipler çoğalmıştır. Arap ve Farsça dilde etkili olmasına rağmen

İmparatorluğun dili Türkçe olarak kalmıştır. Bilim ve edebiyat çevrelerinde Arapça

ve Farsça’nın etkisiyle, ağdalı bir saray ve yönetim dili gelişmiştir. Bu dil, zamanla

Osmanlı kültür dili olarak edebî eserlerde de kendini göstermiş ve Divan edebiyatı

olarak adlandırılacak olan edebî geleneğin dili olmuştur. Bunun yanında halk

Türkçesi ile söylenen türküler, koşmalar, destanların görüldüğü Halk edebiyatı ve

Tekke edebiyatı da bir yanda varlığını devam ettirmiştir. Divan edebiyatının

tasavvufu genellikle Mevlevîliğe, Halk edebiyatınınki ise Bektaşîliğe yöneliktir.81

Bu yüzyılda mistik halk şairlerinin sesleri duyulmaya başlanmış ve çeşitli

tarikatlar da ortaya çıkmıştır. Safevî taraftarı olduğundan dolayı idam ettirilen Pir

79 İsen, a.g.m., s. 556-561. 80 İsen, a.g.m., s. 561. 81 Akşin, a.g.e., s. 105-106.

18

Sultan Abdal bunlardan biridir.82 XVI. yüzyılda Tekke edebiyatı açısından önemli

gelişmeler ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi Tekke edebiyatı ürünlerinde geleneğin

etkisiyle konuşma diline yakın bir üslup ve yalın bir dil kullanılmıştır. Bu yüzyılda

Bayramîliğin devamı olan Hamzaviyye kolu Türk edebiyatında etkili olup temsilcisi

Kaygusuz Vizeli Alaaddin’dir. Eşrefoğlu Abdullah Rûmî’nin halifesi ve damadı

Abdurrahim Tırsî, Sünbül Sinan, Gülşenîliğin kurucusu İbrahim Gülşenî,

Sinaniyye’nin kurucusu Ümmî Sinan, Üftâde, Yunus’un izleyicisi Seyyid Seyfullah

ve Azmî Baba Tekke şiirinin önemli temsilcilerindendir.83

Kökleri Türklerin tarih sahnesine çıkmalarına kadar uzanan Âşık edebiyatı

geleneği daha çok sözlü kültüre dayandığı için ancak XV. yüzyıldan sonra önem

kazanmış ve XVI. yüzyılda ise zengin örneklerine rastlanmıştır. Başlangıçta dinî-

mistik bir özellik taşıyan bu gelenek XVI. yüzyıldan itibaren toplumun başka ilgi

alanlarına yönelmiş ve dindışı Âşık edebiyatı ön plana çıkmıştır. Armutlu, Bahşî,

Çırpanlı, Geda Muslî, Karacaoğlan, Köroğlu, Kul Çulha, Kul Mehmet, Kul Pîri,

Oğuz Ali, Öksüz Dede bu yüzyıl Âşık edebiyatının önemli mensuplarıdır.84 Köroğlu

hakkında bilgiler, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran Seferi ilgili olarak yazdığı esere

dayanır. Bu Köroğlu, ünlü destan kahramanı Köroğlu’ndan farklı bir saz şairidir.85

XVI. yüzyılın nazm ve nesir alanlarında eserlerin niteliği yönünden zirvenin

yaşandığı bir dönemdir. Türk şairleri sanat yönünden kendilerini İran edebiyatının ve

şairlerinin gölgesi olmaktan kurtarmışlardır. Divanların yanında aşk hikâyeleri,

mevlidler, dinî kitaplar, şehrengizler, gazavatnâmeler, sakinâmeler, tıbbî ve tasavvufî

eserler, surnâmeler, falnâmeler, tabirnâmeler, kırk hadisler, hilyeler ve makteller

meydana getirilmiştir. Nesir alanında ise tarihler, tezkireler, biyografi kitapları,

siyasetnâmeler, tıp, coğrafya ve matematik gibi bilimsel eserler, çevirilerin sayısı

oldukça artmıştır.86

82 Shaw, a.g.e., s. 212. 83 İsen, a.g.m., s. 561. 84 İsen, a.g.m., s. 561-562. 85 İhsanoğlu, a.g.e., s. 49. 86 İsen, a.g.m., s. 562.

19

4. Dinî ve Tasavvufî Hayat

Osmanlı İmparatorluğu’nda İslâmiyet’in yaşatılması, korunması ve

yaygınlaştırılmasının temel sebebi, onun hükümdarlar, yöneticiler, askerler ve halk

için yol gösterici olmasından kaynaklanır.87 Hükümdar, Tanrı iradesinin dünyadaki

önderliğini yapmaktaydı.88 Osmanlılarda devlet İslâm’ı (resmi İslâm), halk İslâm’ı

(geleneksel İslâm), medrese İslâm’ı (yüksek İslâm, kitabî İslâm) ve tekke İslâm’ı

(mistik İslâm) olmak üzere dört türlü İslâm anlayışı vardı. İslâm’ın Osmanlı

İmparatorluğu’nda resmî bir hâl alması, İmparatorluğun kuruluşundan XVI. yüzyıla

kadar gelen bir sürecin ürünüdür.89

XIV. yüzyıla kadar Osmanlı bir uç beyliği olduğu için yöneticiler ile

yönetenler arasındaki kültürel ilişkiler geleneksel bir yapıdaydı. Osmangazi,

Orhangazi, I. Murat gibi padişahlar sûfîlerle iletişim hâlindeydi. Yıldırım Bayezid

zamanından itibaren sûfîler yerine, ulemalarla yakınlık kurulmuştur. Bu durum

Osmanlılarda siyasîleşmiş İslâm anlayışının başlangıcı olmuştur. İmparatorluk hâline

gelen Osmanlılar, siyasî ve idarî yapılanmayı sûfîlerle ve tekkelerle değil de ulema

ve medreselerin yardımıyla yapmıştır. Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan bu

süreç Kanuni Sultan Süleyman devrinde tamamıyla kendini göstermiştir.90 İslâmiyet,

Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve gelişme dönemlerinde halka mistik bir ruh

kazandırmış, toplumun ihtiyacı olan birlik ve beraberliğin sağlanmasında son derece

etkili olmuştur.91 Osmanlı padişahlarının kuruluş döneminde sûfîlerle yakın ilişkiler

kurmaları olumlu neticeler vermiştir. Bizans’a karşı yürütülen gazalarda şeyhlerin

etrafındaki savaşçı dervişler kullanılmış, Osmanlı hâkimiyetinin halk nazarında

meşrulaştırılmasında bu dervişler etkili olmuşlardır.92 Halk İslâm’ı anlayışı ise,

kısmen hurafelerle karışık olan Müslümanlık anlayışıdır. Tekke ve zaviyelerdeki

İslâm anlayışından farklı olup mistik bir yorum vardır. Medrese İslâm’ı XI.

yüzyıldan itibaren İslâm dünyasında etkili olan klasik medrese geleneği anlayışına

dayanır. Medrese XIV. yüzyıldan itibaren ağırlığını hissettirmiştir. Osmanlıda

87 Shaw, a.g.e., s. 167. 88 Shaw, a.g.e., s. 167. 89 İhsanoğlu, a.g.e., s. 111. 90 İhsanoğlu, a.g.e., s. 111. 91 Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yay., Ankara 2000, s. 195. 92 İhsanoğlu, a.g.e., s. 127.

20

medrese İslâm’ını temsil eden ulema-i rüsum (ulemâ-i zâhir) ile kendilerine ulema-ı

bâtın diyen sûfî çevreler zaman zaman çatışmışlardır.93 Mevlevîlik, Halvetîlik,

Celvetîlik ve Nakşibendîlik gibi görüntülerde olan tekke İslâm’ı Osmanlılarda

merkezi yönetimle sıkı ilişkiler kurmuştur. Tekke İslâm’ı Kalenderilik, Bektaşîlik,

Bayramî Melamîleri gibi paralel bir İslâm tarzını da oluşturmuştur.94 Osmanlı

kuruluş dönemindeki şeriat-tarikat dengesi XIV-XVI. asırlar içerisinde yazılan fıkıh,

tasavvuf ve kelam eserlerinin vasıtasıyla pekiştirilmiş, böylece zahir-bâtın dengesinin

muhafazası ve devamı sağlanmıştır.95

Osmanlı İmparatorluğu’nda resmî dinî kurumların dışında halktan padişaha

kadar uzanan bir çizgide toplumun ilgisinin oldukça fazla olduğu, dervişlerin

örgütleri olarak nitelenen tarikatlar da vardı.96

XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da zemin bulan tarikatlar ve tasavvuf

kültürü, İbn Arabî kaynaklı vahdet-i vücud düşüncesi, Mevlâna Celâleddîn-i

Rûmî’nin aşk ve vecd eksenli tasavvuf anlayışı ve seyyah dervişlerin Batınî nitelikli

mistisizmi olmak üzere üç farklı ekolde gelişimini sürdürmüştür.97 İslâm dünyasının

merkez bölgelerinde gelişen sûfîlik Anadolu’da tarikatlar oluştururken, yine Bağdat,

Şam, Kahire gibi şehirlerde gelişen fütüvvet anlayışı Anadolu’da âhî teşkilatlarının

oluşmasını sağlamıştır. Siyasî, askerî ve toplumsal toparlanmada bu kurumlar da

etkili olmuşlardır.98 Tarikatlar, Osmanlı İmparatorluğu’nda bireylerin dinî haz

duymalarını sağlayan sığındıkları bir yer olmasının dışında, yönetici sınıfının yararı

için kurulduğundan, onlara düşünce ve görüşleriyle de toplumun ve İmparatorluğun

bütünlüğünün sağlanmasında yardımcı olmuşlardır.99

Osmanlı Devleti’nin kurulduğu zaman diliminde tasavvuf ve tarikatlar,

oldukça gelişmiş ve kurumsallaşmışlardır. Osmanlı sultanları, XVI. asrın sonuna

kadar, devlete bağlı medrese-tekke terkibini korumakta kararlı olmuşlardır.100 Fatih

Sultan Mehmet döneminde imparatorluk modeline uygun olarak tarikatlar sistem

93 İhsanoğlu, a.g.e., s. 112-113. 94 İhsanoğlu, a.g.e., s. 113. 95 Karagöz, a.g.m., s. 143. 96 Shaw, a.g.e., s. 217-219. 97 Ekrem Işın, “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 451. 98 Akşin, a.g.e., s. 29-30. 99 Shaw, a.g.e., s. 219. 100 Karagöz, a.g.m., s. 144.

21

dışında tutulmuş, medreseler ve ulema önem kazanmıştır. II. Bayezid, ise tam tersine

tarikatları sistem içine çekmiş, Osmanlı-Safevi çatışmasında Anadolu’daki

huzursuzluğu bu yöntemle aşmıştır. 101 Osmanlı Devleti’nde tarikatlarla olan

ilişkilerde onların tasavvufî meşrebi belirleyici unsur olmuştur. Yani Sünnî tasavvuf

anlayışına sahip tarikatların İmparatorluk ile ilişkilerinde problem yaşanmamıştır.

Örneğin XVI. yüzyılda Safevilerin Şiilik propagandasına karşı Osmanlı Sünnîliği

sûfî çevrelerden destek almıştır. Yine, XVI. yüzyılda Halvetîliğin şubeleri olan

Şemsîyye ile Sivâsîyye Kadızâdeliler hareketine verdikleri mücadeleyle Osmanlı

yönetimi ve ulemasının takdirini kazanmıştır.102

Osmanlı İmparatorluğu’nda etkili olan tarikatların başında gelen Mevlevîlik,

Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin ölümünden sonra kurulmuş, II. Murat zamanında

merkezî yönetimin güdümüne alınmıştır. XVI. yüzyılda Anadolu’nun küçük

kasabalarında Mevlevîlere ait 76 zaviye, büyük merkezlerde ise 14 dergâh vardı.103

XIV. ve XV. yüzyıllarda Osmanlı topraklarına Maveraünnehir ve İran

menşeli yeni sûfî mektepleri girmiştir. Bu mektepler Sünnî bir tasavvuf temelinden

kaynaklanan Kâzerûnîlik, Halvetîlik ve Nakşibendîliktir.104

Hacı Bayram Veli tarafından kurulan Bayramîlik, XVI. yüzyılda Melamîlik

şekline dönüşerek Osmanlı dinî-sosyal tarihindeki en dikkate değer sûfî

çevrelerinden birini çıkarmıştır. 105 Klasik Bayramiyye, yani Sünnî anlayışla

beslenen, Osmanlı “Nizam-ı Âlem” düşüncesinin mistik temellerini atarken, tarikatın

diğer kolu olan Melâmiyye hareketinde ise merkez karşıtı zümreler toplanmıştır.106

Bağdatlı Seyyid Abdulkadir Cilî (Gilânî) tarafından kurulan Kadirîlik XV.

yüzyılda Eşrefoğlu Abdullah Rûmî tarafından yayılıp geliştirilmiştir. Fatih Sultan

Mehmet’in veziri olan Mahmut Paşa bu tarikata intisap etmiştir. Halvetîlik ise XV.

yüzyılda Âhi Yusuf Halvetî tarafından Anadolu’da yaygınlaştırılmıştır. XVI.

yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun her tarafında görülen bu tarikat takibe

101 Işın, a.g.m., s. 454. 102 Rüya Kılıç, “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat Portresi, Şemsîye ve Sivâsîyye”, Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 124-125. 103 İhsanoğlu, a.g.e., s. 129-130. 104 İhsanoğlu, a.g.e., s. 130. 105 İhsanoğlu, a.g.e., s. 131-132. 106 Işın, a.g.m., s. 453.

22

alınmıştır.107 Horosan merkezli tasavvuf kültürünün Anadolu’daki en güçlü uzantısı

Halvetîliktir. Kendi sınırlarını aşan tarikat, merkezi otoritede söz sahibi olur.

Şehzadeler mücadelesinde tarih sahnesine çıkan II. Bayezid’i iktidara

taşımışlardır.108 Bu tarikat sadece merkezi otoritelere olan sadakati dolayısıyla değil,

Sünnîliğin yaygınlaştırılmasına verdiği destek yönünden de önemlidir. Halvetîliğin

Osmanlı İmparatorluğu’nda zirveye ulaşması II. Bayezid’in hükümdarlığıyla

bağlantılıdır. Bu tarikat sadece II. Bayezid döneminde değil, I. Selim, I. Süleyman ve

II. Selim gibi XVI. yüzyıl padişahlarının yanında olmuş, İmparatorlukta Sünnî

anlayışı bozmak isteyen her türlü cemiyet ve faaliyete karşı mücadele ederek merkezî

otoriteyi desteklemişlerdir.109 Zaten Osmanlı padişahlarının büyük bir kısmı

Halvetiye tarikatine veya bu tarikatın muhtelif şubelerine intisap etmişlerdir. Bu

durum XVI. yüzyıl padişahları için şöyledir: II. Bayezid Halvetiye-i Cemaliye,

Yavuz Sultan Selim Halvetiye-i Sünbüliyye, Kanuni Sultan Süleyman Gülşeniyye,

II. Selim Halvetiye, III. Murat Uşşakıye ve III. Mehmet Halvetiyye tarikatına intisap

etmişlerdir.110 Halvetîlik dışında, XVI. yüzyılda İmparatorluktaki en etkin diğer

tarikat Nakşibendîlik’tir.111

Nakşibendîlik ise XV. yüzyılda Simavlı Molla İlahî tarafından Anadolu’ya

getirilmiştir. Fakat Osmanlı topraklarında asıl büyük Nakşibendî şeyhlerinin ortaya

çıkması XVI. yüzyıldan sonradır. II. Bayezid, bu tarikatın şeyhlerinden Emir

Buharî’ye yakın ilgi göstermiştir. Yavuz Sultan Selim Anadolu’daki Safevî

propagandasının etkilerini kırmak için Nakşî şeyhleriyle yakın ilişkiler kurmuş,

Kanuni Sultan Süleyman ise Şeyh Haydar Semerkandî’ye bir tekke yaptırmıştır.112

Nakşibendiyye, Halvetiyye’nin faaliyetlerine paralel gelişen Horasan merkezli bir

tasavvufî ekoldür. Anadolu ve Balkanlarda yayılan Nakşî kültürü, güçlü bir vahdet-i

vücud yorumunu da getirmiştir. Merkez ile taşra arasındaki başlıca iletişim kanalı bu

tasavvuf ekolüdür.113

107 İhsanoğlu, a.g.e., s. 132-133. 108 Işın, a.g.m., s. 454. 109 Krassımıra Moutafova, “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Derviş Kardeşlik Cemiyetleri ve Tarikatları ile Tırnova”, Çev. Müfit Balabanlar, Türkler, C. 10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 575. 110 Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Rûhu ve Tarîkatler, Sidre Yay., İstanbul 1988, s. 202-203. 111 Moutafova, a.g.m., s. 575. 112 İhsanoğlu, a.g.e., s. 133-134. 113 Işın, a.g.m., s. 454.

23

Kalenderîlik, Haydarîlik vasıtasıyla XV. yüzyılın sonlarında Bektaşîliği

doğurmuştur. Bektaşîliğin doğuş sürecini başlatan Haydarî şeyhi olan Abdal

Musa’dır. II. Bayezid’in ricası üzerine Dimetoka’dan Anadolu’ya gelen Balım Sultan

Bektaşîlik tarikatını fiilen kurmuştur.114 Bektaşîlik, XVI. yüzyılda devletin kontrolü

altında örgütlenmiştir. Tarikat için asıl başarı, Yeniçeri Ocağı içine alınmasıyla

devlet mekanizmasının bir parçası olmasıdır.115 Safevilere destek vermeleri ve

İmparatorlukla çatışmaları nedeniyle XVI. yüzyılda bütün Kalenderî zümreleri takibe

alınmış, tasfiye edilmiştir. Bu tür propagandalara Bektaşîler destek vermemişlerdir.

Kanuni Sultan Süleyman zamanında Anadolu’da ve Rumeli’de yeni Bektaşî

zaviyeleri açılmıştır.116 Bektaşîlerin XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar olan

dönemde siyasî rolleri dinî rollerinden daha fazladır.117

XVI. yüzyılda Anadolu’da Şii grupların çıkardığı ihtilalci (mehdici) isyanlar

da görülmüştür. Safeviler’in tahrikleriyle Teke yöresinde Şahkulu (1512), Orta

Anadolu’da Nur Ali Halife (1512), Bozoklu Celal (1520), Şah Kalender (1527)

isyanları çıkmıştır. XVI. yüzyıl Anadolu’sunda görülen bu isyanlar, aslında doğrudan

bir mezhep mücadelesinin değil, giderek çözülmeye başlayan sosyo-ekonomik bir

yapının teşhisini koyamayan, güç kullanarak otoriteyi sağlamaya çalışan Osmanlı

merkezî yönetimine karşı bir tepkinin ifadesidir.118

XVI. yüzyılda ateist eğilimli sûfî hareketleri de görülmüştür. Hacı Bayram’ın

halifesi olan Dede Ömer ile başlayan Hurufîlik ve aşırı bir vahdet-i vücûd anlayışını

içeren Bayramî Melamîliği ile Halvetîlik bunlardandır. Bu eğilimler merkezî yönetim

tarafından kuşku ile takip edilmişlerdir.119

Sonuç olarak tarikatlar ile tasavvuf kültürü Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet

ile tebaa arasındaki ilişkilerde siyasî; cemaat içindeki düzenlemelerde ise dinî bir

faktördür. Osmanlı öncesi dönemin tasavvuf hayatını en çok etkileyen Horasan

merkezli Yesevîliktir.120 Osmanlı tasavvuf düşüncesinin ilk hareket noktasını Orta

114 İhsanoğlu, a.g.e., s. 134-136. 115 Işın, a.g.m., s. 454-455. 116 İhsanoğlu, a.g.e., s. 136-137. 117 Mark Sedgwich, “Dinin Sosyal Hayattaki Yeri, Osmanlı Sufiliğinin Doğası”, Osmanlı, C. 4, Ed. Eren, Güler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 446. 118 İhsanoğlu, a.g.e., s. 144-146. 119 İhsanoğlu, a.g.e., s. 146-147. 120 Işın, a.g.m., s. 451-452.

24

Asya yani Ahmet Yesevî ile İran yani Seyyid Ebü’l-Vefâ el-Bağdâdî oluşturmuştur.

XV. yüzyıldan itibaren, Horosan Melametîliği’ne dayanan tasavvuf düşüncesi bir

yandan Rum abdalları denilen Kalenderî dervişlerin ikinci kuşağı (Kalenderiye

kolları), bir yandan da XVI. yüzyıldan itibaren yine bu çevreden çıkan Bektaşîlik

tarafından devam ettirilmiştir. Osmanlı tasavvuf düşüncesi XV. yüzyıldan itibaren

Mevlevîliğin, Halvetîliğin, Bayramî Melamîliği’nin katkısıyla daha da gelişmiş,

vahdet-i vücûd felsefesini yansıtan yüksek ürünler vermiştir.121 Muhyiddin Arabî’nin

varlığın birliği konusundaki düşünceleri XV. yüzyılda Osmanlı âlimleri tarafından

örnek alınmış, felsefi ve dinî bir sistem haline getirilmeye çalışılmıştır.122 Ayrıca

XV. yüzyıldan sonra, bu felsefeye karşı olmayan Nakşibendî tarikatı çevresinde ehl-i

sünnet esaslarına dayalı zühdî bir tasavvufî düşünce gelişmiştir. Bu çizgiyi XVI. ve

XVII. yüzyıllarda Celvetiyye, Kadirî ve Rıfaî tarikatları da takip etmişlerdir. Kısaca,

Osmanlı tasavvuf düşüncesi başlıca iki mektep çerçevesinde mütalaa edilmiştir.

Horasan Melametiyesi kökünden kaynaklanan vahdet-i vücûd düşüncesini

benimseyen mektep, diğeri ise ehl-i sünnet çizgisini takip eden zühdcü mekteptir.123

XV. yüzyılda, Mevlevîlik dışında, toplumsal hayatı Bayramiyye, Halvetiyye,

Zeyniyye, Nakşibendiye gibi tarikatlar şekillendirmiştir. Bu kurumların temelinde

Osmanlı tasavvuf hayatını XVII. yüzyıla kadar besleyecek olan Horasan kültürü

vardır. XVI. yüzyılda tasavvuf kültürü vahdet-i vücûd düşüncesi etrafında

odaklanmıştır. Nakşibendiyye, Bayramiyye, Melamiyye ve Halvetiyye gibi tasavvuf

ekollerinde de bu anlayış hâkimdir. Osmanlı tasavvuf hayatını besleyen iki önemli

kaynak, İbn Arabî ile Mevlâna Celâleddîn Rûmî’nin ortaya koyduğu düşünce

sistemleridir.124 XVI. yüzyılda devlet yönetimi ve padişahlar üzerinde etkili olan

tarikat Halvetîlik’tir. Ayrıca, şehirlerde aydın zümre üzerinde etkili olan tarikat

Mevlevîlik iken, kırsal kesimde etkili olan tarikat ise Bektaşîlik’tir.

121 İhsanoğlu, a.g.e., s. 187. 122 Shaw, a.g.e., s. 205. 123 İhsanoğlu, a.g.e., s. 187-188. 124 Işın, a.g.m., s. 453-455.

25

UBEYDÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ

1. HAYATI

Ubeydî’nin hayatı hakkında kaynaklarda ve şuarâ tezkirelerinden edinilen

bilgiler yetersizdir. Tezkirelerde asıl adının Abdurrahman Çelebi, memleketinin

Edirne olduğu ve “Ubeydî” ismini kendisine mahlas olarak kullandığı ifade edilir.1

Âşık Çelebi, “Nebì-zÀde dimekle maèruf bir şeyó-i azizüñ ferzend-i

òayru’l-òalefidür.”2 diyerek babası hakkında bilgi vermiş ve Ubeydî’nin hayırlı bir

evlat olduğunu dile getirmiştir. Künhü’l-Ahbâr’da ise babasının veli zümresinden

olduğu, şairin başka kardeşleri olduğu fakat, bu kardeşlerin yaşça en büyüğünün

Ubeydî olduğu belirtilir.3 Ahdî ise, babasının soy ve nesep yönüyle zahidlerin en

büyüğü, evliyaların kutbu, keramet sahibi biri olduğunu belirterek, yazdığı tefsirlere

övgüde bulunur.4

Kadı zümresinden olan Ubeydî çocukluktan itibaren kendisini ilme

vermiştir.5 Kadızade Efendiden mülazım olduktan sonra kadılık mesleğine girmiştir.6

Tezkirelerde onun olgunluğu, derviş tabiatı, yakışıklılığı, hâl ve

hareketlerinin sözlerine uygunluğu anlatılıp7, ahlaklı bir kişiliğe sahip8, halim ve

selim tabiatlı, güleç biri olduğu “… ùabè-ı selìm ve şÀnı òalìm..”9 ifade edilir.

Kınalı-zade Hasan Çelebi, “Meclisde yarÀndan biri bir kelÀm-ı laùìfe-amìô söylese

1 Süleyman Solmaz, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara 2005, s. 416; Mustafa Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Haz. Mustafa İsen, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Sayı: 93, Tezkireler Dizisi- Sayı: 2, Ankara 1994, s. 315; Beyâni Mustafa Bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şuarâ, Haz. İbrahim Kutluk, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997, s. 166; Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, C. 2, Haz. İbrahim Kutluk, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989, s. 608; Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Divân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı, Bizim Büro Yay., Ankara 2001, s. 647; Şemseddin Sami, Kamûsü’l-Alâm, C. 4, Kaşgar Neşriyat, Ankara 1996, s. 3122; Âşık Çelebi, Meşâir-üş-Şuarâ, Meredith Owens Yay., London 1971, s. 170a; Abdurahman Hıbrî, Enîsü’l-Müsâmirîn, Millet Genel Kütüphanesi, Kayıt no. 616, s. 79; Riyâzî, Riyazü’ş-Şuèarâ, Milli Kütüphane, Kayıt no. Yz. A8807227/200, s. 80. 2 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a. 3 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 4 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 417. 5 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 6 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 7 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416-417. 8 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 9 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.

26

mÀnend-i óayÀ şerm ü óayÀdan èaraú-rìz olurdu.”10 diyerek onun utangaç bir kişiliğe

sahip olduğunu ifade eder. Künhü’l-Ahbâr’da “…dilinden kes rencìde ve elinden

kimse remìde olmamış bir maòdÿm-ı fehìm idi.”11 denilerek Ubeydî’nin kimseyi

kırmayan, anlayışlı bir insan olduğuna dikkat çekilir. Âşık Çelebi benzer ifadelerle

onun bu yönünü dile getirir.12

Danişmend iken Kanuni Sultan Süleyman’a13 sunduğu şu gazelle onun

dikkatini çekmiş, kendisine hizmetlerinden dolayı maaş bağlanmıştır:14

Bu ùaú-ı lÀciverdi zer-beft otaàuñ olsÿn Mihri ile yanınca iki sulaàuñ olsÿn ‘AdÀ-yı bed nihÀde azm-i sefer úılıcaú Tìà-i ôafer eliñde yÀlıñ yarÀàuñ olsun SulùÀn-ı bahr u ber señ devlet serìri üzre Her dem nesìm-i himmet çÀbuk ulaàuñ olsun Çarò-ı berìne hem-ser olub livÀ-yı ‘adlüñ Ser menzil-i saèÀdet dÀéim úonaàuñ olsun Lutf it èUbeydì’niñ gel uyar murÀd-ı şemèin Bu tekye-i cihÀnda yanar çerÀàuñ olsuñ15

Ömrünün sonuna doğru Nihânî mahlaslı genç ve cazibeli bir güzele âşık

olur.16 Kınalı-zade Hasan Çelebi, onun bu güzele olan aşkını ve rüsva olmasını şöyle

anlatır: “… èAle’l-òuãÿã derd-i èaşk-ı NihÀnì èÀlemlere èayÀn ve NihÀnì nÀm dilber-i

sìm-endÀmıñ èaşúıyla rüsvÀ-yı cihÀn olub riyÀøat muóabbeti ile on sekiz bìn èÀlemi

seyrÀn itdükde mezbÿruñ nÀmına on sekiz murabbaè diyüb úubbe-i çarò-ı gerdÀnı pür

nÀle vü fiàÀn itmüşdür.”17 diyerek yazdığı şu beyti örnek olarak vermiştir:

10 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609. 11 Mustafa Gelibolulu Âlî, s. 315. 12 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b. 13 Şemseddin Sami, a.g.e., s. 3122. 14 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 15 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b.-171a. 16 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 17 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609-610.

27

Ey cÀme-i siyÀh giyen şÀh-ı òışm-nÀk Çep-rÀst dügme ile beni eyledüñ helÀk18

Tuhfe-i Nâilî’de Zağra kadısı iken H. 981 tarihinde ( M. 1573) vefat ettiği

belirtilerek “…ÚafzÀde ve Óasan Çelebiniñ 980 ve èÁli’nin 982 tÀriòde vefat

itdigüni yazmaları ùoàru degüldür.”19 denilir. “…Ah fevt oldı muóarremde èUbeydì

Çelebi...”20 mısrası vefatına tarih olarak yazılmıştır.

2. EDEBÎ ŞAHSİYETİ

Tezkirelerde Ubeydî’nin şiirlerinin döneminde zevkle okunduğu belirtilerek

onun şairane bir kişiliğe sahip olduğu ifade edilir. Ahdî, “…AúsÀm-ı şière úÀdir ve

her bir fende miåli nÀdirdür. èAle’l-òuãÿã ùarô-ı àazelde edÀ-yı nÀzük ile Óasan-ı

Pehlevì ve sÿz u güdÀz ile Rÿm’uñ Òüsrev’i…”21 sözleriyle onun şiir kabiliyetini,

gazellerinin inceliğini ve Rum’un Hüsrevi olduğunu belirtir. Ubeydî, Divan’ında:

Òüsrev-i kişver-i naôm olduàımı añlarlar Bu cihÀn òalúı èUbeydì göricek dìvÀnum22 beytiyle bunu dile getirmiştir. Şair, ayrıca: èUbeydì ger bu beş beytüñ göre elde diye Òüsrev NizÀmì Òamse’sinüñ pençesin buran àazeldir bu23

beytiyle Nizamî’nin Hamsesini burduğunu,

èRÿm’da òÀl-i ruòı vaãf ile ol şÀhuñ Noúta úoduñ be èUbeydì şuèarÀ-yı èAceme24

beytiyle de Şuarâ-yı Acem’e nokta koyduğunu ifade eder.

Ahdî, şairin müzik bilgisinin iyi, makam bağlamada zamanın önde

gelenlerinden olduğunu, nağmelerinin gönle ferahlık verdiğini, terkiplerinin gönlü

yaralı olan âşıkların dertleşmesini andırdığını ve şairin bu özelliklerinden dolayı 18 Âşık Çelebi, a.g.e., 1971, s. 171a. 19 Mehmet Nâil Tuman, a.g.e., s. 647. 20 Bekir Kayabaşı, Kâf-zâde Fâéizî’in Zübdetü’l-Eşèâr’ı , İÜ, S.B.E., Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1997, s. 389; Abdurahman Hıbrî, a.g.e., s. 79; Riyâzî, a.g.e., s. 80. 21 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416. 22 Şahabettin Ünlü, Ubeydî Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni, MSÜ, S.B.E., Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1991,(UD). 210/5. 23 UD, 252/5. 24 UD, 260/5.

28

methedilmeye ihtiyacı olmadığını belirtir.25 Abdurahman Hıbri, “…èilm-i edvÀr ve

fenn-i muèammÀda bì-naôìr…”26 diyerek onun musıkî yönü ile muammalarını över.

Âşık Çelebi ise Ubeydî’nin müzik bilgisinin şöhreti ile muammalardaki ustalığına

dikkat çekerek27, şairin şu muammasını örnek verir:

Baóre ey àavvÀãlar girdükde ihsÀn eyleñiz Dìde-i èÀşıú gibi sende ãadef yoúdur deñiz

Âşık Çelebi, gazellerini şevkle söylediğini belirterek bunlar için “…şeker gibi

ùolu çÀşnì..”28 sözleriyle gazellerinin okuyucuya lezzet verdiğini belirtir. Ahdî, onun

“…maèrifetde ferzÀne-i cihÀn…” yani dünyanın hakimi ve “…rindÀne-i zamÀn…”29

olduğunu söyler. Ubeydî, Divan’ında marifete verdiği önemi ve rindlikle ilgili

düşüncelerini şöyle ifade eder:

Bezm-i devrÀnın ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoş-güvÀr-ı maèrifet

22/3 Şişe-i çaròile dÀyim mey-i mihrüñ çekerin Úani bir rind-i cihÀn bencileyin mül getürür

86/4

Tezkirelerde halim ve selim tabiatlı, ilim sahibi, kimseyi kırmayan kibar bir

yapıya sahip olarak anlatılan şairin bu özellikleri Divan’ına da yansımıştır. Ubeydî,

bunu şu beytiyle ifade eder:

Ey èUbeydì òaøret-i SulùÀn Selìm’e úul idüb Saña èunvÀnlar viren ùabè-ı selìmüñdür senüñ

175/5

Ubeydî, başkalarının kalbini kırmaktan ve gıybetten hoşlanmaz.30 Şiirlerini

ince hayaller ve renkli anlatımlarla süslemekten hoşlanır:

Biz ki bu devr içre cÀm-ı dil-küşÀya mÀliküz Mülk-i şevúüñ şÀhıyuz ãırça sarÀya mÀliküz

110/1

25 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416. 26 Abdurahman Hıbrî, a.g.e., s. 79. 27 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.-171a. 28 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b. 29 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 417. 30 UD, Tkb. 1, Tkb. 2.

29

Ey èUbeydì n’ola vaãf etseñ miyÀn ile lebiñ Biz òayÀle úÀdirüz rengìn edÀya mÀliküz

110/5

İstiğna sahibi olan şair,31 marifeti hiçbir şeye değişmez.32 Bir cevher olarak

nitelediği aşkı aldanıp dünyaya vermememizi isteyen bir görüşe sahiptir.33 Onun

dikkat çeken özelliği aşkını marifet diliyle anlatırken oldukça sade bir dil

kullanmasıdır:

CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl

187/1 Úasdum budur ki Òüsrev-i devrÀn-ı èaşú olam Óükm eyliyem àam iline sulùÀn-ı èaşú olam

206/1 Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyub aàlamalı èÀşıú-ı àiryÀnum ben

218/1

Özellikle terkîb-bend ve tercî-bendleri ile gazellerinde, şairi kemal ehli,

filozofça ve istiğna sahibi bir tavır içinde buluruz. Sade ve içten öğütleri, bunların bir

deneyime dayandığı anlayışını düşündürür. Özünden mana fışkıran şiirlerinin inci

dolu bir deniz olduğunu belirterek, sözleriyle hayranlık uyandırdığını ve zamanın

kâmili olduğunu söyler:

Ey èUbeydì menbaè-ı dür baóridür ammÀ senüñ Gevherinden naômuñuñ deryÀ-yı maènÀ cÿş ider

89/5 Sözlerüñle be èUbeydì bizi óayrÀn etdüñ Úalbüñ esrÀr-ı ilÀhiye meger maózendür

89/5 Didiler göñlün nice oldı zamÀnuñ kÀmili Ol faøilet ãÀóibi úıldı didüm óÀãıl dili

Mua. 43

Beyânî, “…EşèÀrı Àh-ı èÀşıú gibi sÿz-nÀk ve edÀsı Àb-ı revÀn-asÀ pakdür…”

sözleriyle onun dilinin sadeliğini, şiirlerinin etkileyici olduğunu belirttikten sonra

31 UD, 53, 110, 192. 32 UD, 22. 33 UD, 192.

30

murabbaları ile muammalarına övgüler de bulunarak şairin muamma ustası olduğunu

ifade eder.34 Kınalı-zade Hasan Çelebi, Emrî ile hem-şehri ve hem-sohbet olduğunu

söylerken,35 Künhü’l-Ahbâr’da Ubeydî’nin “…fenn-i muèammÀda daòi Emrìye

peyrevlik idüb ad çıkardı…”36 sözleriyle Emrî’ye uyarak muammada şöhret

kazandığı belirtilir.

Şarkılarında ise daha çok âşıkane sözlere yer veren şair, özlem ve hayallerini,

sevinçlerini, üzüntülerini ve pişmanlıklarını dile getirir. Künhü’l-Ahbâr’da “…èilm-i

mÿsiúì ile ùabè-ı nÀzügi alışdı. FarÀøa ki muãannefÀtı ile èIraú ve HicÀza ÀvÀzeler

ãaldı…”37 sözleriyle onun musıkî yeteneği de dile getirilir. Tarih, kıta, matla ve

muammalar onun şiirdeki ustalığını ortaya koyar. Âşık Çelebi, onun akranları içinde

mümtaz bir yeri olduğunu ve İranlılar gibi etkileyici Farsça şiirler yazdığını açıklar.38

Sonuç olarak Ubeydî, tezkirelerde âşıkâne gazeller yazan, belagat ve musıkî

ustası, rindane bir kişiliğe sahip, dili sade, muamma ilmine vâkıf ve yaşadığı

dönemde şiirlerinin ağızlarda zikredildiği meşhur bir şair olarak anlatılır.

34 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 35 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609. 36 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 37 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 38 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.

BİRİNCİ BÖLÜM

UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ UNSURLAR

1. DİN

1. 1. Allah

Divan şairlerinin köklü bir İslâmî bilgiye sahip olmaları ve yaşadıkları

dönemin şartları düşünüldüğünde, onların şiirlerinde Allah’a geniş olarak yer

vermelerinin nedeni kendiliğinden ortaya çıkacaktır.1 Böyle bir birikim ve hayat

düzeninin etkisiyle Ubeydî Divanı’nda da Allah mefhumuna, O’nun isim ve

sıfatlarına çokça tesadüf edildiği görülmektedir. Tabii ki bu unsurların Divan’da sık

yer almasında şairin dünya görüşünün de etkili olduğu söylenebilir. Ubeydî

Divanı’nda klasik divan tertibine uygun olarak, tevhid ve münacat mahiyetinde bir

kasideye rastlanmaz, ancak, Allah mefhumunun, O’nun isim ve sıfatlarının Divan’ın

genelinde işlendiği söylenebilir.

Ubeydî, Divan’da Allah’ı İslâm dinine uygun bir şekilde ele almaktadır.

Ubeydî’nin Allah’ı anma vesilesi olarak çeşitli haller içinde olduğu görülür. Bunlar;

âcizlik hâlinde Allah’a sığınma (330/4)∗, O’na şükretme (9/33), O’ndan af dileme

(296/3), sanatı karşısında duyduğu hayranlık (118/2), devrin sultanları ve sevgili için

cemal ve celâl vasıflarından hareketle bir timsal gösterme, devrin sultanına ve

devletine dua etme (3/28), sonsuz hikmet sahibi olduğu (115/1), sevgiliden şikâyette

yardım isteme (123/2), kudretinin sonsuzluğu (118/1), varlıkların her an O’na ibadet

halinde olduğu (Tkb.1/3), ibadetin Allah’a yakınlaşma vesilesi olduğu (Tkb.1/3),

nimetinin erişmediği yer kalmadığı gibi çeşitli durumlardır:

Nièmetüñ irişmedük èÀlemde yer úalmadı hiç ÒÀn-ı lüùfüñ görmedük bìçÀreler úalmadı hiç

27/1

Mutlak ilim sahibi Allah’ın zatı benzersizdir. Hak, görme ile kavranamadığı

gibi akıl ile de tam olarak idrak edilemez. O, belirli bir durumda münhasır değildir.2

İnsan sınırlı ilminden dolayı O’nu gerçek manasıyla idrak edemez. Bunlar

1İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 35. ∗ Şiirler için bak. UD. 2 Sadreddin Konevî, Vahdet-i Vücûd ve Esasları, en-Nusûs Fî Tahkîki tavri’l-mahsûs, Çev. Ekrem Demirli, İz Yay., İstanbul 2004, s. 20.

33

Ubeydî’nin, Allah’ı anmak vesilesi olarak içinde bulunduğu değişik durumları

göstermektedir:

ÕÀtun benzer bulınmaz budur ancaú èilmimüz Yoòsa künhüyle seni bilmekde úÀãır èaúl u hÿş

118/3

Divan’da Allah’a ait doğrudan doğruya zikredilen isim ve sıfatlar şunlardır:

Allah, Hudâ, Hudâ-yı Müteâl, Müsteân, Zü’l-Celâl, Yezdân, Kerîm, Bârî, Gani,

Hakk, Latîf, Hannân, Hâlık, Bî-çûn, Hayy, Bâkî, Kadîm, Lem-yezel, Settâr, Kerîm-i

Lâ-yezâl, Gâfir, Gaffâr, Gafûr, Mâlik, Mennan, Şekûr, İlâh, Tanrı, Yaradan.

O’nun ülûhiyyeti ve noksansızlığı karşısında tabiattaki bütün varlıklar O’na

secde eder. Bütün masivâ ilâhî marifet sahibi olup Allah’ın vahyine mahzardır.

Onlar, kendilerine tecelli edeni bildiğinden dolayı ve fıtratları gereği sürekli ibadet

hâlindedirler.3 Her varlık, yaratıcının kendine uygun kıldığı şekilde ibadetini yapar:

Baş egüp ùÀèat-ı SübóÀn’a rükÿè eylerler Yer yüzinde olan ecnÀs-ı behÀyim her bÀr

Tkb.1/3

Allah’ın methettiği Hz. Peygamberin zatını vasıflandırmada Ubeydî aciz

kaldığını dile getirir:

Medó iden Allah iken õÀt-ı dür-i nÀyÀbuñı Ben ne òÀküm vaãf idem şÀhÀ türÀb-ı bÀbuñı

295/1

İşine besmeleyle, Allah’ın adıyla başlayan başladığı işi kolaylıkla nihayete

erdirir:4

3 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 44. 4 “Allah’a hamd ederek başlanmayan hiçbir önemli işin sonu yoktur.” (İmam Nevevî, Büyük Hadis Kitabı Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi, Çev. İhsan Özkes, C. 3, Merve Yay., İstanbul 2003, s. 64.)

34

Her neye ism-i şerìfüñle olınsa ibtidÀ Ol sühÿletle nihÀyet bulup olur münteha

1/1

Mana itibarıyla zengin olan ism-i şerîf, âciz âşığın kalbine girerek ona gıda

olur, feyz olur. “Tasavvufta gönül bir ayna olarak ele alınır. Bu aynada Tanrının

tecellisi zuhur eder.5 “Mü’minin kalbi Allah’ın evidir (Kalbü’l-Mümini Beytullah).6

Bir hadîs-i kudsîde: “Ben yerlere sığmam, göklere sığmam, fakat takvâ sahibi

mü’min kulumun kalbine sığarım.”7 buyrulmuştur. “Maddîyattan uzak aşk, gerçek

âşıklara has bir şeydir.”8 Masivâdan kurtulan, hakikî idrak merkezi olan, can ve ten

isteklerinin yok edildiği bir gönül, Hakk’ın tecellisine mazhar olur:

èÁşıúuñ9 göñlin ele alan bulur Allah’ını Kim anun mirèÀt-ı úalb-i pÀkidür meclÀ-yı dost

21/4

Âlem, daimî bir hareket ve değişiklik içindedir. Bu âlem bir zaman yokken,

bizce bilinmeyen bir müddet sonra maddesi, sureti ve bütün cüzleriyle yaratılmıştır.

Kâinatta bulunan her şey; yer, dağ, taş, nebatlar, hayvanlar, insanlar hülâsa her

varlık, daima değişmektedir. Bunların hepsi de yokken, sonradan olmuştur.10 Ubeydî,

dünyanın kadîm olduğunu kabul etmez; çünkü bir gül bahçesine benzettiği dünya ve

onun içindeki her şey daima değişmektedir. Bu durum onların sonradan

yaratıldıklarını gösterir:

5 Pala, a.g.e., s.205. 6 Mehmet Yılmaz, Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler, Enderun Yay., İstanbul 1992, s. 89. 7 Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mârifetnâme, Çev.Abdullah Aydın, Mehdi Yay., İstanbul 1999, s. 199. 8 Harun Tolasa, Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Atatürk Ünv., Ankara 1973, s. 309. 9 Âşığın kalbi Allah’ın rahmetinden daha geniştir; fakat âşığın kalbinin genişliği gene Allah’ın rahmetindendir. Ebu Yezid el Bistami : “ Eğer Arş, kapsadığı şeylerle birlikte yüz milyon kere, arifin kalbinin köşesinin bir kenarında toplanmış olsaydı, arif gene de onları hissetmezdi.” demiştir. Arifin durumu böyle olduğuna göre, ondan derecesi daha yüksek olan âşığın kalbinin rahmeti tabiki daha fazla olacaktır. (İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 171.) 10 Ali Arslan Aydın, İslâm’da İman ve Esasları, Seha Neşriyat, İstanbul 1990, s. 51., 52.

35

Ya ilÀhì gülşen-i dehre nice dirler úadìm11 Olmış iken güller anda aòker-i nÀr-ı óudÿå

24/3

Âşık için aşk yolunun çilelerine katlanmak, hakikî sevgiliye ulaşmak için

engelleri aşabilmek kolay değildir. Bu meşakkatli yolda aşkın dayanılmaz acılarına

gark olan âşık, her an başına kasteden kılıcın ancak taş kalpli birine ait olabileceğini

söyler. Ama bunun kime ait olduğunu bilemez, ya Rab nidasıyla bu sıkıntısını dile

getirir:

Tiz idüp her gÀh tìàin başuma úaãd etdürür Úangı bed-òÿnun dil-i sengìnidür yÀ Rab o ùaş

123/2

Allah’ın nimetleri ve lütfu sonsuz olduğu halde insan gaflettedir, isyandadır.

Gaflet bataklığında olduğunu fark eden Ubeydî bu durumdan kurtulmak ister. Gaflet

vadisinden kurtulması; ancak, Allah’ın inayetiyle olur:

Nièmetüñ bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs

115/1

Ya ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretden òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletten òalÀã

128/1

Bir cevÀba aàzımuz açmaàa yok dermÀnımuz MübtelÀ-yı èiãyÀnuz bize senden meded

38/4

11 Bu beyit Hz. Ali’nin ile Hz. Peygamberden naklettiği bir hadîsi hatırlatır. Hz. Ali, Peygamber Efendimizden “Cenab-ı Hak var idi, Onunla beraber bir şey yoktu.” hadîs-i şerîfini duyduklarında, “Hâlâ da öyledir.” buyurmuşlardır. (Ömer Ferit Kam, Vahdet-i Vücûd, Sade. Ethem Cebecioğlu, DİB Yay., Ankara 2003, s. 96.)

36

Allah, herkese istediğini verme kudretine sahiptir. Ubeydî, devrin padişahı II.

Selim için yazdığı bir kasidede padişahın isteklerinin Allah tarafından yerine

getirildiğini, duasının kabul olduğunu belirtir:

Virdi ÒüdÀ murÀdını òayli zamÀndur ÕÀt-ı şerìfüñ etdi temennÀ-yı salùanat

2/20

Allah, insanları kulluğa lâyık görüp yaratmıştır. Elest Bezmi’nde Allah ruhlar

âlemini yarattığı zaman ruhlara hitaben: “Elestü bi-Rabbiküm (Ben sizin Rabbiniz

değil miyim?)”12 buyurunca ruhlar: “Kâlû Belâ (Evet, sen bizim Rabbimizsin)

dediler.”13 Bu akit, kıyamet gününde insanoğlunun, “Bizim bundan haberimiz

yoktu.” demesini engellemek için yapılmıştır.14 Bu söze rağmen insanlar, içinde

bulundukları sıkıntıdan dolayı Allah’a serzenişte bulunurlar. Mutluluğa ne zaman

kavuşacaklarını, bahtlarının ne zaman düzeleceğini sorarlar:

Úulluàa lÀyıú görüp òalú eyledüñ biz úullaruñ Bize baúmaz mı bu devlet bu saèÀdet YÀ Laùìf

147/2

Allah, eşyayı ve varlıkları birbirine uygun bir şekilde yaratmış ve bunların

uygunluğu kâinattaki umum bir hizmetin ve ahengin oluşmasını beraberinde

getirmiştir. “Kula gereken şey hilkatin bu kânunu örnek tutarak kendisine bağışlanan

kuvvetleri yerli yerinde ve yaradılış itibârıyla vazîfesine uygun olarak kullanmak,

bunun hilâfına hareketten sakınmaktır.”15 İnsanın yaratılış gayesinin idrakine varması

ve kendisine bahşedilen nimetlerin hakkını vermesi, isyandan uzak olması, Allah’ın

emirlerine ve yasaklarına uymakta kusur etmemesi, onun cennet ehli olmasını

sağlayacaktır:

12 Yılmaz, M., a.g.e., s. 39. 13 Pala, a.g.e., s. 90. 14 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 92. 15 Ali Osman Tatlısu, Esmâü’l Hüsnâ Şerhi, Başak Yay., İstanbul 1949, s. 65.

37

Ey göñül ùÀèat-i BÀrì’de ãaúın itme úuãÿr Sen de istersen eğer ravża-i cennette úuãÿr

Tkb.2/3

Cennet köşküne ulaşmak ve hiç çıkmamak üzere orada kalmak dünya

hayatımızdaki amellere bağlıdır. Orada müminler için hazırlanan nice güzellikler,

nimetler ve zevkler vardır. “Görevli melekler, haftada bir defa, mücevherden

eğerlerle süslenmiş Burakları mü’minlere getirir. Allah’ın selâm ve çağrısını iletir,

müjde verir. Onlar da Buraklarına binip Adn cennetine yükselip giderler ve Cenâb-ı

Hakk’ın misafirhanesine varıp ikram ve izzetlerini görür, çeşitli nimetlerini yer,

sözlerini işitip Cemalini görürler.”16

Allah’ın lütfu ve fazileti olmayınca yüz yıl ibadet etmenin bile faydası

yoktur:

Fażl u lüùfuñ olmayınca ey Kerìm-i LÀ-yezÀl Nice yüz yıl ùÀèat etse bir kişi olmaz müfìd

37/4

Allah kerem sahibidir, kendisine sığınan kimsesizleri ve düşkünleri

reddetmez, onların Zât-ı İlâhî’nin huzuruna çıkmak için vasıtalar aramasına müsaade

etmez, herkesin duasını kabul eder. “Allah kerimdir. Her işte O’na teveccüh

etmelidir.”17:

Bir gedÀ açup ãadef gibi elin úılsa niyÀz Sen Kerìm’üñ ol yetìm alur dürr-i iósÀnını

287/3

Allah Zü’l-Celâl’dir, yani büyüklük sahibidir. “Allah-u Teâlâ mahlukata hak

olarak mabuddur. Ondan başka ibadete müstahak yoktur...”18 Servin gece gündüz

kıyamda kalması, Allah’a ibadet olarak değerlendirilir:

16 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e, s. 33. 17 Âgah Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Yay., İstanbul 1984, s. 90. 18 Bakara, 2/255. (Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, haz. Hayrettin Karaman ve diğerleri, TDV Yay., Ankara 2005.)

38

Sen èaôìm-i Õü’l-CelÀl-i dÀyimÀ óÀżır bilür Serv ayaà üzre anuñçün rÿz şeb eyler kıyÀm

197/2

1. 1. 1. Zât, Sıfat

Zât, Hakk’ın kendisi olup idrâk edilemez. Çünkü insan ve bütün mahlûkat

hudûstur. Kadîm, ezelî ve ebedî olan Allah’ı göremezler. Zât gizlidir, görünmez;

ancak bütün varlık âlemi görünmeyenden, gizliden çıkar. Yani masivâ, varlıklar

âlemi, yaratılış Zât-i İlâhî’nin sıfatıdır; sıfat Hakk’ın zuhurudur. “Şu varlık âleminde

bulunan her şey, varlığında olduğu gibi; varlığının devamında da, kendinden başka

bir müessire muhtaçtır. Çünkü hiçbir şeyin kendi zâtında, var olmasını gerektiren,

vücûdunu zarurî kılan bir şey yoktur. Zira, varlıkların hepsi sonradan vücûda

gelmiştir. Bu sebeple bir yaratıcıya ve üzerinde bir mekâna muhtaçtır. Onun için

vücûdu hâdis, varlığı mümkün ve daima muhtaçtır.”19 Oysa Allah Bâkî’dir,

Kadîm’dir, Zü’l-celâl’dir. Vâcibü’l-vücûd kendi hüsnünü temaşa etmek için yerle

göğü yaratmıştır:

Óażret-i Óaú Óayy ü BÀúì vü Úadìm ü Õü’l-CelÀl Ey èUbeydì yerle gök óÀdiå cihÀn dÀr-ı óudÿå

24/5

Allah’ın zâtı benzersizdir. İnsanın sınırlı ilmiyle, kusurlu aklıyla O’nu

hakikatte anlamasının söz konusu olmadığı belirtilir:

ÕÀtuña beñzer bulunmaz budur ancaú èilmimüz Yoòsa künhüyle seni bilmekde úÀãır èaúl u hÿş

118/3

Görüldüğü üzere yaratılanların en şereflisi ve en mükemmeli olan insan,

kendine verilen akıl ve duygu organlarıyla Zât-ı İlâhî’nin hakikî hüviyetini bilme ve

idrak etme vasfına sahip değildir. Çünkü insanın aklı ve duygu organları sınırlıdır.

19 Aydın, a.g.e., s. 113.

39

İnsan, zâtı ve sıfatları ile mutlak kemal, mutlak kudret, mutlak irade ve ilim sahibi,

eşsiz ve benzersiz yüce Allah’ın İlahî hakikatini anlayamaz. Beşerî vasıf ve takatiyle

bunu yapamaz.

Allah’ın zâtî kemali ve zuhûru âlemin yaratılmasına bağlı esmâî kemali

vardır.20 Eşya, masivâ bir nizam dâhilinde Hakk’ın Zâtının eseri olarak meydana

gelmiştir. Her mevcut O’nun sıfatlarının tecelli yeri durumundadır. “Gökler ve yerler

O’nun delilleriyle doludur”21, O’nun birliğine şüphe yoktur. Allah hem zâtı hem

sıfatları yönünden birdir:

ÁfitÀbuñ şemèi õÀt-ı pÀküñe rÿşen delìl Birligüñe õerre deñlü şüphe yoú aãlÀ senüñ

161/3

Allah’ın mahlûkata feyzi, O’nun sonsuz sevgi, rahmet ve merhametinden

yani Cemal vasfından kaynaklanır. Âlemin yok olmasını engelleyen O’nun Zâtının

feyzidir:

ÕÀt-ı pÀküñden eger feyz irmeseydi her zamÀn Mużmaóil-i mahż olup èÀlem olurdı nÀ-bedìd

37/2

Tabiatta bütün varlıklar O’na ibadet halindedir. Her varlık yaratıcının kendine

mümkün kıldığı şekilde ibadet eder:

Her úaçan evãÀfuñı õikr eylese ùurmasa bÀd Cÿş idüp deryÀlar ol demde úabardurlar úulaà

143/3

Yukarıdaki beyitte bâd yani rüzgâr Hakk’ın evsâfını zikreder. Rüzgâr sesini

düşündüğümüzde “hu” sesine benzer. Hu “Allah” ism-i şerîfine lafz ve mana

yönünden delâlet etmektedir. Allah’ın Zâtına işaret eder. “Allah ism-i şerîfinin bir

20 Konevî, a.g.e.,s. 66. 21 Yûnus, 10/101.

40

hususiyeti de; Arap harfleriyle her harfinin Allah u teâlâya delâlet etmesidir. Şöyle

ki: Bu harflerden sonuncusu ‘he’ ‘Hüve’ zamiri takdirinde olup, Allahu Teâlâ’nın

zâtına işâret etmektedir. Bu harf, ortadaki ‘lâm’ harfiyle birleşince ‘Lehü’ olmuş olur

ki, bu da yine Cenâb-ı Hakk’a işaret eder. Üçüncü harf olan ‘lâm’ ile birlikte

okunduğu takdirde ‘li’llâhi’ olur ki, bu da yine Cenâb-ı Hakk’ın zâtına işâret eder.

Nitekim bu harflerin her biri ile başlayan birçok âyetler vardır. Dördüncü harf ‘elif’

ile birlikte ise, Hak teâlâ’nın zâtına ve sıfatlarına delâlet eden ve O yüce varlığın hâs

(özel) ism-i olan ‘Allah’ lâfz-ı şerîfini meydana getirmektedir. Başka bir kelimede

bulunmayan bu husus, ‘Allah’ lafzının ilâhî bir özelliği olarak kabul edilmektedir.”22

1. 1. 2. Kudret

Kudret, güç ve kuvvet manasında bir sıfattır. Ezelî ve ebedî kemal üzere bir

kudret Allah Teâlâ’ya mahsustur. Allah Teâlâ her varlık üzerinde dilediğini yapmaya

kadirdir. Onları yaratmaya ve yok etmeye güçlüdür. O’nun kudretine nihayet

yoktur.23 Allah mahlûkat üzerinde tesir ve tasarrufa sahiptir. Mahlûkatın vasıf ve

özellikleri, mukadderatı ve fizikî şekli, Allah’ın ezeli ilminde belirlenmiş ve levh-i

mahfûza yazılmıştır. Allah’ın ezelî ilmi tabiatta bir çeşitlilik oluşmasını sağlar; O,

varlık üzerinde dilediği tasarrufta bulunur:

Gösterip úudret kimin èuryÀn idüp nergis-ãıfat Kimi iósÀn idersin gül gibi úat úat libÀs

115/3

Allah’ın kudret âlemi çok zengindir. Zâtı gizli olan Allah, Celâl vasfıyla

mahlûkata tecelli etmiştir, gökler ve yerler O’nun tecellileriyle doludur. O’nun

sıfatları nâ-mütenâhîdir, bitmez tükenmez hazineleri, güzellikleri, kaf ile nun

arasındadır. İstediği her şey “Ol!” demekle bir anda oluverir. Hak’kın tecellisine

mazhar olan ağaçlar O’nun hikmetinin hattıyla zeyn olmuş birer kitaptır. Saflığın ve

hikmetin eseri olan yapraklarını Kur’ân-ı Kerîm sayfaları gibi elde tutarlar:

22 Aydın, a.g.e., s. 101–102. 23 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, Merve Yay., İstanbul 2001, s. 19.

41

Óikmetüñ òaùùıyla zeyn olmış yeşil evrÀúdan Her dıraòt elde tutar yüz biñ ãafÀ-ÀåÀr-ı levó

31/4

Kâinatta her şey Zât-ı İlâhî’nin kudreti dâhilinde belli bir nizam ve intizam

içinde yaratılmıştır. O, kudretiyle dokuz kat feleği uzayda asılı olarak durdurur.

Deryalar, O’nun kudretinin denizinden sadece bir katredir:

Ey ùoúuz deryÀ eflÀki24 muèallaú ùuràuran Úudretüñ baórinde bir kem úaùredür deryÀ senüñ

161/2

Allah, hem zâtı hem de sıfatları yönünden birdir. Allah’tan başka Tanrılar

olsaydı, evrenin düzeni bozulurdu. Kâinatta olan her şey kadîm, ezelî ve ebedî ve

vâhid olan Allah’ın irade, kudret ve emriyle gerçekleşir:

Arúası üzre nice yüz biñ melÀéik var iken Òınk-ı çerò emrüñle devreyler cihÀnı bì-licÀm

197/4

1. 1. 3. Sanat ve Hilkat

Eğer Allah, bu kâinatı yaratmayı dilemeseydi her şey yoklukta kalacak, bu

nedenle hiç bir zerre varlığa kavuşamayacaktı. Kâinattaki her şeyin ömrünü, şeklini,

rızkını, doğumunu, ölümünü ve her an görüp geçireceği hadiseleri de tayin eden

Allah, mahlûkatı nizam ve intizam, hayır ve hikmet yolu ile halk etmiştir. “Kâinatı

yarattı, fakat yaradılmışlara muhtaç olduğu için değil, belki onları yaratmak

hususundaki ezelî iradesini tahakkuk ettirmek ve onlara azamet ve kudretini

göstermek, cemal ve kemâlini sezdirmek ve sayısız ni’metlerinden onları

24 “Hukemaya göre Yaratıcı Kudret’in aktif kabiliyeti (Akl-ı Küll), pasif bir kabiliyet meydana getirmiştir (Nefs-i Küll). Bu iki kabiliyetten dokuz kat gök meydana gelmiştir. Her göğün aktif ve pasif kabiliyeti, yani aklı ve nefsi vardır.” (Gölpınarlı, a.g.e., s. 137.)

42

faydalandırmak gibi lütuf ve keremiyle yarattı.”25 Ubeydî, bu hususu şu beyitte dile

getirir:26

ÕÀtuñ içün òalú olındı cümleten gökler saña Yiridür boyın egüp eylerse èarż-ı iótiyÀc

28/4

İnsanların yaratılışında bulunan özelliklerinden biri de eseri görünce hemen

eserin yaratıcısını düşünmesidir. Bu durum bir tabloyu görüp de onun ressamı ya da

nakşı görüp de onun nakkaşını bilmek kadar tabiîdir. “Velhasıl her şeyde suretten

ma’nâya, eşyâdan esmâya, esmâdan müsemmâya geçerek fikirlerde Allah bilgisi

delillerini çoğaltmak, genişletip derinleştirmek iktizâ eder.”27 Fakat inkâr edenler

Hakk’ın eserlerini görmemekte ısrar ederler:

Ya İlÀhì saña münkirler nice inkÀr ider èArş u kürsì vü felekler gibi ÀåÀruñ ola

285/2

“Kâinattaki her mevcut Hakk’ın sıfatlarından birinin mazharı yani zuhûr ettiği

yerdir. Hakk’ın sıfatı nâmütenâhîdir. Ancak umûmî vasfı itibarıyla ikiye ayrılır:

Cemâl ve Celâl.”28 “Tasavvufa göre bütün masivâ, yaratılış âlemi bir tek olan Zât-ı

İlâhînin sıfatıdır. Görünüş bütün sıfattır. Zât ise gizlidir.”29 Zât-ı İlâhî’nin sanatı ile

yeryüzünü bir gül bahçesine çevirmesi, gökyüzünü yıldızlarla süslemesi Cemal

vasfının tezahürüdür, lütuf ve kereminin eseridir:

äunèuñ ile yer yüzünde naòl-i gülşen ùonanup Gökde olmışdur kevÀkible müzeyyen keh-keşÀn

214/3

25 Tatlısu, a.g.e., s. 63. 26 Bir hadis-i kudside : “Ben gizli bir hazine idim; bilinip tanınmak istedim ve bilineyim diye mahlukatı yarattım.” buyrulmuştur. (Ahmet Ögke, “Tasavvufta Kenz-i Mahfî Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendinin Küntü Kenzen Mahfiyyen Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 9.) 27 Tatlısu, a.g.e., s. 28. 28 Ali Nihat Tarlan, Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 20. 29 Tarlan, a.g.e.,s. 26.

43

Allah’ın Cemal vasfının tezahürü olan güzellik unsuru, en çok sevgilide

tecelli etmiştir. Yani Hakk’ın yaratıcılığı sevgilide kemâle ermiş ve sevgilinin

kaşının güzelliği onun ebediyen tasvir olunamaz bir mahiyet kazanmasını

sağlamıştır:

Sen ey naúúÀş işüñ görürdi yÀr üstinde yÀ úaşı Ebed taãvìr olınmaz şöyle yazmış ãunè-ı naúúÀşı

Mua.35

Hakk’ın sanatı ve hilkati, altın işlemeli gökyüzü kitabında güneş ve ayı birer

çerağ ve kandil kılmıştır. “Gökte burçları var eden, onların içinde bir çerağ (güneş)

ve nurlu bir ay barındıran Allah, yüceler yücesidir.”30 ve “Görmediniz mi, Allah

yedi göğü birbiriyle ahenktar olarak nasıl yaratmış! Onların içinde ayı bir nûr kılmış.

Güneşi de bir çerağ yapmıştır.”31 meallerinde anlatılan Hakk’ın sanatını Ubeydî şu

beyitlerle dile getirir:

Bir kitÀb-ı ãunèuñ evrÀú-ı zer-efşÀn ile çarò Anda iki yerde mihr ü mÀh-ı pür-envÀr levó

31/2

Camìè-i ãunèuñda gök çarò muãannaè bir çerÀğ MÀh-ı nev anuñ kenÀrında yanar rÿşen fitìl

187/2

Hakk’ın yaratmak, rızık, ve nimet vermek, azâp etmek diriltmek ve öldürmek

gibi bütün fiilleri, Tekvin sıfatına râcidir. Allah’a, eşyayı yaratması itibariyle ‘Hâlık

ve Mûcid’, mahlûkatına hayat ve rızık vermesi itibarıyla ‘Muhyî ve Rezzâk’ tesmiye

edilir. Fakat; halk, icad, ihya ve terzîk gibi bütün İlâhî fiiller, Tekvin sıfatının eser ve

tecellileridir.32 Allah, nimetler, güzellikler bahşeylediği insanlara dünya kitabını nakş

30 Furkân, 25/61. 31 Nûh, 71/15-16. 32 Aydın, a.g.e, s. 133.

44

eylerken hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Çünkü “Bir şey yaratmak istediği zaman O’nun

yaptığı ‘Ol.’ demekten ibarettir. Hemen oluverir.”33:

Bì-úalem naúş eyledüñ mecmuèa dünyÀyı sen äuffa-i òÀk üzre cÿ cedvel gül-i gülzÀr levó

31/3

1. 1. 4. Kaza ve Kader

Allah, her şeyi kudreti altında var etmiş ve bir kadere göre yaratmıştır.

“...herhangi bir şeyin belirli bir şekilde meydana gelmesini, Cenâb-ı Hakk’ın ezelde

dilemiş olmasına ‘kader’ denir. Yüce Allah’ın böyle dilemiş olduğu bir şeyi zamanı

gelince meydana getirmesine de ‘kaza’ denir.”34 Yani ilâhî hükümden kurtulmak

imkânsızdır. Allah’ın takdiri değiştirilemez. Onun takdir ettiği kazadan kurtulmak

mümkün değildir. Şair için ayrılık bir kaza olarak ezelî irade tarafından mukadder

kılınmıştır. O, ayrılık kazasını değiştirmeyi düşünse de bunun imkânsızlığı karşısında

teslim olur, kazasına razı olur:

Şol úadar fikreylerin hicrÀn úażÀsın ãavmaàa Rey ile ammÀ úażÀ taàyìr olınmaz neyleyim

209/3

Kaza ve kaderin birbirine aykırı düşmesi imkânsızdır. Aksi halde, kâinatın

düzeni bozulur, varlığı devam edemezdi. Çünkü bu muazzam kâinat, yer ve gökteki

varlıklar, ilâhî bir ölçü, plân ve kanun olmadan varlığını muhafaza edemez35 Ubeydî,

ehl-i sünnet inancının dışına çıkmamıştır. Aklı almadığı için şikâyet eder, fakat inanır

ve tevekkül eder. Çünkü âşık Hakk’a vasıl olmak için kazaya razı olmalıdır.

“Kazaya itiraz etmek kula elem, keder ve üzüntü verir. Bunlar kul için hiçbir

fayda olmadığı gibi geleceği için de zararlı olurlar. Bu da kulun azaba maruz

kalmasına sebep olur. Çünkü kaza Cenab-ı Hakk’ın takdiridir. Ona karşı çıkmak,

üzülmek, feryat etmekle değişmez. Akıllı kula layık olan Hakk’ın rızası ile gönül 33 Yâsîn, 36/82. 34 Bilmen, a.g.e., s. 35. 35 Aydın, a.g.e., s. 295.

45

rahatlığına ermektir.”36 Hakk’ın rızası tîr-i kazadır. Tîr-i kaza, kaza okudur ki

muhakkak surette hedefine varır. Bu âşığın elif gibi boyunu iki büklüm eder:

Çekelden sìneme tìr-i úażÀsın Elif úaddüm olubdur yÀ miåÀli

330/4

“Yüce Allah her şeyi, meydana gelmeden önce ezelde bilip, onların zamanını,

mekânını, vasıf ve özelliklerini takdir ve tespit ederek ‘Levh-i Mahfûz’a yazmıştır.

İşte buna, ilâhî takdir ve kader diyoruz.”37 Ubeydî, aşk esiri olmasının levh-i

mahfûzda kararlaştırıldığını38 ve bu kara yazıya rıza gösterdiğini şöyle ifade eder :

DÀm-ı zülfünde esìr oldı dirìàÀ mürg-i dil Bu úara yazu o miskìnüñ başında var imiş

124/3

Yukarıdaki beyitte âşığın başındaki yazının kara olması “Sevgilinin zülfünün

rengindendir.” manasında da düşünülebilir. Zülüf tuzağa, gönül de kuşa benzetilmiş

ve esarete alınmıştır. Ubeydî’nin bu durumda yapabileceği bir şey yoktur. Ama o

tevekkül eder; çünkü : “Kalbe gelen dört arızanın ilacı yine dört şeyle olur ki bunlar

da tevekkül, tefvîz (ısmarlamak), sabır ve rızadır.”39 Bu şer, âşık için kesretten

vahdete giden yolda nihayetinde bir hayır kapısı açacaktır.40

Bahtı kara olan âşıklar birer aşk kitabıdır. Mihnetten sararmış yüzleri bu

kitapların sayfalarını oluşturur:

Her úara yazulı èÀşıú bir kitÀb-ı èaşúdur Levóa-i zerrìni miónetle ãararmış rÿyıdur

73/4

36 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 490-491. 37 Aydın, a.g.e, s. 295. 38 Hadîd, 57/22 : “Yeryüzünde vuku bulan ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce, bir kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah’a göre kolaydır.” 39 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 445. 40 Bir hadîste: “Kendisinde küllü hayrı bulundurmayan hiçbir cüz’i şer yoktur.” buyrulmuştur. (a.g.e., s. 453.)

46

Âşıkların kara yazısı ezelde levh-i mahfûzda yazılmıştır. “İnsanların talii,

(kitab-ı Hudâ) olan (levh-i mahfûz)da yazılıdır.”41 Âşığın yüzünün sarılığı aşk

alâmetidir. “Dermânı vuslatta, hûsusiyle sevgilinin dudaklarındadır. Bu dert

umumiyetle yüzünün sarılığından belli olur.”42

“İlm-i ilahî ile ezelde tesbit edilen kaderin vakti gelince kaza olarak tenfiz

edip meydana gelmesi bakımından, kaza ve kader iki kısımdır. Biri, insan irâdesine,

yani ihtiyârî fiillerine taalluk eder ki, ‘muallak’, diğeri ise, insan irâdesine bağlı

olmayan, yani kâinattaki tabiî hâdiselerle, canlı cansız varlıklar ve hayatlarının

idâmesi ile ilgili olandır ki, buna da mübrem denir. ‘Muallâk’ adı verilen birinci

kısım kaza ve kader, ezelde, insan irâde ve ihtiyârını kullanış tarzına göre Levh-i

Mahfûz’a yazılmış olup, ona göre tenfiz edilir. Kul irâdesini hangi tarafa yöneltir,

onu elde etmek için ihtiyârını ve kudretini sarf ederse, Allah onu yaratır. O halde bu

cins kaza ve kader, kulun ezelde bilinen irâdesini kullanış tarzına göre yazılmıştır.

Yani kul, hayra yönelir ve onu işlerse Allah hayır, şerre yönelir ve şer işlerse şer

yaratır.”43 İşte, dünyada her ne kadar yüksek makamlara gelip haksız yere kadir,

kıymet görenlerin şerre meyletmelerinden dolayı kazâdan kurtuluşu yoktur, şerre

yönelmek onları felâketlere sürükler:

Ne úadar úadr ile başın göge de irüşse Seni de dest-i úażÀ bir gün eder zìr ü zeber

Tkb.2/2

1. 2. Peygamberlik, Peygamberler ve İlgili Kavramlar

Divân’da peygamberlik ve peygamberlerle ilgili kullanılan kavram ve

terimler, eserin özünde olan aşk temasını güçlendirmeye yöneliktir. “Peygamber

kelimesi, Farsça kökenli olup ‘haberci’, ‘Allah’tan haber getiren’ demektir.

Dilimizde bu kelimeyi elçi sözü karşılamaktadır. Resul ve nebi kelimeleri ise Arapça

kökenli olup aynı anlamda kullanılmaktadır. Yalnız bu son iki kelimenin (resul ve

nebi) ifade ettikleri mânânın aynı olduğunu savunanlara karşılık, aralarında nüans

41 Levend, a.g.e., s. 90. 42 Mehmed Çavuşoğlu, Necatî Bey Divanı’nın Tahlili, Kitabevi Yay., İstanbul 2001, s. 212. 43 Aydın, a.g.e., s. 302.

47

(ince fark) olduğuna dikkat çekenler vardır. Buna göre resul kendisine Allah

tarafından kitap verilen, yeni bir dinle gelen ve bunu insanlara tebliğ eden kimsedir;

nebi ise, müstakil şeriatı olmayan ve kendinden önce gönderilmiş peygamberin dini

ile amel eden ve bunu insanlara anlatan Allah elçisidir.”44

Divan’da nübüvvet ve risalet kelimelerinden başka, nebi kelimesinin çoğulu

olan “enbiya” kelimesinin de kullanıldığı görülmektedir. Ubeydî’nin bazı beyitlerde

Hz. Muhammed’in ismini ifade eden kelime ve kavramlara doğrudan doğruya yer

vermediği; ancak sevgiliyi onun vasıflarını hatırlatacak bir nitelikte överek ele aldığı

görülmektedir. Peygamberlik çalışmakla elde edilecek bir derece değildir, Allah kimi

dilerse onu peygamber olarak seçer. Ubeydî, Allah’ın büyüklüğü karşısında sarhoş

olmuştur. Bu hâl onun bütün varlığına hâkim olduğu için o, Allah’ın büyüklüğünü

vasfedemez. Kendini aciz bir durumda gören Ubeydî, ancak enbiya ve evliyanın

O’na hâlini arz edebileceğini beliritir.

KibriyÀñı nice vaãf etsün èUbeydì müst-mend Saña eyler enbiyÀ vü evliyÀ óÀlini èarż

132/5

Hz. Muhammed, peygamberlik tahtının şahıdır, evliyalar ve Allah’tan

korkanlar ise onun askerleridir:

Sen risÀlet taòt-gÀhınuñ şeh-i bì-miãlisin EvliyÀ vü etúiyÀ saña sipÀh-ı bì-óisÀb

10/3

Peygamberlerin sıfatlardan biri de “sıdk”tır. “Sıdk, peygamberlerin ilahi

hükümleri tebliğde ve verdikleri her türlü haberde doğru sözlü olmalarıdır. Her

peygamber, peygamberlik iddiasında ve Allah’tandır diye bildirdiği bütün ilahî

hüküm ve haberlerde, her türlü hareket ve davranışlarda doğru sözlüdür, sâdıktır.”45

Yani nübüvvetin özelliği doğruluk olup ona hiçbir şekilde yalan bulaşmaz.46 Ubeydî,

44 Abdullah Aydemir, İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler, TDV Yay., Ankara, 2003, s. 1. 45 Aydın, a.g.e., s. 189. 46 İbn Haldun, Mukaddime, C. 1, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2004, s. 292.

48

bu ilâhî hakikati, Hz. Muhammed’in hadislerinin sahih olduğunu ve O’nun zatının

peygamberlik denizi olduğunu belirterek şu şekilde izah eder:

Oldı her úavl-i ãaóìóüñ serverÀ cevher óadìã Bir nübüvvet baóridür õÀtuñ aña gevher óadìã

25/1

1. 2. 1. Peygamberler

İnsan yaratılırken akıl, bilinç, idrak gibi yeteneklerle donatılmış olmasına

rağmen bütün bunlar sınırlıdır. Dolayısıyla, insanların gerçek birer yol gösterici

peygamberlere ihtiyacı vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu durum “...Her millet için

mutlaka bir uyarıcı (peygamber) bulunmuştur.”47 mealindeki ayetle bildirilmiştir.

Ubeydî ’nin Divan’da Kur’ân-ı Kerîm’de ismi geçen dokuz peygamberden bahsettiği

görülmektedir.

1. 2. 1. 1. Hz. Yakup

Hz. Yakup, kardeşlerinin Yusuf’u kuyuya atmalarından sonra onun hasretiyle

Beytü’l-ahzân denilen kulübesinde yıllarca ağlamış ve ağlamaktan gözleri kör

olmuştur. Yakup Peygamber, beyitlerde hasretle Yusuf’u arayışı ve anışı, görmeyen

gözlerinin Yusuf’un kokusuyla eski durumunu elde etmesi, gözyaşı ile âşığa örnek

oluşu ve ıstırap sembolü olması bakımından yer alır:

Zalim sevgili karşısında, âşığın gözyaşları Hz. Yakup’un gözyaşları gibi

kanlıdır. Hz. Yakup Yusuf’a hasret duyduğu için onun gamıyla yanar. Âşık ise

sevgiliye hasrettir. Ona ulaşabilmesi için gözyaşlarını akıtarak ciğerini parçalaması,

kesreti yok etmesi gerekir. Çünkü kan maddedir, bunu yok etmedikçe vahdete

ulaşılmaz. Zahiren zulüm gibi görünen bu durum aslında âşığa nimettir, çünkü bu

gam ve gözyaşı onu yetiştirir, olgunlaştırır:

áamuñla yaş dökerüz gÿyiyÀ ki Yaèkÿb’uz BelÀña ãabr iderüz ãanasın ki Eyyÿb’uz

107/1 47 Fâtır, 35/24.

49

Allah, peygamberlere mucizeler vermiştir. “Mu’cize gerçekte Allah’ın fiilidir.

Peygamberlerin mucizesi denilmesi, mu’cizenin onun arcılığıyla olması ve onun

doğruluğunu göstermesi sebebiyledir.”48 Hz. Yakup ile ilgili mucize, oğlu Yusuf’un

gömleğini kör olan gözlerine sürmesi sonucu gözlerinin açılmasıdır. Ubeydî, Hz.

Yakup gibi inlemektedir, inleyen gönlüne çare aramaktadır. Şair, Hz. Yusuf’un Hz.

Yakub’un acısına son vermesi gibi, sevgilinin de kendine yardımcı olmasını bekler:

Göñli Yaèúÿb’ını iñletme ‘Ubeydì úuluñuñ Şeh-i gül-pìrehenüm àonca-dehÀnum Yÿsuf

152/5

Beyitte kanlı gömlek ile gül arasında renk yönünden ilgi kurulduğu görülür.

Hz. Yusuf’un kardeşleri de Hz. Yakup’a, onun kanlı gömleğini getirmişler ve

babalarını aldatmışlardır. Gonca kapalı ve gizlidir. Gonca ve ağız kelimeleri bir araya

gelince Hz. Yusuf’un kuyuda kalmasına telmih vardır.

1. 2. 1. 2. Hz. Yusuf

Hz. Yusuf, hayatı ve kıssası Kur’ân-ı Kerîm’de Yusuf Suresi ile anlatılan ve

güzelliğin timsali olan bir peygamberdir. “Kur’ân-ı Kerîm’in peyderpey nüzulünden

itibaren uzunca bir zaman sonra Hz. Peygamber’in arkadaşları: “Ey Allah’ın Rasulü,

bize bir kıssa anlatsan demişlerdi. Bunun üzerine bahis konusu sure nazil olmuştur.

Allah, Hz. Yusuf’a ait bu kıssayı “Ahsenü’l-Kasas” şeklinde vasıflandırmıştır.”49

Divan’da Hz. Yusuf’la işlenen hâkim vasıf güzelliktir. Fakat Hz. Yusuf ‘un

kardeşleri tarafından kuyuya atılması, kanlı gömleğinin babasına götürülmesi ile

feryâd u figâna başlaması, Züleyha’nın onu rüyasında görmesi, zindana düşmesi,

Mısır’da yaşadıkları gibi motifler de beyitlerde işlenmiştir.

Güzelliğiyle sevgili için bir timsaldir. Sevgili de bu vesile ile övülür.

“Harikulâde güzelliği ile çok zaman ona benzetilir, hatta sevgili, Yûsuf-ı sânî (ikinci

48 Hayreddin Karaman, Ali Bardakoğlu, H. Yunus Apaydın, İman ve İbadetler, İlmihal, C. 1, TDV Yay., Ankara 2004, s. 114. 49 Aydemir, a.g.e., s. 75.

50

Yusuf) olarak nitelenir.”50 Ubeydî, ilahî bir güzelliğe sahip olan sevgiliyi Hz.

Yusuf’a benzeterek ondan gülmesini istemektedir:

Perde-i şermi cemÀline nikÀb eylemesün Gülsün ol Yÿsuf-ı gül-çehre hicÀb eylemesün

220/1

Sevgili zamanın Yusuf’u olarak düşünülür ve rüyalardan haz almanın; ancak

Hz. Yusuf’u görmekle mümkün olabileceği ifade edilir. Onun bu güzelliği rüyalar

âleminde hazzın membaıdır:

Seni düşinde eger görmese ey Yÿsuf-ı dehr Şeyò-i şehr etmez idi èÀlem-i rü’yÀdan óaô

136/4

Ubeydî, Hz. Yusuf’a benzettiği sevgilisini uyarır, yabana gitmemesini söyler,

yoksa kurt kapacağını söyleyerek Hz. Yusuf’un başına gelenlere telmih yapar:51

Varma yÀbÀna ãaúın şÿh-ı cihÀnım Yÿsuf Úurd alur sen úuzuyu tÀze cevÀnum Yÿsuf

152/1

Güzelliğin timsali olan Hz. Yusuf aslında Tanrı’nın güzelliğinin mazharıdır.

“Yusuf, Kur’ân-ı Kerîm’de insan güzelliğinin âlem-i mülkte en yüksek mertebesine

hâiz olan Hazret-i Yusuf’tur. Onda tecelli eden de Hakk’ın güzelliğidir.”52 Ubeydî,

ululuk sahibi olan padişahın, yani Allah’ın kölesi olduğunu belirtir. Güzelliğini

Hak’tan alan Hz. Yusuf ise O’nun esiri olmuştur:

50 Pala, a.g.e., s. 573. 51 “Yakup Peygamber’in on iki oğlu vardı. Bunlardan Yusuf kardeşlerin en güzeli ve en akıllısı olduğu için, babası onu bütün kardeşlerinden fazla severdi. Yusuf’u gezmeğe götürmek vesilesi ile babalarından izin istediler. Yakup evvela bırakmadı. Fakat Yusuf’un arzusu üzerine izin verdi. Kardeşleri Yusuf’u sahrada bir kuyuya attılar. Eve döndükleri zaman:(Yusuf’u kurt yedi diye) babalarını aldattılar.” (Levend, a.g.e., 114–115.) 52 Tarlan, a.g.e, s. 147.

51

Bir Zü’l-CelÀl pÀdişehe bendeyüz ki biz Anuñ èUbeydì Yÿsuf-ı KenèÀn esìridür

91/5

1. 2. 1. 3. Hz. Musa

Musa Peygamber, Allah ile konuşması yani “kelîm” vasfı, Allah’ın ona ilk

defa nur şeklinde görünmesi ve diğer mucizesi olan nurlu el (yed-i beyza) ile

beyitlerde işlenmektedir.

İsrailoğullarının tevhid akidesine başkaldırmasına canı sıkılan Hz. Musa

Cenâb-ı Hakk’ın çağrısıyla Tur Dağına çıkmış, kırk gün Tur’da yalnız başına ibadet

edip vasıtasız olarak Allah’ın kelamını işitmiştir. Ubeydî, Tur Dağı hadisesine

telmihte bulunarak orada Hz. Musa’nın duasının kabul edilmesinde yalvarmasının

etkili olduğunu hatırlatır. Şair, elinin yed-i beyza gibi dünyayı aydınlatmasını ister:

Elüñ pür-nÿr ide deseñ feżÀ-yı dehr beyżÀ-veş El aç Ùÿr-ı niyÀz üzre ùażarruè eyle MÿsÀ-veş

120/1

1. 2. 1. 3. 1. Karun

Ubeydî Divânı’nda Karun’dan da bahsedilir. Çok zengin olan Karun, Hz.

Musa’nın kavminden olup cimri ve zalim bir kişi olarak tanınırmış.53 Ubeydî,

Karun’un yaptıklarından dolayı Allah tarafından servetiyle birlikte yerin altına

gömülmesini hatırlatır:

GirÀn-cÀn olma ÚÀrÿn-veş yer altı olmaya yirün Sebük-rÿó ol ki úadrüñ göklere aàsun MesìóÀ-veş

120/2

1. 2. 1. 4. Hz. Eyüp

Allah, Eyüp Peygamberi dünya varlığının yerinde olduğu bir dönemde maddi

ve manevi yönlerden imtihan etmek istemiş ve ona her türlü belayı musallat etmiştir.

53 Pala, a.g.e., s. 313.

52

Hz. Eyüp ise sabrıyla bu imtihanı kazanmış ve edebiyatta sabrın sembolü olmuştur.

Hz. Eyüp âşık için bu yönüyle bir timsaldir; çünkü aşığın da sevgili karşısında

sabrının derecesi ile imtihana tâbi olması söz konusudur. “Cenab-ı Hak âşıklarını

onlara cevr ederek imtihan eder. Belâların en şiddetlisi peygamberlere, sonra

evliyayadır.”54

Aşkın iradî bir şey olmadığını, mukadder olduğunu bilen âşığın aşkı acı ve

lezzet bakımından mükemmel olmadır.55 Sevgiliden gelen belalar karşısında Hz.

Eyüp gibi sabretmekten başka bir çaresi yoktur; çünkü âşık belalara sabrederek

olgunlaşır, visale erer:


107/1

1. 2. 1. 5. Hz. Süleyman

Hem hükümdar hem peygamber olan Hz. Süleyman dünyanın büyük

nimetlerine mazhar olmuştur. “Dillere destan, darb-ı mesellere konu olan muazzam

bir saltanatın sahibidir. Kuş dilini bilirdi. Rüzgâr emrine âmâde idi ve istediği yere

çok kısa zamanda gider, gelirdi. İnsanlar, cinler ve kuşlardan müteşekkil orduları

vardı.”56

Divan’da Hz. Süleyman güç ve iktidarın timsalidir. Bir padişah olarak sonsuz

derecede iktidara sahip oluşu, tahtının rüzgâr tarafından taşınışı, karıncayla olan

konuşması bakımlarından ele alınmaktadır. Fakat, âşık ne iktidar ve ululuk sahibi

olan Cem’in ne de Süleyman Peygamberin hükümran olduğu dünya mülküne heves

etmez; çünkü bu durum kesret içinde bulunmak demektir. Kesreti vahdetten ayıran

dünyaya tamah etmez. Âşık mülkü, dünyanın mal ve servetine değer vermeyenlerin

mülküdür. Fakr sahibi olan âşık için asıl sultanlık ilâhî aşkın feyz kaynağı, hazinesi

olan harabatlardır. Onun için asıl saltanat zamanın Süleyman’ı olup rütbe ve itibar

54 Tarlan, a.g.e., s. 163. 55 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 18. 56 Aydemir, a.g.e., s. 187.

53

görmek değil de fakr ve istiğnanın yaşandığı harabatlardır, asıl sultanlık oradadır.

Onun yeri rütbelerin olduğu saraylar değil de harabattır:

Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnuz Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz

100/1

Hz. Süleyman, rüzgâra hükmetme kudretine sahip olup bir yerden bir yere

gitmek istediğinde rüzgâr tarafından taşınırdı.57 Âşık, gönlüne Hz. Süleyman’ın

tahtını yâd etmesi için telkinde bulunur; ahıyla cismini ber-bâd etmesini ister. Ahını

rüzgâra benzetir, vücûdunu ber-bâd etmesini yani Süleyman Peygamberin tahtının

heva üzre seyretmesi gibi ahının da vücudunu sürüklemesini ister:

Dembedem taòt-ı SüleymÀn göñül yÀd eyle Her nefes Àhuñ ile cismüñi ber-bÀd eyle

255/1

Ah çeken bir âşık ıstırap halindedir. Cisim madde olduğundan âşık bunlardan

kurtulmadıkça Hakk’a yakınlık elde edemez. Cisminin, canının ve nefsinin istekleri

onun derdinin kaynağıdır. Ahıyla bu maddeyi, masivâyı öldürmek istiyor. Onun asıl

değer verdiği gönüldür. Âşık, hakikî idrak merkezi olan gönülden can ve ten

isteklerini çıkarıp cismini yok etmek gayretindedir.

Dünya mülküne, maddîyata önem vermeyen âşık için güç ve iktidarın timsali

olan Süleyman Peygamber olmak bile faniliği önleyemez. Ubeydî de zamanın

Süleyman’ı olmanın, vücudumuzun kara toprakta karıncalara yem olacağı akıbetini

engelleyemeyeceğini belirtir:

Ùutalım şimdi SüleymÀn-ı zamÀn olmuşsın èÁúıbet yise gerekdür ten-i fersÿdeni mÿr

2/3

57 Enbiyâ, 21/81.

54

Görkemli bir saltanata sahip olan Hz. Süleyman bir müddet tahtından ayrı

kalarak güç ve nüfuzunu yitirmiştir.58 Âşık dünyanın fâniliğini, maddîyatın, makam

ve mevkinin önemsiz olduğunu işlediği terkîb-i bendde hem Hz. Süleyman’ın bu

durumunu hatırlatır hem de Süleyman kelimesini güç ve iktidarın timsali olan

padişahlık makamıyla birlikte düşündürürek onların ölüm karşısındaki acizliğini dile

getirir, karıncalara yem olduklarını belirtir:

Nice taòt ıssı SüleymÀn’lar olup ùuème-i mÿr Óalka-i mÀr ùaúındı nice sÀóib-i òÀtem

Tkb.1/2

1. 2. 1. 6. Hz. Yunus

Divan’da Hz. Yunus “Zü’n-nûn” lakabıyla bir beyitte ele alınmıştır. Bu

kelime “balık sahibi” anlamına gelir. Ona bu lakap kendisini balık yuttuğu için

verilmiştir.59 Hz. Yunus, kavmini uzun süre dine davet ederek onların inanmadıkları

takdirde azaba uğrayacaklarını bildirmişti. Kavminin onun öğütlerine aldırış

etmemelerine öfkelenen Hz. Yunus şehri terk ederek Dicle nehrinde bir gemiye

biner. Geminin hareket etmemesi gemide bir günahkâr olduğu düşüncesini akla

getirir. Şehri Allah’ın izni olmadan terk eden Hz. Yunus bunun Allah tarafından

kendisine verilen bir ceza olduğunu fark eder. Gemideki suçlunun kendisi olduğunu

söyleyerek suya atlaması üzerine O’nu büyük bir balık yutar. Hz.Yunus hemen tövbe

ve istiğfara başlar ve sonunda Allah onun tövbesini kabul eder.60 Ubeydî, bu olaya

telmihte bulunduğu bir beyitte Hz. Yunus’un Zü’n-nûn lakabını kullanır. İnsanın

Allah’a ibadet etmedeki teslimiyetini nun harfi gibi iki kat olmasına benzeterek, bu

teslimiyetin Hz. Yunus’un hâli gibi oluncaya kadar devam etmesi gerektiğini

belirtir:

58 Aydemir, a.g.e., s. 223. 59 M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, C.I, TDV Yay., Ankara 2004, s. 147. 60 “Hz. Yunus”, TDEA, C. 8, Dergâh Yay., İstanbul 1998, s. 611.

55

ÙÀèat-i Óaú’da elif-úÀmetüñi nÿn eyle Sende de tÀ ki ôuhÿr eyleye óÀl-i Zü’n-nÿn

1/1

1. 2. 1. 7. Hz. İsa

Hz. İsa, Meryem’in oğludur. Bakire olan Meryem’den Allah’ın yaratıcı

kudretinin bir nişanesi olarak doğmuştur. “Kur’ân-ı Kerîm, Hz. İsa’nın bazı

mucizelerine de temas etmektedir. Allah’ın izni ile o, ölüleri diriltmiş, hastalara şifa

vermiş, balçıktan kuşlar yaparak onlara can vermiş, anadan doğma körü, alaca

hastalığa tutulmuş kişiyi iyileştirmiş, İsrailoğullarının yediklerini ve evlerinde

sakladıkları şeyleri kendilerine haber vermiştir.”61

Divan’da Hz. İsa, daha çok sevgili ve onun âşıklara hayat veren, fenâfillâh

makamı olan dudağı ile birlikte zikredilmekte, sevgilinin dudağı hayat verici olma

özelliği ile Hz. İsa’ya benzetilmektedir.

Sevgilinin gonca dudağı, Mesih gibi nükteli sözler söyleme niteliğine

sahiptir. Ancak, Ubeydî dudağın nükteler söylerken Hz. İsa’yı susturması karşısında

şaşkındır. Bunun bir hikmet olduğunu söyler. Gonca görünüş itibarıyla kapalıdır.

Sevgilinin dudağının goncaya benzetilmesi onun az konuşmasına ve Hz. Mesih gibi

nükteli sözler söylemesine kinayedir:

áonca-i laèlüñ Mesìó-ÀsÀ iderken nükte-gÿy Bu ne óikmetdür Mesìói àonca-veş òÀmÿş ider

78/3

Hz. İsa’nın bir unvanı ve sıfatı da Mesih’tir. Dudak iki yönüyle ele alınmıştır.

Bu beyitte dudak, önce, Hz. İsa’nın beşikte iken konuşmasını hatırlatır. Dudağın

ikinci özelliği ise nükteli söz söylemesidir. Mesih kelimesi Hz. İsa’nın lâkabıdır ve

mübarek anlamına da gelir. Yani sevgili Hz. İsa gibi devamlı konuşur, mübarek

sözler söyler. “Hıristiyan inancına göre Hz. İsa ne yazmış ve ne de yazdırmıştır. O

sadece tebliğ etmiştir. Havariler ise bunları uzun süre şifahî olarak nakletmişlerdir.

61 Aydemir, a.g.e., s. 235–236.

56

Bu sebeple Allah’ın vahyettiği ve Hz. İsa’nın tebliğde bulunduğu gerçek İncil

korunamamıştır.”62

Melekler tarafından dördüncü kat göğe çekilen Hz. İsa’ya kıyamete kadar

ömür verilmiştir. “Ahir zamanda Şam’a inecek ve halkı İslâm dinine davet edecektir.

Kıyamet alâmetlerinden biri de bu hâdisedir. Yere inince Kudüs’te Deccâl’i

öldürecek ve Tûr-ı Sinâ’ya çıkacaktır.”63 Dudağı Hz. İsa’ya benzeten şair, dudağı

örten zülf ile Hz. İsa’nın görüneceği Şâm kelimelerinin anlamı arasında ilgi kurarak

şâm kelimesinde tevriye yapar. Zülf renk itibarıyla siyahtır, geceyi hatırlatır.

Sevgilinin dudağı, zülfünün altında gizlidir. Yani vahdet, kesretin altında gizlidir.

Sevgilinin fenâfillâh makamı olan dudağı ortaya çıkacak, karanlığı ve kesreti ortadan

kaldıracaktır.

Umaruz laèlüñ görine zülf-i èanber-fÀmdan Bilürüz èÌsÀ ôuhÿr itse gerekdür ŞÀm’dan

228/1

Ubeydî, peri yüzlü sevgilisinin Hz. İsa gibi nihan olduğunu, göklere

yükseltildiğini belirterek, Hz. İsa’ya benzettiği dudağın mucizelerini dile getirir:

MesìhÀ-veş nihÀn olup dehÀnı sen perì-rÿnuñ èIyÀn gösterdi rÿóı ehl-i èaşúa laèl-i mey-gÿnuñ

163/1

Peri insanlardan kaçar, göze görünmez. Peri yüzlü sevgili Hz. İsa gibi

masivâdan ayrılmış, nihân olmuştur. “Himmetin yani masivâdan tecridin timsali ise

Hz. İsa’dır.”64 “Kur’an, Hz. İsa’nın öldürüldüğü ve çarmıha gerildiği tezini

reddetmektedir."65 O öldürülmemiş, çarmıha gerilmemiştir. Allah onu kendi katına

yükseltmiştir.66

62 Aydemir, a.g.e., s. 252. 63 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 286. 64 Tarlan, a.g.e., s. 78. 65 Aydemir, a.g.e., s. 254. 66 Âl-i İmrân, 3/55.

57

1. 2. 1. 8. Hz. Hızır

Âb-ı hayâtı içip ölümsüzlüğe kavuştuğuna inanılan Hızır’ın, peygamber veya

veli olduğu hususunda rivayetler vardır.67 Kur’ân-ı Kerîm’de Musa Peygamber ile

olan macerası anlatılır.68 “Âb-ı Hayât-Bengî Su’ denen ve içeni ebedî yaşayışa

kavuşturan suyu, İlyas peygamberle beraber içmiş olduğundan kıyamete kadar ikisi

de sağdır. Hızır karada bulunanlara, İlyas, denizde yardıma muhtaç olanlara yardım

eder.”69

Divan’da âb-ı hayâtı bularak ebedî hayata kavuşması ve sevgilinin dudağı ile

arasında ilgi itibarıyla konu edilir. Sevgili etrafında toplanan Hızır kıssasının ağırlık

noktasını sevgilinin hattı yani ayva tüyleri teşkil etmektedir. Sevgilinin ayva tüyleri

Hızır’a benzemektedir. Misk kokulu hat sevgilinin dudağına Hızır’ın duasını

yazmıştır:

Laèlüñ nikìni üzre nedür şol àubÀr òaù Yazdı duèÀ-yı Óıørı meger müşk-bÀr òaù

133/1

Hızır, zulümata girip âb-ı hayâtı bularak sırra vâkıf olmuştur. Sevgilinin bir

sır ve âb-ı hayât olan dudağı çevresindeki hat da Hızır olur. Sevgilinin fenâfillâh

makamı olan dudağı sırlarla doludur.

Zulümat ülkesinde uzun maceralardan sonra âb-ı hayâtı bulan Hızır ve İlyas

ölümsüzlüğe kavuşmuşlardır. Ubeydî onların bu maceralarını hatırlatan bir beyitte

dünyada her canlı için kaçınılmaz olan ölüm hakikatini hatırlatır. Hızır gibi ab-ı

hayât içmiş olsa bile, hiçbir kimsenin ölümden kaçamayacağını belirtir:

Mevtden bulmaz imiş kimse cihÀn içre óayÀt Òıøır-veş içmiş olursa daòi ol Àb-ı hayÀt

Nz.1

67 İA., “Hızır”, C.17, TDV Yay., İstanbul 1998, s. 407- 412. 68 Kehf, 18/60-82. 69 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 151.

58

Yukarıda ifade edildiği gibi tasavvufta Hızır ilm-i ledünden kinayedir. İlâhî

sırlara mazhar olmuştur. Ehl-i fazilettir, kemal mülkünün malikidir. Ubeydî, devrin

sultanını övdüğü kasidesinde onu Hızır meşrep olarak ele alır:

Mìr-i ãadr-ı ehl-i faøl u mÀlik-i mülk-i kemÀl Kim olupdur òıør-meşreb Óaøret-i Aómet-òiãÀl

K.3/1

1. 2. 1. 9. Hz. Muhammed

İslâmiyete göre Hz. Adem insanlara gönderilen ilk peygamberdir. Hz.

Muhammed ise bütün insanlık âlemine gönderilen peygamberlerin en büyüğü ve en

sonuncusudur. O, nebiler hatemidir:

Sen nebìler òÀtemiyken ùaş baãarduñ baàruña Ümmetüñ ten-perver olmaú yol mı mÀnend-i cibÀl

188/3

Hatem-i nübüvvet, peygamberlik mührüdür. “Bu, Peygamberimizin arkasında

mübarek kalbi hizasına gelen, iki küreği arasında bulunan ilahî bir nişandır.”70

“Peygamberlerin asıl görevleri insanları iki cihan saadet ve mutluluğuna

ulaştırmak, gerekli kılavuzluğu üstlenmektir.”71 Hz. Peygamber, cahiliye devrinde

insanlara, sahip olduğu kemal mertebesindeki ilmiyle hakkı tebliğ etmiştir. O, saadet

madenidir. Cahiliye hayatı yaşayan insanların asr-ı saadeti yaşamalarını sağlayarak

onların karanlık ve küfür hayatının huzursuzluğuna son vermiştir. O, ilâhî sırların

hazinesidir:

Ey saèÀdet maèdeni ey şehriyÀr-ı ser-firÀz Ôahruña mühr urdu Óaú sen olduàuñ çün genc-i rÀz

99/1

70 Aydın, a.g.e., s. 212. 71 Aydemir, a.g.e., s. 16.

59

İnsanlar, yüce yaratıcının emir ve yasaklarını peygamberler aracılığı ile

öğrenerek hangi yolun doğru, hangi yolun eğri olduğunu anlarlar. “İstisnasız bütün

peygamberler, peygamberlik öncesi hayatlarında, diğer insanlardan hemen fark

edilen bir ahlâkî olgunluk içinde olmuşlar, nefret edilen huy ve davranışlardan uzak

kalmışlardır.”72 Kendilerine vahyolan şeriatı, tebliğ sıfatları gereği yerine getirmişler,

ilahî emirlere kendilerinden bir şey eklemeden, onları saklamadan, aynen

bildirmişlerdir. Ubeydî, Hz. Muhammed’in hadislerini Hakk’ın delili olarak görür,

inkârı ortadan kaldırdığını belirterek onları manası sarih, açık olan delil niteliğindeki

Kur’an ayetlerine benzetir:

Ey delìl-i óaú nizÀè-ı münkeri úaùè etmege Sen resÿl-i kibriyÀdan naãã-ı úÀtıè her óadìã

25/2

Peygamberlik Allah’ın insanlık âlemine onların hayrı, hidayeti ve selâmeti

için ilahî bir lütfu, keremi ve ihsanıdır. Ubeydî, Hz. Peygamberin doğumuna ve

tebliğ vazifesini yaptığı dönemdeki olaylara telmihte bulunur. O, feleğin en büyük

padişahıdır. Hz. Peygamberin doğunca Allah tarafından bir mucize olarak kiliseler

yıkılmıştır:

Geldügüñ sÀèat vücÿda ey şeh-i gerdÿn-cenÀb Nice deyr oldı bu fÀnide òarÀb-ender-òarÀb

10/1

1. 2. 1. 9. 1. Şefaat

“Ahirette bütün peygamberlerin Allah’ın izniyle şefaat dilemeleri haktır ve

gerçektir. Şefaat, günahı olan müminlerin günahlarının bağışlanması, olmayanların

daha yüksek derecelere erişmeleri için peygamberlerin ve Allah katındaki dereceleri

yüksek olanların Allah’a yalvarmaları ve dua etmeleri demektir.”73

72 Aydemir, a.g.e., s. 11. 73 Karaman vd., a.g.e., s. 129.

60

Kur’ân-ı Kerîm, sık sık kimsenin şefaatçi olamayacağı günle insanları ikaz

eder.74 Şefaat etme, ancak Allah’ın izin verdiği kimseler için söz konusudur.75

Ubeydî, şefi’u’l-müznibînden yani “günahkârların şefaatçisi Hz. Muhammed” den76

kıyamet gününde şefaat diler, bunu bir lütuf olarak görür:

Bundan artıú luùf olur mı biz günehkÀr ümmete Sen şefìèü’l-müônibìn ola bizümçün èözr-òÀh

254/4

Günahkâr ümmete Hz. Muhammed’in şefaatini bir lütuf olarak gören Ubeydî,

beyitte pişmanlığını dile getirir. Dünyada günahsız kul olmayacağına göre herkes

günahlarının affı için onun şefaatine muhtaçtır. Hz. Peygamber de “Benim şefâatim,

ümmetimden büyük günah işleyenler içindir, buyurarak ‘şefi’ül-müznibin olduklarını

ifade eder.”77

Mümin korku ile umut arasında olmalıdır. Mümin Allah’ın rahmetine

güvenmeli ondan asla ümit kesmemelidir.78 Cürmünün hesapsız olduğunu dile

getiren Ubeydî, hesap gününde Hz. Muhammed’den şefaat ummaktadır:

ÓisÀba sıàmaziken cürmümüz yine yarın Umaruz ide şefÀèat79 Muóammed-i èArabì

288/3

Gamdan ve cehennem azabından halas olmak isteyen âşık yine, Hz.

Muhammed’in şefaatine muhtaç olduğunu dile getirir. Çünkü o cehennemin ve

Allah’ı görmekten mahrum kalacak olan inkârcılarla olmak yerine vahdeti ister.

74 Bakara, 2/248. 75 Bakara, 2/255. 76 Yılmaz, M., a.g.e., s. 148. 77 Yılmaz, M., a.g.e., s. 148. 78 Zümer, 39/53: “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar...” 79 “Ben Âdem zürriyetinin efendisiyim. Bunu kibir ve fahr için değil, bilinmesi gereken bir gerçeği bildirmek için söylüyorum. Kıyâmet gününde kabri ilk açılan ve o gün en evvel şefâat eden de benim. Hamd (ve şeref) bayrağı benim elimdedir. Âdem ve diğer peygamberler de bu bayrağın altındadırlar.” (İmam Gazalî, Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn , C.4, Çev. Abdulhalık Duran, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2003, s. 612.)

61

O’nun sonsuz rahmetinin cennette, sonsuz azabının ise cehennemde olduğunu

bilmektedir:

Ey şefÀèat ıssı yarın kıl bizi àamdan òalÀã Bir bölük mücrimlerüz eyle cehennemden òalÀã

129/1

1. 2. 1. 9. 2. Mucizeleri

İnsanı âciz bırakan, karşı konulmaz, olağanüstü garip şey’ anlamlarına gelen

mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik iddiasında bulunan peygamberini

doğrulamak ve desteklemek için yarattığı, onlara şahitlik eden, insanların benzerini

getirmekten âciz kaldığı hârikulâde hususlardır.80 Mucize gerçekte Allah’ın fiilidir.

Peygamberin mucizesi denilmesi mucizenin onun arcılığıyla olması ve onun

doğruluğunu göstermesi sebebiyledir.”81

Ubeydî, âlemlere rahmet olarak gönderilen82 Hz. Muhammed’in insanlığı

uyarmak, onlara doğru yolu göstermek ve onları Hakk’a davet etmek için göstermiş

olduğu bazı mucizelerden bahseder. Bu mucizeler şunlardır:

1. 2. 1. 9. 2. 1. Miraç

“Arapça, yukarıya çıkılacak alet, merdiven anlamınadır. Hz. Peygamber’in

(S.M.), peygamberliklerinin on ikinci yılında, Ramazan ayının on yedinci yahut

Receb’in yirmi yedinci gecesi, bir an içinde Mekke’den Kudüs’e gitmelerine, oradan

Melekût âlemine ağmalarına, geçmiş peygamberlerin ruhaniyetleriyle görüşmelerine,

cenneti, cehennemi, melekleri görmelerine ve gene bir an içinde Mekke’ye

dönmelerine denir.”83

80 İbn Haldun, a.g.e., C.1, s. 279. 81 Karaman vd., a.g.e., s. 113–114. 82 Enbiyâ, 21/107. 83 Gölpınarlı, a.g.e., s. 220.

62

Hz. Peygamberin Mekke’de bulunan Mescidü’l-Harâm’dan Kudüsteki

Mescid-i Aksâ’ya gelmesine “İsrâ”, Mescid-i Aksâ’dan Sidretü’l-müntehâ’ya dek

olan yolcuğuna ise “Miraç” denilir. Ubeydî, Hz. Peygamberin Mescid-i Aksâ’ya

gitmesini ve peygamberlerin onu karşılaması ve onlara imamlık yapmasını anlatır:

PìşvÀ-yı enbiyÀsın cümleye oldun imÀm Mescid-i AúãÀ’da úılduúda iki rekèat namÀz

99/2

Cebraille birlikte Beytü’l-Makdîs’e varan Peygamberimiz orada Hz. Musa,

Hz. Îsâ, Hz. İbrahim ve daha başka peygamberleri toplanmış olarak bulmuş, Onlarla

birlikte namaz kılmıştır.84

Cebrail, Hz. Peygamberi kanadına alarak Mescid-i Aksâ’dan veya bir rivayete

göre Burak’a bindirerek göğe çıkardı. Birinci katta melekler tarafından karşılanan

Hz. Peygamber, daha sonra her katta ayrı ayrı peygamberlerce karşılanıp sohbet eder.

Cebrail Sidretü’l-müntehâ’yı geçemez. Peygamberimiz buradan Arşa varır. Arşın

nuru kendisini kaplamıştır. O sırada kalp ve beden gözüyle Allah’ı görmüş, bu

esnada öyle bir yakınlık elde etmiştir ki, Kur’an’ın ifadesi ile85 bu iki yayın uzunluğu

kadar (kâbe kavseyn) veya daha az (ev ednâ) idi. Hz. Muhammed’in nurunun her

tarafı kapladığı böyle bir gecede felekler ona nurdan birer merdiven olmuştur:

Leyletü’l mièrÀcda envÀr-ı vechüñden senüñ Nüh-felek oldı ser-À-pÀ nÿrdan bir nerd-bÀn

215/4

84 Ahmet M. Yılmaz, Hatem-ül Enbiya Peygamberimiz’in Hayatı, Merve Yay., İstanbul 1992, s. 143., İsrâ, 17/1: “ Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa’ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehhtir...” 85 Necm, 53/8-9.

63

Şair, o gecede Arşın ve feleklerin Hz. Muhammed’i karşılamak için yaptıkları

hazırlıkları anlatır:

èÁlem-i bÀlÀya èazm itdükde zìr-i pÀyüñe èArş aùlas döşedi sÀyir felekler zer-benek

162/2

Miraç Gecesi’nde Hz. Muhammed Arş’a varınca Arş’ın nuru kendisini

kapladığından dolayı güneş toprağa gizlenmiş, kendini Hz. Peygamber’e göstermeye

gücü yetmemiştir:

Çıúduàuñ şeb èArşa zìr-i òÀkde pinhÀn olup ÚÀdir olmadı ki mihr-i ÀsumÀn èarż ide ruò

35/4

En makbul olan inci, tek bir inci olan dürr-i şeh-vardır. Hz. Peygamber iki

âlemin yegâne incisidir. Miraçta sema inci kabuğu olunca, onun içindeki eşsiz inci de

Hz. Muhammed olur:

İki èÀlem úıymet olmaz bir dürr-i şehvÀrsın Saña olmışdur şeb-i mièrÀcda gerdÿnãadef

148/2

Hakikî güzelin güzellikleri bütün kâinata yayılmıştır. Sevgili mecazî güzeldir.

Hakikate ulaşmada bir vasıtadır. Asıl olan hakikî güzeldir, hakikî güzel tecelli edince

mecazî güzele ihtiyaç kalmaz. Ubeydi, sevgiliyi meleklerin ona miraca çıktığı bir

makamda görür. Aslında buradaki sevgili Hz. Peygamberdir. Melekler kurbiyyetin

ifadesi olan kabe kavseyn mesafesindedir:

Sen şehe mièrÀca úarşu çıúmasun mı her melek ŞÀh-rÀhuñdan nişÀn bir úaç tepe kÿy-ı felek

162/1

64

Miraçla ilgili beyitlerde “Burak” da söz konusu edilir. Peygamberimiz,

amcasının kızı Ümmü Hani’nin evinde bulunduğu sırada Cebrail, cennet bineği olan

Burak ile gelmiş, Peygamberimiz Burak’a binerek Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya

gitmiştir. Burak, Hz. Muhammed’i Kudüs’e götürmesi ve onu taşımasından dolayı

“âlî- mekân” olarak ifade edilir:

Ayaàı yer baãmadı õÀt-ı şerìfüñle senüñ Şol zamÀn kim cÀnib-i Úuds’e revÀn oldı Buraú

154/2

Sen şehe arúa virüp èÀlì-mekÀn oldı Buraú Òınú-ı çarò-ı aèôam ile hem-èinÀn oldı Buraú

154/1

1. 2. 1. 9. 2. 2. Şakku’l-kamer

Ayın ortadan ikiye ayrılması mucizesidir. Kureyşli müşrikler Hz.

Peygamberden mehtaplı bir gecede mucize istemişler.‘Eğer, sen gerçekten

peygambersen, bize yarısı Ebu Kays Dağı, yarısı da Kuaykıan Dağı üzerinde

görülmek üzere, ay’ı ikiye ayır.’ demişler. Peygamberimiz, onlara ‘Eğer, bunu

yaparsam iman eder misiniz?’ demiş. ‘Onlar da evet, iman ederiz.’demişler. Bunun

üzerine Peygamberimiz, Mina’da ayın ikiye yarılması mucizesini göstermiş ve bu

vâkıayı görenleri ‘Şahid olunuz!’ diye tanık tutmuştur”86 Ubeydî, Peygamberimizin

müşriklere bu mucizeyi göstermesi ve ayı ikiye bölmesinin onun peygamberliğine

ayın da şahitlik ettiğini belirtir:

Óaú budur şol dem ki daèvÀ-yı nübüvvet eyleyüp MÀhı şaúú etdükçe olmuşdur saña iki güvÀh

254/2

86 Yılmaz, A.,M., a.g.e., s. 122.

65

Bu mucize karşısında müşrikler yine inanmamışlar, bunun bir büyü olduğunu

söylemişlerdir.87

1. 2. 1. 9. 2. 3. Hurma

Hz. Muhammed’in Divan’da ele alınan diğer bir mucizesi hurma ile ilgili

olanıdır. Hz. Muhammed’in Medine’de diktiği bir hurma fidanı bir anda yemiş

vermeye başlamıştır.88 Hz. Muhammed sadece tabiata değil, kalplere de feyz verir,

maksuda onun yardımı olmadan ulaşılamaz:

Meyve-i maúãÿda irgürseñ n’ola bu dikmeñi Dikdügüñ sÀèatde òurma virdi bir yÀbis nihÀl89

188/4

1. 2. 1. 9. 2. 4. Hz. Muhammed’in Parmağından Su Akması

Ubeydî, Hz. Muhammed’in Tebük Gazasında parmağından su akıtmasını bir

beyitte işlemektedir. Tebük’te münasip bir yer bulup konaklayan ordunun bulunduğu

yerde çok az akan bir su vardı. Ordunun bu suyla idare etmesine imkân olmadığından

Hz. Peygamber suyun bulunduğu yere giderek abdest alınca su çoğalmaya

başlamıştır. Öyle çoğalmıştır ki bütün Müslümanlar ihtiyaçlarını görmüşlerdir.90 Hz.

Peygamberin bir kaba koyduğu parmaklarından akan suyu bir ordu hem içmiş bu

suyla hem kaplarını doldurmuş hem de abdest almıştır.91 Hz. Peygamberin

parmaklarından akan saf su, can ve gönülden istekli, aşkla yanan sahâbeye şekerden

daha lezzetlidir:

87 Kamer, 54/1-2: “ Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı. Onlar bir mucize görürlerse hemen yüz çevirirler ve: Eskiden beri devam edegelen bir büyüdür, derler.” 88 Adem Çalışkan, Fuzûlî’nin Su Kasidesi ve Şerhi, DİB Yay., Ankara 1999, s.117. 89 Beyitte geçen hurma kelimesi Hz. Peygamberin hurma ile ilgili bir diğer mucizesini de hatırlatır: “Peygamberimiz, Cuma hutbelerini bir hurma kütüğüne dayanarak okurdu. Kendisine minber yapılınca, hutbeleri burada okumaya başlamış ve kütük ilk cuma günü buna ağlamıştır. Kendisine dayanmaktan vazgeçtiği kuru hurma kütüğü, ağlar gibi ses çıkarmış ve kendisi dönüp onu okşayınca susmuştur. Bu mucize Cuma günü ve bütün ashabın huzurunda meydana gelmiştir.” (Gazalî, a.g.e., C.2, s. 438.) 90 Yılmaz, A.,M., s. 458. 91 Gazalî, a.g.e., C.2, s. 436–437.

66

Çeşme-veş Àb-ı muãaffÀ aúıdan barmaúlaruñ Teşne-dil aãóÀb-ı sÿza ney-şekerlerden leõìõ

43/2

1. 2. 1. 9. 2. 5. İkram Edilen Koyun Etinin Konuşması

Yahudi bir kadın, Hayber’in fethinde Hz. Peygamber’i öldürmek amacıyla

kızartılmış zehirli koyun eti sunmasıyla koyun kendisinin zehirli olduğunu haber

verir.92 Bu olaya telmihte bulunan Ubeydî, düşmanın kendinden el çektiğini Hz.

Peygambere ise zehirli bir ziyafet hazırladığını belirtir:

Bere-i biryÀn-ı zehr-Àlÿd şÀhÀ acıyub Benden el çekdi düşmen saña çekdükde sımÀù

135/3

1. 2. 1. 9. 3. Ashâb

Sahâbe, Hz. Muhammed’i görmüş ve onun sohbetinde bulunmuş kimselere

verilen addır. Hz. Peygamber’in “Ashabım yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız

doğru yolu bulursunuz.”93 hadîsiyle de tefâhüre lâyık görülmüştür.

Hz. Peygamber Medine’ye hicretinde İslâmî eğitimin yapılması ve

namazların ifâsı için Mescidü’n-Nebi’yi yaptırır. Ashâb-ı Suffa burada Kur’ân tahsil

edip, kendilerini ibadet ve ilme vermiştir94 Ubeydî, ashâbın bu tahsilini onların

fazilet denizine boğulmalarına benzetir. Hz. Muhammed’in nükteli ve feyz veren

sözleri onlardaki bu faziletin kaynağıdır:

Nice aãóÀbuñ feøÀ’il baórine àarú olmasuñ Oldı lafô-ı Àb-dÀruñ zer-i deryÀ-bÀr-ı feyø

131/3

92 Karaman vd., a.g.e., s. 117. 93 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 154. 94 Ahmet Debbağoğlu, “Ashâb-ı Suffa”, TDEA., C.1, Dergâh Yay., İstanbul 1977, s. 175.

67

“Hz. Peygamberin etrafında bulunan sahâbeler, onun ağzından çıkan her

hadîsi öğrenebilmek, yaptığı hareketleri gözlemleyebilmek için büyük çaba sarf

etmiş, pür dikkat kesilmişlerdir.”95 Sadece Ubeydî değil, Divan şairleri Hz.

Peygamberi güle benzetirler. Dünya bir gül bahçesi, Hz. Peygamber ise onun en

güzel gülüdür. O’nun meclisi gül bahçesi, ashâbı bu bahçede gülün etrafını saran ve

ondan feyz alan çiçekler gibidir:

Sen gül-i Àl-i şerìèat meclisüñ gülzÀr-veş Oldı elùÀfuñda aãóÀbuñ úamu ezhÀr-veş

119/1

Ubeydî Divânı’nda, Peygamberimizin baş müezzini ve müezzinlerin piri olan

Bilal-i Habeşî, müezzinliği dolayısıyla ele alınmıştır. Şair, Kâbe’de müezzinlik

yapan Bilal’in ezgilerinin Beyt-i Mamur’a yani yedinci kat gökte Firdevs cennetinde

Kâbe’nin tam üstünde kalan ve Kâbe’ye benzeyen, meleklerin kıblesi olan yere kadar

yükseldiğini belirtir:

Kaèbede saña müéeõõin olduàiçün nice sÀl Beyt-i maèmÿra irişmişdür maúÀmÀt-ı BilÀl

188/1

1. 2. 1. 9. 4. Çâr-yâr

Çâryâr, dört büyük halife olan Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz.

Ali’ye verilen isimdir. Ubeydî, ashabın ileri gelenlerinden olan bu zatların her biri

için birer gazel yazarak onlara sevgi, takdir ve ihtiram yollamakta ve onların İslâm’a

hizmetlerini işlemektedir. Hz. Ebubekir için yazılan gazelin bir beytinde “Sıddîk”

lâkabıyla işlendiği görülür. Miraç hadisesini duyduğu zaman hemen inandığı için

peygamberimiz de “ ‘Ey Ebu Bekir! Sen zâten sıddîksın!’ dedi ve o günden itibaren

Hz. Ebubekir, sıddık diye anıldı.”96 Ubeydî, Hz. Ebubekir’in cihan peygamberine

sevgisinde nasıl sadık olduğu dile getirir:

95 Nevevî, a.g.e., C.1, s. 8. 96 Yılmaz, A.,M., a.g.e., s. 151.

68

Ey EbÀ Bekr ü serìr-i mülk-i ãıdúuñ serveri Sevmede ãıddìúsın faòr-i cihÀn peygamberi

289/1

Peygamberimiz, yüce Allah’tan Mekke’den Medine’ye hicret emrini

aldığında bu emri Hz. Ebubekir’e söylemiş, o da ağlayarak yoldaşlığı büyük sevinçle

karşılamıştır. Ubeydî, onların müşriklerden kaçıp Sevr mağarasına sığınmalarına

telmihte bulunur. Hicret esnasında Hz. Peygamberle Hz. Ebubekir, Hıra dağında

Sevr mağarasına sığınmışlardır. Bu olaydan dolayı Hz. Ebubekir’e yâr-ı gâr yani

“mağara dostu” lakabı verilmiştir.97 Ubeydî, bu lakabı kullanarak Hz. Ebubekir’in

zatına övgülerde bulunur, vefakârlığını dile getirir. O sadakat cevheridir:

Ol risÀlet gencìne olmışdı õÀtuñ yÀr-ı àÀr Olduàıçün kÀn-ı èaşúıñda ãadÀúat cevheri

289/2

Hz. Ömer ise gazelde adaleti ve bilgisi ile işlenir. O, adalet mülkünün şahıdır.

“…Hz. Ömer, adaleti ve haklı ile haksızı ayırmadaki mahareti dolayısıyla Fârûk

lâkabıyla anılmıştır.”98 Doğruluğu ve adaleti, onun zamanında zulmün ejderini âciz

ve güçsüz bırakmıştır:

Sen şehe tiryÀú-ı FÀruú olmasaydı èadl ü dÀd N’ola èahdüñde zebÿn olduysa ôulmüñ ejderi

290/2

Hz. Osman ise hayâ ve ilim sahibi olması, Kur’ân-ı Kerîm’i çoğaltması ve

zekâsıyla işlenmiştir. Ubeydî, Hz. Osman’ı şehitlerin şahı olarak görür; çünkü

Kur’ân okurken şehit edilmiştir:

Úana müstaàraú libÀsuñ úÀmetüñ sancaàına Perde-i Àl oldı ey şÀh-ı şehìdÀn óaøreti

291/4

97 Pala, a.g.e., s. 568. 98 “Ömer b. Hattab”, TDEA. , C.7, Dergâh Yay., İstanbul 1990, s. 179.

69

Hz. Ali ise yiğitliği ve cesareti, ilmi ve faziletiyle övülmüştür. “Cüneyd gibi

büyük sûfilerin, hakkında: ‘Eğer savaşlarla meşgul olmasaydı, bu bizim ilmimize

dair çok şey söylerdi. Çünkü o, Allah’ın kendisine ledünnî ilim verdiği bir kâmil

insandı.’ dedikleri, Hz. Peygamber’in ‘İlim şehrinin kapısı’ diye tanıttığı bir

insandı.”99 Divan’da onun bu özelliğinin vurgulandığı görülmektedir:

Şehr-i èilmüñ bÀbısın dÀyim feøÀyil ehline Óaøretüñdendir fütÿóÀt-ı faøìlet YÀ èAlì

292/2

Divan’da Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin de ayrı birer gazelde işlenmiştir. Hz.

Hasan ehl-i sünnetin talep ettiği bir şehitlik makamında görülür. Seyyidlik burcunun

yıldızıdır:

Sensin ey vech-i Óasan burc-ı siyÀdet kevkebi Kim münevver cismüñ oldı merdüm-i çeşm-i nebì

293/1

Hz. Hüseyin ise Kerbela’da şehit edilmesiyle konu edilmiştir. Onun kana

boğulan teni nebiler hatemi için la’l-i nâbdır:

Sen şehìd-i KerbelÀ’nuñ úana müstaàraú teni La‘l-i nÀb idindi kendüye nebìler òÀtemi

294/2

1. 2. 1. 9. 5. Hadîs

Peygamberimizin söz ve fiillerine hadîs-i şerîf denilir. Sözlerine hadîs-i kavlî,

davranışlarına da hadîs-i fi’lî adı verilir. Manası vahy yoluyla Hz. Muhammed’e

ilham edilen hadîsler hadîs-i kudsî adıyla bilinir.

99 Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 158.

70

1. 2. 1. 9. 5. 1. Hadîs-i Şerîf

Divanda, Peygamber Efendimizin hadîslerinin övüldüğü, ümmetin hidayetine

vesile olduğu sık sık işlenir. Çünkü peygamberlerin Allah’tan aldıkları buyrukları,

ümmetlerine eksiksiz iletmeleri tebliğ sıfatlarının gereğidir. Kur’ân-ı Kerîm’de “Ey

Resül! Rabbinden sana indirileni tebliğ et.”100 buyrulmuştur. Hz. Muhammed,

İslâmiyetle küfür karanlığını yok etmiştir.101 Ubeydi, dolayısıyla Hz. Muhammed’in

her bir hadisinin hidayete vesile olduğunu, karanlığı güneş gibi ortadan kaldırarak

insanlığın kurtuluşunu sağladığını belirtir:

Her birinden bir hidÀyet güneşi eyler ùulÿè Lafô-ı pÀküñden meşÀrıúdur nice enver óadìå

25/3

Hz. Muhammed’in her sözü gerçektir, cevher gibidir. Kur’ân-ı Kerîm’de

“...Bana emrolunanı hepinize açıkladım.”102 mealindeki ayetle bu duruma işaret

edilmektedir. Hz. Mummed’in zâtını denize benzeten Ubeydî, hadîslerini de bu

denizde eşsiz incilere benzetir:

Oldı her úavl-i ãaóìóüñ serverÀ cevher óadìå Bir nübüvvet baóridür õÀtuñ aña gevher óadìå

25/1

1. 2. 1. 9. 5. 2. Hadîs-i Kudsî

Divan’da,‘Lev-lâke levlâk le-mâ-halaktü’l-eflâk.’ yani “Sen olmasaydın,

felekleri, kâinatı yaratmazdım.”103 kudsî hadîsine telmihte bulunulur. Ubeydî, Hz.

Muhammed’den çare ummaktadır, çünkü hadîste de buyrulduğu gibi kâinat onun

yüzü suyu hürmetine yaratılmıştır:

100 Mâide, 5/67. 101 Turgut Karabey, Ahmed Paşa Hayatı Sanatı Eserleri, Akçağ Yay., Ankara 1996, s. 66. 102 Enbiyâ, 21/109. 103 Yılmaz, M., a.g.e., s. 113.

71

Ol şeh-i levlÀk ü ãun‘ında èUbeydì umarın Ola her bir õÀde-i ùabèum benüm òayrü’l-òalef

148/5

“Men arefe nefsehû fekad arefe Rabbehû” yani “Nefsini bilen Rabb’ini

bilir.”104 kudsî hadîsinden “men aref” şeklinde kısmî iktibas yapılır. Kişinin kendini

bilmesi ve tanıması, Allah’ı bilmesi ve tanımasına vesiledir. Varlık elbisesinden

soyunanların en büyük sermayeleri kendileridir; çünkü Hak, insanın kendisindedir.105

İnsan kâinatın bir numunesidir, nefsini bilen âlemdeki ince ve eşsiz sanatları görür.

Bunların Hâlık’ının kuvvetini kendinde idrak etmenin sırrına ulaşır. Böylece Cenâb-ı

Hakk’ın fiil ve sıfatlarını anlar, O’nun azameti karşısında secdeye varır, bu hâl onun

ilim ve marifet ehli olmasını sağlar.106 “Marifet kalpte bir nurdur. İlimlerin en

faydalısı marifetullah yani Hakkı bilmek ve tanımaktır ki bunun yeri de âgâh olan

kalptir. Marifetullah, Allah’ı bilmek ve onun vahdâniyyetine ermektir. Marifetullahın

son gayesi kulun kalbine doğması ve kalbin masivâdan, Allah’tan gayrı olan

şeylerden temizlenmesi ve böylece gönül hayatının bulunmasıdır.”107 Ubeydî, bu

hâle ulaşmak için kişinin nefsini en aşağı bilmesi ve onu iyi tanıması gerektiğini

belirtir, çünkü insan kendini tanıyabilecek kabiliyette yaratılmıştır:

Nefsini ednÀ bilen aèlÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”

150/5

Kâinatın yaratılışında bir aşk vardır ve kâinattaki her şey insanın hizmetine

sunulmuştur. Kudsî bir hadiste “Ben bir gizli hazineydim, bilinmiyordum. Bilinmeyi

sevdim, istedim ve yaratıkları yarattım. Onlara kendimi bildirdim. Onlar da Beni

tanıdılar.”108 buyrulmaktadır. Bu âlemin yaratılışındaki güzellik, aslında Hakk’ın

güzelliğinden ve kendini görmek istemesinden kaynaklanır. Allah’ın yarattığı bu

104 Yılmaz, M., a.g.e., s. 122. 105 Mustafa Tatcı, Yunus Emre Divânı İnceleme, KTB Yay., Ankara 1990, s. 229. 106 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 191–192. 107 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 503. 108 İbn Arabî, a.g.e., s. 25.

72

âlemde gökyüzü Hakk’ın gül bahçesi; güneş, ay ve yıldızlar ise bu bahçenin

çiçekleridir:

Sen yarattun èÀlemi çarò oldı gülzÀr-ı óudÿå Anda òurşìd ü meh ü encümdür ezhÀr-ı óudÿå

24/1

1. 2. 1. 9. 6. Salât u Selâm

Hz. Muhammed ve ailesi, evladı ve ashâbı anıldığı vakit onlara salât ve selâm

getirmek İslâmiyet’in âdâbındandır. Salât ve selâm, dua ve övgü sözleridir. Salavat

getirmekle onların şefaatlarına nail olmak ümit edilir.109 Kur’ân-ı Kerîm’de “Allah

ve melekleri, peygambere çok salâvât getirirler. Ey müminler! Siz de ona salavât

getirin ve tam bir teslimiyette selâm verin.”110 mealindeki ayetle bunun önemi

belirtilir. Yine “Bana bir salât ü selam getirene, Allah on defa rahmet eder. Kıyamet

günü insanlardan bana en yakını, üzerime salât ü selâmı en çok olanınızdır.”111 gibi

hadîslerle de salât ve selâmın önemi vurgulanmıştır. Bu müjdelere nail olmak isteyen

Ubeydî’nin, Divan’da Peygamber Efendimize salât ve selâmlarını eksik etmediği

görülmektedir:

DÀyim envÀr-ı ãalÀt ile selÀm ile senüñ Óaú münevver eylesün rÿó-ı ãafÀ iyÀbuñı

295/2

1. 3. Ahiret İle İlgili Mefhumlar

1. 3. 1. Ahiret

Divan’da ahiret reh-i ukbâ, ukbâ gibi adlarla yer almakta, insanların eninde

sonunda ölümle tanışacağı bir âlem olarak zikredilmektedir. “Terim olarak âhiret,

İsrâfil’in Allah’ın emriyle, kıyamet kopması için sûra ilk defa üflemesiyle başlayacak

109 Dinî, İlmî, Felsefî, Yeni Ansiklopedi, “Salat”, C. 3, Timaş Yay., İstanbul 1991, s. 1527-1528. 110 Ahzâb, 33/56. 111 Nevevî, a.g.e., C.3, s. 67.

73

olan ebedî hayata denilir.”112 Ubeydî, ahiret konusunda İslâmî inançlar çerçevesinde

kalır ve bu cihanı fani olarak vasıflandırır. Ahiret mülküne seferden bahsederek

bunun için bir yol azığı hazırlamak gerektiğini belirtir. Bu yol azığı da ibadettir,

çünkü Kur’ân-ı Kerîm’de “ Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve herkes, yarına ne

hazırladığına baksın...”113 buyrulmaktadır. Ubeydî, ölümün ansızın gelebileceğini

ifade ederek, ahiret mülküne hazırlıklı gitmek gerektiğini belirtir:

Şimdiden zÀd-ı èibÀdÀtı müheyyÀ eyle NÀ-gehÀn bir gün idersin reh-i èuúbÀya mürÿr

Tkb.2/3

Kur’ân-ı Kerîm’in pek çok ayetinde dünya hayatının geçiciliği ifade

edilmekte114, ahiretin ise ebedî olduğu, insanlar için daha hayırlı ve kalıcı olduğu

belirtilmektedir.115 Fakat ahireti elde etmek için dünya sevgisinden vazgeçmek

gerekmektedir. Dünya hayatına bağlanmanın pişmanlığı içinde olan Ubeydî, ahiret

hayatı içinde Allah’tan kurtuluş dilemektedir:

Baàladuk dünyÀda çün lüùfuñle ülfet yÀ Laùìf Yirimüz kıl ahirette baà-ı cennet yÀ Laiùìf

147/1

Kulun hiçbir işi hatasız ve kusursuz değildir. Fakat Allah El-Gaffâr’dır, yani

mağfireti pek çoktur, günahları örter.116 Kendi hâlini günahlarından dolayı, bir

hastanın âcizliğine benzeten Ubeydî, dünya ve ahiret sıkıntılarından halâs olmanın

ümidiyle Allah’a yönelir:

Cürmi çoú bir derd-mendündür èUbeydì òastayı Eyle hem dünyÀda hem èuúbÀda miónetden òalÀã

128/5

112 Karaman vd., a.g.e., s. 117. 113 Haşr, 59/18. 114 Kehf, 18/15-16; Hadîd, 57/20. 115 A’la, 87/16-17; Mü’min, 40/39. 116 Tatlısu, a.g.e., s. 68.

74

1. 3. 2. Kıyamet

“Kıyamet, evrenin düzeninin bozulması, her şeyin alt üst edilerek yok olması,

yok olan ve ölen şeylerin yeniden yaratılıp diriltilerek ayağa kalkması ve mahşere

doğru yönelmesi demektir.”117 Divan’da kıyamet günü rûz-ı hisâb, rûz-ı mizân, rûz-i

cezâ gibi tabirlerle ifade edilmektedir. Ubeydî, kıyamet kavramını hem ıstılahtaki

manasıyla hem de Divan şiirine özgü yapısıyla aşk ve sevgili ile ilgili olarak

kullanmaktadır. Sevgilinin kameti, boyu kıyamet alâmetidir. Onun kametini

göstermesi kıyametin habercisidir:

İstiúÀmetde úÀmetün ey serv áÀyet ile úıyÀmet olmışdur

69/4

Bugün óaşr olmayup ferdÀya ãalarsa o bÀlÀ-úad èUbeydì bì-óuøÿr olma hele yarın úıyÀmet var

84/5

Dünya hayatında nefsanî arzularının, hevâ ve heveslerinin peşinden

sürüklenmiş olmanın pişmanlığı içinde kendini günah denizinde gören Ubeydî,

kıyamet gününde Allah’tan ihsan bekler ve cenneti talep eder:

Bizi iósÀnuñ meger aàırlaya mìzÀn günü Yoòsa biz rÀh-ı hevÀda etmişüzdür òıffeti

296/4

Gözümüz yaşın silüp güldür úıyÀmetde bizi Biz àarìú-i baór-i tuàyÀnuz bize senden meded

38/2

Yirimüz dÀrü’s-selÀm ola úıyÀmetde bizüm Luùfüñ olursa eger bir derd-mende çÀre-sÀz

99/4

117 Karaman vd., a.g.e., s.121.

75

Dünya hayatı bir imtihan yeridir. Dünyada iken yaşadığı sıkıntıların şiddetini

dile getiren Ubeydî, Allah’tan bu sıkıntılarını kefaret olarak kabul etmesini ister ve

O’na kıyamet azabından halâs olmak istediğini ifade eder:

Miónet oldur şiddet oldur kim eger dünyÀ àamın Úıl bizi yÀ Rab èuúÿbÀt-ı úıyÀmetden òÀlÀã

128/4

Rûz-ı cezâda Allah’ın lutf ve ihsanı Adn cennetidir. “Sıddıkların ve Kur’ân

hâfızlarının yeri burasıdır. Ayrıca, Cenâb-ı Allah’ın tecelli ettiği yerdir.”118 Adn

cennetine ulaşma arzusunda olan Ubeydî, kıyamet gününde Allah’tan lütuf bekler:

Aósen-i vech ile göre gülşen-i èadnüñ yüzin Kime kim rÿz-i cezÀda lüùf ü iósÀnuñ ola

284/2

1. 3. 3. Haşr, Mahşer

“Haşir, dağınık olan şeyleri toplayıp bir araya getirmektir. Mahşer ise,

bunların toplandığı yerdir.”119 Haşr ve mahşer Divan’da Kur’ân ve hadîslere muvafık

olup zamanın genişliğine atıfta bulunmak için kullanılır.120 Sevgiliden ayrılığı ölüme

benzeten Ubeydî, haşre dek onun kametini göremeyeceğinin üzüntüsü içindedir:

Öldügüme aàlamayın mı èUbeydì dembedem Óaşre dek seyr etmezin her úÀmet-i ÙÿbÀyı ben

238/5

Âşık, sevgiliden o kadar zulm görmektedir ki, her bir yarasının ayrı bir

hikâyesi vardır. Bunlar, haşre kadar sevgili uğrunda çektikleri gamları ağız açıp

söyleseler zaman yetmez:

118 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30. 119 Gazalî, a.g.e., C. 4, s. 586. 120 UD, 95. 115/5, 158. 238/5, 89. 104/4.

76

Óaşre dek yaralarum aàız açup söyleseler ÚıssÀ-i derd ü àam-ı yÀr nihÀyet bulmaz

104/4

Beyitte geçen “yara” ve “ağız açmak” kelimeleri bir arada düşünüldüğünde

âşığın yaralarının şiddeti ortaya çıkar. Her bir yarası ağız gibi açılmıştır.

Mahşer gününde kimsenin kimseye faydası yoktur. “Haşir günü insanlar

kendi dertlerini, hesaptan yüz akıyla çıkıp çıkmayacaklarını düşüneceklerinden

yakınlarıyla bile ilgilenemeyeceklerdir.”121 Mahşer yerini tasavvur eden Ubeydî,

günahkâr ve perişan vaziyetin şaşkınlığı içinde, sonsuz mağfiret sahibi Allah’a

yönelir ve O’ndan medet diler:

Úalmışuzdur èaúlımuz devşirmeden maóşerde biz Cürmle òÀùır perìşÀnuz bize senden meded

38/3

1. 3. 4. Defter-i Aémâl

İnsanlar hesap gününde toplandıklarında dünyada iken yaptıkları işlerin yazılı

olduğu amel defterleri dağıtılır. Bu defterler Kirâm-ün-Kâtibîn tarafından yazılır.122

Kur’ân-ı Kerîm’de amel defteri ile ilgili birçok123 ayet vardır. Beyitlerde amel

defteri, siyahlık yani kötülüklerin ağır bastığı bir unsur olarak tasavvur edilir.

Ubeydî, hata ve günahlar yüzünden amel defterinin simsiyah olduğunu

belirtirek o defterin eline verileceği korkunç anı hayal eder. Dünyada iken bu defteri

düzeltmesini yani hayır ve hasenâtla doldurması gerektiğini vurgular. Çünkü

öldükten sonra böyle bir fırsatı olmayacaktır:

Gözün aç defter-i ÀèmÀl-i siyÀhuñ düre gör Çekmeden dest-i fenÀ òaùù-ı vücÿduña úalem

Tkb.1/2

121 Karaman vd., a.g.e., s. 127. 122 Karaman vd., a.g.e., s.127. 123 İnşikâk, 84/10-15; İsrâ; 17/71; Hâkka, 69/25-37.

77

1. 3. 5. Sırat

“Sırat köprüsü, mahşer gününde cehennem üzerine kurulan köprüdür.

Dünyadaki köprüler sâbit ve herkes için ayrı olmalarına karşın, âhiretteki bu köprü

kişilere ve onların amellerine göre değişkendir.”124 Divanda sırat ahiretin azap ve

sıkıntılarının en önemlilerinden biri olarak zikredilmekte, bu köprüden rahat geçmek

için Allah’ın inayetine sığınılmaktadır. Sırat Kur’ân-ı Kerîm’de din manasına

kullanılır ve sırât-ı müstakim olarak zikredilir.125 Din insanı hayra götüren, güzel

ahlâka ulaştıran ve saadete kavuşturan dosdoğru yoldur. Ahiretin azap ve sıkıntıları

üzerinde tefekkür eden Ubeydî, bunlardan kurtulmanın çaresi olarak Allah Teâlâ’nın

emirlerini yerine getirmek, yasaklarından uzaklaşmak, kullukta samimi ve ihlâslı

olmak, Allah Resûlünün sünnetine uymak126 yani sırât-ı müstakim üzere olmak gibi

umsurları zikreder. Kıldan ince kılıçtan keskin bu köprü, takva sahipleri için en

güvenli ve en geniş köprüdür, korku yoktur:

Úorkulıú görmez úıyÀmetde äırÀùı geçmede RÀh-ı şerè-i müstaúìmüñde olanlar rÀst-rev

249/4

Cennete gidebilmek için sırattan başka yol yoktur. Bu yolda cehennem

üzerinden geçmektedir. Cehennemin üzerinden geçmek cehenneme uğramak

demektir.127 Kıldan ince kılıçtan keskin, mahşer ile cennet arasında kurulan bu

köprüden geçmek âdeta cehennemden geçmeye benzediği için Ubeydî, Allah’tan

yardım diler, ferahlık ister:

Luùf idüp maóşerde bize gösterürseñ inbisÀt Ola ÀsÀn úıldan ince tìàdan keskin äırÀù

135/1

124 Gazalî,a.g.e., C.4, s. 608. 125 Aydın, a.g.e., s. 277. 126 Gazalî, a.g.e., C. 4, s. 610, 611. 127 Aydın, a.g.e., s. 278.

78

Çekmeye bir úıl úadar zaòmet äırÀtı geçmede Luùfuñ olursa eger miskìn èUbeydì’ye delìl

187/5

“Sıratın bin yılı yokuş, bin yılı iniş, bin yılı düz bir yol olduğuna inanılır.”128

Sıratın yokuşunda zorlanmak istemeyen Ubeydî Allah’tan yardım diler:

Ola maúbÿlüñ èUbeydì’nüñ eger bir mıãraèı Arúasında òïş geçüp dik gelmeye aña äırÀù

134/5

1. 3. 6. Cennet

“Sözlükte bahçe, bitki ve sık ağaçlarla örtülü yer anlamına gelen cennet terim

olarak çeşitli nimetlerle bezenmiş olan ve müminler için ebedî olarak kalacakları

ahiret yurduna denir.”129 Divan’da dârü’s-selâm, firdevs, ravza-i ‘adn, bağ-ı ‘adn gibi

özel adlarıyla kullanılmaktadır. Sevgilinin diyarı da Divan’da cennet olarak

zikredilmektedir. Âşıklar, cennet zevkini sevgilinin vuslatında bulurken, zahidler ise,

çektiği çile ve yaptığı ibadetletin karşılığı olarak cenneti ister.130 Uğruna ölünecek

aşkı bulan âşığın amacı, cennet emelinden uzaklaşıp cemale erme olmalıdır.131 Âşık

nazarında sevgilinin semti cennetten daha üstündür. Cennet nefse hoş gelen

nimetlerle donatıldığı için zâhid ona meyleder, cennet için çalışır, tek emeli cennete

kavuşmaktır. Âşık ise vuslat için hakikî güzellik için çalışır. Onun arzusu cennet

değil, hakiki sevgiliye, Allah’a ulaşmaktır. O sevgilinin cennet diyarını bırakıp da

nefsin arzusu olan cennete meyletmez:

ZÀhidüñ õikri cennet olmışdur èÁşıúun fikri vuãlat olmışdur

69/1

128 Pala, a.g.e., s. 481. 129 Karaman vd., a.g.e., s. 131. 130 Ahmet Atilla Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid Hakkında, Enderun Kitabevi, İstanbul 1996, s. 41. 131 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 22.

79

Allah arşın nuruyla sekiz cennet yaratmıştır. Bunlar: Darü’l-Celâl, Dârü’s-

selâm, Cennetü’l-me’vâ, Cennet’ül-Huld, Cennetü’n-naîm, Cennetü’l-firdevs,

Cennetü’l-karâr ve ‘Adn cennetidir. ‘Adn cenneti bütün cennetlerden daha üstündür.

Sıddıkların ve Kur’ân hâfızlarının yeri olup, Cenâb-ı Allah’ın tecelli ettiği yerdir.132

‘Adn cennetinin güzelliklerinden mahrum olmak istemeyen Ubeydî, bu cennete dâhil

olmayı arzu etmektedir. Ayrıca, beyitte geçen “dahil ve hariç” kelimeleri

müderrislikte birer derecedir. İlmiye sınıfındaki bu derecelendirme hem cennet hem

cennete ulaşmaya çalışanlar için söz konusudur. Ubeydî, bütün cennetlerden daha

üstün olan Adn cenneti derecesine dahil olmak ister:

Umaruz hücre-i èadne yine daòil olavuz Ey èUbeydì çekerüz bunca zamÀndan òÀriç

29/5

Hakkın rahmetine susamış bir gönlün çaresi ‘Adn cennetidir. Orada çok temiz

sular, tadı bozulmayan süt ve süzme bal ırmakları vardır.133 Ubeydî, Allah’tan

kendisine bu ırmaklardan içirmesini ummaktadır:

Zemzem-i raómetüñe teşne-dil idi umarın Baà-ı èAdn içre aña içiresin mÀè-i ùaóÿr

1/5

“Kıyamet günü kurulan ‘Mahkeme-i Kübra’da tam bir adâletle yapılacak ilâhî

hesap sonunda mizânı ağır gelip başarı kazananlar veya şefaate mazhar olanlar, Sıratı

geçerek cennete gireceklerdir. Cennet ehli, iman ve sâlih amel sahibi ve Hak

Teâlâ’nın rızasını kazanan müminlerdir.”134 Ubeydî, takva sahibi olduğunu, kalbinin

artık, hastalıktan beri olduğunu, saf ve salim olduğunu söyler. Makamının cennette

ehl-i İslâm ile olmasını niyaz eder:

132 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30. 133 Muhammed, 47/15. 134 Aydın, a.g.e., s. 279.

80

Úalbi èilletden çü sÀlimdür ‘Ubeydì òastañuñ Úıl maúÀmın ehl-i İslÀm ile sen DÀrü’s-selÀm

197/5

“İnsan için esas gaye ahiret hayatını kazanmak ve oranın sonsuz nimetlerine

ermektir. Çünkü ebedî olan âhiret ve cennet hayatındaki ilâhî saltanat, semavî

ülkedeki nimetler ve lezzetler, bu fâni dünyanın nimetlerinden kat kat üstün, güzel ve

gayr-i fânidir. Bunun için bu fâni dünyanın lezzetlerini, geçici refah ve neşelerini o

büyük nimetlere, o ebedî saadete feda etmemek gerekir. Çünkü burada bir yolcu

gibiyiz, orası aslî vatan ve bekâ âlemidir.”135 Bu gerçeği hatırlatan Ubeydî, insanın

menzilinin toprak olduğunu hatırlatır. Ölümün ne zaman geleceği bilinmez, insan

cehd etmeli cenneti hak etmelidir:

İmdi òÀk eylemeden menzilüñi çarò senüñ Cehd idüp eyleyigör yirüñi firdevs-i berin

2/1

Ubeydî, kıyamet gününde dârü’s-selâmı ister. Bu ancak Allah’ın lütfuyla

olur:

Yirimüz dÀrü’s-selÀm ola úıyÀmetde bizüm Luùfuñ olursa eger bir derd-mende çÀre-sÀz

99/4

1. 3. 6. 1. Huri, Gılman

Huri, cennete giren müminlerin hizmetinde olan âhu gözlü cennet kızları,136

gılman ise cennette hizmet gören erkekler, tüyü bıyığı çıkmamış delikanlılardır.137

Divân’da huri ve gılman sevgilinin güzelliğini tavsif etmede kullanılmış, şair

sevgilisini güzellikte bunlarla kıyaslamıştır. Sevgilisini huriye benzeten Ubeydî, ona

hasrettir. Sevgilisi ruh-ı paktır ve hurilerle arkadaştır:

135 Aydın, a.g.e., s. 283. 136 “Huri”, TDEA. , C.4, Dergâh Yay., İstanbul 1981, s. 267. 137 “Gılman”, TDEA. , C.3, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 340.

81

Ey èUbeydì nice ben olmayayım óasretle Óÿrlar hem-dem olur şimdi o rÿh-ı pÀke

272/5

Aşk, âşık için mukadderdir, buna engel olamaz. Sevgilinin mahallesini cennet

olarak hayal eden Ubeydî, aşkı uğruna kendini sevgiliye hizmet eden âciz bir gulama

benzetir:

Mihr-i lüùfuñle èUbeydì ùañ degül bulsa ôuhÿr Õerreden kim bir àulÀm-ı kemterìnüñdür senüñ

183/5

Sevgilinin haremini gül bahçesine benzeten Ubeydî, gulamları ise servilere

benzetir. Gül kesrettir, servi ise vahdettir. Haremde kesret ve vahdet bir aradadır.

Gılmanlar, Hakk’ın birliği yolunda istikamet üzeredir:

áoncalar devşürme bu gülşen óarìmüñdür senüñ Servler anda àulÀm-ı müstaúìmüñdür senüñ

175/1

Tasavvufa göre kâinatın yaratılış gayesi aşktır. Mutlak güzel olan Allah,

kendine duyduğu aşk sebebiyle kâinatı ve insanı yaratmıştır.138 Bir kudsî hadîste,

“Ben bir gizli hazineydim, bilinmiyordum. Bilinmeyi sevdim, istedim ve yaratıkları

yarattım. Onlara kendimi bildirdim. Onlar da Beni tanıdılar.”139 denilerek Allah’ın

bilinmeyi istemesinin aşk olduğu ve bu aşkın “özün özü”140 olduğu ifade edilir.

Sufilere göre aşkların en mükemmeli ilahî varlığa duyulan, ittihad yani Allah ile bir

olmayı ifade eden aşktır.141 Güzelliğini mutlak güzel olan Allah’tan alan insanlar

boynunda aşk halkalarıyla O’na kavuşmayı istemekte, O’nun aşkıyla inlemektedirler:

138 İskender Pala, Âh Mine’l Aşk, Ötüken Yay., İstanbul, 1999, s. 310. 139 İbn Arabî, a.g.e., s. 25. 140 Beşir Ayvazoğlu, Aşk Estetiği, Birlik Yay., Ankara 1982, s. 55. 141 İbn Sina, Aşk Risâlesi, Çev. Ahmet Ateş, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2002, s. 30.

82

Gerdeninde ùavú-ı èaşúuñ dost diyü çaàırur BÀà içinde boynu baàlu saña kumrılar àulÀm

197/2

1. 3. 6. 2. Tûbâ

Sidrede bulunan ve dalları aşağıda kökleri yukarıda bulunduğuna inanılan

Tûbâ142 beyitlerde cennette bulunan bir ağaç olmasının dışında, özellikle sevgilinin

boyu için benzetme unsuru olarak kullanılır. Sevgilinin kameti Tûbâ’dan daha âlâdır.

Tûbâ cenneti gölgeler, sevgilinin kameti dünyayı süsleyen güneşe sâye salar, gölge

olur:

Dik gelüp úÀmetüñ ey serv-i sehì ÙÿbÀ’ya Yelkenüñ sÀye ãalar mihr-i cihÀn-ÀrÀya

277/1

Dîdâr, tasavvufta Allah’ın tecellisi yerine kullanılır. Nurunu Allah’ın cemal

sıfatından alan yüz143 bu hâliyle cennet ehlinin arzusu olur. Tûbâ ise kökü yukarıda,

dalları ve yaprakları bütün cennet köşklerine yayılmış olarak baş eğmede, Allah’ı

zikretmektedir. Cennet ehlinin yani hakikî âşığın istediği hakikî sevgilidir, O’nun

dîdârıdır:

Ehl-i cennet óamd idüp dìdÀruñ eyler Àrzÿ Õikrüñe meşàÿl olup ÙÿbÀ idüpdür ser-fürÿè

248/1

1. 3. 6. 3. Kevser, Selsebil, Asel

Ubeydî, Divan’da “Allah tarafından mahşerde müminlere dağıtması için Hz.

Muhammed’in emrine verilen ve içimi fevkalade hoş olan kevserden144, cennette tatlı

su olan selsebilden145 ve bal ırmağı olan aselden146 bahseder. Divan’da bu ırmaklar

142 Mustafa Nejat Sefercioğlu, Nevî Divânı’nın Tahlîli, KTB Yay., Ankara 1990, s. 34. 143 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara, 1995, s. 143. 144 Tolasa, a.g.e., s. 38. 145 Pala, a.g.e., s. 475.

83

Allah’ın cennette onlara ihsanı olması147, sâkî elinden sunulan, aşığı kesretten

vahdete, hakikate taşıyan bir şarap148, Allah’ın melekler vasıtasıyla halka vermiş

olduğu ihsanlar149 olmasının dışında çoğunlukla sevgilinin dudağı ile birlikte kıyas

edilmiştir. Sevgilinin bulunduğu yer cennettir; çünkü onun boyu Tûbâ’dır, yanakları

‘Adn cennetidir. Gönüldeki hararete şifa olan sözleri cennet ırmakları gibi şirindir,

tatlıdır.150 Öyle ki, “Havuzun dibi inci, kenarları altındır. Suyu ise sütten daha beyaz,

baldan daha tatlı ve miskten daha güzel kokuludur.”151 hadîsiyle övülen havz-ı

kevser, âşık nazarında sevgilinin salyaları kadar lezzetli değildir, sevgilinin ağız

suları Kevser suyundan üstün tutulmuştur:

Úametüñ ÙÿbÀdan aèlÀ ruòlaruñ cennet-miåÀl Sözlerüñ şìrìn lüèÀbuñ Àb-ı kevåerden leõìõ

43/4

“Mutasavvıflara göre Kevser ilâhî feyzle kazanılan ilm-i ledündür. Hz.

Peygamberin marifetidir, kesret gözüyle vahdeti müşahede etmesidir. Kevser marifet

bostanında bir nehirdir. Hz. Muhammed bu nehri Miraç’ta iken görmüş, kabe

kavseyn sırrı da o zaman tecelli etmiştir.”152 Sevgilinin dudağını Kevser şarabına

benzeten Ubeydî, sofunun Kevser’e kararlı iken sevgilinin kevsere benzeyen

dudağını inkâr etmesine anlam veremez. Çünkü şeyh bâtın ilmine vâkıf değildir, ilâhî

aşktan bî-haberdir. Sevgilinin fenâfillâh makamı, ilâhî sırların ihtiva edildiği yer olan

dudağını inkâr etmiş, kesrete düşmüştür, ilm-i ledüne ulaşması söz konusu değildir:

Şeyhüñ şarÀb-ı kevåere ikrÀrı var iken Bilsem nedür ki laèlüñe inkÀrdan àaraø

130/2

146 Pala, a.g.e., s. 48. 147 UD, 187/1. 148 UD, 293/3. 149 UD, 248/4. 150 Ömer Yaraşır, Fuzûli’nin Türkçe Gazellerine Dînî-Tasavvufî Mefhumların Tahlili, Trakya Ünv., Sos. Bil. Ens.,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne 1990, s. 151. 151 Gazalî, a.g.e., C.4, s. 614. 152 “Kevser”, TDEA. , C.5, Dergâh Yay., İstanbul 1982, s. 300.

84

Âşık, ilâhî aşkın hakikatine ermiştir. Aslında, aşığın sabırlı olması Allah’ın

ihsanıdır.153 Vuslat için sabreder, aşkının sıkıntıları onun için kevserden daha

lezzetlidir. Çünkü aşkın bu sıkıntıları onda maddeyi yani kesreti tecrit ederek vuslat

teminini sağlar. Ubeydî, sevgilinin derdine katlanan âşıkların bu dertlerden cennet

nimetlerinden daha fazla lezzet aldıklarını belirtir, zahidin ise cennet nimetlerine

önem vermesinden dolayı aşk şarabına el uzatmasını istemez:

Derdüñe ãabr eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ

42/3

Óavø-ı kevåerden eger el yumadun ise zÀhidÀ CÀm-ı bezm-i èaşú-ı yÀre zinhÀr uzatma dest

19/2

Dünya âşık için mecâzî aşktan hakikî aşka geçmede bir köprüdür. Hüsn-i

Mutlak olan Hakk’ın güzellikleri her şeyde vardır, her şey güzeldir. Avam, dünyada

gördüğü her şeyi kabuktan ibaret sayar. Havas, dünyaya kabuk ve öz ile nazar eder.

Âşık ise bu iki mertebeden yükselerek sadece özü ve Hakk’ın güzelliğini görür.154

Her varlıkta Hakk’ın bu güzelliğini gören, anlayan ilâhî aşkın kemaline ermiş, sırrına

vakıf olmuş demektir. Böyle bir durumda onun içeceği cennet bağında selsebil şarabı

olacaktır:

CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl155 BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl

187/1

153 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 125. 154 Kam, a.g.e., s. 52. 155 “Hudâ-yı Taalâ’nın muhabbeti herkesin üzerine farz-ı ayındır; nitekim bir hadis-i şerifte: “Allah’ı ve resulünü her şeyden ziyade sevmeyenin imanı sahih değildir.” (Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanı’nı Tetkik, Akçağ Yay., Ankara 2004, s. 21.)

85

Cennetteki süzülmüş bal ırmağı olan Asel, sevgilinin dudağına öykünür.

Çünkü asıl temiz, saf olan dudaktır, vahdet makamıdır:

Öykünürmiş o muãaffÀ lebine cÀnÀnuñ Ey èUbeydì göresin nice ãıúarlar èaseli

327/5

1. 3. 7. Cehennem

Cehennem, ahirette kâfirlerin sürekli olarak kaldıkları, günahkâr müminlerin

ise günahları ölçüsünde cezalandırılacakları yerdir.156 Allah’ın celâl vasfının bir

tecellisi olarak görülür. Cehennem ateşinden ancak Allah’ın yardımıyla kurtulacağını

bilen Ubeydî O’ndan medet bekler:

Áteş-i duzaòla yoà etme èUbeydi’yle bizi Ey úamu òalúı yaradan ÒÀlıú-ı mevcÿdumuz

98/5

“Hiçbir peygamber müstesna olmamak üzere her birinin mutlaka kabul

olunan bir duası vardır ve her peygamber, mutlaka kabule mazhar olan bu duasını

dünyada yapmıştır. Ben, mutlaka kabule mazhar olacak duamı, kıyamet günü ümmet

için yapacağım şefaate sakladım.”157 hadîsinde belirtildiği gibi Ubeydî, cehennem

ateşinden Hz. Muhammed’in şefaatiyle halâs olmak ister:

Ey şefÀèat ıssı yarın kıl bizi àamdan òalÀã Bir bölük mücrimlerüz eyle cehennemden òalÀã

129/1

Cehennem ateşi kâfirin inkâr ettiği bir şeydir ve cehennem küfür ehlinin

yeridir. Yahudiler, Allah’ı inkâr ederek küfre girmişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’de onların

inkârcılıklarından dolayı lanetlendikleri158 de buyrulmaktadır. Allah yerin yedi kat

altında yedi tabaka cehennem yaratmıştır. Üçüncüsünün adı Sakar olup Yahudiler 156 Karaman vd., a.g.e., s. 130. 157 İmâm-ı Gazâlî, İlâhî Nizam, Çev. Yaman Arıkan, Uyanış Yay., İstanbul 1986, s. 476. 158 Mâide, 5/64-78.

86

içindir.159 İnkâr bataklığına giren Yahudiler’in başlarındaki cehennem ateşinden de

kurtulmaları söz konusu değildir:

Saña inkÀr eyleyen òalú-ı Yehÿd’uñ şimdiden ÔÀhir oldı başlarında nÀr-ı duzaòtan èalev

249/3

1. 4. İbadet İle İlgili Mefhumlar

1. 4. 1. İbadet, Tâat

“İbadet, Allah’a gönülden isteyerek yönelmek, tapmak, boyun eğmek ve itaat

etmektir.”160 Divan’da, ibadetlerle ilgili beyitler incelendiğinde ibadetin sırf Allah

için, Allah rızası için yapılması gerektiği belirtilmiş, cennet ümidi ile yapılan

ibadetler eleştirilmiştir.161 Ubeydî, ibadetin ancak Allah’a yapılacağını ve ondan

başka yaratıcı olmadığını belirtir:

Biz seni bir bilürüz saña èibÀdet eylerüz Sensin ancak Rabbimüz sensin bizüm maèbÿdumuz

98/3

Bir mutasavvıf olan şair, Hakk’a ibadetsiz yaklaşmanın olamayacağını söyler.

Ancak, onun üzerinde durduğu ibadet Allah’a ancak Allah olduğu için yapılan

ibadettir. “Bu ibadet sâlikin ma’rifeti kesbetmesine imkân vereceğinden çok

önemlidir.”162 Gönlün ihtiyacı olan marifeti elde etmeye çalışan Ubeydî, gönlünü

uyarır, gaflete düşmemesini hatırlatarak Allah’a ibadette üşenmezlik yapmaması

gerektiğini belirtir:

Ey göñül pendümü àÿş eyle teàÀfül etme ÙÀèat-ı ÒÀlıú-ı Bìçÿn’dan tekÀsül etme

Tkb.1/2

159 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e, s. 40. 160 Karaman vd., a.g.e., s. 218. 161 UD, 69/1. 162 Bilal Kemikli, Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı İnceleme-Metin, MEB Yay., İstanbul 2000, s. 132.

87

Allah’a ulaşmak için ibadet edilmeli; ancak ibadet de O’na ulaşmak için

yeterli değildir. Allah’a, ancak o lutf ederse ulaşılabilir:

Faøl u lüùfuñ olmayınca ey Kerìm-i LÀ-yezÀl Nice yüz yıl ùÀèat etse bir kişi olmaz müfìd

37/4

Kul daima amelinin eksikliğinin endişesi içinde olmalı, hesap gününü

hatırlamalı ve ibadet azığını her zaman hazır bulundurmalıdır; çünkü ölümün ansızın

gelmesi kaçınılmazdır:

Şimdiden zÀd-ı èibÀdÀtı müheyyÀ eyle NÀ-gehÀn bir gün idersin reh-i èuúbÀya mürÿr

Tkb.2/3

1. 4. 2. Namaz

İslam’ın beş temel şartından biri olan namaz, Divan’da Allah’a yakınlaşmada

önemli bir ibadet olması yönüyle işlenmiştir. Namazla ilgili olarak Miraç hâdisesine

ve kaza namazına değinilmiştir. Miraç Gecesi’nde Hz. Muhammed, Kudüs’te

bulunan Mescid-i Aksâ’da peygamberlere imamlık yaparak onların reisi olmuştur. (

bkz. Miraç)

PìşvÀ-yı enbiyÀsın cümleye oldun imÀm Mescid-i AúãÀèda úılduúda iki rekèat namÀz

99/2

Beyitlerde işlenen namazlardan biri de kaza namazıdır. Sofu, gece kaza

namazı kılarken (kazara) sevgilinin ayağa kalkışını anmıştır:

äïfi gice úaøÀ úıluriken èUbeydì’yÀ Añmış úıyÀm-ı úaddini geçmiş namÀzda

281/5

88

1. 4. 2. 1. Kıyâm, Kuûd, Rükû

Ubeydî, namazın rükünleri olan bu unsurları Hz. Muhammed ve tabiattaki

mahlûkatın ibadeti ile ilgili olarak kullanır. Hz. Muhammed, gece sabahlara kadar

kıyamda namazla meşgul olduğudan, kendisine “Niye bu kadar kendinizi

yoruyorsunuz?” sorusuna “Şükredici bir kul olmayayım mı?” şeklinde cevap verir.163

Hz. Muhammed’e yazılan bir gazelde namazı huşu içinde kılması, kıyâmda uzun

süre kalması ve bunun sonucu olarak Allah katında kıymetinin daha da yükseldiği

belirtilir:

Şişdiği içün pÀy-ı pÀküñ çoú úıyÀmuñdan senüñ PÀye-i úadrüñ terÀúúì buldı ey şÀh-ı viãÀl

188/2

Kâinatın özünde edep olduğundan bütün cisimler ve tabiat unsurları görevini

yerine getirir.164 Mevcudat, yaratıcının kendine ihsan ettiği şekillerde her an ibadet

halindedir. Kur’ân-ı Kerîm’de “Görmez misin ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar,

güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde

ediyor…”165 buyrulmaktadır. Şaire göre, ağaçlar Hakk’a hizmette el pençe dururlar,

kıyam halindedirler, dağlar ise her an kuûd halinde Hâlik’ını hamd u tesbîh eyler;

hayvanlar ise Allah’a boyun eğmenin, onun önünde eğilmenin en güzel ifadesi olan

rükû’ halindedirler:

İş bu èÀlem ùoúuz úubbeli bir cÀmièdür Oldı úandilleri mihr ü meh-i pür-envÀr Anda òÀk üzre çemen ãaldı yeşil seccÀde Òiømet-i Óaúú’a ùurup geldi úıyÀma eşcÀr

Tkb.1/3

163 H.Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s. 176. 164 Adnan Karaismailoğlu, Mevlânâ ve Mesnevî, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 70. 165 Hac, 22/18.

89

Taşlar úaèid olup taèiri zakirler ile Óamd u tesbìói dem-À-dem yele eyler kühsÀr

Tkb.1/3

Baş egüp ùÀèat-ı SübóÀna rükÿè eylerler Yer yüzinde olan ecnÀs-ı behÀyim her bÀr

Tkb.1/3

1. 4. 2. 2. Secde, Seccade, Mescit

Divan’da secde, mevcudatın Hâlik’ına şükrünü ifade etmede, âcizliğini ortaya

koyma, tevazu içinde teslimiyetidir. Yılanlar nehirler gibi gece gündüz secde ederler,

güneş gece arş altında secde eder. Allah’ın ona lütfu gündüz vaktinde talihinin mutlu

olmasıdır:

Yüzlerin yine sürüp ãu gibi vÀdìlerde MÀrlar secde ider ÒÀlıú’ına leyl ü nehÀr

Tkb.1/3 Secde eyler saña èarş altında her şeb ÀfitÀb Úalkınup her ãubó anıñçün ùÀlièi oldı saèìd

37/3

Namazda secde alınla yapılır. İnsana benzetilen ay, Allah’ın emriyle toprağa

öyle bir secde kılmıştır ki, onun bu secdesinden dolayı alnı âdeta yok olmuş, ondan

hiçbir eser kalmamıştır. Ay gökyüzünde bile olsa gölgesiyle, ışığıyla secde eder:166

ÒÀk-i rÀh üzre şu deñlü secde úıldı saña kim Aşınup bedrüñ cebìnünden eåer úalmadı hiç

27/3

Ubeydî, secde edilecek yerlerle ilgili olarak seccade ve mescitten de söz

etmektedir. Âşıkların ibadet yeri sevgilinin güzellik camisidir. Sevgilinin kaşını

mihraba benzeten Ubeydî, saçını da misk kokulu ipek seccadeye benzetir: 166 Ra’d, 13/15:“Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez sadece Allah’a secde ederler.”

90

CÀmiè-i óüsnüñde úaşuñ èanberin miórÀb olup Anda zülfüñ miski-yi ibrişimden seccÀdedür

81/3 Sevgilinin kaşı “Kabe Kavseyn” yani Hakk’a yakınlıktır, kurbiyyettir.

Mihrap, sevgilinin kaşının kavsini görünce hayrette kalmış, yani ilâhî hakikatin,

hüsn-i mutlakın tecellisini idrak etmiş, şaşkınlığından dolayı mescidin duvarına

yaslanıp kalmıştır:

Görince úaşlaruñı óayret aldı anı meger Ki tekye eyledi dìvÀr-ı mescide miórÀb

12/4

1. 4. 2. 3. Tesbih

Divan’da tesbih mefhumu Allah’ın birliğinin zikredilmesi, sevgilinin

güzelliği ve zâhidle ilgili beyitlerde işlenmiştir. Müslümanlar zikr halindedir,

yeryüzünde bulunan bütün varlıklar ise şükrün tesbihiyle Allah’a tazim etmektedir:

Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür gÿyÀ senüñ Óamdüñi tesbìó idinmişdür úamu eşyÀ senüñ

161/1

Hakk’ın güzelliğinin kemalatı sevgilidedir, sevgili hakikî güzelliğin tecelli

ettiği yerdir, O’nun güzelliğinin zikriyle erguvan şaşırmış bir hâldedir. Ubeydî, bu

ağacın yapraklarını mercana, bu yaprakların toprağa düşmesini ise tesbih tanelerinin

dağılmasına benzetir:

YÀd-ı õikr etdükde nÀmuñ şöyle medhÿş oldı kim EràuvÀn òÀke düşirdi subóa-i mercÀnını

287/2

Zâhid her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete verir, tesbihini elinden

düşürmez. Aşkı inkâr eder, sevgilinin güzelliğine meylin, ona olan aşkın kendisini

cennetten alıkoyacağını düşünür. Sevgiliye olan aşkın ilâhî aşk olduğunu bilmez.

91

Ubeydî, bir beyitte zâhidin zühdü sevgilinin güzelliği karşısında terk ettiğini belirtir.

Zâhid, sevgilinin benini zülfün ucunda görmüş ve kendi tesbihini dağıtmıştır:

Zülfüñ ucında görelden beñlerün zÀhid şehÀ Riştesini tÀne-i tesbìóden úıldı cüdÀ

Mua.14

1. 4. 2. 4. Şükür, Dua

“Görülen iyiliğe karşı, söz veya işle memnuniyeti göstermek ve yapılan

iyiliğin kıymetini bildirmektir. Görülen bir iyiliği överek anmak da bir şükürdür.

Karşıtı ‘Küfran-ı nimet (nimeti inkâr)’dır.”167 Divan’da şükür ve sabrın birlikte

işlendiği görülmektedir. Çünkü sevgili, aşığa sebepsiz yere cevr ü cefa eder. Sevgili

dert ve belanın temsilcisidir. Günahsız, zavallı âşıkların ise bu durumda şükretmek

ve sabretmekten başka çaresi yoktur. Sevgilinin eziyetten vazgeçmesi, aşığa yüz

çevirmesi demektir; oysa âşık halinden memnundur. Âşık için aşk eleminin kadehi

kevserden daha lezzetlidir:

Derdüñe ãabr 168eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ Àb-ı kevåerden leõìõ

42/3

“Divan Edebiyatı’nda aşkın belli kıstasları, kuralları, yolu yordamı vardır.

Ama öncelikle aşkın evveli sabır, âhiri tahammüldür. Her ne denli acı olsa da aşkta

şikâyet, âh-vâh yoktur.”169

Allah’ın kulluğa layık görerek yarattığı insan şükrederse, Allah onun şükrünü

karşılıksız bırakmaz. Tasavvufta tevhid ehli, yaratılanı yaratanla bir, yaratılanı fânî,

yaratanı bâkî görenlerdir.170 Onlar ilk zikirlerini Elest meclisindeki akitleriyle

167 Bilmen, a.g.e. s. 500. 168 Âşığın sabırlı olması, kanat etmesi bir kudsî hadisi hatırlatır: “Ey insanoğlu! Benim kazama razı olmayan, verdiğim belâlara sabretmeyen ve nimetlerime şükretmeyen, verdiklerime kanaat etmeyen kimse benden başka Rab arasın. Ey insanoğlu! Kim verdiğim belâya sabrederse benden razı olmuş olur.” (Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 49.) 169 İskender Pala, Âh Mine’l Aşk, Ötüken Yay., İstanbul 1999, s. 289. 170 Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesîmî Dîvânı’ndan Seçmeler, MEB Yay. İstanbul 1973, s. 343.

92

yapmışlardır. Ehl-i tevhid, Allah’ı sürekli zikrederken, bütün varlıklar da O’na hamd

halindedir:

Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür gÿyÀ senüñ Óamdüñi tesbìó idinmiştir úamu eşyÀ senüñ

161/1

Tevhid ehli, nimeti yaratan, kısmet edenin Allah olduğuna gönülden

inanmıştır. Bu yüzden teşekkür edilmeye layık olan O’dur. Kâinattaki bütün varlıklar

Allah’a şükrederler.

Ubeydî, eğer insanın dili hamd hâlinde olursa ömrünün her gününün bir

lütufla geçeceğini belirtir:

Geçer eyyÀm-ı lüùfiyle zamÀnuñ Eger óamd üzre olursa zebÀnuñ

Mua.150

Kur’ân-ı Kerîm’de birçok ayette hamd ve şükrün fazileti anlatılır: “Eğer

şükrederseniz, şüphesiz artırırım.”171, “De ki, Allah’a hamd olsun.”172, “Ve Rabbinin

nimetini minnet ve şükranla an.”173 mealindeki ayetler, beyitlerde ifade edilen

durumları hatırlatır.

Allah yedi kat göklerin üstünde arş ve kürsinin altında, arşın nuruyla sekiz

cennet yaratmıştır. Bu cennetlerin en yücesi Adn cennetidir. Bu cennet ehli, Allah’ın

cemalini görürler.174 Ubeydî, aşağıdaki beyitte cennetin ehlinin hamd ederek Allah’ın

cemalini görme arzusunda olduğunu, cennet ağaçlarının çoğunluğunu teşkil eden

Tuba’nın ise sürekli zikr halinde olduğunu belirtir:

171 İbrahim, 14/7. 172 İsrâ, 17/111. 173 Duhâ, 93/11. 174 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30.

93

Ehl-i cennet óamd idüp dìdÀruñ eyler Àrzÿ Õikrüñe meşàÿl olup ÙÿbÀ idüpdür ser-furÿè

248/1

Divan’da, dua mefhumunun Allah’a yalvarma, niyaz manasının dışında,

sevgili ile ilgili beyitlerde de kullanıldığı görülmektedir. Âşığın hakikî sevgiliye

ulaşmak yolunda birçok engelleri, sıkıntıları vardır. Bunu tek başına aşması söz

konusu değildir. Sevgili nazlıdır, şive yaparak âşığı oyalar. Âşık ise niyazdadır:

Ol şìvekÀr olursa eger èizz ü nÀzda ÜftÀde èÀşıúa düşer olmaú niyÀzda

281/1

Aslında, tasavvufa göre naz ve şive âşığa kuvvet veren unsurlardır. Sevgilinin

nazlı olması aşığın hoşuna gider, bu aşığa bir iltifattır. Âşık niyazdadır; çünkü

sevgilinin nazından memnundur. Visalin mümkün olmadığını bilen âşık bunu bir

lütuf olarak görür, bu mertebeyi kimseyle paylaşmak istemez. Dolayısıyla, sevgilinin

nazının devam etmesi için Allah’a dua eder. “Çünkü dua aynı zamanda bir ibadettir,

kul olmanın gereğidir. Zira yüce Allah dua edilmesini emretmiştir.”175

Sevgili, serv-i revândır, Sidre makamındadır. Her melek ona dua eder:

N’ola ey serv-i revÀn dönse çenÀra Sidre Her melek anda duèÀya saña úaldırdı eli

327/2

Âşık çaresizdir, azap görmek istemez. Oysa azap, onu vahdete taşıyan, onun

makamını yükselten bir unsurdur. Ubeydî, Hz. Muhammed’e yazdığı bir gazelde

O’nu medheden şiirlerinden dolayı, bu şiirlerin kendisini kıyamet günününün

ateşinden koruması için dua eder. Yani Hz. Muhammed’in şefaatini bekler:

Görmesün nÀrun èazÀbın medhünüñ evrÀúını Perde úıl èUbeydì’ye budur saña niyÀz

99/5 175 Süleyman Uludağ, İnsan ve Tasavvuf, Mavi Yay., İstanbul 2001, s. 35.

94

Vahdet makamı olan sevgilinin dudağına Hz. Hızır’ın duası yazılmıştır. Onun

darda kalanların imdadına yetişmesi inancı yaygındır. Sevgilinin küçük ağzına

yakışan da gubâr yazısıdır. Gubâr küçük yazılan bir yazıdır. Misk kokulu hat,

sevgilinin dudağına Hızır’ın duasını yazmıştır:

Laèlüñ nikìni üzre nedür şol àubÀr òaù Yazdı duèÀ-yı Óıżrı meger müşk-bÀr òaù

133/1

Sevgilinin ayva tüyleri Hz. Hızır’a benzetilmiştir. “Hızır zulümâta girip âb-ı

hayâtı bulduğu için sırra vâkıf olmuştur. Bu nedenle sevgilinin bir sır veya âb-ı hayât

olan dudağı çevresindeki hat da Hızır olur.”176

Allah El-Mûcîb’tir. Yani kendine yalvaranların isteklerini verendir. Allah

kuluna, kulundan daha yakındır. Bundan maksat, mekân veya cihet yakınlığı

değildir. Allah’ın zerreye, her noktaya yakınlığı müsâvîdir. Onun için ne kadar içten

olursa olsun, kendisine yalvaranları bilir ve yalvarmalarını işitir.177 Allah’ın

gazabından ve cehennem narından korkan Ubeydî, duasının kabul edilmesini ister:

Sìb-i firdevs naãìb eyle èUbeydì bendeñe NÀrı gösterme aña eyle duèÀsın müstecÀb

9/5

Ubeydî, dualarını devrin padişahından da eksik eylemez. Sultan II. Selim’in

kudret ve kuvvetinin devamı için ona kendi çocuklarıyla birlikte duacı olduğunu

belirtir:

EvlÀdum ile dÀèi-i iclÀlüñüm senüñ Ey meh-rikÀb u şems-i hüveydÀ-yı salùanat

K.2/26

176 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 249. 177 Tatlısu, a.g.e., s. 127.

95

1. 4. 2. 5. Saf

Müslümanlar ibadetlerini cemaat haline gelerek, saflar oluşturarak yaparlar.

Bu durum birlik ve beraberliği ifade eder. Ubeydî, kâinatın dürr-i şeh-vârı olarak

nitelendirdiği Hz. Muhammed için yazdığı gazelde ümmetin Hz. Muhammed’in

himmetiyle nizam bulacağını, bunun sonucu olarak Hakk’ın divanında âcizliklerini

ifade etmek ve yaradana şükr için saf tutacaklarını ifade eder:

Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaúda cümle tertìb üzre ãaf

148/3

1. 4. 2. 6. Farz-ı Ayn

Farz, din yönünden yapılması kesin olarak gerekli olan herhangi bir görev,

farz-ı ayn ise mükellef olan herkesin yapmak zorunda olduğu farzdır.178 Ubeydî, bu

mefhumu sevgili uğruna döktüğü gözyaşları için kullanır. Gözüne matem tutması ve

ağlaması gerektiğini söyler, bunun bir farz-ı ayn olduğunu belirtir. Her merdüm-i

yetime Hz. Hüseyin’in matemi gibi matem tutması gerektiğini belirtir. Merdüm-i

yetim, hem yetim adam hem de yetim gözbebeği anlamlarındadır. Çünkü âşık,

maddeden arınmak için gözyaşı dökerken sevgili ona karşı ilgisizdir, bu

ilgisizliğinden dolayı gözbebeğini yetim olarak nitelendirir. Ayrıca, Hz. Hüseyin

Kerbela’da şehit edilmiştir, âşık ise aşk şehididir:

Girüp úaraya aàla gözüm k’oldı farø-ı èayn Her merdüm-i yetìme ùuta mÀtem-i Óüseyn

236/1

1. 4. 2. 7. Cami, Mihrap

Cami mefhumu, Divan’da ibadet yeri olmasının dışında179 sevgili ile ilgili

beyitlerde, kaşı mihrap olunca güzelliğinin cami olması,180 ve Hz. Muhammed ile

178 Bilmen, a.g.e., s. 49-50. 179 UD, Tkb. 1/3. 180 UD, 81/3.

96

ilgili olarak kullanılmıştır. Dünyayı camiye benzeten Ubeydî, onun aydınlığının Hz.

Muhammed’in ışık yayan, kandillere benzettiği hadîslerinden kaynaklandığını

belirtir. Hadîsler dünyaya manevî bir ışık, bir rehberdir:

CÀmiè-i èÀlem èUbeydì nice rÿşen olmasun Anda olmışdur meãÀbió-i øiyÀ-güster óadiå

25/5

Beyitlerde mihrap şekil benzerliğinden dolayı sevgilinin kaşı yerine ve

mihrapta hacet dilenmesi ve duada bulunulması gibi durumlarda zikredilmiştir.

Sevgilinin kaşı âşıklar için Hakk’ın kurbiyyetidir, kabe kavseyndir, sevgilinin kaşı

onun güzellik camisinde âşıklar için güzel kokulu mihraptır:

CÀmiè-i óüsnüñde úaşuñ èanberin miórÀb olur Anda zülfüñ misk-i ibrişimden seccÀdedür

81/3

Gönlüne seslenen Ubeydî, mihrapta secdede iken daima hamd halinde olması

gerektiğinin söyleyerek Hakk’ın rahmetine yakın olmak ister:

BÀb-ı mihrÀbıñde ey dil sÀcid ol Vech-i aósende hemìşe óÀmid ol

Mua.151

1. 4. 2. 8. Kıble, Kıble-nümâ

Kıble mefhumu, bütün beyitlerde sevgili ve sevgilinin güzellik unsurları ve

bunların âşık zaviyesinden görünümü ile ilgili olarak ele alınır. Sevgilinin tasavvufî

bir şekilde işlenildiği beyitlerde onun mahallesi Kâbe kabul edilir. Çünkü tasavvufta

sevgili Allah’tır, sevgilinin yüzü ve mahallesi Kâbe’dir. Âşık orada dolaşmakla

Kâbe’yi tavaf etmiş olur ki bu onun için bir bayramdır; çünkü ilâhî güzelliğin zuhur

ettiği bir kıblededir, vahdet makamındadır:

97

Kaèbe-i kÿyuñ ùavÀf idüp yüzüñ görenlere Ey cemÀl-i úıble her gün óÀcılar bayramıdır

71/2

Sevgilinin yüzünün kıble olması, mihrabı andıran kaşları ve âşığın yegâne

yöneldiği yer olmasından dolayıdır.181 Ah çeken âşıkların amacı vahdet makamı olan

sevgilinin yüzüne ulaşmaktır. Sevgiliye kavuşmanın özlemini duyan, sabah ve akşam

hiç durmadan ah çeken âşığın ahları, sevgilinin mahallesinde aşığın çektiği acıların

habercisidir. Namaz kılınırken kıbleye dönülür. Sevgilinin mahallesini Kâbe’ye,

yüzünü ise kıbleye benzeten Ubeydî, âşıkların ahının bu kutsal mekâna yöneldiğini

belirtir:

èUşşÀúuñ ahı kaèbe-i kÿyuñda ãubó u şÀm Bir òoş hevÀdur ey yüzi úıble HicÀz’da

281/2

Bir beyitte de âşık, sevgiliye seslenirken gözlerinin “kıble-nümâ” olduğunu

belirtir. Âşıklar, gönülleriyle hakikate, sevgiliye ulaşmaya çalışır. Tasavvufta asıl

Kâbe gönüldür, ilâhî aşk gönülde tecelli etmiştir. Vuslat arzusuyla yanan Ubeydî,

sevgiliyi görmek ister:

Ey göñüller kaèbesi úıble-nümÀdır gözlerüm Gösterürseler seni baña revÀdur gözlerüm

202/1

1. 4. 2. 9. Ezan, Müezzin

Beyitlerde ezan mefhumu sevgili ile ilgili beyitlerde, müezzinlik mefhumu ise

Bilal Habeşî dolayısıyla zikredilmektedir. Sevgili acımasızdır, cefa eder. Âşık için

aşk mukadder olduğuna göre sevgiliden gelen her türlü cefaya sabredilir. Bu

kesretten ve maddeden arınıp kurtuluşa, vahdete ermenin yoludur. Sevgilisini aya

benzeten Ubeydî, gece onu sabah ezanına kalması için davet eder; ama sevgili cefa

181 Pala, a.g.e., s. 143.

98

eder gider, onun yanında sürekli kalmaz, çünkü güneş gelince yani gündüz olunca

aya gerek kalmaz:

Gice gelse ezÀn-ı ãubóa dek úal diyü yalvarsam CefÀ eyler gider ol meh dìrìàÀ kim baña úalmaz

103/4

Sevgilinin gamı âşık için sabır imtihanıdır. Kemale ermesinde kesreti yok

etmesinde bir araçtır. Aşığın vücûdu yansa, maddeden arınsa bile şikâyet etmez.

“Allahu Ekber” der, ezan okur. Bu durum, eskiden sosyal hayatla ilgili bir âdet olan

“şehirlerde felaketin ezanla haber verilmesi” hususunu da hatırlatır:

áamuñ od ãalsa cisme cÀn u dil Allahu ekber der Úaçan bir şehre Àteş düşse oúurlar ezÀn yer yer

65/2

Beyitlerde işlenen diğer bir mefhum müezzinliktir. Bilal-i Habeşî,

peygamberimizin ilk müezzinidir.182 Hicretin I. yılında namaz vakitleri için bir

alâmete ihtiyaç hâsıl olmuş, Abdullah b. Zeyd rüyasında ezanı öğrendiğini Hz.

Peygamber’e söylemiş, Hz. Peygamber de ona, ezanı Bilal’a öğretmesini, onun

sesinin daha güzel olduğunu buyurmuşlardır.183 Bu rüyayı Hz. Ömer dâhi birçok

sahâbi görmüş, rüya Allah’ın vahyi ile sağlamlaştırılmıştır.184 Kâbe’de güzel sesiyle

insanları namaza çağıran Bilal-i Habeşî’nin okumuş olduğu ezan nağmeleri, Beyt-i

mamur’a kadar ulaşmıştır.

Kaèbede saña müéeõõin olduàu için nice sÀl Beyt-i maèmÿra irişmişdür maúÀmÀt-ı BilÀl

188/1

182 Bilmen, a.g.e., s. 546. 183 “Ezan”, TDEA., C.3, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 134. 184 Bilmen, a.g.e., s. 546.

99

1. 4. 2. 10. İhlâs

İhlâs, Allah’a kulluğu ifade eden bir kelime olup hâlis, temiz, doğru ve

samimi olmayı gerektirir. İhlâsta önemli olan sâlih amellerin halk için değil de Hak

için yapılmasıdır.185 Bu kavram beyitlerde sevgili ile ilgili beyitlerde ele alınmıştır.

Tasavvufta sevginin el-hubb, el-vedd, el-ışk ve el-heva olmak üzre dört makamı

vardır. El- hubb âşığın sevgilinin iradesi önündeki acizliğini ve kalbinin saflığını

ifade eder.186 Sevgiliden ayrı olmanın hasretini, acısını yaşayan, ilâhî aşkla yanan

Ubeydî, vasl anında şükretmeyi düşünmez; çünkü her kavuşmanın akabinde ayrılık

vardır.187 Ama o, el-hubb makamında olan aşkından dolayı kavuşma anında ihlâslı

olarak binlerce Fatiha okur, çünkü aşkında istikamet sahibi olmak ister. Bu yüzden

Fatiha Suresi’ni binlerce kez okur:

Erince vaãluña el-óamdin eylemez ammÀ HezÀr FÀtióÀ oúur bu úalb-i pür-iòlÀã

127/3

1. 4. 2.11. İmam

Ubeydî, imam kavramını Hz. Muhammed’le ilgili olan bir beyitte ele alır.

O’nun Miraç Gecesi’nde Mescid-i Aksa’daki imamlığını hatırlatır. (bkz. Miraç)

1. 4. 3. Hac, Hacı

İslâm dininin beş şartından biri Hac Divan’da hem dinî zaviyeden hem de

sevgili ile ilgili olarak ele alınmıştır. Nefsi adına herhangi bir kazanç düşünmeden,

sadece Allah rızası için imanlı bir şekilde hacca giden bir kişinin işlendiği terkib-i

bentte ona dualarda bulunulur. Çünkü o masivâdan, şerden korunmak için kendisine

imanı delil edinmiştir. Zaten yokluk meydanı olan bu dünyada ancak iman deliline

tutunarak Allah katındaki yerini üstün kılabilir:

185 Safer Baba, Tasavvuf Terimleri, Heten-Keten Yay., İstanbul 1998, s. 125. 186 İbn Arabî, a.g.e., s. 71. 187 Karabey, a.g.e., s. 176.

100

Kendini ãaón-ı èademe idünüp ìmÀnı delil İde óÀcı yerini Kaèbe-i pür-nÿr-ı Cemìl

Tkb.1/4

Hac mefhumu sevgili ile ilgili olarak ele alınan beyitlerde de işlenmiştir. Âşık

nazarında sevgilinin mahallesi Kâbe olduğundan âşıkların orayı gezmeleriyle hacca

gitmiş oldukları belirtilir.188

1. 4. 3. 1. Kâbe

İslâm dini için önemli bir makam olan Kâbe, müminlerin Hakk’a

yöneldikleri, şartları uygun olan müslümanların ziyaretle yükümlü oldukları yerdir.

Yer aldığı düşüncelerin büyük kısmında sevgilinin mahallesi, eşiği, yanağı ve âşığın

gönlü olarak işlenir. Ayrıca tavaf189, Kurban Bayramı190, Bilâl-i Habeşî’nin ezan

okuması191 gibi hususlarda da ele alınır.

Tasavvufta sevgilinin yüzü Kâbe’dir, ayva tüyleri de ayetlerdir. Kâbe’nin

üzerinde ayetlerin yazılı olduğu bir örtü vardır. Kâbe-i şerîf sevgilinin yanak Kâbe’si

karşısında matemdedir, onunla baş edemez, herkes orayı tercih eder:

Òaùùuñ ióÀùa ideli eùrÀfa óaddüñi Girüp úaraya mÀtem ider Kaèbe-i şerìf

146/4

Kâbe İslâm’ın en mukaddes mevkisidir. Sevgilinin mahallesi ise âşıklar için

kutsal bir yerdir. Kâbe’nin mahremiyeti olduğu gibi sevgilinin mahallesinin de

mahremiyeti vardır. Âşık, sevgilinin Kâbe olarak düşünülen mahallesinin etrafında

dönmekte, tavafını yerine getirmektedir:

Óarìm-i kÿyuña ermişken ayrıldum dirìàÀ kim Döne döne eşigüñ kaèbesin ùolandum gitdüm

207/2

188 UD, 71/2, 207/2. 189 UD, 71/2. 190 UD, 39/1. 191 UD, 188/1.

101

1. 4. 3. 2. İhram

İhram, hacı adaylarının Kâbe’yi tavaf için Mekke dışında örtündükleri

dikişsiz örtüdür. Ubeydî, bu mefhumu sevgili ile ilgili olarak kullanır. Güneş

sevgilinin eşiğinin Kâbe’sini tavaf etmek için akşamdan hazırlığını yaparak ihrama

girer:

ÁsitÀnuñ kaèbesine èazm idüpdür şÀmdan Áf-tÀbun ãubó-ı ãÀdıú bir beyÀø iórÀmıdur

71/3

Fakih, ilm-i batından nasibini almamıştır. Zahire önem veren fakih, sevgili ve

onunla ilgili her şeyi küfre sebep olduğu gerekçesiyle reddeder. İlâhî aşktan bî-

haberdir. Alçak rakip, sevgilinin köpeğinin şalını boyununa ihram gibi almazsa, fakih

gibi ihtiram ihramını bulamaz:

Egnine şÀl-ı seg-i dildÀrı almayan sefìh İótirÀm iórÀmını bulmadı mÀnend-i faúìh

Mua.55

1. 4. 3. 3. Merve, Safa

Safa ve Merve, Kâbe’nin doğusunda bulunan iki tepedir. Safa’dan başlanıp

Merve’de tamamlanmak üzere yedi defa gidip gelmek haccın vaciplerindendir. Bu

gidip gelmeye, koşmaya say denir.192 Kâbe’yi bir kul olarak tasavvur eden Ubeydî,

onun sevgilinin mahallesindeki vefa tavafı öncesinde Merve ile Safa arasında say

vazifesini yerine getirmesini belirtir. Kâbe’yi saf bir Müslüman’a benzeterek onun

için “safa” kelimesini kullanan Ubeydî, aynı zamanda “Kâbe, Merve” kelimelerinin

bir arada kullanarak Safa tepesini de hatırlatır:

Merve óaúúı Kaèbe úul olsun ãafÀsı var ise Ey èUbeydì kÿy-ı dildÀr- ı vefÀ Àyìnüñe

282/5

192 Karaman vd., a.g.e., s. 534.

102

Kendine imanı delil edinip hacca giden bir hacı için Ubeydî, Merve hakkı için

onun makamının nurlu olmasını Allah’tan niyaz eder:

Úabrini Merve óaúú içün o äafa kÀnınuñ Luùf idüb Kaèbe gibi eyle maúamın pür-nÿr

Tkb.1/5

Ubeydî, bir kasidede övülene seslenerek Kâbe’nin hacıları olduğu müddetçe

Merve’nin temiz kalp ile övülene duacı olacağını belirtir:

Óarìm-i Kaèbenüñ olduúça óÀciyÀn-ı Óarem äafÀ-yı úalb ile Merve óaúúı ãenÀ-òÀnı

K.4/24

1. 4. 4. Rûze (Oruç)

İslâm’ın beş şartından biri olan oruç, dinî bakımdan Allah’a yakınlaşmayı

sağlamasının, nefsi terbiye etmesinin193 dışında âşığın sevgiliyle olan ilişkisinde

durumunu tasvir etmede kullanılır. Oruç ehli oruç müddetince yiyip içmezken, âşığın

orucu ise daimidir. Sevgiliden ayrı olduğu için onun güzelliğini temaşa edemeyen

âşığın bütün günleri gam orucuyla geçer. Bu durum onun masivâdan uzaklaşması

için gereklidir. Günlerinin gam orucuyla geçmesi bayramda bile devam eder. Oysa

bayramlar sevinçlerin arttığı, matemlerin olmadığı günlerdir. Bu yüzden Ubeydî,

sevgilisine kendisini küfre soktuğu için kâfir der:

Rÿze-i àamla geçürseñ n’ola eyyÀmımuzı Eyledi bir òaùı kÀfir úara bayrÀmımuzı

309/1

1. 4. 4. 1. Kadir Gecesi

Ramazan ayının 27. gecesine rastladığı rivayet edilen bu gecede, Kur’ân-ı

Kerîm Hz. Muhammed’e inmeye başlamıştır. Bu gecenin bir anı vardır ki, ona

193 UD, Tkb. 1/3.

103

rastlayan bir dua muhakkak kabul olunur.194 Ubeydî, Kadir gecesini sevgilinin

güzellik unsurlarından hatla ilgili olarak işler. Sevgilinin yanağı Mushaf olunca

hatları da onun üzerindeki ayetlerdir. Onun bayramı sevgiliye hizmet etmektir. Onun

için Kadir gecesi sevgilinin hattının fermanıdır, bu fermanda ayetler, ilâhî kelam

vardır:

Manãıbuñdur èUbeydì’nüñ èiydı Şeb-i úadri òaù-ı berÀtuñdur

50/5

1. 4. 4. 2. Iyd, Bayram

Divan’da Ramazan Bayramı İslâm toplumu için önemli bir gün olmasının

dışında, sevgili ile ilgili beyitlerde kullanılmaktadır. Bayram âşık için sevgiliye

kavuşmadır,195 bayramın gelişi halk için yeni nimetler, ihsanlar demektir.196

Ramazan Bayramı’nın gelişi hilalin görünmesiyle anlaşılır. Hakk’ın karşısında

âcizliğini dile getiren Ubeydî, O’na kavuşmayı bayrama benzeterek, lütuf hilalini

istemektedir:

Nice bir ãayam èÀciz ola èUbeydì umarın İrgüre èıyd-ı ümìdine hilÀl-ı lüùfuñ

179/5

Ayrılık acısı çeken âşık için gözyaşı vuslata biraz daha yaklaşması demektir.

Sürekli ağlayarak ciğerlerini eriten bir âşığın gözyaşları yerine kan akar. Bu yüzden

vuslatında sevgilisine hediyesi kanlı gözyaşlarıyla yaptığı kabadır. Âşık bu

durumunu bir kişinin bayramda çocuğuna yeni elbiseler almasına benzetir. Sevgiliye

vuslatı onun için bayramdır, adeta bir bayram çocuğu heyecanı içindedir:

194 Bilmen, a.g.e., s. 208. 195 UD, 203/2. 196 UD, K. 4/5.

104

Başına vaãluñda çeşmüm giydürür rengìn úabÀ Nitekim èıyd irse merdüm zeyn ider eùfÀlını

317/2

Bayrama, oruç gibi bir imtihandan sonra ulaşılmaktadır. Âşık da mihnet ve

ayrılık orucu tutmaktadır. Sevgilisinden yanağını arz etmesini isteyen Ubeydî,

sevgilisine günün bayram günü olduğunu, mihnet imtihanını geçtiğini hatırlatarak

vahdeti arzular:

Ruòların èarø eyle gel ey mÀh èıyd eyyÀmıdur Devr-i miónet geçdi èuşşÀúa ãafÀ hengÀmıdur

71/1

Divan’da kurbanların kesildiği Kurban Bayramı da ele alınmaktadır.

Sevgilinin yanağının bayramında ise kurban âşığın gönlüdür. Âşık, sevgilinin

mahallesindeki bu bayram safasını terk etmek istemez. Sevgilinin yanağı onun için

bayram ayıdır, mahallesi ise “safâ”dır. Sevgilinin mahallesinden ayrılıp Kâbe’ye

gitmek ona zor gelir:

èIyd-ı ruòsÀrun görüp göñlüm olur úurbÀn-ı èıyd Terk idüp kÿyuñ ãafÀsın Kaèbeye varmaú baèìd

39/1

1. 5. Melekler

Melek mefhumu, Divan’da umumî olarak sevgiliye dayanan bir vesile üzerine

işlenmektedir. Sevgilinin melek ile olan ilgisi onun yüz ve huy güzelliğinden

kaynaklanır.197 Melekler, Hz. Peygamberi Miraç’ta karşılamaları sebebiyle ele

alınır:

197 Ahmet Mermer, Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ın Tenkidli Metni, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1991, s. 101.

105

Sen şehe MièrÀca úarşu çıúmasun mı her melek ŞÀh-rÀhuñdan nişÀn bir úaç tepe kÿy-ı felek

162/1

Melekler, aşk bahçesinin bülbülüdür. Bahçede melek olması sevgilinin

diyarının cennet olduğuna delildir. Şer işlenen yerde melek olmaz; ama bu bahçede

İlâhî bir aşk vardır. Cihanın güneşinin bile bir âşığın yüzü gibi sararmış bir

görünüme sahip olması O’na duyduğu aşktan dolayıdır,

Bülbül-i gülzÀr-ı èaşúuñdur felekde her melek VÀlihüñ olup ãararmışdur gül-i mihr-i cihÀn

214/4

Âşık olmanın bir özelliği de talep etmektir. Talep edilen şey Hz. Peygamberin

eşiğinin tozu ise bu kudsîyyet arz eden bir durumdur. Ubeydî, Hz. Peygamberin

eşiğinin tozunu sürme olarak kullanan taliplerin bu kutsal davranışından dolayı

melekleri görebilmeleri temennisinde bulunur:

Úangı ùÀlip kim àubÀr-ı ÀsitÀn-ı ravøañı İútióÀl eylerse aña úudãiyÀn ‘arø ide ruò

35/2

1. 5. 1. Azrail

Ölüm sırasında canlıların ruhunu almakla görevli olan Azrail Divan’da

ölümün habercisidir. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilmesinin anlatıldığı bir

terkib-i bentte Ubeydî, Azrail’in ölümden haber vermesinin istikamet sahibi olan

Hz. Hüseyin’i bile, ahirete hazırlıksız olduğu düşüncesinden dolayı, mahcup etmiştir:

İstiúÀmette naôìri yoàidi ammÀ kim Eyledi bÀd-ı fenÀ úaddini ol servüñ dÀl Şöyle maócÿp idi kim geldügü dem èAzrÀ‘il Yerlere geçti óicÀbından o òurşid-miåÀl

Tkb.2/4

106

Sevgilinin gözünün Azrail’e benzetildiği bir beyitte sevgili gözü, kaşı ve

kirpikleriyle zalimdir, kan dökücüdür. Yay kaşını kullanarak ok kirpikleriyle can alır.

O, bu yönüyle Azrail’in işini de yapar:

Çeşmüñ ne cÀn şikÀrdur ey şeh ki şÀh-bÀz Úapdı şikÀr olmaàı ol cÀn-şikÀrdan

217/3

1. 5. 2. Cebrail

Cebrail, meleklerin en büyüğü ve en üstünüdür. Allah’a yakın olduğu için

kendisine meleklerin efendisi de denilir.198 Ay, sevgilinin güneş gibi olan yanağına

öykünmüştür. Oysa onun parlaklık ve güzellikte sevgilinin güneş gibi olan yanağı ile

yarışması söz konusu değildir. Ubeydî, sevgilinin yanak güneşine özenen ayda, âdeta

Cebrail’in nurlu kanat izlerinin olduğunu söyler:

Ezel meh èÀrıżun mihrine mi öykindi rÿyında Ki êarb-ı şehper-i Cibrìl’den olmış eåer peydÀ

5/4

Sadık bir âşık olan pervane sevgilinin yanağı etrafında dönerken yanarak ilâhi

aşkla kendini kavurur. O, bu hâliyle vahdet yolundaki bir derviş gibi gayba ulaşır.

Oysa Cebrail, gayb âlemine ulaşamaz, o âlemde çerağ vazifesini sevgilinin vahdet

makamı olan yanağı yapar:

Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀrun çerÀà

144/2

1. 5. 3. Kerrubiyan

Dört büyük meleğe verilen isim olan Kerrubiyan Divan’da bir beyitte sevgili

ile ilgili olarak ele alınmıştır. Savaş meydanında en çok lazım şey manevî güçtür. Bu

198 Karaman vd., a.g.e., s. 94.

107

manevî gücü sağlayan Kerrubiyan’ın duaları övülenin etrafında sağlam bir kaledir,

zırhtır:

Óamdü’lillah ki duèÀ-yı zümre-i kerrubiyÀn Rezm-gÀhuñda şehÀ óıãn-ı óaãìnüñdür senüñ

183/4

1. 5. 4. Rıdvan

Rıdvan, bütün cennetlerin hakimi ve hazinelerin bekçisi olan bir melektir.199

Cennetin kapıcısı ve bakıcısıdır. Bu melek, sevgiliyi övmek maksadıyla kullanılır.

Sevgilinin bulunduğu yer cennet iken mekânı ise Rıdvan’ın tahtı gibidir. Kapısının

halkaları ise hurilerin gözleri gibidir:

Südde-i sidre-mekÀnuñ taòt-ı RıøvÀn-ı cinÀn Óalúa-i bÀb-ı celÀlüñ çeşm-i óÿr-i bì-úuãÿr

45/3

Âşık için dünya cennet olsa bile o, sevgili olmadan cennet gibi dünyadan haz

almaz. Onun amacı aşkın engellerini sabırla aşmak, masivâdan uzaklaşmak ve

sevgilinin cemaline, hakikate ulaşmaktır. Âşık, ravza-i rıdvanı, yani sonsuz

nimetlerin sunulduğu cennetti göremediğini ancak, dünya bahçesinde sevgili

olmadan haz duyamayacağını açıklar. O, sevgiliyi, hakiki güzelliği ister:

Görmedük ravøa-i RıøvÀnı èUbeydì ammÀ YÀrsız eylemedük gülşen-i dünyÀdan óaô

136/5

1. 5. 5. Şeytan

Şeytan, Hz.Adem ile Hz.Havvâ’nın cennetten çıkarılması hadisesinde, yılanın

delâletiyle cennet kapısından içeri girmiş olmasıyla işlenmektedir. Sevgilinin yüzü

cennet olunca, zülfü de yılan olur. Zülf, rakîbe yardımcı olarak sevgilinin yüzünü

199 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 33.

108

gösterir. Ubeydî bu durumu, yılanın şeytana yardım etmesi sonucu cennete girmesine

benzetir.200

èUbeydì úorúarın zülfi èadÿya göstere yüzin Ki şeyùÀna yılan gösterdi derler bÀà-ı RıøvÀnı

315/5

1. 6. Kutsal Kitaplar

Ubeydî, ilâhî kitapların sonuncusu olan Kur’ân-ı Kerîm ve onunla ilgili

ibarelerden çeşitli vesilelerle söz etmektedir. Şeriat, Kur’ân’ın dışındaki semavî

kitapların değerlendirmeye alınmasını yasaklamıştır.201

1. 6. 1. Kur’ân-ı Kerîm

Kur’ân-ı Kerîm kelamın zirvesidir, söz incisidir, nükat-ı ilmdir. Onun

mahiyetini ve inzal sebebini herkes idrak edemez. Ubeydî, Cebrail’in Hira’da Hz.

Muhammed’e Kur’ân talimini hatırlatır:

NikÀt-ı èilmi aña èaúlı eyledi taèlìm Oúıtdı Aómed’e ãan Cebre’il Úur’Àn’ı

K.4/8

Kur’ân-ı Kerîm sevgili ile ilgili olarak da işlenmektedir. Sevgili, mutlak

güzel olan Allah’ın kemalatının tecelli ettiği yerdir. Ubeydî, sevgilinin vasfının

Divanı’nı tamamladığını belirtir. Onu iman ve Kur’ân ile hatmetmek gerektiğini

belirtir. Çünkü O kitapta sevgilinin mihrap ve kabe kavseyn olan kaşı vardır.

Sevgilinin yüzü Kâbe’dir, hatları birer ayettir:

200 “İblis’in cennete girmek için yılanla anlaşması Kur’ân ve sünnete uygun değildir, israiliyyata dayanır.” (Aydemir, a.g.e., s. 24.) 201 Hz. Peygamber, “Ehl-i kitabı ne tasdik, ne de tekzib etmeyiniz, (onlarla karşılaştığınızda, Rabb’ımızdan) bize indirilene de, size indirilene de iman ettik, bizim de sizin de Allah’ı birdir.” deyiniz buyurmuşlardır. (İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 783.)

109

Sen daòi ìmÀn ile Úur’Àn ile òatm it anı Çün temÀm etdi èUbeydì vaãfuñuñ dìvÀnını

287/5

Hz. Osman için yazılan bir gazelde de Kur’ân-ı Kerîm zikredilir. Hz.

Ebubekir zamanında tek Mushaf haline getirilen Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Osman

zamanında yedi nüsha çoğaltılarak büyük İslâm şehirlerine gönderilir.202 O,

Kur’ân’ın kâtipliğini yapmıştır:

Oldı ser-ger-dÀnı kilk-i şaèşaè-ı engüştüñüñ Oldıàı çün kÀtib-i ÀyÀt-ı Úur’Àn óaøreti

291/2

1. 6. 1. 1. Vahy

Vahy, Allah’ın dilediği her şeyi peygamberlerine çeşitli şekilde

bildirmesidir.203 Divan’da sevgilinin makamı Cebrail’in ziyaret ettiği, vahy getirdiği

bir yerdir. Vahiy sırdır, sevgili de sözleriyle, hâl ve davranışlarıyla bir sırdır:

Kÿşe-i òalvet-sarÀyuñ cÀy-gÀh-ı Cibre’ìl Meclis-i èÀlì-maúÀmuñ menzil-i vaóy ü kitÀp

10/2

1. 6. 1. 2. Nass (Nass-ı Katıè)

Nass-ı kati’; manası sarih, açık olan Kur’ân ayetlerinden delil olarak

gösterilen ayettir. Ubeydî, Hz. Muhammed’in hadîslerinin inkâr bataklığındaki

çekişmeleri ortadan kaldırmada âdeta birer nass-ı kati niteliğinde olduğunu

belirtir(bkz. Hadîs):

202 “Osman b. Affan”, TDEA., C.7, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 143. 203 Yılmaz, A., M., a.g.e., s. 84.

110

Ey delìl-i óaú nizÀè-ı münkeri úaùè etmeye Sen resÿl-i kibriyÀdan naãã-ı úÀtıè her óadìå

25/2

1. 6. 1. 3. Ayet

Dîvân’da ayetler doğrudan isimleriyle, iktibas yoluyla ya da telmih yoluyla

söz konusu edilir. Allah’ın zâtına vacip olan kemal sıfatlarının en önemli özelliği

vahdaniyet sıfatıdır. Hakk’ın zâtında, sıfatında ve fiillerinde bir olduğuna, şerikten

münezzeh, ibadete layık tek mabud bulunduğuna delâlet etmektedir.204 Ubeydî,

tevhid inancı gereği yalnız Allah’a ibadet ettiğini söyler. O’na güvenir, O’na hiçbir

şeyi ortak koşmaz. Beyitte Fatiha Suresinin 5. ayeti205 ile İhlas Suresinin 1. ayetine206

telmih vardır:

Biz seni bir bilürüz saña èibÀdet eylerüz Sensin ancak Rabbimüz sensin bizüm maèbÿdumuz

98/3

Divan şairlerinin sevgilinin yüzünü aya benzettiği bilinmektedir.207 Sevgilinin

yüzü ile ilgili beyitlerde de ayet isimlerine değinildiği görülür. Sevgili ay yüzlüdür,

nur gibidir. Onun yüz sayfasındaki hatları Kur’ân ayetleridir. Yüz Mushaf’ına ancak

“Nur” ayeti yazılır. Nur ayetinde Allah’ın gökleri ve yeri aydınlatan nurundan

bahsedilir. Sevgili de nuruyla âşıkları aydınlatır:

Nÿr Àyetini yazmaàa ol cephe-i pür-çìn Meh ãafóasına çekdi yine misùÀr-ı şive

264/4

Günahların bağışlanmasında şefaatçi (bkz. Şefaat) yalnız Hz. Muhammed’dir.

Çünkü O, Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulduğu gibi âlemlere rahmet olarak

204 Aydın, a.g.e., s. 114. 205 Fatiha, 1/5: “Rabbimiz! Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden meded umarız.” 206 İhlâs, 112/1: “De ki: O, Allah birdir.” 207 Karabey, a.g.e., s. 104.

111

gönderilmiştir.208 Ubeydî, Hz. Muhammed’den ümmetinin günahlarını Hakk’ın

lütfuyla temizlemesini ister:

GünÀh-ı ümmetini Àb-ı lüùf-i Óaúú’ile yur Muóìù-i èÀlem-i raómet Muóammed-i èArabì

288/4

Divan’da “Kâbe kavseyn (iki yay aralığı kadar)” tamlamasıyla, Hz.

Muhammed’in Miraç Gecesi’nde Allah’a yakınlık derecesini anlatan ayetlerden

iktibas yapılır.209 Ubeydî, kendisinin Hz. Muhammed’in vasfını anlatacak nitelikte

olmadığını belirterek Allah’a bu kadar yakın olan bir peygamberin vasıflarının

sıradan bir beşer tarafından anlatılması söz konusu değildir:

Nice bu ednÀ èUbeydì ide vaãf-ı mertebeñ ÚÀbe úavseyn oldı saña ey şeh-i èÀlì-mekÀn

215/5

1. 7. Diğer Dinlerle İlgili Unsurlar

1. 7. 1. Put (Büt, Sanem)

Divan’da büt, sanem genellikle sevgili için bir benzetme unsuru olarak

kullanılmıştır, istiare yoluyla sevgiliyi anlatmaktadır. Sanem mecazî güzeldir; ama

Hakk’ın güzelliğinin bir ayetidir. Mecaz güzellere duyulan mecazî aşk ise, ilâhî ve

hakiki aşka götüren bir köprü olmalıdır. “Hakiki aşk, mutlak varlığı; yani Allah’ı

sevmektir.”210 Ubeydî, dünyayı bir kiliseye benzetir. Sevgili ise dünya kilisesinin

putudur. Sevgilinin yanağı aydınlığıyla imanın simgesidir. Onun yanağı uğruna

dökülmeyen gözyaşları dünya kilisenin yok olmasına neden olur:

208 Enbiyâ, 21/107: “Resûlüm! Biz seni âlemlere ancak rahmet olarak gönderdik…” 209 Necm, 53/ 8, 9 : “Sonra (Muhammed’e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı. O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” 210 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 120.

112

Deyr-i dehrüñ ey ãanem her kÿşesi bulur fenÀ Dìde òurşìd-i ruòuñsuz yaş dökerse dÀimÀ

Mua.54

Sevgilinin yüzü ile kilisedeki putlar arasında ilgi kurulur. Kilisedeki putlar,

sevgilinin güzelliğiyle boy ölçüşemez:

Bil ki ey şÀhid-i kÀşÀne senünle büt-i deyr DaèvÀ-yı óüsn-i cemÀl eylerse ãÿret bulmaz

104/2

Gönül sevgilinin makamıdır, Tanrı’nın tecellisidir. Âlemin gözü olan insanın

hakikati de gönülde toplanmıştır. Tasavvufta büt (put) nefs-i emmaredir.211 “Nefs-i

emmâre münker ve günah olan şeyleri işlemeyi teşvik ve emreden nefstir.”212 Nefs-i

emmâresine uyup gönlünü putlaştıran, masivâya yönelmiştir. O, dünya kilisesinde

mermerden bir put yapan gibidir:

Göñlinde kim ki sen büt-i çìnüñ yer eyleye Deyr-i cihÀnda sikke úazar mermer üstüne

265/2

Beyitte geçen “büt-i çin” ifadesi en güzel putların yapıldığı Çin’le de ilgilidir.

1. 7. 2. Büt-hane, Deyr

Divan’da, büt-hane ve deyr adıyla anılan bu unsurlar, mâsivâ âlemi yani

dünya yerine kullanılmıştır.213 Çünkü dünyada sayısız biçimde tecelli etmiş

güzellikler vardır.214

Tasavvufta, büt-hane “Vahdet-i kül, lâhutî âlem, Zât-ı ahadiyetin mazhar

olma halidir.”215 Sevgilinin büt-hanede olan suretleri çok güzeldir, fakat ruhu yoktur.

Tasavvufta hakikî iman kesrette gizli olan vahdeti idrak etmektir. Gaybın hâkimi

211 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 81. 212 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 236. 213 UD, 265/2. 214 UD, 104/2. 215 Uludağ, a.g.e., s. 82.

113

Hak, bu suretlere ruh yani can verirse kâfirler imana gelecektir. Oysa hakikî iman bu

güzelliği idrak etmektir, mecazda kalmamak hakikate ulaşmak, lâhût âlemi ve mutlak

gaybın sırrını idrak etmektir. Mani’nin yapmış olduğu resimler cansız birer şekilden

ibaret olduğundan iman getirmeleri mümkün değildir:

Yazduàuñ ãÿret-i büt-òÀnelerün ey MÀni Rÿóı olsa getürürlerdi añı ìmÀnı

307/1

Mum gece ağlamaktadır, mumun ağlaması onun yanmasını ifade eder, çünkü

yanarken erimekte gözyaşına benzer taneler dökmektedir. Tasavvufta mum “Sâlikin

kalbini yakan ilâhî nurun parıltısı, müşahede ehlinin kalbinde parlayan irfan

nurudur.”216 Mum yanarken vahdet yolundaki dervişe benzeyen ve onun gibi ilâhî

aşkla yanan pervaneyi de yakmakta, ondaki maddeyi öldürmektedir. Gündüz ise bu

köhne dünya kilisesinde karalara sarınmaktadır:

PervÀnesini öldüricek gice aàlayup Gündüz úara ãarındı bu deyr-i kühende şemè

139/4

1. 7. 3. Kâfir-peçe

Bu mefhum Divan’da sevgili için kullanılmıştır. Ama zikredilen sevgili

mecazî değil, hakikî sevgilidir. Tasavvufta kâfir-peçe vahdet âleminin tek renkliliğini

ifade eder.217 Güzellik kilisesinde kâfir-peçe kimseye ağız açdırmaz; çünkü O mutlak

güzeldir, vahidiyet mertebesinin kesret âlemimdeki zuhurudur. Her mahlûkta hak bir

vech vardır. Kâfir-peçe hakikî güzelliğin tecelli yeridir, güzellik kilisesinde vahdet

kendini kesrete gizlemiştir:

Deyr-i óüsn içre iderlerse leùÀfet baòsin Aàız açdurmaz o kÀfir-peçe hiç yer ãanma

260/2 216 Uludağ, a.g.e., s. 327. 217 Uludağ, a.g.e., s. 200.

114

1. 8. Dinle İlgili Diğer Unsurlar

1. 8. 1. İman

İman, bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve yürekten inanmak, haber

verilen bir şeyi, bir hükmü tasdik etmek, onun doğru olduğunu kabul edip haber

verenin doğru söylediğine inanmaktır. Dinî ıstılah olarak ise, Hz. Muhammed’in

Allah’tan getirdiği kesin olarak belli olan hükümlerde doğru olduğuna tereddütsüz

inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu tasdik ve itiraf etmektir.218

Beyitlerde iman ve küfür mefhumlarının birlikte ele alındığı görülmektedir.

Küfür ve iman birbirinden ayrılmayan iki parça gibi telakki edilmiştir. Esasen,

tasavvufta küfr, hakikî iman, kesretin vahdette gizlenmesi, kulun fani olması

anlamındadır.219 Sevgilinin yanak sayfası mushaftır, hat ise kesrettir, küfrü ifade

eder. Ubeydî, hattın sevgilinin mushafa benzeyen yanağına basma sebebinin kıl

kadar bile imanı olmamasından kaynaklandığını belirtir. Aslında yanak Mushaf

olunca hat da onun üzerindeki ayetler veya surelerdir:

äafóa-i òaddini baãmazdı èUbeydì yÀruñ Úıl úadar òaùùınun olsaydı eger ìmÀnı

321/5

İmanın hakikati ve özü kalptedir. Kalplerde olanı da ancak Allah bilir. Son

nefeste bile imanlı gitmek Allah’ın lütfudur:

Soñ nefes gönderüp ìmÀn ile anı yÀ Rab Raómet ü lüùfuñ ile cÀnını eyle mesrÿr

1/5

Sevgili, inkâr ehli için bir kurtuluş vesilesidir. Onun sayesinde inkâr edenler

bu bataklıktan, zulmetten kurtulup hayat bulabilir. Ayrıca, sevgilinin ölüleri diriltme

mucizesi de vardır. Sevgili imana vesile olma ve ölülere can verme gibi özellikleriyle

peygamberlik makamında görülmektedir:

218 Karaman vd., a.g.e., s. 68. 219 Uludağ, a.g.e., s. 221

115

Nice inkÀr ehli ìmÀna gelüp buldı óayÀt Muèciz-i ióyÀ-yı emvÀt idicek senden ôuhÿr

45/2

Divan’da iman, sevgilinin vasfının iman ile zikredilmesi220, Hakk’ın

güzelliğinin imana vesile olması221, yokluk âleminin en büyük delilinin iman

olması222 gibi konularda da işlenmektedir.

1. 8. 2. Hidayet

Divan’da hidayet, Allah’ın kullarına doğru yolu göstermesi, saadete

ulaştırması gibi O’nun Hâdi ismine uygun olarak kullanılmaktadır. Ubeydî, eğer

Allah’tan hidayet olmazsa insanların bir içimlik suyun bile şükrünü yapamayacak

kadar aciz olduğunu belirtir, çünkü kalp, iman ve küfre eşit olarak yaratılmıştır.

Hidayet kulun gayreti, Hakk’ın lütfudur:

Bir içim ãu lüùfuñuñ şükrini deryÀlarca òalú İdemezler senden olmazsa hidÀyet yÀ Laùìf

147/2

Kâinatın temelinde aşk vardır ve kâinat aşktan ibarettir. “Sufilere göre

kâinatın ilk yaratılışında aşk ve muhabbet vardır.”223 Aşk mumunu delil edinen

Ubeydî, bu aşkın Hakk’ın hidayetiyle olduğunu belirtir:

èAşú şemèin delìl idündükse Bil ki Óaú’dan hidÀyet olmışdur

69/2

1. 8. 3. Mümin

İnanılması gereken konulara İslâm dininin öğrettiği şekilde inanan kimselere

mümin denir.224 Divan’da mümin mefhumu, cehennemden halas olma, cennete talip

220 UD, 287/5. 221 UD, 307/1. 222 UD, Tkb.1/4. 223 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 1999, s. 171.

116

olma isteğiyle zikredilmektedir. Ubeydî, müminlerin kurtuluşa ereceğine

inandığından, Allah’tan diğer müminlerle birlikte kendisinin de O’nun didarını

görme arzusunu ve cennetine ulaşma isteğini belirtir:

Cümle müèminlerle lüùf eyle èUbeydì bendeñe Devlet-i dìdÀrunı gülzÀr-ı ãaón-ı cenneti

296/5

Günahkâr müminler, suçları ölçüsünde cezalandırılsalar da sonunda cennete

sokulacaklardır. Cehennem ateşinin dehşetini hatırlayan Ubeydî, yine Hakk’ın

rahmetine sığınır. Bütün müminleri cehennem ateşinden koruması için Allah’a niyaz

eder:

Rÿz-i mahşerde cehennem odına yanmaktan Cümle mü’minleri de óıfô u óimÀyet eyle

Tkb.2/5

1. 8. 4. Münkir-İnkâr

Bu kavramlar, Divan’da Allah’ın yarattıklarını görüp de inanmama225,

Yahudilerin inkârcılığı226, imana gelen inkârcılar227 gibi konularda işlenmektedir.

İnkârcıların Allah’a ve O’nun gönderdiklerine karşı gelmesi eleştirilerek onların

Kur’ân’daki akıbetlerinden haber verilmektedir. Allah’ı inkâr edenler dünya ve

ahirette lanetlenmiştir.228 Ubeydî, inkâr kalesine batan münkirlerin bu durumunun

sürekliliğini belirtir:

Úalèa-i inkÀrını münkirlerüñ úılsa müdÀm Ey èUbeydì bir hevÀyì ùopdur çerò-i berìn

230/5

224 Kemal Güran, Müslümanın El Kitabı, Timaş Yay., İstanbul 2002, s. 92. 225 UD, 285/2. 226 UD, 249/3. 227 UD, 45/2. 228 Bakara, 2/162: “…Onlar ebediyen lânet içinde kalırlar…”

117

İnkâr ehli kendinin fâni olduğunu unutarak cihana hudus, yani sonradan

yaratılmış der. Oysa kendisi de hâdistir, fânidir:

Kendü fÀniyken cihÀn hakkında niçün münkerüñ Olmıya cÀri dilinde her kez ikrÀr-ı óudÿå

24/4

Tasavvufta şarap aşkı, muhabbeti temsil etmektedir.229 Sevgilinin dudağı da

şaraptır, âb-ı hayattır, vahdet makamıdır. Sevgilinin dudağını renk yönünden şaraba

benzeten şair, şeyhin bunu niçin inkâr ettiğini sorar:

Şeyhüñ şarÀb-ı kevåere ikrÀrı var iken Bilsem nedür ki laèlüñe inkÀrdan àaraø

130/2

1. 8. 5. Hayat ve Ölüm ile İlgili Unsurlar

Divan’da, maddî hayatın geçiciliği, insan ömrünün fâniliği üzerinde çok

durulur. Ölümle ilgili olarak fâni, kabir, kefen, mezar, hasta-i gam, kıyamet, kurban,

ecel, son nefes, medfun, cam-ı memat gibi tabirlerin sıkça kullanıldığı görülmektedir.

Ölüm gaflet perdesini aralar230, dünyaya meydan okuyan padişahlar ölüm karşısında

âcizdir231, insan için varılacak son yer topraktır.232

Şair, manevî ölümün hasretini duyar. O, “Ölmeden evvel ölünüz.”233 Sırrına

ulaşmak ister. Ona göre bu fâni dünya meyhanedir, meyhane tasavvufta kulun aşk ve

şevkle Rabb’ine münâcât mahallidir.234 Lâhûtî âlemde olan kâmil bir mürşiddir, İlâhî

aşkla sarhoş olduğu için onu hiçbir şey kendinden geçiremez:

229 Uludağ, a.g.e., s. 323. 230 UD, Tkb. 1/3. 231 UD, Nz. 3. 232 UD, Tkb. 2/1. 233 Tatcı, a.g.e., s. 168. 234 Uludağ, a.g.e., s. 246.

118

Baña benzer fÀni bu meyòÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehì oldı daòi ben nìm mest

19/1

Ubeydî, fâni olan dünyaya bağlanmak yerine varlığını aşk yolunda, sevgili

yolunda feda etmek ister. Maddî ilgileri terk etmeyen ruh, aslına ve yüce âleme

ulaşamaz.235 Canından yani maddesinden geçmeyen, ebedî hayatı elde edemez. Bu

yüzden şair, canını kurban ederek sevgilinin diyarına, aslına ulaşmak ister:

İrişüp bir òoş deme bulur óayÀt-ı sermedì Şol fütÀdeñ kim ser-i kÿyuñda úurbÀnuñ ola

284/3

Âşığın sevgiliye hasreti mezarında bile devam eder. Mezarında açan

sümbüller değil, hasret dumanlarıdır:

MezÀrum üzre ãanmañ k’oldu sünbüller èıyÀn yer yer Yanar óasret odı dilde çıúar andan duhÀn yer yer

65/1

Âşığa göre masivâ güzelleri, onu hakikî aşka, gerçek sevgiliye götüren bir

köprüdür. Sufiler, bu yüzden “Mecaz hakikatin köprüsüdür.”236 demişlerdir. Cismini

onlar uğruna yok eden âşığın mezarı da boş gibi görünür. Çünkü sevgilinin gamı

âşığın masivadan ayrılarak cismini yok etmesini sağlar. Toprağa koyacak cismi

kalmayan âşık için, gam hazinesini gömmekten başka bir şey kalmamıştır:

Görüp úabrüm tehì ãanma àamı gencìni defn idüp èUbeydì eyledüm üstinde ùaşlarla nişÀn yer yer

65/5

235 Sadettin Kocatürk, Mevlânâ’da Varlık, İnsan, Aşk ve Ölüm Teması, KTB Yay., Ankara 2001, s. 115. 236 Kocatürk, a.g.e., s. 98.

119

Ahiret mülküne bir şeyler götürememenin telaşı içinde olan âşık, son nefeste

ilâhî bade kadehinden içip tevhitle sermest olan kâmil bir arif mertebesine ulaşmak

ister:

Olmayam hergiz úıyÀmet ıssından teşne-dil Baña bir cÀm içirürse õikr-i nÀmuñ ãoñ nefes

116/4

Sofu ölmeden önceki ölümden habersizdir, o heva ve arzusunun peşinde

koşmaktadır. İradî ölümden, marifet yolundan sapmıştır. Oysa marifete temiz bir

kalple ulaşılır ve hakikate engel perdeler kalkar.237 Arzularının peşinde koşmak ise

günaha sebep olur, günah ise kalbi kirletir. Nefsine uyan sofunun yorgunluğunu

gidereceği yer topraktır:

Şimdi òÀşÀk-ãıfat ãïfi hevÀyile yiler ÇÀk-i òÀke ãoúılup soñ nefes ÀrÀm eyler

58/2

Hayatı ve ölümü yaratan Allah’tır. Kefenini bir levhaya, bitkileri kaleme

benzeten Ubeydî, Allah’tan rahmet bekler. Amel defterindeki günahları çoktur. Ama

Allah Settar’dır, yani ayıpları ve günahları örten, bağışlayandır:

Sen keremler kıl èUbeydì’ye nebÀt olup úalem Oldıàı demde kefen insÀna ey SettÀr levó

31/5

Ölüm bir hakikattir, kimse ondan kaçamaz. Cem gibi iktidar ve ululuk sahibi

olmak ya da Hz. Süleyman gibi Allah’ın birçok nimetine mazhar olan bir peygamber

olmak sakinin ecel kadehini sunmasını engelleyemez:

237 Kara, a.g.e, s. 60.

120

Nÿş idüp cÀm-ı Cem’i dehre SüleymÀn olsan äunar Àòir señe saúúÀ-yı ecel cÀm-ı memÀt

Nzm.2

1. 8. 6. Gaflet

Divan’da gaflet, masivâ tuzaklarından habersiz olmanın tehlikesi ve dünya

sevgisinin ebedî hayat âlemine olan zararı gibi unsurlarla birlikte işlenmiştir. Gaflet

insanı yolda koyar, çünkü o derin bir uykudur.238 İnsan eşyanın ve hadisatın

hakikatine varamadığı için onun gaflet hâli mecazen uykuya benzetilmiştir. “Nas

uyuyordur, öldüğü vakit uyanır.”239 hadisine telmihte bulunan Ubeydî, ölümün

gafleti sona erdirerek gafillerin gözünü açtığını belirtir; ama onlar dünyada iken

gaflette oldukları için fırsatı kaçırmışlardır. Fevt (dinî ve ahlâkî bir şeyi ifâ etmeyi

elden kaçırmak, fırsatı kaybetmek) mevtten daha zordur; çünkü fevt Hakk’tan ayrı

düşmek, mevt(ölüm) halktan ayrılmaktır:240

Muttaãıl àaflet idüp fırãatı eyler isen fevt Senüñ ey àÀfil açar gözlerüñi bir gün mevt

Tkb.1/3

Gaflet ehli, sadece ins ve cindir.241 Dünya Hakk’ın sonsuz nimetleriyle

doludur, insanı hayrette bırakır. Bu nefs için tehlikelidir. Dünya güzelliklerine ilgisiz

kalmak, dünyadan yüz çevirmek oldukça zordur. Ubeydî, bu güzellikleri gaflet ehli

olarak değil de basiret ehli olarak temaşa etmek ister. Can gözünden gafleti kaldırıp

kalp gözünün açılması için dua eder:

Nièmetüñ bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs

115/1

238 Uludağ, a.g.e., s. 141. 239 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 73-74. 240 Abdulkerim Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2003, s. 111. 241 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 60.

121

YÀ ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretten òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletten òalÀå

128/1

Dünya sevgisi, insanı Allah’a olan bağlılık ve sevgisinden, ibadet ve

taatından uzaklaştırır. Buna engel olmak için ibadetten tembellik etmemek gerekir:

Ey göñül pendümü àÿş eyle teàÀfül etme ÙÀèat-ı ÒÀlıú-ı Bì-çÿn’dan tekÀsül itme

Tkb.1/3

Tûl-i emelin sebeplerin biri de dünya sevgisidir.242 Bundan kurtulmanın

çaresi de dünyaya ait şeylerin kısa ömürlü olduğunun idrakine varmaktır. Akıllı olan

kişi ömrünü dünya sevgisiyle gaflet içinde çürütmez:

èÁúil olan kişi dünyÀya muóabbet mi ider Naúd-i èömrin çüridüp yoú yire àaflet mi ider

Tkb.2/1

1. 8. 7. Nehy, Haram

Divan’da bu mefhumların tasavvufî yönü ile ele alındığı görülmektedir.

Sevgilinin aşk ateşinden uzak durmak, salik için vahdet yolundan kaçıştır. Bu ateş

ilâhî aşk ateşi olduğundan âşığa zarar vermez. Buna yaklaşmamak masivâya

düşmek, vuslattan ümit kesmektir. Kanlı gözyaşları da bu yolda bir şey ifade etmez:

Nehy iderseñ ger şerÀr-ı Àteşi iórÀúdan Úaùre úaùre òÿn olup cÀrì ola mÀnend-i demè

140/2

Dudak vahdet makamıdır, şaraptan daha evladır. Sevgilinin dudağı ebedî ve

manevî olan bir hayata eriştirir. Hakka vasıl eder, fenâfillâh makamıdır. Dudağın

242 İmam Gazalî, Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn , C.4, Çev. Abdulhalık Duran, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2003, s. 499.

122

âşıklara kendisini öpmekten men eylemesi onlar için bu umudun kaybedilmesi

demektir:

Nideyin ãandal şarÀbın bÀz-ı zevraúda lebin Öpmeden nehy eyledi emrüm èasìr olmışdur

76/2

Zahir ehlinin aşkı inkâr etmesi, şarabı haram kabul etmesi gayet tabiidir.

Çünkü şeriat aklı esas alır. İslâmiyette sarhoşluk veren her türlü içki haram

kılınmıştır. Bir hadiste “Her sarhoşluk veren şey hamrdır ve her hamr haramdır.”243

Fakat tevhit ehlinin şarabı, aşkı, muhabbeti, şevki temsil eder. Sofinin bunu anlaması

imkânsızdır, onu bu yola davet etmemek gerekir. Ubeydî bu aşk şarabını ona helal

etmez:

Úatresin virüriseñ aña óarÀm olsun eger äïfì gerçek mi ãanur iç diyü ibrÀmımuzu

309/4

1. 8. 8. Ümmet, İslam

Divan’da ümmet kavramının ele alınışında Ubeydî’nin havf u reca tavrında

olduğu görülür. Ubeydî, günahkâr ümmetin kurtulması, kabir azabından korunması

için Allah’a dua eder,244 günahkâr ümmete en büyük lütuf Hz. Muhammed gibi bir

şefaatçinin olmasıdır,245 cehennemde günahkârlara sunulacak olan irin kadehinden

ümmet O’nun şefaatiyle kurtulabilir.246 Ümmeti rahatına ve nefsine düşkünken Hz.

Muhammed’in onlar için çektiği sıkıntılar247 Divan’da ümmet kavramıyla işlenen

konulardır. Onlar Hz. Muhammed’in himmetiyle Hakk’a yönelerek nizam bulurlar,

kendilerine emredileni Hakk’ın divanında saf durarak yerine getirirler:

243 Hayreddin Karaman, Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar, İz Yay., İstanbul 2002, s. 43, 44. 244 UD, 296/2. 245 UD, 254/4. 246 UD, 129/4. 247 UD, 188/3.

123

Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaú da cümle tertìb üzre ãaf

148/3

İslâm kavramı Ubeydî’nin, istikamet sahibi ehl-i İslâmla birlikte ebedî

hayattaki arzuladığı mekânı dile getirmede işlenir. İslâm’dan kasdedilen

müslümanlar ve müslümanlıktır. Ubeydî, kendisinin de müslümanlardan sayılarak

onlarla birlikte güvenli, rahat bir yer olan cennette bulunma isteğini dile getirir:

Úalb-i èilletden çü sÀlimdür èUbeydì òastañuñ Úıl maúÀmın ehl-i İslÀm ile sen DÀrü’s-SelÀm

197/2

Õümre-i aãóÀb-ı naôm-ı millet-i İslÀm’la Bu èUbeydì çÀkerüñ taòt-ı livÀñ eyler heves

116/5

Ubeydî, Hz. Muhammed’in ümmeti ve O’na tabi olduğunu belirtir. Hz.

Peygamber’in Allah’a en yakın ve şefaat izni verdiği sevgili kullarının en başında

geleni olduğunu bilen Ubeydî, ümmetin kurtuluşu için imtiyaz talep eder:

Sen Óabìbullah’sın biz de senüñ etbÀèuñuz SÀ’ir ümmetler içinde n’ola bulsaú imtiyÀz

99/3

1. 8. 9. Gıybet

Divan’da gıybet etmemek gerektiği belirtilir. İnsanları gıybet etmeye gerek

yoktur; çünkü mahşer günü yapılan haksızlıklar cezasını bulacaktır. Gıybet etmek

yerine Hakk’ın adaletine güvenmek gerekir:

áaybetinden bu cihÀn òalúını àıybet itme Rÿz- ı maóşer olıcaú eyleyesin tÀ ki óuøÿr

Tkb.2/3

124

1. 8. 10. Kul

Divan’da kulluk kavramı, Allah’a kulluk, sevgiliye kulluk eden âşık ve dünya

ilgisi manalarında kullanılmıştır. Allah’a kulluk İslâm inancına göre ele alınmaktadır.

Allah, bir imtihan yeri olan dünyada günahlardan dolayı sığınılan tek varlıktır. Her

şey O’na kulluğunu izhar eder.248 Ubeydî, günahlarının endişesi içinde, kıyamet ve

ahiret sıkıntılarından kurtulmak için O’ndan yardım bekler:

Cürmini èafv it úıyÀmetde èUbeydì çÀkerün Òışm idüp cismin maúÀmi’le ilÀhì úılma úamè

140/5

Boynu baàlu úuluñ olduú çünkü dünyÀda senüñ Áòirette úıl bizi aàlÀl ü edhemden òalÀå

129/3

Kulluk kavramı, sevgiliye olan kulluk manasında da kullanılmaktadır. Fakat

bu beşerî bir aşka dayanan kulluk değil de, ilâhî bir aşka dayanan kulluktur. Asıl

maksat Allah’a tam manasıyla kul olmaktır. O’nun eşiği âşıkların meskenidir.

Tasavvufa göre eşik zahirden bâtına, mecazdan hakikate geçmeyi sağlayan ve

nihayetinde Hakk’a ermeyi temin eden bir yerdir.249 Bu makamdaki bir kulluk da

Hak yolunda olduğundan salik açısından büyük bir izzettir:

İşigüñ ehl-i èaşúa mesneddür Úulluàuñ èizz ü cÀh-ı sermeddir

63/1

Vücudunun her zerresini aşk ile mahvederek kulluğunu göstermeye çalışan

âşığın sevgiliyi görmesi şart değildir; çünkü sevgili sürekli gönüldedir. Hatta O’nun

lütfuna bile istiğnayla yaklaşır. Âşık, marifetin en üst derecesi olan müşahede

makamına ulaşmıştır, bu makamda perdeler kalkar, tecelli nurları kalbe akar, benlik

248 UD, Tkb. 1/3. 249 Uludağ, a.g.e., s. 128.

125

yok olur, Hakk var olur.250 Sevgili, âşığın gözünden gaib olsa da bu durum onu

üzüntüye sokmaz; çünkü aşkın kalesi olan gönül sevgilini hayaliyle doludur, sevgili

oradadır:

Úulın luùfından anarmış efendim lüùfi var olsun ÒayÀli dilde óÀôırdur gözümden gerçi àÀéibdür

90/2

Sevgilinin dergâhı padişahların bile hâlini arzettikleri bir makamdır. Bu

padişahlar kulluklarını sevgiliye arz etmede her zaman hazırdırlar.

Eyleyüp dergÀhuña her pÀdişÀ óÀlini èarø Úulların saña iderler dÀyimÀ óÀlini èarø

132/1

Âşık kendisinden ne istenildiğini bilmeyen, belirgin bir sıfatı olmayan

biridir. Sevgili onun nasıl olmasını istiyorsa, âşık da o sıfata bürünür.251 O, kulluğunu

göstermek için gözyaşı incilerini sürekli sevgilinin yoluna akıtır; çünkü gözyaşı

kulun mevkisini yüceltir. Âşığın bu gayretlerini istiğnayla karşılayan sevgili onun

kulluğunu kabul etmez:

Bir gün ol şeh dimedi úulına maúbÿlümdür Her dem eşküm güheri yolına mebõÿlümdür

75/1

Kul mefhumu dünyaya, masivâya karşı ilgisiz olma manasında da kullanılır.

Âşık varlığın asıl yaradılış sebebi olan aşk yolundadır. Nefsinin esiri, nefsinin

kuludur, dünyanın esiri, dünyanın kuludur.252 O, dünyaya, masivâya, nefsin

arzularına karşı koyabilir; ama aşkın hâkimiyetinden kurtulamaz. Çünkü hakiki aşk

yolundadır, mahbubun yani Hakk’ın esiridir. Allah’ın kulunu sevmesi ve kulun da

250 Kara, a.g.e., s. 131. 251 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 166. 252 Kuşeyrî, a.g.e., s. 281.

126

Allah’ı sevmesi olan İlahî aşka, muaşakaya mazhar olan âşık bu esaretten

kurtulamaz, kurtulmak da istemez:

Ne úulıyuz şeh-i dehrüñ ne bende-i cÀhız253 Bu èaşú silsilesinde esìr-i maóbÿbuz

107/2

1. 8. 11. Günah, Cürm, Günah-kâr, Ehl-i Tuğyan, Ehl-i nar

Ubeydî, Divan’da bu mefhumları havf u reca tavrı içinde işlediği, yani

günahlardan korkup Allah’tan ümit kesmediği görülmektedir. Günah-kâr ümmete

Hz. Muhammed’in şefi’ül-müznibin olduğuna inanır,254 isyan bataklığında olmanın

pişmanlığı içinde Hak’tan medet bekler, 255 cürmün zulmetinden kurtulup iki cihan

saadetine ulaşmak için Hakk’ın rahmet ve lütfuna nail olmak ister,256 velilerin yüzü

suyu hürmetine günahların affını diler.257 Çünkü peygamberin ve hayırlı zâtların

şefaatte bulunmaları haktır.258 Fakat günahların bağışlanmasında şefaatçi (bkz.

Şefaat) yalnız Hz. Muhammed’dir. Çünkü O, Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulduğu gibi

âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. Ubeydî, Hz. Muhammed’den ümmetinin

günahlarını Hakk’ın lütfuyla temizlemesini ister:

GünÀh-ı ümmetini Àb-ı lüùf-i Óaúú’ile yur Muóìù-i èÀlem-i raómet Muóammed-i èArabì

288/4

Dünya, günahkarlarla dolu olduğu halde, Allah insanlara müsamahalıdır. Bu

O’nun sonsuz rahmetinden sadece bir zerredir:259

253 Mutasavvıflara göre dünya ihtiraslarına kıymet vermemek insandaki benliği yok eder. Bunun sonucunda ebedî varlık onda tecelli eder. Bu konuda Sem’nun “Ne sen bir nesneye malik olasın ve ne bir nesne sana malik ola.” sözü vecizdir. (Tarlan, a.g.e., s. 24.) 254 UD, 128/5, 143/5. 255 UD, 38/4. 256 UD, 128/5, 143/5. 257 UD, 296/2. 258 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta’arruf, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2003, s. 251. 259 “Nefsim kudreti elinde olan Allah’a yemin olsun ki, şayet günah işlemeseydiniz, Allah sizi gönderir , (ortadan kaldırır.) yerinize bir başka kavim getirirdi…” (Nevevî, a.g.e., C.3, s. 459.)

127

Raómetüñden õerre lebdür nice dünyÀ ùolusu Ger bizim gibi nice yüz bin güneh-kÀruñ ola

285/4

Ubeydî, ehl-i nardan yani cehennemde ateşe atılacak olan günahkârlardan

bahseder. Hz. Peygamberden cennete gitmek hususunda yardım ister:

Ehl-i nÀruñ zeyn olındukda dügünlerle teni Gönderüp firdevse bizi eyle mÀtemden òalÀå

129/2

Fakat şairin üzüldüğü asıl şey, Allah’ın emirlerine aykırı hareket eden

kişilerin onu günahlarından dolayı kınamasıdır. Ubeydî onların bu edebsizliğinden ve

kabahatlerinden kurtarması için Allah’a yalvarır:

Cürmimüz görüp bize her ehl-i ùuàyÀn ùaèñ ider Bu ne úubó olsun bizi úıl bu fiøÀóatdan òalÀã

128/2

Ubeydî, kendini sık sık uyararak taksiratının yükünü düşünür. Cürmü ve

taksiratı o kadar çok olmuştur ki diğer insanların günahlarına perde olarak onların

ayıplarını kapatır. Aslında bu ihlâs makamında olan yani amellerinin kusurlu

olduğunu aklından hiç çıkarmayan salikin hâlidir.260 Bu makamda Hak’tan medet

bekler:

Baãaldan cürmümüz taúãìrimüz àayrilerün èaybın èUyÿb-ı òalú-ı dünyÀya èUbeydì perde-dÀruz biz

114/5

Yüzimüz úara yuyup arıt èUbeydi’yle bizi Çoú günÀh etdük peşìmÀnuz bize senden meded

38/5

260 Kelâbâzî, a.g.e., s. 149.

128

1. 8. 12. Nimet

Nimet, her şeyi yaratan Allah tafından verilir. Dünya sonsuz nimetlerle

doludur.261 Dünya nimetleri cenneti andırır.262 Bu kavram ayrıca, âşıklara sunulan

nimetler ve sevgilinin sunduğu nimetler olarak da işlenmektedir. Âşıklar için takdir

edilen rızk, nimet bellidir. Onlar için dünya tekkesinde gam ve mihnet takdir

edilmiştir. Salik bu tekkede sabır imtihanından sonra fenâfillâha ulaşır. Sabır

temizleyicidir, eşya onunla günah kirinden temizlenir.263 Âşık, dünya tekkesinde

gamı ve mihneti nimet olarak görür:

Ey èUbeydi geleli òÀn-úÀh-ı dehre müdÀm Nièmet-i miónet ü endÿh ile aàırlanıruz

112/5

Kul, nimetler karşısında çoğunlukla şımarabilir.264 Bu durumda doğru olan,

gafletten kurtulmak için Allah’a dua etmektir. Ubeydî, gaflete düşmenin nedameti

içindedir. Bu nefs-i levvamenin yani kendini kınayan, kötüleyen 265 kurtuluşu arayan

nefsin tavrıdır:

Nièmetün bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs

115/1

Sevgilinin dudağı, Hz. İsa gibi can bahşeder. Ubeydî, can sermayesini

sevgilinin dudağından almıştır. Kavuşma bayramında sevgilinin âşığa nimeti, can

sermayesidir. Fakat bu can madde âlemine ait değildir. Kemale ermiş, seyr ü

sülukunu tamamlamış bir âşığın vuslatta elde ettiği bir makamdır:

Úande bulmışdur èUbeydì naúd-i cÀn dirseñ Vuãlatuñ èıydında şÀhum laèlüñüñ inèÀmıdur

71/5 261 UD, 1/4, 248/3. 262 UD, Tkb. 2/5. 263 Kelâbâzî, a.g.e., s. 144. 264 Rad, 13/26: “Onlar dünya hayatıyla şımardılar…” 265 Kara, a.g.e., s. 211.

129

1. 8. 13. Hikmet

Hikmet eşyanın hakikatini ve hâdisatın mahiyetini bilmek ve gizli yönlerine

nüfuz etmektir. Divanda bu mefhum kainata akseden hikmetler ve sevgili ile ilgili

olarak kullanılmıştır. Hikmet de ilim, kudret, kuvvet, izzet, hilim, Kibriya, cebbarlık,

kıdem, hayat, irade, meşiyet ve kelâm gibi Allah’ın sıfatlarındandır. Bu sıfatlar

cisim, araz ve cevher değildir.266 Her hikmetin zuhur ettiği yer Hakk’ın zatıdır.

Hilkatteki güzellikler Hakk’ın zatından gelir. Ağaçlar O’nun hikmetiyle süslenmiş

birer levhadır:

Óikmetüñ òaùùıyla zeyn olmış yeşil evrÀúdan Her dıraòt elde ùutar yüz biñ ãafÀ-ÀåÀrı levó

31/4

Kâinatın yaratılışındaki sırları ve incelikleri ancak Allah bilir. Felek Allah’ın

birçok hikmetleriyle doludur, bunlardan biri de gökyüzünde feleğin başı üzerinde yer

verdiği aydır:

İçi pürdür óikmetün òaùùıyla anuñçün felek Başı üzre yir ider mÀh-ı nevüñ ùomarına

253/4

Hikmet, sevgilinin güzellik unsurlarıyla da işlenir. Sevgilinin beli o kadar

incedir ki, âdeta görünmez, fakat kucaklanabilir. Bu bir hikmettir. Sevgilinin dudağı

ise birbirine zıt olan iki özelliğiyle aynı beyitte verilir. Dudak sözleriyle Mesih gibi

ölüleri diriltir. Gonca gibi kapalı olmasından dolayı sırlarla ve hikmetlerle doludur.

Sevgilinin dudağının Mesih’i de kendine benzetmesinde yine bir hikmet vardır.

Sevgilinin ağzı hikmet mekânıdır, sevgili gönül ehli ve nüktedandır:

Mÿydan ince belin biline óikmetdür kim Yine úucan kişinüñ ùolu gelür úucaàına

259/4

266 Kelâbâzî, a.g.e., s. 63.

130

áoncayı la‘lün Mesìó-ÀsÀ iderken nükte-gÿy Bu ne óikmetdür Mesìó’i àonca-veş òÀmÿş ider

78/3

Ey Ubeydì ma‘den-i óikmet dehÀnıdur anuñ Ùabè-ı gevher-bÀrı deryÀ-yı meèÀnidür anuñ Her òayÀli naômı bir genc-i nihÀnidür anuñ Òüsrev-i ãÀóib-cemÀl-i mÀlik-i mülk-i kemÀl Bir dil ehli pür-ôarÀfet nükte-dÀndur sevdügüm

9/3

Ubeydî, hikmet mefhumunu kendi nazmını övmede de kullanmıştır.

Nazmının mimini hikmet bahçesinin goncasına benzetmiştir. Nazmı gonca gibi

kapalıdır, hikmetlerle doludur. Anlaşılması, idrak edilmesi güçtür:

Ger ola maúbÿl dergÀhuñ görine AllÀh’a Mìm-i naômum àonca-i gülzÀr-ı óikmet yÀ Laùìf

147/4

1. 8. 14. Fitne

Bu mefhum, Divan’da sevgili ve onun güzellik unsurlarıyla ilgili olarak

kullanılmakta, fitnenin karışıklık ve huzursuzluğa neden olduğu belirtilmektedir.

Sevgili fettandır, beni letafet suyuna batmıştır. İnsanı hayrette bırakacak bir güzelliğe

sahip yanakta benin görünmesi güzellik suyunda boğulan bir insanın başı gibi

görünmektedir. Ben güzellik içinde kaybolmuştur; çünkü fitne sebebidir. Vahdet

makamında gizlenen kesrettir:

HemÀn seri görinür èÀrıøında şol deñlü LeùÀfet Àbına batdı beni o fettÀnuñ

168/4

Sevgilinin beni, gamzesiyle birleşirse kavgalar daha çok büyür, fitneler daha

çok olur. Gamze-i meste güven olmaz; çünkü sarhoşa itibar edilmez. Gamze, göz,

kaş ve kirpik silahlarıyla kavgalara; ben ise fitnelere sebep olur. Bütün bunlara

131

rağmen âşıklar, ilâhî güzelliğin tecelli yeri olan sevgilinin yanağını temaşadan

vazgeçmezler:

áamze-i mestüñ ucından nice àavàÀlar ola Fitne-i òÀl-i ruòuñla ne temÀşÀlar ola

286/1

Sevgilinin hattı âşığın gönlünü aşufte eder. Gözleri ise fettandır, Ubeydî,

gözün fitnesinden sakınmasını gönlüne telkin eder:

Seni Àşufte ider òaù-ı ruò-ı cÀnÀnuñ Fitnesinden ãaúın ey dil o gözi fettÀnuñ

170/1

Kıyamet ahir zamanda vuku bulacaktır. İslamiyete göre Hz. Muhammed’den

kıyamete kadar olan zamana âhir zaman veya devr-i kamer denir. Bu devirde fitne

çok olur.267 Sevgili de ay yüzlü olduğu için onun her ortaya çıkışı, âşıklarına

görünüşü sırasında bir devr-i kamer zamanı yaşanır. O, zamanın ikiyüzlü bir

fitnecisidir, âşıklara yakınlık göstererek onları aldatır. Bu durum kıyametin

başlangıcı olan âhir zamanın fitnesidir:

Saña yÀrim diyü bir ãÿretle eldür èÀşıúın İki yüzlü fitne-i devr-i zamÀndur kÀse-bÀz

108/2

1. 8. 15. Kâfir

Kâfir, Divan’da İslamî, tasavvufî ve sevgilinin güzellik unsurlarını

adlandırmada benzetme unsuru olarak kullanılır. Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği dini,

son din olarak kabul eden Ubeydî, haşre dek kâfirlere müsamaha göstermemek

gerektiğini belirtir:

267 “Ahir zaman (Devr-i kamer)”, TDEA., C.1, Dergâh Yay., İstanbul 1977, s. 51/52.

132

KüffÀrı úatl idüp o şehinşÀh óaşre dek Dìn-i Óabìb-i Ekrem’üñ ióyÀsın isterin

247/3

Kevn yani varlık âlemi tuzaktır, ona tapmak âşığı masivâya sürükler; vuslat

yolundan alıkoyar, küfre düşmesine sebep olur. Oysa sufi, dünyadan ve maddî

ihtiraslardan uzak olmalıdır.268 Tasavvufa göre kâfir makamı tefrika âlemi olandır.269

Hakiki sevgilinin temaşa yeri olan mecazî güzelliklerin mahiyetini bilmeyenler

imandan mahrum kimselerdir, onlar tefrika âleminde küfre düşerek kâfir olurlar:

Óüsn ile şöhre-i ÀfÀúsın ey kevn ammÀ Yarı úoyup saña ùapan kişi kÀfir olsun

221/3

Kâfir mefhumu, sevgilinin güzellik unsurlarından olan göz ve hattı için de

kullanılmaktadır. Göz, Divan’ın genelinde çizilen sevgili tipinin tam bir benzeri

mahiyetindedir. Onun görevi âşığı yolundan çevirmektir. Göz sarhoştur, cadıdır,

sahirdir, âşığı da kendine benzetmeye çalışır. Bu vasıflara sahip olan göze

güvenilmez. Ubeydî, sevgilinin gözünü âşığı vahdet yolundan alıkoyduğu için

kâfirden ve cadıdan daha kötü olarak vasıflandırır:

Nice sÀóir nice kÀfir nice cÀdÿ gördüm äanma çeşmüñ gibi bir merdüm-i bed-òÿ gördüm

201/1

Sevgili kâfirdir, zulmetmek kâfire mahsus bir sıfattır. Âşığa zulmeden, onun

ağlamasına sebep olan sevgilinin hattıdır. Aslında âşık bu zulmün sonunda maddeden

arınır, bu onun yararınadır:

äanmañ belÀ-yı ùura-i èanberden aàların Òaùù-ı siyeh didükleri kÀfirden aàların

227/1

268 Kelâbâzî, a.g.e., s. 90. 269 Uludağ, a.g.e., s. 200.

133

1. 8. 16. Şehit

Divan’da şehitlik makamı âşıkların aşk şehidi olmaları ve İslâm tarihindeki

bazı olaylarla ilgili olarak kullanılmaktadır. Tasavvufa göre şehit Hak yolda Hak için

Hak sevgisiyle can veren, sevgilisinin tecelli ışığıyla gözlerini yumandır.270 Âşık da

aşk şehididir. Âşık sevgili için can vermiş, aşkını ifşa etmiştir. “Bir kimse âşık olur

da, iffet ve namusunu gizli tutup ölürse şehit olur.”271 Bu yüzden böyle bir makama

ulaşan âşık için, başucunda bulunan mezar taşı bile âdeta bir insan gibi ona ikram

etmek, onun hizmetini görmek için beklemektedir:

Seng-i úabri başı ucında şehìd-i èaşúa Ey èUbeydì ayaà üzre ùurup ikrÀm eyler

58/5

Şehitlik makamı İslâm tarihindeki önemli olayları anımsatmak için de

kullanılmıştır. Ubeydî, Hz. Osman evinde savunmasız bir şekilde şehit edilmesine

telmihte bulunur. O’nun kana gark olan elbisesi, boyunun sancağına kanlı bayrak

olmuştur. Hz. Hüseyin ise Kerbela’da kana bulanan vücudu lal-i nab gibi olmuştur.

Hz. Muhammed, onu bu makamı ulaşmasından dolayı sahiplenmiştir:

Úana müstaàraú libÀsuñ úÀmetüñ sancaàına Perde-i Àl oldı ey şÀh-ı şehìdÀn óaøreti

291/4

Sen şehìd-i KerbelÀ’nuñ úana müstaàraú tenin Laèl-i nÀb idindi kendüye nebìler òÀtemi

294/2

1. 8. 17. Peri

Peri, Divan’da güzelliği, görünmez oluşu gibi niteliklerinden dolayı istiare

yoluyla sevgili yerine kullanılır. Periler maddî varlık sahibi olmadıkları için

görünmezler. Sevgili de âşıklara görünmez. Fakat sevgilinin güzelliğiyle peri boy 270 Uludağ, a.g.e., s. 326. 271 Uludağ, a.g.e., s. 326.

134

ölçüşemez. Periler zaten görünmezler. Ubeydî, kinaye yoluyla hem sevgilinin

yanında boy ölçüşemeyeceğini hem de onların görünmez varlıklar olduğunu

vurgulamıştır:

Ol gün yanında gösteremez kendüyi peri Cismi ne deñlü olsa èUbeydì anuñ laùìf

146/5

Sevgili âşıklara görünmese de cevr u cefadan vazgeçmez. Âşığın hayret

makamına ulaşarak onu temaşa etmesi öyle kolay değildir. Fenâfillâha ulaşması için

kesreti, masivâyı yok etmesi gerekir. Peri olan sevgilinin bu zulmü onun için bir

lütuftur; ama âşık bu zülmü ona hiçbir insanın yapamayacağını söyleyerek şikâyet

eder:

èArø idüp èÀrızını göñlümi òurrem itmez Ol perì itdügini dünyÀda Àdem itmez

102/1

Âşık, mecnun gibi olmuştur. Aşk ile kendinden geçmiş ve aklî dengesini

kaybetmiştir. O, perinin aşkından dolayı zincire vurulmuştur:

Her ùarafdan regleri zincìre çekdi cismini Sen perì-rÿnuñ èUbeydì var ise ise mecnÿnıdur

56/5

Peri yüzlü sevgilinin bu cefaları âşığın tahammül sınırını zorlar. Tahmisin

sonunda insanların da vefasızlığından şikâyet edilir. Mecnun gibi dağların eteğini

tutmak gerektiği belirtilir. Büyük sufiler dünya ve ahiretin hayrını halvette,

yalnızlıkta bulduklarında birleşmişlerdir.272 Halvet ve uzleti yani insanlardan ayrı ve

uzak yaşamayı isteyen şair, bu düşüncesini Kanuni Sultan Süleyman’ın (Muhibbi)

beyitleriyle dile getirir:

272 Kara, a.g.e., s. 106.

135

Ey èUbeydì dil-i pür àamda ãafÀ úalmadı hiç Çekmedügüm bu cihÀn içre belÀ úalmadı hiç Ol peri itmedügi cevr ü cefÀ úalmadı hiç Ey Muóibbì beni Àdemde vefÀ úalmadı hiç Sen de Mecnÿn ãıfat ùaú yüri ùaàlar etegin

Thm.6/5

1. 8. 18. Fazilet

Divan’da fazilet geniş bir şekilde ele alınmıştır. İnsanların günahları sayısız

olduğu halde Allah onlara karşı fazilet sahibidir,273 Hz. Muhammed’in ashabı O’nun

fazilet denizinde boğulmuştur,274 Hz. Ali fazilet ehline ilim kapısıdır,275 devrin

padişahı erbab-ı fazl için fazilet hanıdır.276 Ubeydî, fazilet konusunda kendisine de

telkinde bulunarak cehd etmesi ve fazilet sahibi olması gerektiğini belirtir. Mücahede

nefsin arzularından kurtularak Hakk’ın, aklın ve dinin iradesine boyun eğmektir.277

Nefs, bu savaşı kazanırsa meyve veren bir ağaç gibidir, çevresine de fazilet dağıtır;

ama âşık, nefsinin arzularına uyarsa cismini perişan eder, cahil kalır, değersiz bir ot

gibi olur:

Cehd it nihÀl-i meyve-i faøl ol èUbeydì’yÀ TÀ kim yÀbanda úalmayasın òÀr u òas gibi

310/5

Övülen ilmiyle söz ülkesinin padişahıdır. Fazilet ve irfan sahibi olup, marifet

ehlidir. Onun bu ilmi kesbî değil vehbîdir. Bu yolun sonunda marifet ve muhabbet

vardır. “Muhabbet marifetin meyvesidir, çünkü bilmeyen sevmez.”278

Òüsrev-i memleket-i naôm u suòan-perversin Maèrifet ehli muóibbì şeh-i fÀøıl-tersin

243/1

273 UD, 98/1. 274 UD, 131/3. 275 UD, 292/2. 276 UD, K. 3/26. 277 Kelâbâzî, a.g.e., s. 202. 278 Kara, a.g.e., s. 132.

136

1. 8. 19. Meşhûr Âlimler

Divan’da bir beyitte hadisleri bir araya getirerek İslâmiyet’e büyük hizmetleri

geçmiş Buharî ve Müslim’ den bahsedilir, onların fazilet sahibi olduğu belirtilir:

Bir BuòÀri’dür felek faøluñ biòÀrınuñ diye äafóa-i èÀlemde şol Müslim ki cemè eyler óadìå

25/4

1. 8. 20. Muhtesip

Muhtesip, dinin emir ve yasaklarına uyulup uyulmadığını denetleyen

kimsedir. Muhtesip ilim sahibi olmalı, haramdan kaçınmalıdır. O, meyhaneye hoş

bakmadığından dolayı haramın işlenmesini önlemek amacıyla meyhanedeki şarap

küplerini döker. Ancak o, şarabın mahiyetini bilmeden, masivâ ile ilgili olmadığını

bilmeden bunu yapmış, sevap işlediğini zannederken aslında yerini cehennem

etmiştir:

Muótesib meykedede gör nice od etdi yerin Dökdi hep pÀreleyüp iki òumuñ úaùrelerin

Mua.20

1. 8. 21. Şeriat

Şeriat, İslâm dininin inanç, ibadet ve muamelat esaslarını ve hükümlerini

ifade eder. Dünyada şeriata uygun yaşayan yani doğru yolda olanların kıyamette

Sıratı geçmede korkmalarına gerek yoktur:

Úorkulıú görmez úıyÀmetde äırÀùı geçmede RÀh-ı şerè-i müstaúìmüñde olanlar rÀst-rev

249/4

137

Divan şiirinde Hz. Muhammed, âlem gülistanın gülüdür.279 Divan’da Hz.

Muhammed’in meclisi gül bahçesine, kendisi bu bahçenin şeriat gülüne, ashabı da

çiçeklere benzetilmiştir:

Sen gül-i Àl-i şerìèat meclisüñ gülzÀr-veş Oldı elùÀfuñda aãóÀbuñ úamu ezhÀr-veş

119/1

1. 8. 22. Sabır

Âşığın vuslat yolunda ıstırabını yansıtan en önemli unsurlardan biri de

sabırdır. Onun sabretmekten başka bir çaresi yoktur. Gönüldeki aşk ateşi öyle

dehşetli bir şeydir ki ona dağlar bile tahammül edemez. Aşk ateşine demir ve taş bile

dayanamaz. Aşk ateşinin meskeni âşığın gönlüdür:

Ùaàlar ãabr idemez sÿz-ı dile baş degül Áteş-i èaşúa demürle döyemez ùaş degül

190/1

Istırap çekerek buna sabır göstermekte en güzel misal Hz. Eyüp’ün hâlidir.

Sabır âşıklığın şiârıdır. Ubeydî, belalar karşısında sabırlı olmayı Hz. Eyüp’ün sabrına

benzetir. Hz. Yakup ise hararetli aşkta çektiği keder ve sıkıntı ile sabrın başka bir

örneğidir. Âşık, şikayet amacı olmaksızın başına gelen musibetleri açıklarken sabrın

özüne aykırı davranmamak için, kendi durumu Hz. Yakup ile Hz. Eyüp’ünkine

benzetir:


107/1

Âşık şâkir değil şekûrdur. Şâkir ihsana şükrederken, şekûr belaya, geciken

ihsana, verilmeyene de şükredendir.280 Âşık, sabreden kimsenin Allah’ın kontrolü

279 Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yay., Ankara 2000, s. 54. 280 Kuşeyrî, a.g.e., s. 259.

138

altında olduğunu bilir.281 Âşık, beşerî iradesiyle bir şey yapamaz, o “Sabr billah”la

yani beşerî irade ve kudretle değil Allah ile sabreder.282 Sevgilinin dert ve belaları

karşısında şükreden âşık için aşkın elem kadehi, ab-ı kevserden lezzetlidir:

Derdüñe ãabr eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ

42/3

Aşkta coşkunun, heyecanın son kertesine varan âşıkta sabır kalmaz. Artık,

âşığın sabra ihtiyacı yoktur, ıstırabı daha da artmıştır. Hakk’a vuslatın çabuklaşması

için sabır terk edilir; çünkü âşığın vuslattan sonra sabra ihtiyacı yoktur:283

äabır ırmaàı çekilmişdür èUbeydì teşneden Áh-ı pür-sÿzıdur aña şimdi yanup yaúılan

232/5

Ubeydî, sıkıntılarından dolayı ah çeker. Ah, âşığın iç âlemindeki elemini

gösterir.284 Âşığın ah çekmesi Allah’a sığınma manasındadır. O, bunun bir çözüm

olmadığını gönlüne telkin eder. Sabırlı olması gerektiğini, Allah’ın emri karşısında

yapacak bir şey olmadığını hatırlatır:

Ey göñül var yüri ãabr eyle yeter Àh etdüñ Böyle oldı nidelüm emr-i ÒüdÀ-yı MüteèÀl

Tkb.2/4

281 Tûr, 52/48. 282 Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, AÜ, İlâhiyat Fak. Yay., No:190, Ankara 1991, s. 131. 283 Altıntaş, a.g.e., s. 271. 284 “Ah” kelimesindeki ha ve hemze harflerinin çıkış yeri boğazın en uzak yeridir. Bu harfler, kalbe yakınlığından dolayı kalbin eğilimini ve sevgisini ifade eder. (İbn Arabî, a.g.e., s. 138. )

139

1. 8. 23. Yecûc

Kıyamete yakın yeryüzüne dağılarak bozgunculuk yapacak iki kavimden biri

olan Ye’cûc divanda sevgilinin hattıyla işlenmekte ve hat bu kavme

benzetilmektedir, âşığın bu kavmin fitnesinden korkusu yoktur:

Ùut kim ol ehl-i dil gözi mekkÀre rÿyın sed ider Yeécüc-i òaùù-ı fitnesinden òavfimüz yoú úıl úadar RuòsÀr u zülfiyle ùutar şarú ile àarbı ser-te-ser äad Àferinler óüsn-i òoş-ÀåÀrına İskender’üñ

M.Mz.5/2

İKİNCİ BÖLÜM

UBEYDÎ DİVANI’NDA TASAVVUFÎ UNSURLAR

2. TASAVVUF

Tasavvuf kelimesinin hangi kökten geldiği konusunda olduğu gibi, bu

kelimenin tarifi konusunda da belli bir görüş birliği sağlanamamıştır. Mustafa Kara

konu ve gaye açısından tasavvufu şöyle izah eder: “Tasavvuf bir gönül terbiyesidir.

Gönül de insan bulunduğu için tasavvufun konusu insandır, gayesi ise onun kalbî

yönünü eğiterek, olgunlaştırarak kemal derecesine ulaştırmaktır.”1 denilebilir.

Tasavvuf kültürü de Hicrî 2. asırdan sonra oluşmaya başlamıştır. 7. asırda bu

kültürün kurumsallaşması tarikatların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tarikatların insan

ve insan psikolojisiyle ilgili olmasından dolayı geniş kitleler arsında benimsenmiştir.

Tasavvuf ve tarikat anlayışının revaçta olduğu bu dönemde padişahların şeyhlerle

iletişim hâlinde olduğu bilinmektedir. Böyle bir tabloda Ubeydî’nin toplumda

benimsenmiş olan bu yaşam biçimine ilgisiz kalması ve bunları şiirlerine

yansıtmaması elbette düşünülemez.

Tasavvufî terimlere şiirlerinde sık sık yer veren Ubeydî’nin bir tarikata bağlı

olduğu ile ilgili herhangi bir ifade Divân’da tespit edilmemiştir. Ancak, aşka ve

marifete önem vermesi, “tarîk-i şuttârın” yani Allah’a aşk ile ulaşmak isteyenlerin

yolunun etkisinde olduğu söylenebilir. O, bu dünyada ilahî aşk kadehini içerek

cennet şarabını hak eder. Onun amacı aşk sultanı olmaktır:


187/1

Úasdum budur ki Òüsrev-i devrÀn-ı èaşú olam Óükm eyliyem àam iline sultÀn-ı èaşú olam

206/1

1 Kara, a.g.e., s. 18.

142

Aşk ile ilgisi olmayan gönülleri viraneye benzeten şair, aşk ateşi ile yandığını

belirterek onu ateşten bir gömleğe benzetir:

Ádemün úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür

44/1

Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyup aàlamalı èÀşıú-ı giryÀnum ben

218/1

èUbeydì gerçi ter-dÀmenler ÀsÀn didiler èaşúı Erenler óaúúı biz añı oddan pìrehen bulduú

157/5

O, hakiki aşkı idrak ettiğinden beri onun hâlini sadece Allah bilir:

ÓÀlet-i èaşúuñ èUbeydì óall idelden kendüye Tañrı’dan àayri anuñ hiç kimse bilmez óÀlini

317/5

Bütün bunlara rağmen aşk devletini her şeyden üstün tutar. Dünyaya ve

masivâya önem vermez. Onun aşk ile elde ettiği sultanlığa ne Hz. Süleyman ne de

Dara ve Cem gibi padişahlar ulaşır:

èÁşıúuz devlet-i èaşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanmañ mütekebbirlenirüz

112/1

Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnuz Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz

100/1

TÀc u taòtı terk idüp òÀk ile yeksÀn oldılar Cürèamuz içmek ümìdiyle Cem u DÀrÀ bizüm

205/4

143

Ubeydî, marifete de önem verir. İnsan için marifet hazinesi her şeyden

üstündür:

Bir yaña olsa cihÀn bir yaña kÀr-ı maèrifet èÁúil olan kişi eyler iòtiyÀr-ı maèrifet

22/1

O, nefis illetinden kurtulmanın gerektiği inancındadır. Çünkü Hakk’a sefer

için bu illetten kurtulmak gerekir:

Nefsini ednÀ bilen a‘lÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”

150/5

Dem-be-dem eşk ile Àlÿdeliği pÀk iderüz Dergeh-i Óaúú’a sefer etmege óÀøırlanuruz

112/4

Şair, Divân’da gönül terbiyesini esas alan bir tasavvuf anlayışını

benimsemiştir. Hakk’a sefer için gönlün masivâdan arındırılması gerektiği anlayışı

üzerinde durur. Bu bölümde biz onun Divân’ından hareketle tasavvufî yönünü ortaya

koymaya, tasavvufî terimleri ayrı ayrı ele alıp örnek beyitler vererek konuyu

desteklemeye çalışacağız.

2. 1. Varlık, Birlik (Tevhid)

Hak yolunda cevhere ulaşmada varlık bir perdedir, engeldir. Cevhere,

ulaşmak isteyen talip varlığını toprak ile birleştirmelidir. Taliple kastedilen Hakk’ı

talep eden kişidir. Hakk’ı talep eden kişinin maddî varlığını terk etmesi gerekir:

Úanúı ùÀlib cevher-i maúãÿda irmek istedi Varlıàın mÀnend-i úan òÀk ile yeksÀn eyledi

323/2

144

Hak aşkıyla terbiye edilmeyen, O’nda yok olmayan vücutlar zillet içindedir.

İnsanın yegâne derdi Hak aşkı olmalıdır. Kendini bu yolda feda eden biri ancak bu

şekilde varlık kazanır:

Almayın başın ele bulmadı serdÀrlıàı Derd-i èaşúuñda yoà olanda bilün varlığı

320/1

Kâinat, Allah’ın birliğini ispat eden delillerle doludur. Ubeydî, Allah’ın

birliğini kabul etme, tevhide ulaşma hususunda bir derviş tavrı içindedir:

ÁfitÀbuñ şemèi õÀt-ı pÀküñe rÿşen delìl Birligüñe õerre deñlü şüphe yoú aãlÀ senüñ

161/3

2. 1. 1. Masivâ

Tasavvufta Allah’tan başka her şeyi ifade eden masivâ2 Divan’da Ubeydî’nin

vuslata ulaşmasını engelleyen bir unsur olarak ele alınmaktadır.

Gönülde Hak sevgisinden başka bir şeye yer verilmemelidir. Çünkü gönülde

“Allah’tan başka neyin sevgisi varsa, onun sevgilisi, hatta ilâhı odur. Bu yüzden

kalpten masivâ putunun değiştirilmesi, sevginin hep Allah üzerinde yoğunlaşması

büyük önem arz eder.”3 Kalp Allah’ın makamıdır. İlahî nuru yansıtabilmesi için

masivaya yer vermemesi ve ilahî sevgiye teslimiyet hâlinde olması gerekir.4

Gönüllerin sevgilisi olan Hakk’ın Ubeydî’nin kalp evine misafir olmamasının nedeni

kalbinin masivâyla dolu olmasıdır:

2 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 210. 3 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara 1997, s. 488. 4 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, Çev. Yaşar Keçeci, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2000, s. 220.

145

Nice girsün göñlüne èÀşıú o maóbÿbü’l-úulÿb MÀ-sivÀdan òÀne-i úalbüñ senüñ tenhÀ degül

192/4 Göz, kalpten dünya güzelliklerine açılan bir penceredir. Masivâ kalp evine

göz vasıtasıyla girer. Ubeydî, bunu engellemek için yani masivâya nazar etmemek

için gözyaşlarını perde kılar:

MÀ-sivâya naôar itme diyü perde idersin Çeşm-i nem-nÀki èUbeydì bürüyen yaş degül

190/5

Tasavvufî anlayışa göre Mecnun tipinin sufilerin yaşantısıyla ilgisi yoktur.

Tasavvuf ehli, kendisini manevî âlemin temsilcisi gören bu tipten hep yakınmıştır.5

Ubeydî, Mecnun gibi aklını masivâya vermek istemez. Böyle yaparsa ateş zincirine

maruz kalacağının korkusunu yaşar:

Úorúarın silsile-i nÀra giriftÀr olasın MÀsivÀya ùaàıdup èaúlunı olma Mecnÿn

Tkb.1/1

2. 1. 2. Sır, Raz, Esrar, Vakıf, Temaşa

Bu mefhumlar beyitlerde aşk ve güzellik unsurlarıyla işlenir. Sevgilinin,

fenâfillâh makamı olan dudağı âşıklar için sırdır. Onu ancak ehl-i hâl olanlar

anlayabilir. Sevgilinin sırlarla dolu dudağının mahiyetine vâkıf olan Ubeydî,

donakalmıştır, hayran hayran onu seyreder:

NüktedÀnlar geçerüz èUbeydi ammÀ YÀruñ esrÀr-ı lebin añlamada óayrÀnuz

100/5

5 Schimmel, a.g.e., s. 28.

146

Madde âleminde sırları çözmek, kalbin fethi Ubeydî için Hak’tan kendine

sunulan bir lütuftur, bu durum kesbî değil, vehbîdir; çalışarak elde edilmez. Bu

sırlara ulaşan biri gayb erlerinin padişahıdır:

Biz ol emìr-i serìr-i sarÀy-ı sırruz kim RicÀl-i àayb olupdur bize sipÀhiler

62/2

Allah’tan olan rüyalar açık olduğu için bunların yoruma ihtiyacı yoktur.

Ubeydî, Allah’ın lütfu olan bu sırlara rüya yoluyla ulaşmak ister:

ÒÀbe varsañ vaóy olurdu saña ey bìdÀr-baòt Göz yumarsañ da bulurdun nice sırra ittilÀè

141/4

Aşk bir sırdır, onu açığa çıkarmamak gerekir. Tasavvufta sır, muhabbet ve

dostluk hâlini gizli tutmaktır.6 Muhabbet ehli, cananın aşk sırrını ele duyurduğu için

gönüldeki inlemeleri de gözden çıkarmıştır:

Ele ùuyurduàıçün rÀz-ı cÀnÀnı Muóabbet ehli göñülden çıúardı efàÀnı

304/1

Fakat sırrın açıklanması âşığın iradesi altında olan bir durum değildir, aşk

sırrına can dahi nâ-mahremken âşık, aşkın sırlarını halka duyurarak hem kendini

rüsva etmiş hem de gözyaşını. Bu yüzden gözyaşı bile onu gördüğünde mahcup olur:

Ben ùuyurdum diyü rÀz-ı àam-ı èaşúuñ óalúa Yaşumuñ yerlere düşer yüzi gördükçe beni

318/2

6 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, Hakikat Bilgisi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1996, s. 536.

147

Âşıkların sevgiliye olan daimî sevgileri, sevgilide helak olmayı isteme hâlini

ortaya çıkarır.7 Tasavvufta ârifler, sırlarla ilgili söz söylemekten bunları ortaya

çıkarmaktan men olunmuşlardır.8 Âşık, aşk sırrını sadece gözyaşlarıyla değil, ahıyla

ve insanlarla dertleşerek de ifşa eder. Bu yüzden pişmanlığını dile getirir, o ölse de

toprak olsa da gam yemez; çünkü sevgilinin yoluna kurban olduğu duyulmuştur:

Ehl-i Àhun dehre ifşÀ itmedük àam úalmadı RÀz-ı dil söylenmedük iúlìm-i èÀlem úalmadı Derd-mendüñ olduàum bir adem úalmadı Ben helÀk olsam nola àam òÀk olsam nola Yoluña can virdügüm duyıldı úurbÀn olduàum

Mmt.12/2

Sevgiliden bir emir gelmediği sürece âşık, sırrını ifşa edemez.9 Sermest bir

hâlde olan âşık, ibn-i vakt olduğu için ne yaptığını bilmez. Gam pîrinin ona sunduğu

esrarlar, hâlini ifşa etmesine neden olur. Ancak o, bu gerçeği hâlini ifşa ettikten sonra

anlar:

Şimdi bildüm fÀş iden keyfiyyet-i óÀlüm benüm CürèadÀn-ı pìr-i àamdan yidügüm esrÀr imiş

124/4

Kalp, Allah’ın sırlarının mahzenidir.10 Kalbi esrar-ı ilâhînin tecellilerine

mahzar olan Ubeydî’nin sözleri hayranlık uyandırır. Gönlünden bir pınar gibi akan

bu ilâhî sözler herkesi hayran eder. Şair, söylediklerinin ilâhî sırların mahzeni olan

gönlünden çıktığı için dünyaları hayrete düşürdüğünü söyler. Ubeydî kendi nazmını

överken aslında, Divan şiirinde mana ve bikr-i mananın ne kadar önemli olduğunu da

hatırlatır. Divan şiirinde mana şiirin esası olup hayran bırakma amacındadır. Şiirin

manasındaki özgünlük değer kazanmasında çok etkilidir.11 Şiirlerinin farklılığını

7 İbn Arabî, a.g.e., s. 90. 8 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 30. 9 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 124. 10 Sefercioğlu, a.g.e., s. 22. 11 Mengi, a.g.e.,s. 39- 40.

148

anlatmak isteyen şair onların ilahî bir ilhamla yazıldığından dolayı herkesi hayran

ettiğini belirtir:

Sözlerüñle be èUbeydi bizi óayrÀn etdüñ Úalbüñ esrÀr-ı ilÀhiye meger maózendür

89/5

Âşığın esrara vâkıf olması için hayran bir şekilde kendini yitirmesi gerekir.12

Bir tekkeye benzetilen bu dünyada Hakk’ın sırlarına ilimle değil, aşkla ulaşılır. Bu

yüzden aşk hayranı olmak gerekir, yani Hak aşkıyla Hakk’ın sırlarına ulaşılır:

EsrÀr-ı Óakk’a vÀúıf olıgör èUbeydiyÀ Derseñ bu òÀn-úÀhda óayrÀn-ı èaşú olam

206/5

Ubeydî, bir kasidesinde övülenin sırlara vâkıf olduğunu belirtir:

Ùabè-ı pÀki vÀúıf-ı sırr-ı żamÀyir olmaàın SÀyile cevÀbın virür cevÀbın etmeden èarż-ı su’Àl

K.3/32

Hak, kudretinin kemalini dünyada mahzar eder. Dünya Hakk’ın sırlarıyla

müzeyyen olmuş bir levhadır:

Eyleyüp sükkÀn-ı çaròı vÀúıf-ı esrÀr-levó Cümleye úıldı kemÀl-i úudretüñ izhÀr levó

31/1

Divan’da temaşa kavramı da tasavvufî bir ıstılah olmasının yanında ağırlıklı

olarak sevgilinin güzellik unsurlarıyla kullanılır.13 Âşık, sevgilinin meclisinde akılla

12 Mustafa Tatcı, Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası, KTB Yay., Ankara 1998, s. 171. 13 UD, 286/1, Mua. 93.

149

değil, ancak gönülle idrak edilebilecek ayrı bir âlemde olmanın hâlini yaşar. Bu

âlemin lütfunu yaşayan âşık için cennet fikri söz konusu değildir.14

Dünyayı kalp gözüyle görmek için gönül aynasını kirden ve pastan

arındırmak, nesnelerin gerçek hüviyetleriyle, ilâhî nurla aydınlanmış gönüllere

aksetmesini sağlar.15 Bu yüzden maddî âlemdeki ilâhî güzelliği temaşa etmek için

bedeni tasfiye etmek, kesretten arındırmak gerekir. Çünkü temaşa kalp gözüyle olur.

Ubeydî, gözünü tasfiye edilmiş bir kadehe benzetir. Bunun neticesi kalp gözüyle

temaşadır, sermest hâlidir:

Dìde-i rÿşenimüz cÀm-ı muãaffÀ idelüm Çeşm-i Àòarla bu dünyayı temÀşÀ idelüm

208/1

Gönül, hakikatin tecelli mahalli, sırların temaşa edildiği yerdir. Âşık, gönül

aynasına sevgiliyi misafir ederek buradan onu temaşa eder. Çünkü “Dilin zikri,

gaflet; kalbin zikri kurbettir.”16 Âşık, gönülden hakikî sevgiliyi temaşa ederek

kurbiyet kazanmak ister:

èAks-i rÿyuñdan göñül Àyìne peydÀ eyledi Anda mÀh-ı òaddüñi bì-óad temÀşÀ eyledi

299/1

Bu hâlde olan bir gönül Hak’la doludur, nefsanî arzulardan uzaktır, saftır ve

fazilet ehline hikmet membaıdır, temaşa yeridir:

Nice ìåÀr ider faøl ehline óikmet leèÀlini TemÀşÀ eyle gel dìde dil-i deryÀ meèÀlini

Mua.148

14 UD, 282/3 15 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 95. 16 Hucvirî, a.g.e., s. 308.

150

2. 1. 3. Gönül, Dil, Sine, Kalp, Yürek

Divan’da gönül ve onu ifade eden diğer unsurlar âşığın aşkıyla ilgili her türlü

gelişmenin algılandığı yerdir. Divan’ın genelinde gönül şu hâl ve teşbihlerle işlenir:

Gönül mahzundur, aynadır, çaresizdir, gamlıdır. Hasta gönül sevgilinin aşkına

susamıştır. Âşığın bir köşke benzeyen kalbi ihlasla doludur.17 Kalp bir hanedir, aşkla

viran olmuştur. Yaralı gönül sevgilinin esiridir.18 Gönül bir güvercindir,19

harabedir.20 Gönül ateşi, âşığın aşkını ifşa eder.21 Gönül bir hazinedir.22 Kanlı gönül

sürekli inler, onun çekmediği bela kalmamıştır. Gönül gölgedir.23 Gönül aşk ateşiyle

biryan olmuştur.24 Gönül kuldur,25 sahradır.26 Ubeydî’nin, Divan’da bu mefhumları

temelde üç başlıkta işlediği söylenebilir. Bunlar: Sevgilinin âşığın gönlüne olan tavrı,

sevgilinin bu tavrı karşısında âşığın gönlünün hâli ve tasavvufî manada gönül olarak

özetlenebilir.

Âşık için gönlün en büyük hazinesi ve gıdası gamdır.27 Âşığa zulmetmekte

kararlı olan sevgili, âşığın göğsünde adeta bir gam ülkesi açar, ahın sancağını oraya

diker:

Açmaàa àam kişverini sìnemün ãaórÀsına ŞÀh-ı dil dikdi düòÀnı Àhdan sancaàını

331/3

Sufilere göre aşkın sebebi maşuktan nail olunan ya da olunacak olan

şeylerdir. Sevgilinin âşığa ihsanı çoğaldıkça maşukluğa istihkak da çoğalır.28 Hak

âşığı olanlar Allah’a ulaşmak için gece gündüz ağlarlar. Onların ayrılığı ruhlar

âleminden dünyaya gelmeleriyle başlamıştır. Onlar, aşkı asıl vatan olan elest

17 UD, 127/3. 18 UD, 91/1. 19 UD, 12/1. 20 UD, 109/1. 21 UD, 59/5. 22 UD, 79/2. 23 UD, 55/1. 24 UD, 218/1. 25 UD, 46/1. 26 UD, 331/3. 27 Mermer, a.g.e., s.113. 28 İbn Sina, a.g.e., s. 58.

151

bezminde tanımışlardır.29 Ubeydî, aşk ateşi içinde yanmaktadır, bu acıyı dindirmek

için gözyaşı döker. Fakat büyük gönüllerin alevli yanışına su da fayda vermez.

Çünkü onun gönlü, devası olmayan aşk derdine yakalanmıştır. Mutsuz olan gönlü

feryat ederek teskin etmeye çalışır:

Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyup aàlamalı èÀşıú-ı giryÀnum ben

218/1

èAşú derler bir devÀsız derde uàratdı beni Nice feryÀd etmeyim her dem dil-i nÀ-şÀddan

240/2

Âşığın aşk acısıyla parçalanmış sinesinin sadası âlemi kaplamıştır.30 Onun

gönlünün bu fâni cihandan çekmediği bir bela kalmamıştır.31 Bu hâlde olan biri

madde âleminden tecrit olmuş bir veli gibidir. Onun için ağlamak ve gülmek ya da

lütuf ve kahır arasında bir fark yoktur. Kalbinin kanla gark olmasına bile umarsızdır;

çünkü o Hak ile beraberdir:

Dìde giryÀn şemè òandÀn olduàından baña ne Úalb pür-òÿn cÀm òandÀn olduàından baña ne

261/1

Sevgilinin aşk gemisine binen gönüllerin esir olmaktan başka çaresi yoktur;32

çünkü sıhhat aşkta bulunur. Kalp gözü açık olanlar, sevgilinin aşkından dolayı yaralı

gönüllere sahip olanlardır:

DÀyimÀ ãıóóatdedür şunlar ki bì-mÀruñ ola Úalbi olur münşerih her kim dil-efgÀruñ ola

285/1

29 Adem Çalışkan, “Yunus Emre’nin Bir İlâhisi ve Dilbilim Açısından İncelenmesi”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 146. 30 UD, 55/1. 31 UD, 103/1. 32 UD, 76/1.

152

Nefsine hâkim, âşık, sevgi dolu kimselere ehl-i dil yani gönül sahibi denir.33

Ehl-i dilin nazarları sevgilinin hayalinedir; çünkü gönül sahipleri Hak hariç bütün

varlıkların birer hayal olduğuna inanırlar. Ubeydî, ehl-i dil olamamanın pişmanlığı

içindedir:

Diúúatle eyle vaãf-ı hilÀlin èUbeydì’yÀ Ehl-i dilüñ naôarları şimdi òayÀledür

74/5

Çünki bunlardan èUbeydì àaraøuñ var senüñ Ehl-i dil olımadum diyü nedÀmet itme

278/5

Vuslata yani Hakk’a ermek, kemale ermek yine Hakk’ın lütfudur. Vuslat

arzusu içinde olan Ubeydî, bu hakikatle çaresiz gönlünü teselli edemediğini dile

getirir:

Óaú verürse irişürsin yine vaãlına diyü Dil-i bì-çÀreyi bir pÀre tesellÀ idemem

213/2

Gönül, aşkın idrak merkezi ve hakikatin tecelli ettiği yerdir. Bir gönülde iki

sevgi olmaz. “Yâre dönebilmek için ağyardan yüz çevirmek, masivânın kir ve

şaibelerinden temizlenmiş olmak gerekir.”34 Tasavvufta, gerçek bilginin medresesi

aşk olup, bu bilgi gönül kitabından okunur. Bu medresenin müderrisi ise Allah’tır.35

Allah’ın her iki âlemde de baktığı yer gönüldür.36 Allah; ağyardan, masivâdan pak

gönüllere tecelli eder. İlahî sevginin yeri ne göktür ne de yeryüzüdür. Bir hadiste:

“Yerime göğüme sığmadım da iman sahibi kulumun gönlüne sığdım.”37

buyrulmuştur. Âşıkların gönülleri, yerlere ve göklere sığmayan Allah’ın tecelli ettiği

yerdir:

33 Eraydın, a.g.e., s. 15. 34 Mustafa Kara, Gönül Mektupları,Mavi Yay., İstanbul 2003, s. 172. 35 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 104. 36 Ahmet Kabaklı, Mevlânâ, TEV Yay., İstanbul 2000, s. 117. 37 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 180.

153

èÁşıúuñ göñlin ele alan bulur Allah’ını Kim anuñ mirèat-ı úalb-i pÀkidür meclÀ-yı dost

21/4

“Gönülde Allah’tan başka neyin sevgisi varsa, onun sevgilisi, hatta ilâhı odur.

Bu yüzden kalpten masivâ putunun değiştirilmesi, sevginin hep Allah üzerinde

yoğunlaşması büyük önem arzeder.”38 Günahlarla gönlünü kirleten Ubeydî, Hakk’ın

lütfunu bekler; çünkü gönül paslanmıştır. Günahlarla bulanmış bir gönül ancak Allah

sevgisiyle aydınlatılır. Ubeydî, ilâhî bade kadehiyle gamlı gönlünü pastan tasfiye

etmek, gönül aynasını temizleyip Hakk’ın lutfuyla sermest olmak ister:

Cevher-i lütfuñ meger kim sìm-sìmÀ eyleye Yoòsa cürm ile göñül pÀs oldı mÀnend-i nüóÀs

115/4

Bir ãafÀ-baòş cilÀsını bulup cÀm içelüm Jeng-i àamdan dil-i maózÿnı mücellÀ idelüm

208/4

Ölüm bile âşığın gönlündeki hasreti sona erdiremez. Gönül toprak altında da

çürümez. O, daima sevgilinin hasretiyle yanmaktadır. Âşığın mezarında görünenler

sünbüller değil de aşkla yanan gönülden çıkan hasret dumanlarıdır:

MezÀrum üzre ãanmañ k’oldı sünbüller èıyÀn yer yer Yanar óasret odı dilde çıúar andan dühÀn yer yer

65/1

Aşk ateşiyle yanan gönüllerden çıkan kıvılcımlar Arşta güneşi korkutur.

Güneş, kendine gökleri kat kat kale kıldığı halde, aşk ateşiyle yanan gönlünden

semalara yükselen kıvılcımlardan korkmaktadır:

38 Cebecioğlu, a.g.e., s. 488.

154

Ceyş-i şerÀr-ı Àteş-i dilden mi òavf ider EflÀki úıldı kendüye úat úat óisÀr şems

117/4

Herhangi bir kimsenin gönül evini yıkmak ahiret hayatına zarar verir. Ubeydî,

cennete ulaşmak isteyen birinin bunu yapmaması gerektiğini ifade eder. Âşıklar da

ayrılık ateşiyle yanıp yıkıldıkları halde kimsenin gönlünü yıkmazlar:

Kimsenüñ göñli evini yıúıp oda yaúma Dirisen dÀr-ı úarÀruñ ola Beyt’ül-maèmÿr

Tkb.2/3

CÀm-ı hicrinden dil-i èÀşıú ufanıkdur Müddeèiye içürüp bir kere göñlin yıúmadı

324/2

2. 1. 4. İnsan, Âdem

Tasavvufa göre insan âlemin özü, mahlukatın en şereflisidir. Kâmil insan

gözbebeğine benzer, çünkü her şeyi görür. “Varlıklar içinde Tanrı sıfatlarının

bütününe mahzar olan tek varlık, insandır.”39 Onun gözündeki nur Hakk’ın

isimlerinin suretleriyle kâinatta zahir olmasıdır ki, buna şuhudî tecelli denir.40

İnsanın gözündeki bu nur, Hakk’ın bir lütfudur:

Nÿr-ı lütfuñ lemèasıdur dìde-i insÀnda lemè Şemme-i iósÀnum olmışdur onuñ gÿşunda şemè

140/1

Tecellinin mahalli kalptir. Kalp görünmez, fakat tecelli nuruna sahip kalpler

için görünmeyen şeyler kalpte görünür. Gerçek sevgiliye duyulan aşk gönlü

masivâdan, gafletten ve heva pasından temizler.41 Ubeydî, tecelliye mahzar olan

39 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s.159. 40 Uludağ, a.g.e., s. 341. 41 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜ İlahiyat Fak. Yay., Nu.82, İstanbul 1997, s. 210.

155

insan kalbini gözle görülemeyen bir köşke benzetir, bu aşk sayesindedir. Ama

tecelliye mahzar olmayan, ilâhî aşktan habersiz olan kalpler ise viranedirler:

Ádemün úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür

44/1

İnsanın ömrü bir kadehtir. O, bu kadehten demlenerek gayp nurlarını temaşa

eder. Onun dostu gönül kanıdır, o kesreti arındırıp kâmil insan olma yolundadır:

Ádemüñ sÀàar-ı èömrine zamÀn bir demdür Hey dirìà ol daòi òÿn-i dil ile hem-demdür

57/1

Ubeydî, insan unsurunu tasavvufî ıstılah olarak işlemesinin dışında

vefasızlığın timsali olarak da gösterir,42 insan sevgili kadar acımasız olabilir.43 Allah,

insanı her ne kadar bütün canlılardan üstün yaratmışsa da44 insanın da bu fâni

dünyada bir sonu vardır. Ölüm onun için kaçınılmaz bir hakikattir:

Tutalım biñ başimiş dehr-i fenÀ Àdem Ey dil elbette olur Àòir anuñ bir dem

Tkb.2/2

2. 1. 5. Can

Beyitlerde can, vuslata ulaşmak isteyen âşığı engelleyen, bu yüzden de

sevgilinin kastettiği, âşığın da her zaman sevgili uğruna vermeye hazır olduğu bir

unsur olarak işlenmektedir. Can, âşık için bir azaptır, onun için asıl makam elem ve

ıstıraptır,45 âşığın teni can gözüne perde olduğu için âşık ilâhî sevgili karşısında

mahcuptur,46 sevgilinin nimetleri sonsuz olduğu hâlde can gözünde gaflet vardır.47

42 UD, Mhm. 6/5. 43 UD, 102/1. 44 İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 765. 45 UD, 26/1. 46 UD, 107/3.

156

Âşık, sevgiliden başkasına iltifat ettiğinden yani kesrete, masivâya

yöneldiğinden ayrılık hançeri canına geçer,48 sevgilisinden ayrı olması canına müşkil

gelir.49 Can, aşk diyarına ulaşmaya engeldir. Aşk diyarında mutluluğun şahı olmak

için can defterinin temiz olması gerekir. Can defteri günahlarla, kirlenmiştir. Bu

günahlar temizlenmedikçe âşık, aşk diyarında mutluluğun padişahı olamaz. Aşk

ülkesinde şah olmak isteyenin öncelikle defterindeki hatalarına kalem çekmesi

gerekir:

Her kim diyÀr-ı èaşúa şeh-i kÀm-yÀb olur Evvel sevÀd-ı defter-i cÀna úalem çeker

92/4

Ubeydî, sevgilinin aşkının derdinden dolayı paramparça olmuş vücudunu

gezdirir. Âşık, bu hâlini kafeste olan bir bülbülün gezdirilmesine benzetir,50 o,

sevgilinin derdiyle inlerken yoluna can vermekten şikâyet etmez,51 çünkü sevgilinin

aşkının müptelası olan yeniden can bulur; ama hakikî sevgilinin sevdasının ilacı,

vahdete ulaşmanın yolu can kaydını bir kenara bırakmak, canı terk etmektir. Canı

canana verip azâde olmaktır. Hz. Mevla’nın ifadesiyle “Ekmek verirsen, ekmek

verirler; can verirsen can bulunur.”52:

MübtelÀ-yı derd-i èaşú-ı yÀr aña cÀn virür Terk-i cÀn ise èilÀc-ı èillet-i sevdÀ-yı dost

21/3

2. 1. 6. Ten, Cism

Beyitlerde cism-i nâ-tüvân, gam cismi, cism-i deli, hane-i ten, ten-i sad çak,

ten-i haşak gibi daha çok olumsuzluk ifade eden benzetmelerde kullanılan ten

mefhumu âşığın vuslat yolundaki en büyük engellerinden biri olarak gördüğü ve

47 UD, 115/1. 48 UD, 52/2. 49 UD, 124/1. 50 UD, 86/3. 51 UD, Mmt. 12/1. 52 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 17/18.

157

bunu aşması gerektiği inancında olduğu bir konudur. Bu yüzden âşık, her nefeste

cismini yok etmek ister,53 sevgilinin aşkı ve güzellik unsurları da âşığın cismini ve

tenini mahveden unsurlardır.54 Ubeydî, ten evinin misafirleri olan dert ve gamın

ıstırabından zaman zaman haykırır, medet bekler.55 Şair, bütün bunlara rağmen

maddî varlığı olan cismini, sevgiliden dolayı oluşan yaralarla doldurarak, yani

maddeden, nefsanî arzulardan sıyrılarak makamını yükseltmeyi amaçlar. Sevgiliden

cismini yaralarla doldurmasını ister. Bu yaralar aşkın verdiği sıkıntılardan oluşur.

Âşık, sevgilinin aşkıyla yananların makam atlayacağını hatırlatır:

Penbe-i dÀà ile pür úıl èacep mi cismümi Post-pÿş olur èUbeydì èÀşıú-ı şeydÀ-yı dost

21/5

Âşığın canı cisminde daralmıştır. Kalbinde çok büyük sıkıntılar yaşamaktadır.

Onun bu hâli bir dervişin heybet hâline benzer. Bu hâlde olan birinin yüzüne kılıçla

vurulsa bile hissetmez.56 Bu hâlin tahammülsüzlüğü içinde olan Ubeydî, cisminin

sevgilinin gam kılıcıyla parçalanmasını ister:

Cismümüñ teng-i úabasında ùaraldı cÀnum Yetiş ey tìà-i àam-ı yÀr anı çÀk eyle

283/3

İmtihanlarla dolu vuslat yolu sabr gerektirir. Allah, sevdiği kulu belalara

uğratarak imtihan eder. Kimi kullar, O’nun lutfuna şükrederken kimi kullar ise,

O’nun kahrına şükreder.57 Belalar, gamlar ve sıkıntılar karşısında sığınılacak tek

varlık Allah’tır. Aşk yolunun cismine mukadder kıldığı engeller karşısında Ubeydî,

Allah’ı tazim etmekten başka bir yolu olmadığının idrakindedir. Geçmişte sosyal

hayata dair bir iz olan ve diğer insanlara sıkıntılı zamanlarda haber vermek için

okunan ezanlardan bahsedilir:

53 UD, 255/1. 54 UD, 30/1, 68/3, 117/2. 55 UD, 255/3. 56 Kuşeyrî, a.g.e., s. 154. 57 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 28.

158

áamuñ od ãalsa cisme cÀn u dil Allahüekber der Úaçan bir şehre Àteş düşse oúurlar ezÀn yer yer

65/2

Âşığın yegâne amacı sevgiliye ulaşmaktır. Ama ten elbisesinden sıyrılmadan

bunu yapması imkânsızdır. Tenini çöp ve süprüntüye benzeten Ubeydî, sevgiliye

ulaşma arzusunu dile getirir. Bunun için bir rehbere ihtiyaç duyar:

ŞÀd olup aldururın kendümi kÿyına yaşum Ey èUbeydì ten-i òÀşÀke ne dem rehber olur

82/6

Ubeydî’nin vücudu ahıyla parçalanmış, delik deşik olmuş bir kafes gibidir.

Bu kafeste can bir bülbül gibidir. Ruh kuşu âşığın param parça olmuş vücut

kafesinden uçmak ister:

Gezdürür cÀnını èÀşıú ten-i ãad-çÀkiyle Bir úafesle ãanasın anı ki bülbül getürür

86/3

Şairin maddeyle, kesretle işi yoktur. Onun menzili beyt-i mamur ya da yokluk

ülkesidir. Ubeydî, ten elbisesinden sıyrılıp beyt-i mamura ulaşmak ister. Burası

meleklerin, nurdan varlıkların kıblesidir. Onun vücut mülkünde teni beslemesine de

gerek yoktur; çünkü ten kendisine yoldaş değil, vuslatına engeldir:

èUbeydì òÀne-i tenden èurÿc it beyt-i maèmÿra Deli olma yüri bu menzil-i virÀnı neylersin

222/5

Nice bir besliyeyim mülk-i vücÿd içre teni èAzm-i rÀh-i èadem etsem bene yoldaş degül

190/4

159

2. 1. 7. Ruh

Divân’da ruh, genellikle âşığın canı manasında kullanılmıştır. Ebedî hayatta

nihai makam dünya hayatında yaptıklarımızla ilgilidir. Karun zalim, cimri, dünya

malına tapan biri olduğu için Hz. Musa’nın duasından dolayı servetiyle yerin dibine

geçmiştir.58 Karun’un hâline telmihte bulunan Ubeydî, Hz. İsa gibi dünya nimetine

değer vermeyenlerin ruhunun Allah katındaki kadrini hatırlatır:

GirÀn-cÀn olma ÚÀrÿn-veş yer altı olmaya yirün Sebÿk-rÿó ol ki úadrüñ göklere aàsun MesìhÀ-veş

120/2

2. 1. 8. Lâ-mekân

Maddî varlıklar için mekân fikri, cismaniyet sınırları içine girmeyen şeyler

için mekânsızlık yani lâ-mekân söz konusudur. Tasavvufta kâmil insanlar için zaman

ve mekân mefhumu yoktur. Hatta bu tür sınırlamalardan münezzeh olduklarından

neredeliğin ve mekânın bulunmadığı yerde sürekli Hak ile beraberdirler.59 Ubeydî,

bedenle ilişkisini en alt düzeye indiren ve ruhanîleşen bir veli gibi lâ-mekân

olduğunu belirtir:

Kimselerseñüz diyü ãorar isen èUbeydì’yÀ Kÿşe-be-kÿşe èÀlem ider lÀ-mekÀnlaruz

106/5

2. 2. Dünya, Cihân, Âlem, Dehr

Bu mefhumlar Divan’da gerçek anlamının dışında genellikle tasavvufî ıstılah

olarak kullanılmış, dünyanın bir tuzak olduğu beyitlerde sık sık işlenmiştir. Sevgiliye

kavuşma saadeti yaşayanlara göre dünya, ferdi kayıtlar âlemi olduğundan

murdardır.60 Dünya insanı gaflete sürükler, Allah’tan uzaklaştırır. Akıllı olan kişi

dünyaya muhabbet etmez, ömür sermayesini gaflet vadisinde bitirmez:

58 Pala, a.g.e., s. 313. 59 Konevî, a.g.e., s. 86. 60 Gölpınarlı, a.g.e., s. 174.

160

èAúil olan kişi dünyÀya muóabbet mi ider Naúd-i ömrün çür idüp yoú yire àaflet mi ider

Tkb.2/2

Mutasavvıflara göre dünya süslü ve güzeldir. İnsanları cezbederek kendine

çeker, aslında çirkin bir varlıktır.61 Dünyanın rütbesi, zenginliği kişinin itibarını

arttırmaz,62 dünya malı dünyada kalır.63 İnsanın bu fâni dünyada kavgalara karışması

anlamsızdır. Bu yüzden dünyanın debdebesi terk edilmeli, onun süsüne, ziynetine

aldanılmamalıdır. İnsan dünyanın kulu değil de Allah’ın kulu olmalı, kendini O’na

muhtaç bilmelidir:

Dehr-i fÀnìde bugün yer iki günlük èömre Bunca àavàÀyı kişi başına alup neyler

Tkb.2/2

Ùumturak u óaşem ü tÀcı yüri terk eyle Bir gedÀ ol bu cihÀn ziynetine etme naôar

Tkb.2/2

Sâlik için dünya huzur mekânı değildir,64 dünya hayatı onun için zulmet-i

hicrdir,65 dünya tekkesinde onun için en büyük nimet gam ve mihnettir.66 Dünya

hayatı âşık için gurbettir. Gurbette olan aslî vatana, ruhlar âlemine özlem duyar,

hasret çekerek ağlar. Dünya mülküne ayak basmakla ağlamaya başlayan âşığın

gözyaşları ölünceye kadar devam eder:

Mülk-i dünyÀya úadem baãduúda çünki aàladuú Gider olduúda bu èÀlemden bizi úıl pür-neşÀù

134/4

61 Mustafa Aşkar, Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, KTB Yay., Ankara 1998, s. 328. 62 UD, 67/3. 63 UD, 67/1. 64 UD, M.1. 65 UD, 185/4. 66 UD, 112/5.

161

Dünya köhne bir gülbahçesidir. Bu bahçeden hazan eksik olmaz:

Meh u mihr ü şafaú ãanma òazÀn olmış varaúlardır CihÀn bir köhne gülşendir ki hiç andan òazÀn gitmez

101/2

İnsan-ı kâmil dünya gamı çekmez; çünkü onun Hak’tan gayrı olan şeylere

ayıracak vakti yoktur. O, gamın ne olduğunu bilmez, mutludur. Bu durumda olan biri

tasavvufî hâllerden bast hâlini yaşar. Gönlü şen, zihni berraktır:

DünyÀ àamın çekenler ile soóbet etmezüz áam bilmezüz zamÀnede bir şÀd-mÀnlaruz

106/4

Âşık için en büyük zenginlik aşktır yani manevî zenginliktir. O dünya

zenginliğine önem vermez. Onun bu dünyadaki en büyük devleti Hak aşkıdır:

èÁşıúuz devlet-i èaşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanmañ mütekebbirlenirüz

112/1

Dünya bağında bir iki günlük bir mutluluğun önemi yoktur,67 ölüm kadehi

dünya zevkini unutturur,68 ah içinde olan âşığın fâni dünyada yaşayacak dermanı

kalmamıştır.69 Dünya, âşık için güvenli bir yer değildir. Bu yüzden âşığın çekmediği

dert, karşılaşmadığı bir bela kalmamıştır. Dünya, bir mâtem yeri olmasıyla sadece

insanları değil, tabiatı da etkiler. Dünyanın böyle olmasından dolayı yer karalar

giyer, felek göklere girer:

SarÀy-ı èÀlemün yÀ Rab binÀsında ne óalet var Ne anda úaãr-ı ÀsÀyiş ne cÀy-i istirÀóat var

84/1

67 UD, 53/4. 68 UD, 53/3. 69 UD, 217/5.

162

CihÀn-ı bì-beúÀdan çekmedük dil bir belÀ úalmaz Anıñçün göz yumup ayrılsa ardınca baúa úalmaz

103/1

Yer úara giyse felek göklere girse yeridür Ey èUbeydì bu cihÀn cÀy-geh-i mÀtemdür

57/5

Dünya âşık için bir tuzaktır. Dünya sebatsız olduğu için âşığın avare gönlü

kararsızdır. Bu yüzden âşık, gönlünü temize çıkaramaz. Masivâyla kirlenen gönül saf

değildir:

Dil-i ÀvÀremüz èömrüm senüñle eglenür yoòsa CihÀn-ı bì-åebÀt içre nemüz var bì-úarÀruz biz

114/3

áayri meh-rÿlar ile èÀlemi seyrÀn itdüm áamdan ÀvÀre dili hiç müberrÀ idemem

213/3

2. 2. 1. Taalluk

Dünyaya bağlanıp gönülde masivâya yer vermek manasında olan taalluk,

Divan’da Ubeydî’nin eleştirdiği ve kurtulmak istediği bir husustur. Sûfîlerce dünya

sınanma yurdudur.70 Sınanma yurdunda ahiret için hazırlık yapmak gerektiğinin

bilincinde olan Ubeydî, dünya kaydından kurtulmak ister. Ahiretin tarlası olan bu

dünyayı geçici bir tekkeye benzetir. İnsanlar ise bu tekkede misafirdir:

Ne içün úayd-ı taèalluúla muúayyed olavuz Bir iki gün bu fenÀ tekyede òod mihmÀnuz

100/3

70 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 99.

163

Dünya bir tuzaktır. İnsana makam ve itibar verir. Gönlünde Hak aşkı olan biri

için bu iyilik değildir. Bu tehlikeyi dile getiren şair, bunun iyilik olmadığını bilakis

bu ilginin insanı felaketlere sürükleyeceğini belirtir:

Sen ãanursın ki saña cÀh virüp iyilik ider Òaberün yoú seni ol çÀha atar ey miskin

Tkb.2/1

Dünyada akranlarının yardımıyla makama ve mevkiye talip olanlara seslenen

şair, ahireti de hatırlatarak orada rütbe ve derecenin söz konusu olmadığını, dostların

da kişiyi kurtaramayacağını dile getirir:

Olursın àayret-i aúranile ey ùÀlib-i manãıb Ya èuúbÀda merÀtib úaùè iden yÀrÀnı neylersin

222/3

Dünyaya ilginin sebeplerinden biri de dünya güzelliklerinden olan yıldızlar

ve güneştir. Âşığın en büyük sermayesi gözyaşı ve aşktan sararmış yüzüdür. Aşk

yolunda akan gözyaşları ve aşktan sararmış yüzü âşığı bu tuzaktan kurtarır:

Aldanup encüm ü mihrine taèalluk etme Saña yaşun yeter aúça ruò-ı zerduñ altÿn

Tkb.1/5

2. 3. Bazı Tasavvufî Kavramlar

2. 3. 1. Makam, Hayret

Makam, sâliğin sıkıntılara katlanarak erişmiş olduğu mertebedir. Sâliğin

makamında ikamesi ve bir üst makama geçmesi için gerekli olan unsurlardan biri de

onun fakr yolunu benimsemesi ve dünya hırsından uzak olmasıdır, çünkü dünya

aşağılıktır. Sâliğin makamı dünya değil, Anka gibi Kaf dağıdır, orada kanaat vardır:

164

Meges gibi óarìã-i cìfe-i dünyÀ-yı dÿn olma MaúÀmuñ úulle-i ÚÀf-ı úanÀèat eyle AnúÀ-veş

120/4

Makamı feleğin köşkü olanların da er geç ebedî mekân olan mezara

gelecekleri,71 dünya makamına önem veren akılsızların kalpleri öfke ve intikamla

dolu olması,72 Ubeydî’nin makamını günahlarla gark olmuş görerek Allah’tan

kıyamet günü için af dilemesi73 makam mefhumu etrafında işlenen diğer konulardır.

Hayret ise sâliğin her makamda veya hâldeki şaşkınlığıdır. Hakk’ın tecellileri

sonsuz olduğundan âşık bunları kavrayamaz ve hayrete düşer.74 Hayret, âşık için

tehlikeli bir hâldir. Sâliğin bu makamı Allah’ın inayeti olmadan geçmesi söz konusu

değildir. Sâlik, bu makamı ya Hakk’ın yardımıyla geçer ya da gaflete düşerek yolunu

şaşırır. Bu yüzden Ubeydî Allah’tan medet bekler:

Ya ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretden òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletden òalÀã

128/1

Hakk’ın eşyadaki tecellileri mihrabı bile hayrete düşürmüştür. Çünkü

sevgilinin kaşlarında ilahî hakikatin tecellisi idrak etmiştir. Şaşkınlığından mescidin

duvarına yaslanıp kalmıştır:

Görince úaşlaruñı óayret aldı anı meger Ki tekye eyledi dìvÀr-ı mescide miórÀb

12/4

Hakk’ın kudretiyle sadece insanlar değil bütün ağaçlar, yedi kat yerde hayret

hâli içindedir. Yaratıcının kudreti karşısında ağaçlar dikilip kalmış, yer ise susmuş

beklemektedir; yâni onlar da kendilerine göre bir hâl içindedir: 71 UD, 319/5. 72 UD, 96/1. 73 UD, 140/5. 74 Bu hayretin çoğalması için Hz. Peygamber : “Allâhım hayretimi ziyadeleştir.” diye dua ederdi. (Seyyid Muhammed Nûr, Edebî ve Tasavvufî Mısrî Niyâzî Dîvânı Şerhi, Haz. Mahmut Sadettin Bilginer, Esma Yay., İstanbul 1982, s. 143.)

165

äunèuñı görüp dikildi úaldı her naòl-i bülend Yalıñuz olmadı óayretden yedi úat yer òamÿş

118/2

2. 3. 2. Zühd, Zikr

Ubeydî’nin zühde bakışı zahide olduğu gibidir. Zühd sahipleri sürekli kınanır,

çünkü onlar nefsi için, bir menfaat için bu yolu seçmişlerdir. Aşk yolunda zühdle

mesafe alınamaz. Zühd, şeriatı yani aklı esas alır, oysa âşığın akılla işi yoktur. O,

elinde aşk kadehiyle gezer, rinddir, tasavvuf ehlidir.75 İnsan için meziyet olan akıl ve

ilim, kişinin hakikati görmesine engel olabilir.76 Bu yüzden aklı esas alan zühd terk

edilmeye lâyıktır. Zahid, zühdlüğü gereği aşk yolunda rüsva olmayı ayıp sayar

utanır. Âşığın ise böyle bir kaygısı yoktur. Ubeydî, gönlüne zahidin bu öğütlerini

dinlememesini, zühd eteğini bırakmasını telkin eder. Çünkü âşık melamî-meşreptir,

utanma gibi bir kaygısı yoktur, ibn-i vakttir, anını gönlüne göre yaşar, bu tür kaygılar

taşıması onu hakikat yolundan uzaklaştırır, o zühde değil sevgiliye yönelir:

Bir dem elden úomayup bir ruò-ı gülnÀr etegin Tutagör Àb-ı revÀn gibi çemenzÀr etegin Tutma zÀhid gibi zühdün hele zinhÀr etegin Pend gÿş itme dilÀ alma ele èÀr etegin Úo ne dirlerse disünler ùutagör yÀr etegin

Mhm.6/1

Bu mefhum Divan’da sadece Hak âşıkları için değil, tabiat unsurları için de

kullanılmıştır. Tevhid ehli, Allah’ın birliğini aklından ve gönlünden bir an olsun

çıkarmaz. Dil ile yapılan zikirler belli bir noktadan sonra kalbin zikrine dönüşür. Bu

aşamada artık, kalbin zikri dinlenir. Tevhid ehli, Allah’ı bir an olsun unutma

gafletinden sıyrılıp kalbinin zikir sesini duymak için dil ile zikir hâlindedir:

75 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s. 109. 76 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 81.

166

Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür güyÀ senüñ Óamdüñi tesbìh idinmişdür úamu eşyÀ senüñ

161/1

Dünya tekkesinde imtihanlarla sınanan insanların yegâne kurtuluşu

yaratıcısını bilmesi ve O’nun istediği gibi yaşamasıdır. Sabah ve akşam yaratıcısını

zikreden, O’nu bir an olsun aklından çıkarmayan ancak salih kimselerdir:

äülehÀsı bu òÀnkÀh içre Õikreder òÀlıúını şÀm u seher

K.5/ 7

Gaflete düşüp yaratıcısını unutanların mekânı kıyamettir. Bu korkuyu dile

getiren Ubeydî, son nefeste Allah adını anarak ilahî bade kadehinden içerek tevhide

ulaşmak ister:

Olmayam her kez úıyÀmet ıssından teşnedil Baña bir cÀm içirürse õikr-i nÀmuñ soñ nefes

116/4

Âşığın maksudu cennete değil, cemale erişmedir. Âşık, cemale ulaşmak için

sevgilinin vuslat makamı olan dudağını dilinden düşürmez:

èAceb mi zÀhidÀ óÿr-ı behişte nÀôır olmazsam Dilüm bir nesne õikr etmez leb-i cÀnÀneden àayrı

305/3

Kâinattaki bütün varlıkları edep dairesi içinde yaratan Allah’ı sadece insanlar

değil, diğer varlıklarda zikretmektedir. Rüzgâr “Hu!” sesiyle zikrederken Nil ve Fırat

nehirleri ise secde hâlinde Allah’ı zikretmektedir:

Her úaçan evãÀfuñı õikr eylese ùurmasa bÀd Cÿş idüb deryÀlar ol demde úabardurlar úulaà

143/3

167

Dillerinde dÀyima cÀri olup ismüñ senüñ VÀd-i èaşkuñda õikr eyler yürür Nìl ü FırÀt

17/3

2. 3. 3. Fakîr, Fakr, İstiğna, Hâk

İnsanların Allah’a karşı kendi fakirliklerini idrak ederek masivâdan yüz

çevirmeleri ve sürekli bir istiğna ile Allah’a karşı ihtiyaç içinde olmalarıdır. Fakat

çok zengin ve her şeyden müstağni olmak sıfatı tam ve mutlak surette Allah’a

mahsustur.77 Fakr âşığın içinde bulunması gereken bir hâldir.78 Onun her şeyden

müstağni olan Hakk’ın dergâhından maksudu varlığın aslı ve yaratılış sebebi olan

aşkın zenginliğine ulaşmaktır. O, Hak aşkıyla istiğna sahibi olmak ister:

áınÀ-yı èaşúdur dÀyim faúìrüñ HemÀn maúãÿdı dergÀh-ı áanìden

235/2

Fakirlik, surette fakirlik ve manen fakirlik olmak üzere iki türlüdür. Malı

mülkü olmayan kimse surette fakirdir. Beşer sıfatından ve hâllerinden çıkarak,

kendini bir şeye malik görmeyip fâni görmek ise manevî fakirliktir.79 Fakr mülkünün

yani manevî fakirliğin şahı olmak için nefsanî haz ve nimetlere yüz çevirmek gerekir.

Nefsin arzuları, şan, şöhret80 sevdası bu şahlığa engeldir:

èUbeydì şÀh-ı mülk-i faúr olam dirsen dimÀàuñda HevÀ-yı şevúet ü sevdÀ-yı èunvÀn olmamaú yegdür

53/5

77 Tatlısu, a.g.e., s. 226, 227. 78 İsmet Şanlı, Fidâyî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın İncelenmesi, UÜ Sos. Bil. Ens., Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa 2003, s. 110. 79 Mehmet Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 203-204. 80 Şöhret için, Ebubekir Kıtanî: “Şeytanın taktığı yulardır.” demiştir. ( Safer Baba, a.g.e., s. 268.)

168

Hakk’ın aşk gemisinde sadece âşıklar değil, zengin beyler de onun aşkından

dolayı fakr yolunu tutmuşlardır:

Fülk-i èaşúıñda nice diller esìr olmışdur Üsküfe úÀdir àani begler faúìr olmışdur

76/1

Fakr yolunda Hz. Peygamber yaşantısıyla en güzel biçimde örnek olur.

Dünyada sahip olamayacağı zenginlikler olmadığı halde Hz. Peygamber fakirliğiyle

övünmüş,81 arpa ekmeğini kendine yeterli görmüştür:

Úurã-ı ihsÀnuñ kenÀr iken felekde mÀh-ı nev Faúr ile faòreyleyüp úılduñ taèÀmuñ nÀn-ı cev

249/1

Aşkta sevilen Allah olduğuna göre âşığa düşen bir tavır olarak gerçekleşen

istiğna, Hak âşığının zenginliğini, Allah’tan başka her şeyden vazgeçmesini, dünyaya

tenezzül etmemesini82 ifade eder. Toprakta kıymetli şeyler gömülüdür. Hele, bu

toprak sevgilinin ayağına ait olursa âşığın kimyaya83 ulaşmasını sağlar. Bu, âşık için

en büyük zenginliktir. Onun istiğna sahibi olması yani sevgilinin, Hakk’ın kendisine

kâfi olduğuna inanması, başkasına ihtiyaç duymaması ve tenezzül etmemesidir.

Onun istiğna sahibi olması sevgiliden kaynaklanır:

Biz şeh-i dünyÀya istiànÀ ãatarsaú yeridür ÒÀk-pÀy-i yÀre irdük kimyÀya mÀliküz

110/4

81 “Fakirliğimle iftihar ederim.” (Mustafa Tatcı, Yunus Emre Divânı İnceleme, KTB Yay., Ankara 1990, s. 168.) 82 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 101. 83 Kimya, toprağın üzerine iksir dökülerek kıymetli maden hâline getirilmesi işlemidir. Fakat beyitteki manasını tasavvufî yönden düşünmek gerekir. Bu mefhum tasavvufta ham insanı olgunlaştırmak manasında kullanılır. (Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 131.)

169

Hâk, Divân’da genellikle âşığın sevgiliyle olan aşkında tevazusunu ifade

etmede kullanılmıştır. O, sevgilinin mahallesine ulaşmak için yolunun toprağı olur,84

âşığın gönlü, sevgilinin yolunun toprağıyla âdeta bir gölge gibi birleşmiştir.85 Toprak

âşığın tevazusunun işaretidir. Ubeydî, sevgilinin talebi olursa onun için toprak

olmaya hazırdır. Bu âşığın değer kazanmasına vesiledir. Âşık, üstadına teslimiyet

gösteren bir mürid gibidir. Zaten insanoğlunun menşei topraktır, toprak da devamlı

teslimiyet üzeredir, tedbiri yoktur.86 Ubeydî, teslimiyetle aşkta kemal derecesine

ermiştir:

ÒÀk olur yÀruñ olursa maùlabı Ey göñül başdan geçüp ten úalıbı

Mua.70

Âşık, sevgilinin ayak toprağını başına tac edinmeye hazırdır.87 Sevgilinin

ayak izinin tozunu başına tac edinme hususunda âşık şevke gelir; çünkü onun gönlü

ilâhî sevgiliye kavuşma özlemiyle doludur:

İzüm tozını efser idin didi baña yÀr Didüm èUbeydì şevúile n’ola ser üstine

265/5

Toprak, varlık âleminin dört unsurunun (toprak, su, hava, ateş) en aşağısıdır.

Âşık da kendisini toprak gibi hâkir olarak görülür. O, bu dünyada toprak içinde

perişan bir hâldedir. Bu, ölmeden evvel ölen dervişlerin hâlidir:

Óaúìrüz derd-mendüz müst-mendüz òÀk-sÀruz biz Ayaklar ùopraàı pÀ-mÀl-i àam kemter-àubÀruz biz

114/1

Toprak, âşığın tevazusunu ifade etmenin dışında ölüm gerçeğini hatırlatan

beyitlerde de işlenir.88 84 UD, 122/5. 85 UD, 55/1, 82/2. 86 Eraydın, a.g.e., s. 22. 87 UD, Mmt. 14/4.

170

2. 3. 4. Yakîn, Müşahede, İlm-i Ledün

Yakîn, kesin ve apaçık bilgi manasındadır. İlme’l-yakîn, ayne’l-yakîn,

hakka’l-yakîn olmak üzere üç derecesi vardır.89 İmanın bulunduğu yerde yakîn de

bulunur.90 Ubeydî, hak dostlarının kendisini Hakk’a götüreceğini düşünür. Bu

yüzden, onlarla dost olanların yakîn sahibi olacağını belirtir:

Himmet-i ehl-i yaúìn olup úadìmi hem-demüñ SÀbıúu’l-eyyÀmdan nuãret úadìmüñdür senüñ

183/2

Allah, çıplak gözle görülemez, çünkü göz, mahsusu idrak edebilir. O, sadece

kulun kalbinde müşahede edilebilir. Bu nurun kalbe aksetmesi için âşığın ten

perdesinden sıyrılması gerekir. Bu perdeler insan ile hakikat arasında vuslata engel

olmakta ve hakka’l-yakînin önünü kesmektedir.91 “Müşahedenin en üstünü ise,

sivanın ortadan kalkarak, kalbin Allah’tan başkasını düşünmemesidir.”92 Ubeydî, ten

cübbesinden sıyrılamadığı için mutlak birliği müşahede edememenin ve kalbinde

olan masivânın mahcubiyeti içindedir:

ÓicÀbdur tenümüz cÀn gözine óayfÀ kim Ruòuñ müşÀhedesinde anuñla maócÿbuz

107/3

Gayptan haber verme ve başkasının kalbinde olanı bilme hâli sufîlerde vaki

olup buna keşf ve firaset denir.93 İlm-i ledün Hakk’ın katından sufinin kalbine

ilhamla ve keşfle gelen, hakikatleri görmesini sağlayan bir kaynaktır. Sufi, iç

saflığını artırarak hakikatle arasında perdeleri kaldırdığı için gökyüzü ona daha açık,

güzel ve saf görünür. Allah’ın safasını seyreder, bunun sonu yoktur:

88 UD, 58/2, Tkb. 2/2. 89 Nûr, a.g.e., s. 140. 90 Hucvirî, a.g.e., s. 248. 91 Kara, a.g.e., s. 149. 92 Ebu’l-Alâ Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, Çev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal, İz Yay., İstanbul 2004, s. 253. 93 İbn Haldun, a.g.e., C. 1, s. 305.

171

Her kime èilm-i ledünden keşf iderseñ bir sebú Raúú-ı menãÿr-ı felek aña görine azraú

153/1

2. 3. 5. Sıdk, Sadakat, Sadık, Ebrar, Vefa

Bu mefhumlar, seyr ü sülûk yolunda olan âşık dışındaki şahıslar için de

kullanılır. Sadakat ve sıdk konularında Hz. Ebubekir örnek gösterilir. O, cihan

peygamberini sevmede sıdk mülkünün padişahıdır.94 Hz. Ebubekir, Hz.Peygambere

sadakat aşkıyla bağlı olan dostudur.95 Dünya malı, insanın ihtirasını daha da arttırır.

Bu hâle Karun’un durumu şahid-i sadık olur.96 Âşık, sadakat ehlidir, sevgiliye

verdiği vaadini yerine getirir. Aşkından dolayı yaralarla bezenmiştir; ama sevgili

sadık değildir, ona verdiği sözü tutmaz.97

Ubeydî, Hakk’a ulaşma yolunda tarîk-i ebrarı, yani hayır sahipleri olup özü

sözü doğru olanların yolunu tutmuştur. Bu yol, mücahede ve riyazet sahiplerinin

yoludur.98 O, Hakk’ın didarına lâyık olmak ister, bunun için fazilet sahibi olmalı,

gönül âlemini berraklaştırmalı, kalbini tasfiye etmelidir. Çünkü âşığın kalbi bir

aynadır, bu ayna temiz olursa ilâhî tecellileri aksettirir ve sevgilinin bakışına

dayanabilir:

Çeşm-i pÀk-i bì-naôìrünle eger manôÿr olam LÀyıú-ı dìdÀr olup bende olam ebrÀr-veş

119/4

Tasavvufta mevt-i esved, fenâfillâha ulaşmaktır. Yani muhibbin mahbupta

yok olmasıdır.99 Bu hâlde olanlar için lütuf ve kahır arasında fark yoktur; çünkü

sadakat her hâlükârda Hakk’a aynı derecede bağlı kalmayı gerektirir. Sadık âşıklar

için sevgilinin kahrının zehri, şerbetlerden daha lezzetlidir. Bu yüzden âşık, kavlinde

sâdık olduğunu belirterek muradına ermek ister, medet bekler:

94 UD, 289/1. 95 UD, 289/2. 96 UD, Tkb.1/1. 97 UD, 216/3. 98 Aynî, a.g.e., s. 220. 99 Necmüddin Kübra, Tasavvufî Hayat, Haz. Mustafa Kara, Dergâh Yay., İstanbul 1996, s. 44.

172

èÁşıú-ı ãÀdıúlaruñ vardır ki anlara gelür Zehr-i úahruñ şerbet-i cÀm-ı muèanberden leõìõ

42/4

Úavlümde ãÀdık olduàum içün beni bugün İrgür murÀda ey şeh-i aèlÀ-yı salùanat

K.2/25

Tevbe isteğe bağlı olursa anlam kazanır, devam ettirilir. Âşık şevk hâlindedir,

yani Allah’a kavuşma özlemindedir. Sıddıkların tövbesine ulaşması için mum gibi

yanması gerekir. Mum kendini yakarak yok eder. Âşığın kalbini yakan, onu şevke

getiren ilâhî nurun parıltısıdır. O, müşahede ehli olduğu için kalbinde irfan nurları

parlar, tevbesi ise sıddıkların tövbesidir. O, Allah’ın kereminden utanıp Hak için

tevbe eder:

Ùutuşup şevú ile gül-geşte-i èaşú ile özüñ Şemè-veş her gice itsin dir isen üstüne nÿr Nefsüñi tevbe-i ãıdú ile yüri úahr eyle İtmedin mevt seni dehr-i fenÀda maúhÿr

Tkb.2/3

Divan’da âşığa ait bir nitelik olarak zikredilen vefa, sevgilide bulunmayan bu

yüzden de onun eleştirilmesine neden olan bir kavramdır. Âşığın ilk sevdiği son

sevdiği olduğundan bundan başka bir sevgiyi bilmez.100 Âşıklar vefa ehli

kimselerdir. Onların vefa sahibi olmaları Elest bezmindeki ahitlerindendir. Âşığın

vefası, kulun kulluk hâlinde asi olmayı kendine haram kılması esasına dayanır.101

Tasavvufta ruhun makamlarından biri de “vefa ehli” olmaktır. Bunlar safa içinde

neşelenirler.102 İrfan meclisinde marifet ve keşf sahipleri vardır. Bu yüzden böyle bir

mecliste ancak vefa ehli güzeller zikr olunabilir. Vefa ehli güzeller için marifet

sahiplerinin ömrü bir lütuftur:

100 Pala, a.g.e., s. 51. 101 Hucvirî, a.g.e., s. 213. 102 Hucvirî, a.g.e., s. 393.

173

VefÀ ehli güzeller õikr olındı bezm-i èirfÀnda Bilenler didiler èömrüm senünçün luùfi àalibdür

90/4

2. 3. 6. Murad, Nefs

Murad, şairin Hakk’a vuslatını dile getirmede kullanılır. Zirâ, onun iradesi

elinden alındığı için âşık Hakk’ın muradına göre hareket eder. O, Allah’ı sevmeden

önce, Allah onu ezelde sevmiştir. Bu yüzden âşık, aşk ile viran olmuştur. Onun

muradı vuslat hazinesine ulaşmaktır. Sadece bu hazineye ulaşmayı kendine reva

görür:

Genc-i murÀda ermiyem ondan revÀmıdur Ben nice yıllar ola ki vìrÀnı-ı èaşú olam

206/2

Ubeydî, kendini aşk ateşine pervane gibi atıp sevgiliye ulaşmak için can atar.

Fakat onun asıl muradı, mum gibi yanmak, aşk ateşini varlığında, gönlünün

derinliklerinde hissedip muradına, fenâfillaha ulaşmaktır:

N’ola pervÀne gibi odlara yansam benüm şemèam MurÀdumca saña sÿz-ı derÿnum yanmadum gitdüm

207/3

Divan’da nefs, kötü huyların ve çirkin fiillerin ortaya çıkmasının sebebi

olarak ele alınmakta, nefs illetinden kurtulmanın çaresi olarak ona muhalefet etmek,

onu terbiye ve irşad etmek olduğu belirtilmektedir. Hakikate ulaşmak için nefsle

gerektiği gibi mücadele etmek gerekir. Mevlana’nın “Her düşman senin ilacındır,

senin için hoş ve faydalı bir kimyadır.”103 dediği gibi nefs düşmanının isteklerine

muhalefet ederek ondaki ilaca ulaşmak önemlidir.

103 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 124.

174

Kul sadece Allah’ı değil, nefsini de tanımakla mükelleftir. İnsan, yaratıcısının

emrini ve nehyini öğrenerek hakkını öderse ve kulluk vazifesini yaparsa nefsine ârif

olduğundan Rabb’ını da bilir.104 Nefsinin fâni olduğunu bilen, Rabb’ini izzetle tanır:

Nefsini ednÀ bilen ala bilür Allah’ını Ey èUbeydì bu durur mefhum-ı kavl-i “men èaref”105

150/5

Nefsini öldüren, ona muhalefet eden bir kimsenin nefsin heva ve arzularından

korkacak bir şeyi yoktur. Nefsine uyan bir kimse günah denizinde ve kötülüklerin

içinde kaybolup gider:

Nefs-i hevÀsı bir kişinüñ sÀkin olmasa DeryÀ-yı cürminüñ görür ol şerr ü şÿrını

297/4

Nefsle yapılan mücadele hiç bitmez. Onunla yapılan mücadelede zaman ve

mekân mefhumunun sonu yoktur. Bu yüzden Hz. Peygamber, Tebük Savaşı’ndan

dönerken etrafındakilere “Küçük savaştan büyük savaşa dönüyoruz.”106 demiştir.

Nefsinin arzularından dolayı inleyen Ubeydî, çaresizliğini dile getirir. Nefs illetinden

kurtulmak için Allah’tan medet bekler:

Nefs elinden zÀr u giryÀnuz bize senden meded èAúıbet fikr ile óayrÀnuz bize senden meded

38/1

104 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 59. 105 “Nefsini tanıyan Rabb’ını da tanımış olur.”(Hucvirî, a.g.e., s. 310.) 106 Aşkar, a.g.e., s. 314.

175

Müminin ruhu onu cennete davet eder, nefsi ise cehenneme çağırır.107 Nefs-i

emmârenin elinden kurtulmak isteyen Ubeydî tövbe edip Allah’tan hidayet bekler:

Bu güneh-kÀr èUbeydì úulınuñ da yÀ Rab Rahmet ü lüùfuñ ile cÀnını rÀóat eyle Nefs-i emmÀre elinden anı Àzad idüp äoñ nefes tevbe vü tevfiúi hidÀyet eyle

Tkb.2/5

Seyr u süluk arzusu olan sâlik, ancak tövbe ederek Allah’a yakınlaşır.108 Nefs

illetinden kurtulmanın yolu Allah aşkından dolayı tövbe etmektir. Varlığı aşk ile

yakıp gönlünü Allah’a kavuşma özlemiyle dolduran, nefsini tövbe-i sıdk ile yok

etmelidir. Bu Allah korkusundan değil, Allah aşkında dolayı yapılan bir tövbedir:

Ùutuşup şevú ile gülgeşte-i èaşú ile özüñ Şemè-veş her gice itsin dir isen üstüñe nÿr Nefsüñi tevbe-i ãıdú ile yüri úahr eyle İtmedin mevt seni dehr-i fenÀda makhÿr

Tkb.2/3

2. 3. 6. 1. Heva

Âşık, Divan’da sevgili ve onun güzellik unsurları ve aşkı için hevasına

uymaktan kendini alıkoyamaz. Âşık, aşkında sebat eden, gayra ve kesrete

meyletmeyen kimsedir. Sevgilinin aşkıyla dost olan âşık için başka bir arzuya ihtiyaç

yoktur:

RÿzgÀra alınur mı Àşıú-ı åÀbit úadem èAşú ile hem-dem olan àayri havÀyı neylesün

223/4

107 Hucvirî, a.g.e., s. 313. 108 Kocatürk, a.g.e., s.10.

176

Kulun görevi hevasına muhalefet edip helak olmasını önlemektir. Ancak aşk

söz konusu olunca ona muhalefet etmek imkânsızdır. Aşk arzusu içinde vuslat

heyecanıyla çırpınan Ubeydî, hâlini anlayacak kimselerin olmadığından yakınır:

Aramızda niôÀm-ı óal-i dilden dem urur yoúdur HevÀ-yı èaşú ile birúaç perìşÀn rÿzigÀruz biz

114/2

Sofu da nefsinin arzularına uyma sebebiyle eleştirilir. Arzularının peşinde

sürüklenen sofunun nefsinin karar kılacağı, teskin olacağı son yer toprak, yani

ölümdür:

Şimdi òÀşak-ãıfat ãïfi hevÀyile yiler ÇÀk-i òÀke ãoúılup soñ nefes ÀrÀm eyler

58/2

2. 3. 6. 2. Mağrur Olma

Ubeydî, Divan’da nefsin davranış ve hâllerinden olan kibirlenme, gurur,

kıskançlık gibi mefhumlardan da bahseder. Kim nefsine uyarak kendini büyük

görürse bu durum onun perişan olmasına ve inlemesine neden olur:

Şu kim gögsin gerüp yüksek ùutup kendin büyüklense èUbeydì zÀr u sergerdÀn olur çarò-ı muèallÀ-veş

120/5

Zaten kibirlenmek âşığa yakışmaz. Onun en büyük saadeti, zenginliği

aşktadır. O, aşkın hakikatine inandığı için dünya ile kibirlenmez:

èAşıúuz devlet-i aşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanma mütekebbirlenirüz

112/1

177

Hayatın köşküne dayanıp mağrur olan kişi hüsrandadır. Çünkü ölüm, nefsine

uyan bu mağrur kişiyi er geç toprağa sokacaktır:

áure olma dayanup úaãr-ı óayÀta bir gün ÒÀk-rÀh eyler anı bÀd-ı fenÀ ey maàrÿr

Tkb.2/3 Nefs sürekli teyakkuzda olduğu için onunla mücadele zaman ve mekân

yönünden sonsuzdur. Zira, vecd hâlinde olan gönül ehli bile gururunu

giderememiştir. Ubeydî, gönül ehlinin ancak ölüm gerçeğini hatırlayarak bu

gururunu yeneceğini belirtir:

YÀd eylesün diyÀr-ı fenÀya mürÿrını CÀh-ı vecd-i dil ehli gidersin àurÿrını

297/1

2. 3. 6. 3. Tama, Ehl-i dünyâ, Esir-i câh, Fesâd

İnsanın maddeye olan düşkünlüğünü ve açgözlülüğünü ifade eden tama

Divan’da âşığın uzak durduğu bir davranıştır. Aşkı talep eden kişi için maddî

unsurlar önemsizdir. Oysa nefsine uyan ehl-i dünyanın en değer verdiği şey altındır.

Aşkı talep eden ise, bu tür şeylere değer vermez. Ehl-i dünya, ölümün kendisinden

uzak olacağını düşünerek dünya için çalışarak ömrünü sağlamlaştırdığını zanneder:

ÙÀlib-i iksìr-i èaşú almaz anı bir manúıra Ehl-i dünyÀ mÀlınuñ en eşrefi altun iken

234/3

Ehl-i dünyÀ ùaşdan yapmaàile ùaş óavlısın ÒÀne-i ömri esÀsın üstüvÀr olur ãanur

67/2

178

Makam sevgisinin sonu yoktur. Bu yüzden bu yolda divane olmak yerine

nefsin bu bağından kurtulmak gerekir:

Esìr-i cÀh olanlar silsile dìvÀnesi olur Alup boynuña úayd-ı èizzet-i devrÀnı neylersin

222/4

Zira makam sevdasına düşkün olanlar nefslerine uyup göğüslerinde öfke,

gönüllerinde ise hainlik, vefasızlık saklarlar:

RicÀl-i bì-òıred iôhÀr-ı àayøı ãadre ãaúlarlar áılÀf-ı dilde seyf-i intiúÀmı àadre ãaúlarlar

96/1

2. 3. 7. İnayet, Himmet

Ubeydî, Allah’ın inayeti olmadan kurtuluşa eremeyeceğini bildiğinden

günahkâr ve çiğnenmiş varlığını ancak O’nun inayetiyle, himmet kadehiyle

kurtarmak ister:

Ey şeh-i èÀlem ayaúlansın èUbeydì pÀy-mÀl Úıl èinÀyet aña cÀm-ı pür-safÀ-yı himmetüñ

180/6

Allah’ın inayetine nail olmak diğer varlıklara olan tavırlarımızla da ilgilidir.

Bu gerçeği dile getiren Ubeydî, Allah’ın inayetinin kendisine nasip olmasında diğer

insanlara olan yaklaşımın da etkili olduğunu söyler:

Kime èayn-ı èinayet çeşmün Baña èayn-ı èinÀyet olmışdur

69/3

179

Ubeydî, Sultan Selim’e yazdığı kasidesinde saltanatın ona Allah’ın inayetiyle

nasip olduğunu belirtir:

èAvn-i ilÀh ile dimiş idüm ben anda kim Sana èinÀyet oldı èaùÀ-yı salùanat

K.2/24

Divan’da himmet kavramı Allah, Hz. Muhammed ve sevgili için

kullanılmaktadır. Ubeydî, dünyada itibar kazanmasında gönül âleminin etkili

olduğunu belirtir. Rabbanî feyzlerle saadete ulaşan şair, Hakk’ın himmeti sayesinde

izzete de ulaşır:

èAcep mi èizz u devlet pÀyesinde pay-dar olsam İrübdür bana himmetler saèadet dest-gÀhumdan

244/2

Ümmetin Hak divanında bir safta toplanması ancak Hz. Muhammed’in

himmetiyle gerçekleşir:

Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaúda cümle tertìb üzre ãaf

148/3

Övülenin himmet sarayı çok geniştir. Onun himmeti Arş’ı aşmıştır:

èArş-ı aèlÀdan muèallÀdur sarÀy-ı himmetüñ ÒüsrevÀ aèlÀdan aèlÀdur semÀ-yı himmetüñ

180/1

2. 3. 8. Vecd, Safa

Vecd, tasavvufta Hak’tan gelen mükaşefe ve tecellileri ifade eder.109 Ehl-i dil,

diyâr-ı fenâya yani aslî vatana gideceğini unutmamalıdır. Fenâ hâli, hakkıyla

109 Uludağ, a.g.e., s. 369.

180

gerçekleşirse sâlik, sufilerin ihsan dedikleri mertebeye ulaşır.110 Vecd hâli, ehl-i dilin

Allah’a kavuştuğu yegâne hâldir, kendini unutur, Rabb’ini bulur. Ama bunun için

önce gururunu ortadan kaldırıp, nefs temizliğini gerçekleştirmesi gerekir. Ubeydî,

gönül ehline yokluk ülkesine gideceğini unutmaması gerektiği bu yüzden de

gururunu ortadan kaldırması tavsiyesinde bulunur:

YÀd eylesün diyÀr-ı fenÀya mürÿrını CÀh-ı vecd-i dil ehli gidersin àurÿrını

297/1

Safa, saflık ve arınma manasına gelir. Divan’da safa sevgilinin bir özelliği

olmasının dışında işret meclisinde dağıtılmasıyla ele alınır. Safanın en büyük

membaı sakidir, fakat en büyük safa aşktır. Aşkın gamıyla yanan gönüllerin safaya

ihtiyacı yoktur; çünkü onlar aşk ateşiyle masivâdan arınmışlardır. Ubeydî, aşk

şarabıyla sarhoş olanlara sakinin elinden bu zevki ve duruluğu yaşamaları

temennisinde bulunur:

èAşú ile àam-nÀk olan diller ãafÀyı neylesün Derd ile başı òoş olanlar devÀyı neylesün

223/1

SÀúi-yi kevåer elinden çok ãafÀya irişe Her kimüñ èaşúuñ şarÀbıyla alışdı meşrebi

293/3

Hz. Muhammed’in zâtı safa kaynağıdır. Onun ihsan madeni, zâtının safa

sıfatlı olmasından feyz alır:

Menbaè-ı cÿd ü ma’den-i ihãÀn ÕÀt-ı pÀk-i ãafÀ ãıfÀtuñdur

50/2

110 İhsan, Hz. Muhammed’in “Allah’ı görür gibi ibadet etmendir.” diye işaret ettiği makamdır.(Afîfî, a.g.e., s. 252.)

181

Ubeydî, katışıksız safaya ulaşmış, nefs ateşini söndürmüştür. Bu vasfıyla

saflık timsali olan âşık beşerî alâmetlerini de mahvederek elbiseye sığmaz olmuştur.

Bu yüzden can bahçesi kavuşma rüzgârıyla yani Rahmanî nefesle ayakta durur. O,

ilâhî cemalin tecellisini temaşa edecek kadar saf bir hâle ulaşmıştır:

äafÀdan cÀmeye sıàmaduàına àonca-veş cismüm Nesìm-i vaãlun oldı ey gül-i gülzÀr-ı cÀn bÀèiå

26/4

2. 3. 9. İrfan, Marifet, Keşf

İrfan, manevî ve ruhî tecrübeyle elde edilen bilgiyi ifade eder. İrfan

meclisinde ancak vefa ehli güzeller zikredilir. Onların vefası Elest meclisinden gelir.

İrfan meclisi marifet ehlinin, aşk erbabının meclisidir. Âşık, zikrinde zikredilenden

başka her şeyden geçer. Kendinden geçip vuslat hâline yani Hakk’ı bulmaya nail

olur. Vuslat hâlini yaşayan âşıklar, kendi hayatlarını sevilen yolunda feda ederler:

VefÀ ehli güzeller õikr olındı bezm-i èirfÀnda Bilenler didiler èömrüm senüñçün luùf-i àÀlibdür

90/4

İrfan ilahî hikmetlere ve kâinatın sırlarına dair olan; okuyarak ya da çalışarak

değil de Hakk’ın lütfuyla kazanılan bilgi ve sezgidir.111 İrfan meclisinde esrara vakıf

olan ârifler Hakk’a ermiştir. Onlar, başka âlemde yaşar, Hakk’ın tecellilerini temaşa

eder. Kendi iradesine göre değil, Hakk’ın iradesine göre yaşar. Hak aşkından dolayı

bezm-i irfanda aşkın hararetinden dolayı rakseder:

İrişüp bezm-i èirfÀna olup esrÀra vÀúıflar MezÀyÀ söyleşilse raús urur bì-àÀye èÀrifler

Mua.90

111 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 73.

182

II. Bayezid için yazılan kasidede Edirne’ye gelen keşf erbabının

özelliklernden de bahsedilir. Bunların kimi manevî, kimi de maddî zenginliklere

sahiptir. Manevî zenginliğe sahip olanların gönlü irfanla doludur, maddî zenginliğe

sahip olanlar ise İran hükümdarından Hüsrev’in hazinelerinden genc-i şâyegâna112

sahiptirler:

Kimi laèl-i medó-i èirfÀn ile mÀl-a-mÀl idi Kimi olmışdı dür-i himmetle genc-i şÀyegÀn

K.1/18

Ubeydî, devrin padişahına yazdığı kasidede memduhun Allah’ın inayetiyle

fazilet sahibi olduğunu beliritir. Allah’ın onun makamını irfan sarayı kılmasını

temenni eder:

Seni çü úıldı şeh-i faøl-ı èan-úarìb ÒüdÀ MaúÀmuñ eyleye ãaón-ı sarÀy-ı èirfÀnı

K.4/23

Marifet, sufilerin manevî ve ilâhî hakikatleri tadarak elde ettikleri bilgi olup

maksada giden ve götüren yolu ifade eder.113 Dünyayı tercih eden nefsinin esiri

olacağından nerden gelip nereye gideceğini tefekkür etmez. Oysa, dünyaya önem

vermeyen ârif için önemli olan manevî ve ilâhî hakikatlerdir. Onun için marifet

hazinesi dünya hazinesinden daha evladır. Bu yüzden, Ubeydî’ye göre akıllı olan kişi

yani irfan sahibi ârif, dünyayı değil de marifeti tercih eder:

Bir yaña olsa cihÀn bir yaña kÀr-ı maèrifet èÁúil olan kişi eyler iòtiyÀr-ı maèrifet

22/1

Marifet, ârifin kalbinde ortaya çıkan bir nurdur. Kalpten cismanî âlemi

çıkarıp kalp aynasındaki pasları silmek ve kalbi kötü huylardan temizlemek Allah’a

112 Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Haz. Cemal Kurnaz, İstanbul 2004, MEB Yay., s. 238. 113 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 20.

183

teveccüh nispetindedir.114 Kir ve paslardan arınmış kalpte marifet alevinin yanması

âşığı karanlıklardan kurtarır, onun hakikati bulmasını sağlar. Marifet, öyle bir alevdir

ki bu yolda kalbe tecelli nurları akar, perdeler kalkar. Bu yüzden, âşık için hiçbir

sıkıntı, gam, keder ve masivâ kaydı söz konusu değildir. Kalbinde yanan bu alevle

Hakk’ı tadarak ve yaşayarak öğrenme mertebesi olan Hakka’l-yakîne ulaşır:

Ôulmet-i àamdan òalÀã olmaz kimüñ kim yanmaya ÒÀne-i úalbinde şemè-i şÿledÀrı maèrifet

22/2

Marifet kadehinden, irfan kadehinden içmeyen birinin, dünyayı tam

manasıyla tanıması, onun safasını, temizliğini, zevkini temaşa etmesi, Hakk’a dair

bilgiler elde etmesi söz konusu değildir:

Bezm-i devrÀnın ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoşgüvÀr-ı maèrifet

22/3

Gönül ehli marifet sahibidir. Kendisi ve çevresiyle bağını kesdiği ve

uzaklaştığı ölçüde Hak ile tanışır. Marifet ehlinin sözleri, insanüstü âlemlerden

habersiz olanlar tarafından yadırganır.115 O, doğru yolda yürüdüğünü bildiği için

münkirlerin, kâfirlerin kınamasından çekinmez. Zaten peygamberler de Hak yoluna

davetlerinde hep kınanmışlardır. Marifet ehli, irfan nuruyla dolu meyve veren bir

ağaçtır, bu yüzden taşlanır:

MaèÀrif ehlini ãanmañ ki ùaèn-ı düşmene fırlar NihÀl-i meyve-dÀr-ı ùaşlayup yapraàını óırlar

Mua.89

Gönül de gonca gibi kapalı ve sırlarla dolu olma özelliğine haizdir. Gönülde

marifet gülleri yüz gösterince canda bülbüller zahir olur. Tasavvufta gül, gönülde

114 İsa Çelik, “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 27. 115 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 20.

184

meydana gelen bilginin neticesi ve meyvesidir.116 Yani gönülde marifet olunca,

yerlere ve göklere sığmayan Hakk’ın aşkı olunca117, can da şevk sahibi ruhun

simgesi olan ve gülü sevmeye yazgılı bülbül Hak aşkının neşesiyle öter:

áonca-i dilden maèÀrif gülleri yüz gösterip ÔÀhir oldı canda şavú-ı bülbül-i èarş-èarşiyÀn

K.1/2

Ubeydî, şiirlerinin marifet incisi olduğunu söyler. Okyanuslarda inci

çıkarmak oldukça maharet ister ve meşakkatli bir iştir. Şiirleri, ilâhî aşkla varlık

kazanmıştır. Manevî, ilâhî ve gizli hakikati bulmak, okyanustan inci çıkarmaya

benzer:

Naôm-ı gevher-bÀrum olaldan benüm baór-i muóìù Oldı maènÀ anda dürr-i şah-vÀr-ı maèrifet

22/4

Sevgili söz ustasıdır, marifet ehlidir, çok faziletlidir:

Òüsrev-i memleket-i naôm u suòan-perversin Maèrifet ehli muóibbì şeh-i fÀøıl-tersin

243/1

Keşf ve keramet Allah’ın veli kullarında olan olağanüstü hâl ve sözlerdir. Hz.

Ali keşf ve kerametin hazinesidir,118 velayet kapısının anahtarıdır:

Sendedür gencìne-i keşf ü kerÀmet yÀ èAlì Sendedür miftÀó-ı ebvÀb-ı velÀyet yÀ èAli

292/1

116 Uludağ, a.g.e., s. 149. 117 “Beni benim arzım ve semâlarım içine alamazlar. Beni mü’min kulumun kalbi içine alabilir.” (Kocatürk, a.g.e., s.16.) 118 Sahabeden sadece Hz. Ali değil, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman keşf ve keramet hususunda mükemmel bir şekilde nasiplenmişler; fakat bunu bir itibar vasıtası olarak görmemişlerdir. Aksine bunu bir imtihan olarak görüp, vaki olan bu olağanüstü hâllerde Allah’a sığınmışlardır. (İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 852.)

185

Sevgilinin ağzı ile ilgili söz söylemek herkesin harcı değildir. O, sırlarla

doludur. Mana âlemine vâkıf olanlar onun sırrını çözebilir. Tasavvufta sadece keşif

sahipleri, gaybî kelamın sırrına ulaşır.119 Âşık, Allah tarafından kalbine açılan sırları

yakînî olarak müşahede eder ve bunu ifşadan haz alır. Bu durum nüktedanın

muammaları çözmesi gibidir. Bunun için tecrübe ve ihsan gerekir:

CÀnum eyler deheni rÀzını ifşÀdan óaô NüktedÀn olan ider keşf-i mu‘ammÀdan óaô

136/1

2. 3. 10. Adem, Fenâ, Fenâ-ender-fenâ

Tasavvufta adem, yokluk ve hiç manasında kullanılır.120 Adem, Divan’da

tasavvufî manasının dışında ölümü hatırlatan bir unsur olarak da işlenir. Övülenin

unvan sahibi olmasının ya da önünde kullar yürütmesinin yokluk mülküne hiçbir

faydası yoktur. Sevgiliye bu gerçeği hatırlatan Ubeydî, insanın ölüm diyarına bunlar

olmadan tek başına gittiğini belirtir. Orada unvanın ya da insanlara kul olan âşıkların

hiçbir faydası yoktur:

èAdem mülkine bir gün yalıñuz gitsen gerek şÀhum Öñünce şimdi úullar yüridüp èunvÀnı neylersin

222/2

Aşk, ayrı olduğu zamanlarda sevgiliye meyletmeyi, sevgilinin varolduğu

sırada da onunla bir olmayı gerektirir.121 Tasavvufta gaye Allah’a ulaşmak

olduğundan insan-ı kâmilin ölmeden evvel ölüp ölmemek üzere doğması gayeye

ulaşması demektir.122 Ayrılık ateşi âşığın varlığını yok etmiştir. Vuslatı isteyen,

Hakk’ın varlığında bâki olmak isteyen âşık, artık, yokluk mülküne gitmenin zamanı

geldiğini belirtir. Yani, gayesine ulaşmasının vakti gelmiştir:

119 Konevî, a.g.e., s. 23. 120 Uludağ, a.g.e., s. 24. 121 İbn Sina, a.g.e., s. 26. 122 Tatcı, a.g.e., s. 182.

186

Yaúdı yandurdı firÀúuñ beni nÀr-ı eleme Ger tutarsañ yeridür cÀnib-i mülk-i èademe

260/1

Yokluk diyarına yolculukta tene ihtiyaç yoktur. Çünkü âşığın vuslatını

engelleyen ten maddedir, perdedir. Ubeydî, tenin bu yolculukta kendine yoldaş

olamayacağının idrakindedir:

Nice bir besliyeyim mülk-i vücÿd içre teni èAzm-i rÀh-ı èadem etsem beñe yoldaş degül

190/4

Ubeydî, gönlünün melamet yolunda misafir olmaktansa yokluk diyarında

oturmayı tercih eder:

Dil nice rÀh-ı melÀmetde misÀfir olsun RÀóat-ÀbÀd-ı èademde úo mücÀvir olsun

221/1

Şair, kendini nazm padişahı olarak vasıflandırır. Zira onun nazmındaki ateş

gibi sözler, ahilerin yokluk memleketine yönelmesini sağlamıştır:

Görüp bu òüsrev-i naômuñ sözindeki sÿzın èUbeydì ùutdu èadem kişverine Àhìler

62/5

Sufîler, fenâ dedikleri hâl aracılığıyla Allah’a ulaşmayı tasavvufî hayatın en

büyük hedefi kabul ederler.123 Bu hâli yaşayan Ubeydî, bütün kâinatın fenâ ateşinde

kül olmasını temenni ederken, kendisi ise sevgilinin aşkının ateşiyle yanmak ister:

NÀr-ı fenÀ ile kül ola küll-i kÀyinÀt Ben daòi mihr-i yÀr ile sÿzÀn-ı èaşú olam

206/4

123 Afîfî, a.g.e., s. 177.

187

Ubeydî, dünyaya rağbetten elini çektiği için kendini zühde vermiştir. O, fenâ

yolundaki bir derviş gibi kılığına önem vermez. Beden şalı onun için en güzel

kıyafettir.

Mÿy-ı cisminden èUbeydì úara şÀlı var iken SÀlik-i rÀh-ı fenÀ àayri úabÀyı neylesün

223/5

Harabat ehlinin ilâhî aşk şarabıyla feyz bulup yokluğa yani Hakk’a ulaştığını

gören Ubeydî, melamet kadehini içer. O, kınayanların kınamasından korkmadan

doğru yolda yürüyerek harabatîler gibi vuslata ulaşır:

ÒarÀbÀt ehlini gördüm fenÀ cÀmıyla mest olmış İçüp ben de melÀmet cÀmını oldum òarÀbÀti

311/2

Fenâ mülkünün padişahı olmak için masivâ kaydından kurtulmak gerekir. Bu

diyardaki padişahlık dünya padişahlığı gibi maddî zenginlik gerektirmez. Bu diyarın

padişahının tacı ancak saçları olabilir. O, başında fani âleme ait hiçbir şey

taşımamalıdır:

‘Ubeydì mÿy-i serden àayrì bir efser úabul itme İdersen Àrzÿ-yu òüsrev-i mülk-i fenâ olmaú

159/5

Bu diyarda ancak harabat ehli olanlar padişah olur. Onların büyüklüğünü,

manevî derecelerini Dara gibi bir padişah bile görmemiştir:

FenÀ dÀrına gel gör şevket-i ehl-i òarabÀtı Ki DÀrÀ görmedi èömrinde herkez böyle dÀrÀtı

311/1

188

Pervane, hakikî âşığın timsalidir. Şem, ise salikin kalbini yakan ilâhî

nurdur.124 Pervane, aşk derdinden dolayı zayıf düştüğü için yokluk ülkesine varamaz.

Takatsiz pervane, kalbindeki ilâhî nurun yardımıyla mumu asa edinerek yokluk

ülkesine varmayı başarır:

Şehr-i fenÀya varmaàa yoàidi ùÀúatı Şemèi èasÀ idinmese pervÀne-i øÀèìf

146/2

Bu âlem güzelliklerle dolu olduğu için insanı hayran bırakır.125 Fakat fâni

olan bu âlemden ayrılan insanın menzili ahirettir:

èÁúıbet sen daòi bu bezm-i fenÀdan ey dil Getürüp ayaàı èuúbÀda idersin menzil

Tkb.2/3

Varlık da rüzgâr gibi geçici olduğu için Ubeydî, fenâyı bir rüzgâra benzetir.

İnsanın yaratılışındaki unsurlardan biri de topraktır. İnsanı bir avuç topraktan

yapılmış bir binaya benzeten Ubeydî, onun vücut köşkünün fenâ rüzgârıyla alt üst

olacağını hatırlatır:

Dime kim bÀd-ı fenÀ úaãr-ı vücÿdum yıúamaz Bir avuç topragun olur mı binası muókem

Tkb.1/2

Gül kitabında, gül ve bülbülün aşkı yazılıdır. Bu aşkta gülde naz, bülbül de

ise niyaz vardır. Bülbül bu kitabın fenâ faslını kabul ettiği, ona boyun eydiği için

figan eyler:

Gül kitÀbından fenÀ faãlını iõèÀn eyledi Gülşen içre èandelip anuñçün efgÀn eyledi

323/1

124 Uludağ, a.g.e., s. 327. 125 UD, 53/3.

189

İnsan, idrak aynasını yokluk tozları kaplamadan önce dünyaya ibretle bakmalı

ve Hakk’ın varlığının şuurunda olmalıdır:

èAyn-ı ibretle baúa gör görinen eşkÀle Úonmadan gerd-i fenÀ Àyìne-i idrÀke

272/4

Ubeydî, fâni olan bu âlemde tasavvufî hâllerden “fenâ-ender-fenâ” hâlini yani

şuur ve his dünyasından uzak olan başka bir âlemde yaşamaktadır. Bu hâlde olan

biri, kendi muradını Allah’ın muradında yok eder, nefsini öldürdüğünden aşk ile

dirilik bulur. “Ölmeden önce ölünüz.” hadîsine mahzar olur.126 Ubeydî, Hak aşkıyla

yanan bir derviş gibidir:

FenÀ ocaàıdur èÀlem göñül abdÀlı úo andan Yanup nÀr-ı muóabbetle fenÀ-ender-fenÀ olsun

233/3

2. 3. 11. Bekâ

Bekâ mefhumu dünya mefhumu ile birlikte işlenmekte ve dünyanın bâkî

olmadığı vurgulanmaktadır. Âşığın, bâkî olmayan bu dünyadan çekmediği bela

kalmamıştır. Dünya âşığa beladan başka bir şey vermemiştir. O, dünyadan ayrılınca

yani ölünce dünyanın ardından bakakalmayacağını yani dünyaya hasret

duymayacağını, aklının dünyada olmayacağını ifade eder:

CihÀnı bì-bekÀdan çekmedük dil bir belÀ úalmaz Anıñçün göz yumup ayrılsa ardınca baúÀ úalmaz

103/1

Âşık, kocakarıya benzetilen dünyaya yakın olmamalıdır. Fani olana kapılmak

mecazî sevdaya düşmek olduğuna göre âşık bu geçici dünyanın baki olmadığını

bilmelidir:

126 Aynî, a.g.e., s. 326.

190

Çünki bu èÀlemi fÀnì saña bÀúi úalmaz Erlik it pìre-zen-i dehre ãaúın olma yaúın

Tkb.2/1

2. 3. 12. Halvet, Uzlet, Sohbet

Bu mefhumlar nefsin terbiye ve tezkiyesini temin eden birbirine bağlı hâl ve

davranışlar bütünü olup, Divan’da âşıkların gayp âleminin lezzetlerini tatmalarını

sağlar.

Hz. Peygamber Mekke’ye oldukça uzak olan Hıra dağında ibadet ve

tefekkürle halvet hayatı yaşamış olduğundan kalbine yalnızlık sevgisi düşmüştü.127

Hz. Peygamberin evi ve bulunduğu meclis bir halvet sarayı, Cebrail’in mevkisi ve

Kur’ân-ı Kerîm’in menzili olarak düşünülmüştür:

Kÿşe-i òalvet-sarÀyuñ cÀy-gÀh-ı Cebreìl Meclis-i èÀlì-maúÀmuñ menzil-i vaóy ü kitÀb

10/2

Hz. Peygamber mübarek yüzüyle gaybın halvet sarayına çerağ olmuştur.

O’nun nurdan altıyüz kanada sahip vahy meleği olan Cebrail’le kurbiyetini kimse

elde edemez:

Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀrun çerÀà

144/2

Ubeydî, sonunda uzletin faziletini idrak eder. O, dervişler gibi uzlet hayatı

yaşamak arzusundadır. Uzlet hayatı yaşayan kimselerin mutluluğun şahı olduğunu

belirtir:

Sözüñ muóaããılın diyeyin mi èUbeydì’yÀ èUzlet iden kimesne şeh-i kÀm-yÀb imiş

126/5

127 Yılmaz, A. M, a.g.e., s. 79.

191

Tasavvufta sohbetin insan tabiatı üzerinde büyük tesiri vardır. Hz. Peygamber

“Kişi, dostunun dini üzredir. O hâlde, kiminle dostluk kurduğuna dikkat etsin.”128

buyurmuşlardır. Ubeydî, en feyizli sohbet meclisinin Hz. Peygambere ait olduğunu

belirtir. Onun sohbetiyle sahabe tarifi imkânsız manevî hazlara müyesser olmuştur:

Õevúa aãhÀbuñ irişmişdir ki şÀha her biri äoóbetüñle muàtenem olup firÀvÀn etdi óaô

138/2

Sohbetin üç şartı zaman, mekân ve ihvandır.129 Saf, halis sohbette âşıkların

gönüllerinin coşması, mamur hâle getirilmesi yani hakikatlere açılması ihvanın

katılımına bağlıdır. “Yar-ı hasü’l-has” yani en güzel dost olan sevgili, kâmil mürşit

bu sohbette saflığın ve feyzin membaıdır:

Òurÿş-ı muùrib ü òïş-i şarÀb u soóbet-i òÀã äafÀ durur ele girürse yÀr-ı òÀãü’l-òÀã

127/1

2. 3. 13. Kanaat, Anka

Tasavvufun önemli esaslarından biri olan kanaat, âşığın sevgili ile olan

aşkında vuslat yolundaki en önemli azıklarından biridir. Zira, sevgili âşığa ne reva

görürse âşık da ona kanaat eder. Sevgili kanaat mülkünün şahıdır, istiğna sahibidir.

Âşığın aşk derdinden sararmış suretine, yüzüne bakmaz. Âşık ise sararmış yüzünü

ona altın olarak sunmak ister:

Ey şeh-i mülk-i úanÀèat ãÿretine bakmaduñ Saña altuñ olalum òarcar didiler nice úaà

144/4

128 Hucvirî, a.g.e., s. 483. 129 Gölpınarlı, a.g.e, s. 277.

192

Ubeydî, Divan’da Anka kuşu ve Kaf Dağı’nı da zikretmektedir. Dünya

leşinde hırslanıp aşağılık biri olmaktansa Kaf Dağı’nda kanaatin timsali olan Anka

olmak daha iyidir:

Meges gibi óarìã-i cife-i dünyÀ-yı dÿn olma Maúamuñ úulle-i ÚÀf-ı úanÀèat eyle AnkÀ-veş

120/4

2. 3. 14. Velayet, Keramet, Feth

Tasavvuf yolundaki yüce mertebeleri ifade eden bu mefhumlar, Allah’ın bir

lütfu olarak büyük zâtlara verilmesiyle ele alınır. Hz. Ali, velayet kapısının

anahtarıdır. Ona şah-ı velayet denilmesi ilk imam olmasına ve nübüvvetin sırrının

velayet oluşu inancına dayanır.130 Keşf ve keramet hazineleri, velayet kapısının

anahtarları Hz. Ali’dedir:

Sendedür gencìne-i keşf ü kerÀmet yÀ èAlì Sendedür miftÀó-ı ebvÀb-ı velÀyet yÀ èAlì

292/1

Mutasavvıflar, keramet yolu ile gaybı idrak etme kabiliyetine sahiptirler.131

Şairin irfanı, ameli ve ibadetiyle keramete ulaşmasında harabattan aldığı feyz

etkilidir:

ÒarÀbÀta ayaà basmaàla irdük beyt-i maèmÿra YÀ bu deñlü kerÀmatı be ãïfì biz neden bulduú

157/3

Sâliğin gönlünün ilme ve marifete ulaşarak kemale ulaşmasını132 ifade eden

feth, Ubeydî’nin talep ettiği bir mertebedir. Tasavvufta, sevgilinin ağzı Hakk’ın

kelamıdır. Ağız, gayb âleminden bir muammadır. Sır erbabının gönlüne Allah’tan

130 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 560. 131 İbn Haldun, a.g.e., C.1, s. 299. 132 Uludağ, a.g.e., s. 135.

193

lütuf olmadığı sürece onların bunu anlaması, fethin yani kalp gözlerinin açılması

mümkün değildir:

İsm-i àaybiden dehÀnuñ bir muèammÀdır ki hiç İtmedi her kez anı bir kÀşif-i esrÀr fetó

33/4

Gonca kapalı oluşu dolayısıyla içinde sırlar ihtiva eder. Ubeydî, goncayı ağzı

kapalı bir şarap küpüne benzetir. Tasavvufta gül, gönülde meydana gelen bilginin

meyvesidir. İçi sırlarla dolu olan gonca, açılıp gül olunca içinde saklı olan marifet

meyveleri ortaya çıkar:

Bir òum-i ser-bestedür àonca derÿnı zerle yer Keff-i gül ider ùılsımını anuñ her bÀr fetó

33/2

2. 3. 15. Sefer, Seyr, Seyr-i Mâverâ

Sufilerin Hakk’a yaptığı manevî yolculuğunu ifade eden sefer, ruhla

yapılacağı gibi ; çile çekmek, şeyhlerle görüşmek, Allah’ın arz üzerindeki eserlerini

seyretmek133, dünyevî bir hâlin etkisinden kurtulmak için mekân değiştirmek134 gibi

bedenen de yapılabilir.

Ubeydî, âlemin her köşesini seyreden bir sefer ehlidir. Âşık, Allah’ın

kâinattaki eserlerinden sadece güneşin bile seyredilmesinin insanları hikmetlere gark

edeceğini ve onları Allah’ın yarattığı her şeyde hikmeti idrak etme adına sayısız

seferlere sürükleyeceğini belirtir:

Kÿşe kÿşe cihÀnı seyr etdüm Nice müddetler oldum ehl-i sefer

K.5/2

133 Uludağ, a.g.e., s. 303-304. 134 Kuşeyrî, a.g.e., s. 492.

194

èÁlem-i mihrüñ görür her kim ider Mihr-i èÀlem-tÀb-veş bì-óad sefer

Mua.223

Sefer bedenen olabileceği gibi ruhen de olabilir. Aslında aşka yapılan bu sefer

Elest meclisinde başlamıştır. Ubeydî, aşka sefer edenlerin gurbette birer misafir

olduklarını dile getirir. Gayb âleminden dünyaya gelen ruhlar, asıllarına dönmek için

aşka sefer ederler. Ayrılık, asıl vatanlarından ayrılmış, gurbette olan bu ruhları

misafir eder:

Ey èUbeydì rÀh-ı èaşúa kim sefer úıldıysa hicr Anı àurbet-òÀne içre mihmÀn eyledi

323/5

Seferin adaplarından biri de çile çekmektir. Sefer için Hakk’a yönelen âşık

önce can sermayesini verir, sonra sevgilinin gamıyla çileli seferine azmeder. Bu

seferde gamdan daha münasip bir yoldaş bulamadığını belirtir:

Gördüm ki gedÀ ucuz u yoldaş münÀsib CÀn naúdini virdüm de àamuñla sefer itdüm

199/2

Eğer âşığın amacı seyr-i mavera yani öte âlemlere, görünmeyene doğru

yürümekse çektiği çileler daha da şiddetlenir. Bunun için gözyaşlarını aşk ile

akıtması, bedenini bu yolda iki kat ederek maddî unsurlardan tamamıyla sıyrılması

gerekir. Bu hâl, âşığın Hakk’ın sıfatlarına bürünme mertebesi olan “seyr fi’llâha”

ulaşmasını sağlar:

Yaşun èÀşıú aúıt èaşú ile kaddüñ raúìbi òam úıl Eger dirsen işüñ her demde seyr-i mÀverÀ olsun

233/4

195

2. 3. 16. Geda, Kurban

Ubeydî, huzuru ve mutluluğu dünyaya yönelmektense maddî unsurlardan

sıyrılarak gönül zenginliğinde arar. Onun için en büyük zenginlik yoksulluktur. O, bu

dünyanın gösterişine ve zenginliğine nazar etmektense geda olmayı yeğler:

Ùumturak óaşem ü tÀcı yüri terk eyle Bir gedÀ ol bu cihÀn ziynetine etme naôar

Tkb.2

Dünya hayatındaki sultanlık bir dervişin tercih edeceği bir şey değildir. Onun

perişanlığı yoksullukta değil, zenginliktedir. Şair, dünya hayatının zahirde olan

yoksulluğunu sultanlıktan üstün tutar:

GedÀlıú var iken èÀlemde sulùÀn olmamaú yegdür Begüm cemèiyyet-i òÀùır perìşÀn olmamaú yegdür

53/1

Dünya hayatındaki şahlık, felaketin, kederlerin kaynağıdır. Allah’tan başka

kimseye ihtiyacı olmayan, ruhu masivâdan arınmış bir yoksul farklı bir âlemin zevki

içindedir. Bu, kalpte yanan marifet alevinden kaynaklanan bir zevktir. Ruhî zevkler

ve manevî hazları ancak tadan bilir. Ubeydî, bir yoksulun bu marifet zevkine

dünyanın şahının asla ulaşamayacağını belirtir:

ŞÀhlar çekdügi endÿhı gedÀlar çekmez Bir gedÀ itdügi zevúi şeh-i èÀlem itmez

102/3

Ubeydî, padişahlığı sadece maddî zenginlik için kullanmaz. Saadet

memleketi, Rabbanî feyzlere ulaşmış marifet ehlinin mertebesidir. Bu yüksek manevî

makama ulaşmanın kul olmaktan, kul olup gereklerini yapmaktan geçtiğini vurgular:

196

SaèÀdet kişverine pÀdişÀh olmaú diler her kim Aña söylen yÀ vallÀhi gedÀ olsun gedÀ olsun

233/2

Kurban mefhumu Divan’da âşığın mecazî sevgili uğruna canını feda ederek

hakikî sevgiliye ulaşmasıyla işlenir. Tasavvufta hakikate mecaz köprüsüyle gidilir.135

Âşığın kurban olması, nefsini Allah yolunda feda etmesidir, fenâ mertebesine

ulaşmasıdır. Ubeydî, bu yolla Allah’a kurbiyyet kazanmak ister. Fakat bu kurbiyyet,

mekânî yakınlık değil de, marifetullahta istiğrak, O’nun kudretine, azametine tam

imanı, daimî bir zikr ve kulluğu ifade eder.136 Ubeydî, gam tekkesinde nefsini sevgili

uğruna kurban eder, tevazu sahibi bir derviş gibi başı açık olduğunu ve ayak altına

alındığını belirtir:

Óüsn ile ol meh bulaldan şehr içinde iştihÀr èÁşıú-ı abdÀlıdur tÀcın giyer her tÀc-dÀr Tekye-i àamda úulı úurbÀnı olursam ne var èÁşıú-ı pÀmÀliyem başı açuú abdÀliyem Òÿblarda ùaúyeci dervìş úıldum iòtiyÀr

Mmt.14/1

Sevgili uğruna canını feda edenler hoş bir zamana, ebedî bir hayata ulaşır. Bu

ebedî hayattaki yakınlık Elest Bezmindeki yakınlık gibidir:

İrüşüp bir òoş deme bulur óayÀt-ı sermedi Şol fütÀduñ kim ser-i kÿyuñda úurbÀnuñ ola

284/3

2. 3. 17. Lisân-ı kâl, Lisân-ı hâl

Zahire dayanan ilme kâl dili, hakikate dayanan ilme ise hâl dili denir. “Kâl

ehlinin sözü, hâl ehlinin sözü gibi zevkî değildir, yani manevî bir zevkle

söylenmemiştir.”137 Ubeydî, kâinatın yaratılış sebebi olan aşkın kal diliyle

135 Mâhir İz, Tasavvuf, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 60. 136 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜ İlâhiyat Fak. Vakfı Yay., Nu.82, İstanbul 1997, s.90. 137 Aşkar, a.g.e., s. 271.

197

anlatılamayacağını belirtir. Aşk kitabında yazılanlar soru ve cevap şeklinde

anlatılamaz, bunlar dile getirilemez:

Gelmez lisÀn-ı úale suéÀl ü cevÀb-ı aşú Böyle beyÀn ider bunı ey dil kitÀb-ı èaşú

160/1

Harabat ehli olanlar, nefsanî arzularını terk ederek beşerî vasıflarından

sıyrılan irfan sahibi kişilerdir. Onlar, aşk tekkesinde pîr-i fenâ yani şeyhlerinin

yardımıyla aşk ilmini öğrenirler. Aşk ilminin lisanı, hakikat lisanı olan, Allah

tarafından insanın kalbine vahyedilen138 hâl dilidir. Gönlünü aşk tekkesinde Hak

aşkıyla dolduran harabat ehli, kendi iradesiyle hareket edemez. İlâhî aşkın hükmü

altına girdiğinden dolayı ancak hâl diliyle gönlündeki sırları ifade edebilir:

ÒarÀbÀt ehline pìr-i fenÀ bir ilm oúıtmış kim LisÀn-ı óÀl ile taèbir olur ancaú èibÀrÀtı

311/4

2. 3. 18. Menzil, Menzil-i Maksud, Menzil-i Fenâ

Ubeydî, menzille birlikte tasavvuftaki devir nazariyesini de işler. Bu anlayışa

göre manevî âlemden maddî âleme gelen ruhların izlediği yola kavs-ı nüzûl, dönüşte

izledikleri yola da kavs-i urûc denilir.139 Ubeydî, bu suflî âlemden kurtulup aslî

vatanına dönmek ister. Ancak insan-ı kâmil mutlak vücûda ulaştığından dolayı âşığın

tenden, vücuttan kurtulması gerekir. Çünkü ten, mutlak vücûd ile arasında bulunan

bir perdedir. Ubeydî’nin menzili meleklerin kıblesi olan beyt-i mamurdur, onun bu

suflî menzilde işi yoktur:

èUbeydì òÀne-i tenden èurÿc it beyt-i maèmÿra Deli olma yüri bu menzil-i vìrÀnı neylersin

222/5

138 Schimmel, a.g.e., s. 120. 139 Kemikli, a.g.e., s. 195.

198

Menzil-i maksuda ulaşmak, bu yoldaki engelleri aşmak âşığın cüzî iradesiyle

mümkün değildir. O, menzil-i maksuda tevbe makamıyla başlar, rızayla nihayete

ulaşır. Nihayette tevhid vardır. Allah’ın tevfikine mahzar olur. Ubeydî, tevfik-i

ilâhîyle yani Allah’ın rızası ve inayeti olmadan menzil-i maksuda ulaşmanın

imkânsızlığını belirtir:

Bì-taèab menzil-i maúãÿda olursuñ vÀãıl Eger olursa èUbeydì saña tevfìú refìú

158/5

Hak aşkına talip olanlar murakabe hâlindedir. Onlar gönüllerini hevadan

korumuşlardır, tevazu sahibidirler. Vuslat için menzil-i fenâda hazırlık yapmışlardır.

Onlar dünya kayıtlarından, maddi güzelliklerden vazgeçmişlerdir.

ÒÀki göñüllerini hevÀdan ãaúındılar Bu menzil-i fenÀda ekenler úuyÿdını

297/3

Beytü’l-mamur meleklerin Kâbe hizasında bulunan kıblesidir. İman sahibi

olması yönüyle âşığa benzetilen bir hacının işlendiği Terkib-bendde onun menzilinin

Beytü’l-mamur olması için temennide bulunulur:

Kimsenün òÀne-i úalbini òarÀb etmez idi Yeridür menzil olursa aña Beytü’l-maèmur

Tkb.1/5

Aşk menziline ulaşmak beraberindeki felaketlere katlanmayı gerektirir.

Muhabbetin evveli aldanmaktır(naz, cilve), sonunda ise katl vardır(fenâ).140 Bir

süvariye benzetilen güneş, haşr gününe kadar bile aşk yolunu bitiremez:

140 Kuşeyrî, a.g.e., s. 409.

199

Úaùè idemez menÀzil-i èaşúı èUbeydì’yÀ TÀ óaşr òınú-ı çaròa olursa süvÀr şems

117/5

Âşık, fakr sahibidir yani daima kendisini Allah’a muhtaç hisseder. Nefsine

göre yaşamaz; çünkü nefs-i emmâre meşhur olmayı ister, hod-perestlik ister. Bu

istekler âşık için afettir. Allah ile kul arasındaki en büyük perde nefsin istekleridir.141

Ubeydî, menzil-i maksuda ulaşmayı ve Hakk’ın vuslatına nail olmayı engelleyen bu

perdeleri terk etmeyenlerin aşk menziline asla ulaşamayacağını hatırlatır:

èAşú ãaórÀsında irmez menzil-i maúãÿdına Ey èUbeydì geçmeden der-bend-i neng ü nÀmdan

228/5

2. 3. 19. Gayb, Ricâl-i Gayb, Hicâb

Gayb, kulun bilgisi dışında olup; ancak Allah’ın ilmi dairesinde bulunan her

şeydir. Tasavvufta ise Hakk’ın kendisinden değil kuldan gizlediği şeyleri ifade

eder.142 Yok olan, görünmeyen, mahiyeti tam olarak anlaşılmayan şeyler gaybtandır.

Sevgilinin ağzı da gayb âleminden izler taşır. Onun sırrını kalp gözü açık olan keşf

sahipleri değil de ancak Allah bilir:

İsm-i àaybiden dehÀnuñ bir muèammÀdur ki hiç İtmedi her kez anı bir kÀşif-i esrÀr fetó

33/4

Ubeydî’ye gaybdan sevgili ile ilgili övgüler sunulmuştur; ama o gaybî

bilgileri çözemez. Sevgilinin yanağının bu sırları kendine arz etmesini ister; çünkü

yanak ilâhî isimlerin ve cemalin zuhur etmesine sebep olan tecellidir:

141 Safer Baba, a.g.e., s. 224. 142 Uludağ, a.g.e., s. 145.

200

Çün èUbeydì’ye ãunıldı àaybden medóüñ senüñ Umarın aña nice sırr-ı nihÀn èarø ide ruò

35/5

Âşık, kanlı gözleri için gayb bağından sevgilinin lal dudağının sözlerini

getirir. Hasta olana ilaç verilir. Sevgilinin sözleri kanlı gözlere iyi gelecek, gaybdan

gelmiş faydalı bir hünnaba benzetilmiştir. Bu sözler ona ilaç olur:

Çeşm-i òÿn-Àlÿduna èunnÀb-ı nÀfièdür deyü áayb bÀàından getürmiş laèl-i òoş-güftÀr dost

20/3

Pervane âşığın temsilcisidir. Vahdete ulaşmak için mumun etrafında dönerek

kendini ateşe atar ve fenâfillâha ulaşır. Sevgilinin yanağı ise, gayb âleminin

çerağıdır. Fakat bu âlemdeki hakikatlere ve sırlara; pervanenin yani âşığın, Cebrail

kadar yakın olması söz konusu değildir:

Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀruñ çerÀà

144/2

Ubeydî, gayb âleminin emiridir, rical-i gayb yani tasavvuf düşüncesinde

dünyayı idare ettikleri kabul edilen sufiler topluluğu143 ise onun askerleridir:

Biz ol emìr-i serìr-i sarÀy-ı sırruz kim RicÀl-i àayb olupdur bize sipÀhiler

62/2

Devrin sultanını öven bir kasidede onun tabiatının gayb âleminin sırlarını

açtığını belirtir:

143 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s. 160.

201

Rumÿz-ı èilmi açar mıydı olmayaydı eger áuyÿba maùlaè ol ùabè-ı gevher-efşÀnı

K.4/9

Madde âlemine ait olan her şey bir perde olup bunlar gönülden atılmadıkça

Hakk’a vasıl olmak mümkün değildir. Mutasavvıflar hep zıtlık ve beraberliklerde

mananın ve özün anlaşılmasıyla ilgilenmişlerdir. Onlar “hicab” kelimesini ilahî

tecelliye maddî ve manevî engeller, gönül kirliliği ve perde olarak

adlandırmışlardır.144 Perdeli insanlar, Hakk’ın güzelliğini göremezler.145 Âşığın teni

de onun kalp gözünün açılmasına engeldir, âşık mahcuptur; çünkü manevî ve ilâhî

gerçekleri doğru biçimde göremez, kalbinde perde vardır:

ÓicÀbdur tenümüz cÀn gözine óayfÀ kim Ruòuñ müşÀhedesinde anuñla maócÿbuz

107/3

2. 3. 20. Bela, Cevr, Cefa, Gam, Mihnet, Elem

Divan’da, âşığa musallat olan ve onun perişanlığının başlıca sebepleri

arasında yer alan bu unsurlar, âşığa sıkıntı vererek aşkında karamsar olmasına neden

olur. Âşığın belaya uğraması, Bezm-i Elestteki “Bela” ahdinin neticesidir yani o,

sevgiliden gelecek belalara, sıkıntılara o zaman evet demiştir. Sözüne sadık olan ve

sevgiliden gelen belalarla imtihan olan Ubeydî, kendisinin umman olduğunu

dolayısıyla başına gelen belalar birer sel de olsa tasa veremeyeceğini belirtir:

Seyl-i bÀrÀn-ı belÀ bize küdÿret viremez Degme nesne bizi taàyir idemez èummÀnuz

100/4

Divan şiirinde sevgilinin rakibe itibar ederek onu yay gibi kendine çekmesi,

âşığı ise ok gibi fırlatarak kendinden uzaklaştırması, âşıklar tarafından adaletsizlik ve

144 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 45. 145 Konevî, a.g.e., s. 100.

202

zulm olarak değerlendirilir.146 Oysa âşık, sevgilinin belaları karşısında sabır sahibi

olmak hususunda Hz. Eyüb’e benzer.147 Ubeydî’nin gönlünün bu fâni dünyada

çekmediği sıkıntı, bela kalmamıştır.148 Âşık için dayanılması güç bir durum olan

ayrılık sıkıntısı, onun ahıyla dünyayı delmesinin sebebidir. O, âşık olmanın gereği

olarak ömrünü bela içinde geçirir:149

Delübdür Àhumuz hicrüñle çaròı BelÀyile geçürdük rÿzigÀrı

314/2

Eskilere göre dünyada olup biten her şey feleğe isnâd olunur.150 Ubeydî,

dünyada başına gelen belaları felekten bilir:

ÒÀk-i çeşmüm üzre ey meh mihrüñ ile ãubó u şÀm Başımuñ döndügi budur kim belÀ gerdÿnıdur

56/3

Âşığın gönlünde marifet alevi yandığından dolayı gamdan kurtulmuştur.151

Âşık, bu dünyada bir gedadır, şah değildir. Onun yaşadığı zevki padişahlar bile

yaşayamaz. Bu zevk, irfan nurunun kalbindeki tecellisidir. Bu zevki tadanlar, dünya

gamı çekenlerden uzak dururlar, âşıklar dünya gamının ne olduğunu bilmezler:

Şahlar çekdügi endÿhı gedÀlar çekmez Bir gedÀ itdügi õevúi şeh-i èÀlem itmez

102/3

146 Ahmet Atillâ Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995, s. 47. 147 UD, 107/1. 148 UD, 103/1. 149 “Hak Teâla bir kulunun duasında sesine muhabbet ettikçe, o kulun duasına icabet etmeyi geciktirir; bu gecikme duanın tekrar tekrar yapılmasını murattır.” (Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 27.) 150 Onay, a.g.e., s. 230. 151 UD, 22/2.

203

DünyÀ àamın çekenler ile ãoóbet etmezüz áam bilmezüz zamÀnede bir şÀd-mÀnlaruz

106/4

Gönülde sevgilinin aşk elemi olmazsa gönül harap olur.152 Ehl-i gamın aşk

yolundaki dostu kendi ahıdır.153 Çünkü gönlünü gama vermesi segilinin talebinden

dolayıdır. Tasavvufta gam sevenin sevgilisi uğruna seve seve katlandığı zorlukları

ifade eder. Sevgilinin bu talebi karşısında âşığa düşen gönlünü gama vermesidir:

áama vir göñlüñi diyelden yÀr Kendüyi virdi bu dil-i bìmÀr

52/1

Âşk gamının ateşi âşığı güçsüz bırakır, yakıp kül eder. Ubeydî, âşıkların

gönüllerinin aşk gamına tahammül edemediğini, bu sırrı halka ifşa ettiğini belirtir.

Kendisi de bu dertten muztariptir. Bu yüzden kendine sevgilinin gamını gönlünde

saklaması için telkin eder; çünkü bunu açığa çıkarmak kesretin işaretidir:

Bizden evvel niceler èaşú ile olup nÀ-tüvÀn Áteş-i àamla yanup külli kül olmışlar hemÀn Eyleyüp èaşú-ı nihÀnı nÀrını óalúa èıyÀn Bir nice sÿzÀn ile dilleri biryÀn ile Biz de geldük èÀlemde yanduú yaúılduú bir zamÀn

Mmt.17/1

äaúla dilde èUbeydì fÀş itme áam-ı dildÀrı úo nihÀn olsun

241/5

152 UD, 109/1. 153 UD, 102/4.

204

Aşk acısını gözyaşlarıyla teskin etmeye çalışan âşığın gözyaşı da kendisi gibi

inler, figan eder. Gözyaşının inlemesinin nedeni gam yolunda taş ile dövülmesidir:

Yaşumuñ seyli ãadÀsın dime bì-hÿde durur RÀh-ı àamda döginüp tÀş ile efgÀn eyler

88/4

Ubeydî, mezarına gam hazinesini defneder,154 gam vadisini sevgili uğruna

gözünden akıttığı yaşlar doldurur.155 Âşıkların dünyadaki nimeti aşk yolundaki

mihnetlerdir,156 zira, aşk dayanılması güç bir durumdur. Aşkla tanışan bir âşığın bu

yolun mihnetlerinden dolayı bir daha sıhhat bulması düşünülemez:

Maraø-ı èaşú èUbeydì ne èacep mihnet olur Úangı èÀşıú ki aña uàraya sıóóat bulmaz

104/5

2. 3. 21. Feyz, Nur

Feyz, Hakk’ın bâtınının tecellilerinden olup O’nun ez-Zâhir isminin

hükümlerindendir.157 Hz. Muhammed’in feyzin kaynağı olması Hakk’ın ez-Zâhir

isminin tecellisindendir. Dünyada saflık feyzinin kaynağı Hz. Peygamberin zatıdır.

Feyz nurunun membaı ise kalbidir:

ÕÀt-ı pür-nÿruñ senüñ çarò-ı ãafÀ-ÀåÀr-ı feyø Úalb-i rÿşen-rÀyuñ ey meh maùlaè-ı envÀr-ı feyø

131/1

154 UD, 65/5. 155 UD, 87/1. 156 UD, 112/5. 157 Konevî, a.g.e., s. 48.

205

O’nun feyz veren sohbetleriyle ashabı fazilet denizine boğulmuştur:

Nice aãóÀbuñ feøÀéil baórine àarú olmasun Oldı lafô-ı Àb-dÀruñ zer-i deryÀ-bÀr-ı feyø

131/3

Övülenin himmetiyle Ubeydî’nin tabiatı değişir, kemal hâline bürünür,

gülzar-ı feyz olur. Bu durum onun kalbinin fethi, gönlünün marifete ve irfana

açılarak feyze ulaşmasıdır. Bu feyz Allah tarafından onun kalbine verilir. Bir gonca

gibi kapalı ve sırlarla dolu olan Ubeydî, Hakk’ın yardımıyla o sırlara ulaşmış bir feyz

sahibidir:

áonca-i medóüñ ôuhÿr etdi èUbeydì’den senüñ Himmetüñle olalı ùabèı anuñ gül-zÀr-ı feyø

131/5

Sevgili için yazılmış olan şiirler bir deniz gibidir. Deniz özet bilgiyi, içindeki

inci olan sözler ise ayrıntılı ilmi ifade eder. Önemli olan bu manalı sözleri idrak

etmektir. O’nun feyz havuzunun kaynağı, divit kalemidir. Tasavvufta mürekkep

hâlinde olan ilim özet hâldedir, mürekkep kaleme geçince ilim ayrıntılı bir hâle gelir.

Allah ilk olarak kalemi yaratmıştır.158 Ubeydî, övülenin ince nüktelerinin nazm

denizinin incisi, divitinin ise feyz havuzu olduğunu belirtir:

Baór-i naômuñ düri nükÀtuñdur Feyø-i óavøı şehÀ devÀtuñdur

50/1

Kelime olarak “aydınlatmak, aydınlanmak”, terim olarak “gözün diğer

görülecek varlıkları gözle idrak etmesi” olarak tanımlanan nur aynı zamanda

Allah’ın isimlerinden biridir.159 Divan’da nur mefhumu Allah, Hz. Muhammed,

sevgili ve onun güzellik unsurları, âşık ile ilgili çeşitli unsurlarda, güneş ve ay gibi

tabiat unsurlarını vasıflandırmada kullanırken oldukça geniş bir yelpazede 158 Ceylan, a.g.e., s. 50. 159 Aşkar, a.g.e., s. 331.

206

işlenmektedir. Fakat bu ismin hakikatinde ve bu isme hak kazanmada hiçbir şey

Allah’a ortak olamaz. Manevî âleminde sıkıntılı günler yaşayan Ubeydî, karanlıktan,

günah bataklığından kurtulmak için Allah’ın lütfunun nuruna ihtiyaç duyar:

Üzerimden refè idüp etdügi cürmüñ ôulmetin Eyle YÀrab nÿr-ı lüùfuñle èUbeydì yüzin aà

143/5

Kainatta her şey zıddıyla kaimdir: Güzel-çirkin, iyi-kötü, iman-küfür, fayda-

zarar vs.160 Hakk’ın yaratma kudreti siyah gözde nur yaratır. Yüzde ise siyah ayva

tüyleri bitirir:

Merdüm-i dìde siyÀh iken yaratduñ anda nÿr Nÿr-ı ruòda òaù bitürdüñ eyledüñ eødadı cemè

140/3

Nur, kâinatta zâhir olan Allah’ın esma ve sıfatlarının tecellileridir. İnsanın

gözüne aydınlık veren, gözün nurunu ve insanın işitmesini sağlayan ise O’nun

ihsanıdır:

Nÿr-ı lüùfuñ lemèasıdur dìde-i insÀnda lemè Şemme-i ihsÀnum olmışdur onuñ gÿşunda şem

140/1

Yer ve göklerin yaratıcısının aşkına, onunla buluşma arzusuna düşen biri

güneşten haz alamaz. Asıl olan hakikate ulaşmaktır, sevgiliye ulaşmaktır. Kâinata

akseden sevgilinin tecellileri, onun aşkı yanında fâni bir hüviyette olduğu için haz

vermez:

ÒÀlıú-ı eflÀk ü òÀkün èaşúı şevúine düşen Ey èUbeydì mihr-i pür-envÀrdan almadı óaô

137/5

160 Eraydın, a.g.e., s. 149.

207

2. 3. 22. Ayine, Cevher, Araz

Ayine, Divan’da âşığın gönlü ile birlikte ele alınmakta ve âşığın gönlünün

Allah’ın zat, sıfat, isim ve fiillerinin tecelligâhı olduğu belirtilmektedir. Âriflerin

kalpleri Hakk’ın aynasıdır.161 Sevgiliye duyulan aşk kalp gözünün açılmasını sağlar.

Ubeydî’nin gönlü, ay yüzlü ilâhî sevgilinin tecelli ettiği yerdir:

Şol zamÀn kim mihr-i yÀr ile açıldı cÀn gözi Baúdı bu Àyìne-i úalbe görindi meh yüzi

Mua.48

Masivâ nimetlerinden lezzet almadan, nefsanî bir haz duymadan onları

temaşa etmek bu nimetlerin hakikatlerine vâkıf olmayı sağlar. Ubeydî, gönül

aynasından ay yüzlü sevgilinin yanağını sınırsız temaşa ederken aslında ilâhî

güzelliği müşahede etmektedir. Hakk’ın isim, fiil ve sıfatları en ziyade insanda tecelli

etmiştir. Şair, insandaki bu güzelliği seyrederken bunların hakikatini kavramak, onu

başka bir aleme götürmüştür:

èAks-i rÿyuñdan göñül Àyìne peydÀ eyledi Anda mÀh-ı òaddüñi bì-óad temÀşÀ eyledi

299/1

Ubeydî’ye göre asıl güzellik kâmil insanın gönlünün dünyanın maverasını

yani gaybı göstermesidir. Masivâdan arınmış gönlün ayine-i âlem-nümâ olması yani

hakikatleri göstermesi sadece onun cüzî bir özelliğidir:

LetÀfet mÀverÀ-yı dehri göstermek dürür yoòsa Ne cüz’ìdür dile Àyìne-i èÀlem-nümÀ olmaú

159/2

Tasavvufta cevher, kendi kendisine bir varlığı olan, gerçekleşmesi başka bir

şeye ihtiyaç duymayan özdür, mayadır.162 Varlığı cevhere bağlı olan, değişikliğe

161 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 82. 162 Kam, a.g.e., s. 112.

208

uğrayan şeyler ise arazdır.163 Ubeydî, aşkın bir cevher olduğunu bildiğinden,

dünyaya aldanmamak gerektiğini belirtir; çünkü dünya arazdır. Dünyayı yani arazı

terk etmek cevher olan aşka zarar vermez, asıl olan aşktır:

Ey èUbeydì aldanup dünyÀya èaşúı virme sen èAşú bir gevherdür anuñ úıymeti dünyÀ degül

192/5 Talip, bir tarikata girmek isteyen kimsedir. Ehil olduğuna karar verilirse şeyh

kabul eder ve mürid olur.164 Talibin talebi cevher-i maksuda yani vahdete ulaşmaktır.

Buna ulaşmak için ya sevgilinin toprağına talip olarak onunla bir olur ya da kendi

varlığını toprak ile birleştirir, yani cismini, maddeyi yok eder:

Úanúı ùÀlib cevher-i maúsÿda irmek istedi Varlıàın mÀnend-i úan òÀk ile yeksÀn eyledi

323/2

Âşık için sevgilinin vuslatı da cevher niteliğindedir. Burak, Hz.

Muhammed’in hasretiyle gözyaşlarını dökmüştür; ama sonunda vuslat cevheriyle

maksuduna ulaşmıştır. Burağın gözyaşı dökmesi kabz hâline, vuslatı ise bast hâline

misaldir. Ubeydî, de içinde bulunduğu ayrılık sebebiyle Burak gibi gözyaşı

dökmektedir:

Ey èUbeydì óasretinden gerçi dökdi nice yaş Gevher-i vaãlıyla Àòir şÀd-mÀn oldı Buraú

154/5

Gönül aynasının pas olması cevhere ulaşmaya engeldir. Bu ayna ne kadar saf

olursa ilâhî hakikatler gönle daha kolay tecelli eder ve gayb âlemi temaşa edilir.

Gönlünün pasından mahcup olan Ubeydî, bunun temizlenmesi için Rahmanî nefese

yani Hakk’ın lütuf cevherine muhtaçtır:

163 a.g.e., s. 115. 164 İz, a.g.e., s. 167.

209

Cevher-i lütfuñ meger kim sìm-sìmÀ eyleye Yoòsa cürm ile göñül oldı mÀnend-i nüóÀs

115/4

2. 3. 23. Gayr, Ağyar, Düşman, Adüv

Bu mefhumların âşık, sevgili ve rakip üçgeni içinde ele alındığı görülmekte

ve sevgili rakip konusunda uyarılmaktadır. Ubeydî, rakibi ağyar ve düşman olarak

görmektedir. Âşık, aşk yolunda sıkıntılar karşısında umman gibidir. Bu umman, bela

sellerini kendinde yok eder. Belalar ve sıkıntılar âşığa tasa veremez; onu bozamaz.

O, bir ummandır, gayra meyletmez. Kendini ummana benzeten âşık, üzerine gelen

belaları da denize akan ırmağa, sel sularına benzetir ve bu suların ummanı

değiştiremeyeceği, yapısını bozamayacağı gibi, belaların da kendisini

değiştiremeyeceğini, aşkından döndüremeyeceğini belirtir:

Seyl-i bÀrÀn-ı belÀ bize küdÿret viremez Degme nesne bizi taàyir idemez èummÀnuz

100/4

Sufîler, ilâhî aşka geçişte mecazî aşkı bir köprü olarak görürler.165 Hakikat

yolunda kesret bir köprüdür. Aşk ehli, kesret engellerini hakikate ulaşmada bir köprü

olarak kullanır. Zira, ehl-i aşk ağyarı yâr için, ilâhî sevgili için besler. Onun muradı

tahammül gösterip güle ulaşmaktır. Gül ise tasavvufta Allah güzelliğinin

simgesidir:166

AàyÀrı yÀr içün n’ola beslerse ehl-i èaşú Güldür èUbeydì perverìş-i òÀrdan àaraø

130/5

165 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 57. 166 Uludağ, a.g.e., s. 149.

210

2. 3. 24. Tövbe, Nedamet

Tövbe mutasavvıflarca üç derecede incelenmiştir. Bunlar: tevbe, inabe ve

evbedir. Tövbenin en ileri derecesi “evbe” olup, Hakk’ın rızasını kazanmak için ona

yönelmektir.167 “Evbe” aşkı tanıyanlar için riyakârlığın ortadan kalktığı, her şeyin

Hakk’ın rızası için yapıldığı bir makamdır. Servi boylu bir sevgili insana zühdü

unutturur. Serv vahdettir, Allah’ın birliğini simgeler.168 Bu aşka yakalanan birinin

elinden aşk kadehi eksik olmaz. Zahidin tövbesi cehennem korkusundandır. Ama

âşık, Allah’ın kereminden utanıp tövbe eder. Onun tövbesi “evbe” derecesindedir,

tövbe her tarafını sarmıştır:

Gözüñ ùutsa eger serv-úÀmet çeşm-i bÀdÀmı Úoyup zühdü úomazın bir dem elden cÀm-ı gül-fÀmı İnanamaz èUbeydì gör ne der ol şÀh-ı İslÀmı Muóibbi tevbeyi ãırdı dem-À-dem nÿş idüp cÀmı Şu göñlümden geçen gibi baña bir gül-èizÀr olsa

Mhm.7/5

Tövbe, müminlerin ahlâkı olup ehl-i küfürde tövbe ve pişmanlık yoktur.169

Tövbe bir sufi adayının ilk makamı ya da başlangıç noktası olduğundan günah

işlemekten sırt çevirmesi ve dünya kaygısından uzaklaşmasıdır.170 Ubeydî,

günahlarından dolayı yüzünün kara olduğunu, bunlardan arınmak istediğini ve

pişmanlığını dile getirerek Allah’tan medet bekler:

Yüzimüz úara yuyup arıt èUbeydì’yle bizi Çoú günÀh etdük peşìmÀnuz bize senden meded

38/5

Pişmanlık, içten ve samimi olursa yapılan hata ve günahların farkına varılır.

Gönülde büyük üzüntü doğuran hataları tekrar yapmayı engelleyen bir tövbeye bu tür

167 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 163,164. 168 Uludağ, a.g.e., s.310. 169 Safer Baba, a.g.e., s. 284. 170 Schimmel, a.g.e., s. 130.

211

bir pişmanlıkla ulaşılır. Ubeydî, tövbenin insanın kendini değersiz ve âciz olarak

görme düşüncesiyle birleşmesi üzerinde durur:

Bir gün ola ki ne èişret ne èibÀdet idesin èÁciz u óïr yatup yerde nedÀmet idesin

Tkb.1/2

Nedamet, sevgili ile ilgili olarak da ele alınır. O âşığa cevr ü cefa da nedamet

etmez.171 Âşık ise ehl-i dil zümresine ulaşamamanın pişmanlığı içindedir.172

2. 3. 25. Havf u Recâé

Korku ve ümit anlamına gelen bu kelimelerin aynı beyitlerde geçmediği

fakat kulların Allah’tan korkması ve ümitlerini kesmemesi, sığınılacak tek varlığın O

olduğu, rahmetinin sonsuzluğu gibi konuların Divan’ın genelinde sıkça işlendiği

söylenebilir. Nefsinin arzuları peşinde koşan kimsenin Allah korkusundan, O’nun

gazabından haberi yoktur. Allah’ı bırakıp tapınılan diğer şeylerin en menfûr olanı

hevâ ve hevestir. Ubeydî, nefsine uyanların nefsini putlaştırdığı düşüncesindedir.

Bunları Allah’ın değil de nefsinin kulu olmalarından dolayı eleştirir:

Sen uyup nefs hevÀsına yiyüp içmekde Göñlüñe õerrece gelmez idi òavf ile nÀr

Tkb.1/3

Talip, arzularının gerçekleşmesi için gayret göstermelidir. Tasavvufa göre

talip Hakk’ı sevgiyle değil, ibadet yoluyla arayan kişidir.173 Ümidi bir bağa benzeten

şair, talipler için her durumun kolay kılındığını açıklar:

BÀà-ı ümìde ùÀlip úaãd etse açılurmış İkbÀl-i dil olınca her kÿşe açılurmış

Mua.72

171 UD, 219/5. 172 UD, 278/5. 173 Uludağ, a.g.e., s. 337.

212

İnsanın Allah’ın lütfuna ve nimetlerine nail olma isteği onun sonsuz

rahmetine güvenmesindendir. Korku ve hatanın verdiği endişe ile çırpınan Ubeydî,

ümitlidir,174 Allah’tan af diler. Yapmış olduğu kötülüklerini ve utanılacak

davranışlarını af perdesi ile örtmesi için Allah’a yalvarır:

Kemligine naôar eylerseñ olur işi tamÀm Perde-i èafvuñ ile eyle èuyÿbın mestÿr

Tkb.1/5

2. 3. 26. Tarîkatla İlgili Unsurlar

2. 3. 26. 1. Tarîk, Tarîkat

Divan’da tarîk ve tarîkat kavramları hem aşk yolunu hem de tarikat anlayışını

ifade eden seyr ü sülûku yani bir rehberin öncülüğünde manevî ve ruhî yolculuğa

çıkarak Hakk’a ermek gibi manaları işlerken kullanılır.

Allah’a giden gerçek yolu irşad ve irfan sahibi olan arifler bilir. İrfan manevî

ve ruhî tecrübeyle yani marifet, keşf, sezgi gibi hâllerle elde edilir. Âşıklar fenâ

yolunda doğru yolu gösterirler. Sufiler, fenâ sözü ile insandaki kötü sıfatların yok

olmasına işaret ederler, Allah’ın hibesi olan hâlleri ihlaslı ameller ile saflaştırırlar.175

Bu makam kesbî değil, vehbîdir. Allah’ın lütfudur. Ubeydî, âşıkların fenâ yolunun

irşad sahipleri olduğunu belirtir, tekkedekilerin bundan haberi yoktur:

Bizüz fenÀ yolın irşÀd iden ilÀhiler Ùarìú-i Óaúú’ı ne bilsün bu òÀn-úÀhiler

62/1

Hz. Muhammed’e kavuşmayı, O’nunla karşılaşmayı bir ülkeye benzeten

Ubeydî, kendisinin bu kavuşma ülkesine ulaşmasını sağlayacak en güvenli yolun

İlâhî aşk yolu olduğunu belirtir:

174 “Allah’tan (ve affından) ümit kesmek(ye’s) de küfürdür.” Kelâbâzî, a.g.e., s. 255. 175 Kuşeyrî, a.g.e., s. 160-161.

213

Kişver-i vaãl-ı Óabìbu’l-lah’a vÀãıl olmaàa RÀh-ı èaşúuñdur èUbeydi’nüñ ùarìú-i eslemi

294/5

Şeriatın emirlerine uymak tarikat yolunun kapısıdır, yani gafleti terk etmek,

nefs-i emmârenin ihtiraslarından kurtulmak şeriatın emridir. “Tarîkat, hakîkat ve

şerîat hükümlerine göre davranışlarda bulunmaktır.”176 Menzile ve Hakk’a ulaşmak

isteyenlerin dünya ve onun sunduğu geçici zevklerden feragat etmesi gerekir. Hz.

Muhammed “Müminin ferasetinden sakının. Çünkü o, Azîz ve Celîl olan Allah’ın

nuru ile bakmaktadır.”177 buyurmuştur. Ubeydî, bu ferasete ulaşmak isteyenlerin

nefs-i emmâreyi tarikatla şeriatin emirlerine göre irşad etmesi gerektiğini belirtir:

Gözün aç àafleti úo fikr u ferÀset demidür Nefs-i emmÀre-yi irşÀd-ı ùariúat demidür

Tkb. 2/2

Ahın olduğu yerde ıstırap vardır. Ahı hırka giyen bir dervişe benzeten

Ubeydî, onun karalara girmesi gerektiğini belirtir. Çünkü onun yolu fakr yoludur,

böyle yapmazsa ayıplanır:

Ey Àh gir úaraya bugün úara giymemek Olur úalendarÀn-ı ùarìúat yanında şeyn

236/2

2. 3. 26. 2. Dergâh, Tekke, Hankâh, Harabat, Meyhane, Virane

Ubeydî, Divan’da bu unsurları birbirinden ayrı düşünülmeyecek bir şekilde iç

içe kullanılmıştır. Bu unsurlarla birlikte bade, cam, mey, saki ve bu manadaki diğer

kelime ve kavramlar, mecazî veya tasavvufî manalarda kullanılmıştır. Ubeydî,

Tasavvuf edebiyatında zaruretlerin ortaya çıkardığı bir gelenek olan hakikati mecaz

ile örterek aşkını terennüm etmekte ve bu mecazî anlatım ilâhî hakîkate asla ters

düşmemektedir.

176 Şahver Çelikoğlu, Ma’rifetullah Allah’ı Bilme, Marifet Yay., İstanbul 2001, s. 153. 177 Kuşeyrî, a.g.e., s. 321.

214

Âşık, sürekli olarak göz yaşı dökmekte, masivâ kirinden temizlenerek

Hakk’a sefer etmeye hazırlanmaktadır. Tasavvufta bedenle ve kalple olmak üzere iki

nevî sefer vardır. Zor olan kalple yapılan, bir sıfattan diğer bir sıfata yükselme

şeklinde olan kalbî seferdir, seyr ü sülûktur.178 Ubeydî, Hakk’a seferde “seyrila’llâh”

yani Allah’a doğru yolculuk179 makamındadır. O, daha masivâdan ve nefs

tehlikesinden kurtulmak için çabalar. Kalp makamının son, isim makamının

başlangıç noktasında olduğu için, sürekli döktüğü gözyaşlarıyla kesretin bulanıklığını

gidererek Hakk’a sefer için hazırlanmaktadır:

Dem-be-dem eşk ile Àlÿdeliği pÀk iderüz Dergeh-i Óaúú’a sefer etmege óÀøırlanuruz

112/4

Bütün mevcudat Hakk’ın dergâhına yüz sürer.180 Hakk’ın dergâhı sıkıntıda

olan kulların sığındığı, hâllerini arz ettikleri yerdir.181 Şair, hikmetli şiirlerinin

Allah’ın dergâhında makbul olmasını niyaz eder.182

Tasavvufta insanda var olan aşağılık nitelikleri eğitip bir sufi olabilmenin tek

yolu aşk yoluna girmektir.183 Tekke, ilâhî aşk şarabının içilip sarhoş olunduğu ve

feyz kaynağı olan bir mekândır. Âşık, aşk tekkesinde seyr u sülûkunu tamamlaya

çalışan bir abdaldır. O, ruhen, aklen, ahlâken olgunlaşmak ve nefsini terbiye etmek

için yol alır:

Olmuşum tekye-i èaşú içre ‘Ubeydì ÀbdÀl Yol yol eylersem eliflerle tenüm yolumdur

75/5

Âşık, dünya malına değer vermez.184 Dervişlerin dünya ve ahiretle ilgili bir

çıkarları olmadığı için ruhlarında hep sonlu âlemin ötesine gitmenin, sonsuz olan 178 Kuşeyrî, a.g.e., s. 376-377. 179 Uludağ, a.g.e., s. 305. 180 UD, Tkb. 1/3. 181 UD, 132/1. 182 UD, 147/4. 183 Schimmel, a.g.e., s. 165. 184 Tatcı, a.g.e., s. 128.

215

Allah’a ulaşmanın özlemini duyarlar.185 İnsan, bu dünyada misafir olduğu için

nefsinin esiri olup dünya tekkesine bağlanmasının ve dünyayı mesken tutmasının bir

manası yoktur. Fanî olan bu tekkede bir dervişin teslimiyetine uygun olarak

yaşamak, nefsanî arzulardan ve taalluktan kurtulmak, ölmeden evvel ölmek sırrına

ulaşmak gerekir:

Ne içün úayd-ı taèalluúla muúayyed olavuz Bir iki gün bu fenÀ tekyede òod mihmÀnuz

100/3

Dünya tekkesinde âşık devamlı gamla ağırlanır,186 Hak yolunu tekkedekiler

değil de fenâ yolunu tutan irşad sahipleri bilir,187 Âşık, dünya tekkesinde bir

çerağdır,188 han-kâh müridin pirine, mürşidine aşkla teslim olduğu yerdir.189 Abdalın

nefsini köreltmek istediği yer melamet han-kâhıdır,190 mürşidlerin mezarları da

onların tekkeleridir, kemikleri bu tekkenin çerağlarıdır.191

Tasavvufta herhangi bir şeye sahip olmak, aslında o şey tarafından sahip

olunmak demektir. Gerçek fakir dünya kaygısı çekmez. Onun yalnızca Allah’a

ihtiyacı vardır.192 Harabat ehli, bu geçici dünyada şevket sahibidir. Asıl padişahlık

harabatta yokluğu şiar edinenlerindir; çünkü bunlar kanaat ve fakr sahibidir. Bunlar

kendilerini daima Allah’a muhtaç bilirler ve her şeyin gerçek sahibinin Allah

olduğuna inanırlar. Onlardaki bu büyüklüğe ve gönül zenginliğine ne Dara ve Cem

gibi padişahlar ne de Hz. Süleyman ulaşamamıştır:

FenÀ dÀrına gel gör şevket-i ehl-i òarÀbÀtı Ki DÀrÀ görmedi èömrinde herkez böyle dÀrÀtı

311/1

185 Mengi, a.g.e., s. 209. 186 UD, 112/5. 187 UD, 62/1. 188 UD, 80/5. 189 UD, 107/4. 190 UD, 64/4. 191 UD, 143/2. 192 Schimmel, a.g.e., s. 143.

216

Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnız Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz

100/1

Gönül aşkın yağmasına uğramış, sevgilideki güzellikler ile darmadağın

olmuştur, perişandır, dertlidir. O, bu hâliyle dünya malına değer vermeyen derviş

gibidir. Gönlün izzeti ancak bu şekilde artar:

Bir òarÀb-ÀbÀddur göñlüm gözüm merdümleri Dökdi dünyÀ mÀlını taèmìr olınmaz neyleyeyim

209/4

Âşığın ayağı, aslında bir tekke olan meyhaneden başka bir yere gitmez.

Çünkü aşk ve şevk ile dolu olan meyhane, huzur ve kemalin mahallidir.193 Orada

safa veren kadehten başka bir şey yoktur. Saki, orada aşk kadehini sunan pir-i

mugandır, mürşid-i kâmildir. Onun sunduğu şaraba alışan hakikî imana erişir. Âşık

için bundan daha büyük bir zenginlik, coşku ve lütuf yoktur. Elinde aşk kadehiyle

sürekli meyhanede oturur:

Ayaàum adım atmaz bir yere meyòÀneden àayrı Elüm bir nesne tutmaz sÀúìyÀ peymÀneden àayrı

305/1

Aşk ehli, meyhaneye düşerek meyin müptelası olmuştur. Âşık, meyhanede

bâtın sırlarına vâkıf olmayı, aşkın devletini, saadetini elde etmeyi ister. Sufilerin

şarap demekten muradları marifetullahtır, bunun sonu muhabbetullaha gider. Yani

irfan duygusudur ve aşktır.194 Âşığı bu hâle getiren, sermest eden sevgilinin lal

dudağıdır. Tasavvufta leb-i la’l yani kızıl süs taşını andıran dudak, bâtınî feyizler ve

rûhanî lezzetler;195 mey, bâde, şarap, ilâhî aşk;196 sâkî, mürşid;197 meyhane198; câm,

193 Tarlan, a.g.e., s. 36. 194 Kurnaz, Tatcı, a.g.e., s. 24. 195 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 233. 196 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 197 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 198 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 199.

217

kadeh, kâse kelimeleri âşığın ilahî muhabbetle ve rûhânî hazla dolu kalbi199

manalarında birer remizdir. Âşık, aşk dergâhında ilâhî badeyle mest olmuştur:

èAşú ehlini laèlüñ düşürelden meye sÀúì ÜftÀde èUbeydì daòi meyòÀneye düşdü

329/5

Dünyadaki bütün şaraplar bitmiş; ama şair hâlâ sarhoş olmamıştır. Gaybtan

sunulan aşk kadehine hasrettir, hâlâ nim-mesttir:

Bana beñzer fÀni bu meyòÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehi oldı daòi ben nìm-mest

19/1

Akl, Allah’a ibadete ve cennete girmede, kulluk yapmaya vasıtadır. İlâhî bade

kadehinden içip tevhitle sarhoş olan sâliğin akla ihtiyacı yoktur, rububiyeti temaşa

eder. Kuvvetli vâridatla kulun kendinden geçip manevî sarhoşluğunu ifade eden sekr

halindedir.200 Sekr, aşkın en aşkın ve taşkın hâlidir.201 Âşığın yeri meyhanedir, rüsva-

yı dost olmak ister; çünkü âşık, Allah’ı sevmeden önce Allah onu ezelde sevmiş ve

dost edinmiştir. Âşık, meyhanelerde olmak ister. “Meyhaneden murad, kâmil

mürşidin gönlüdür. Orası Allah sevgisinin hazinesidir, kadehten murat ise, Hak

tâlibine yaptığı ism-i Celâl telkinidir. Ya da, dilinden dökülen mârifet-i ilâhîye dair

sözlerdir. Sâlik onları dinledikçe verdikleri zevkle mest olup, aklı bir şeye ermez

olur.”202:

èAúlum aldı çünki cÀm-ı laèl-i rÿó-efzÀ-yı dost Úoñ beni mey-òÀnelerde oluben rüsvÀ-yı dost

21/1

199 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 200 Safer Baba, a.g.e., s. 244. 201 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 77. 202 İbrahim Allahverdiyev, Fuzûlî’nin Divânı’ndaki Gazellerinde Tasavvufî Kavramlar, MÜ Sos. Bil. Ens. İlahiyat Anabilim Dalı,Tasavvuf Bilim Dalı,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003, s. 47.

218

İnsanın kalbi gözle görülmeyen bir köşktür; ama köşkleri mamur kılan aşktır.

Aşk hazinesine sahip olmayan bir kalp her ne kadar köşk gibi görünürse de aslında

manevî cevherlerin yer almadığı bir viranedir, yıkıntıdır. Viraneyi manalı kılan

cevherdir. Çünkü kalp yere ve göğe sığmayan Allah’ın içine sığdığı yerdir, marifetin,

irfanın mahallidir:

Ádemüñ úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür

44/1

2. 3. 26. 3. Ocak

Ocak, manevî yönden birtakım özelliklere sahip olan ailelerdir. Tasavvuf

yolunda olan ocaklar, her devirde cemiyet için büyük şahsiyetler yetirmişlerdir. Ocak

mefhumu da Divan’da hayat ocağı,203 fenâ ocağı,204 muhabbet ocağı,205 mihnet

ocağı,206 gönül ocağı,207 ve ocağa mensup olmak,208 gibi tabirlerle kullanılmaktadır.

Eskiden tekkeler çerağlar yardımıyla aydınlatılırdı. Ubeydî, çerağa benzettiği

güneşin yanmasını kendisinin ocağa mensup olmasına bağlar. Tasavvufta asitan

tekkeyi, çerağ ise nuru ve marifeti temsil eder. Tekkeler, dergâhlar marifetin, nurun

kaynağı olan yerlerdir. Güneşin dünyayı aydınlatması düşüncesiyle, âşık aslında,

dünyanın bir tekke olduğunu ifade etmek ister. Güneş ise bu tekkenin çerağıdır. Yani

Allah’ın lütfuyla dünya tekkesini aydınlatan güneş, tekkelerdeki çerağlar gibi

marifetin, hakikatin ve Hakk’ın kendi hakkında sâlike verdiği bilginin tecellisidir:

èUbeydì’ya güneş andan yaúar çerÀàı müdÀm Bu ÀsitÀnda biz bir ocaàa mensÿbuz

107/5

203 UD, 259/5. 204 UD, 233/3. 205 UD, 240/4. 206 UD, Mmt. 14/2. 207 UD, Mua. 99. 208 UD, 107/5.

219

2. 3. 26. 4. Ney, Mizmar, Sema, Raks

Ney, kamışlıktan kesilip ayrılmış, göğsüne ateşle delikler açılmış, başına,

ayağına hatta boğumlarına madenî halkalar ve teller takılmış, koparıldığı yerdeki

rutubetten mahrum kaldığı için, sapsarı ve kupkuru olmuştur. İçi tamamıyla boştur.

İçine hava ile neyzenin nefesi dolar. Kendi başına kalırsa sesi, sedası çıkmaz. Neyin

bu özellikleri insan-ı kâmile benzer. İnsan-ı kâmil de böyledir. Âlem-i ilâhîden anâsır

âlemine gelmiş, masivâ zincirine vurulmuş, ayrılık ateşiyle bağrı şerha şerha olmuş,

eski makamındaki feyzinden mahrum kalmış; zihnini vehimden ibaret varlıklardan

arındırmış, kendisini Allah’ın iradesine terk etmiş. İlâhî nefes hangi perdeden zuhur

ederse o nağmeyi icra etmektedir.209 Âşık da insan-ı kâmildir, o da sevgilisinden

ayrılmıştır, gurbettedir, onun aşkıyla, gamıyla yanmaktadır. Bu âlemde o da gariptir,

gurbettedir. Gece gündüz dolaşıp sevgilisini ve asıl vatanını arar. İnsan-ı kâmilde şu

âleme gelirken meşakkatlere ve acılara duçar olmuştur:210

NÀr-ı derd ü àamla mecnÿn ùolaşup leyl ü nehÀr Yandı mizmÀr Àteş-i miónetle nice rÿzi-gÀr Ey èUbeydì èaşú ile VÀmık yaúıldı ãad hezÀr Bir nice sÿzÀn ile dilleri biryÀn eyle Biz de geldük èÀleme yanduú yaúılduú bir zamÀn

Mmt.17/3

Ney bu kadar acı çekmesine rağmen, aşk ateşini dile getirmede âşık kadar

hazinle inleyemez, aşk ateşinden bahsedemez. Çünkü Hak yolunda olan âşık, vuslat

aşkı ve vatanına duyduğu hasretle yanmaktadır:

Çaldılar çarpdılar nÀy daòi muùribler Anları bulmadılar nÀle-i dil gibi óazìn

246/4

Âşığın bu figanı ve gönlünün inlemesi neyi kıskandırır. O, mecliste çalınır.

Aşkın sırlarını ifşa eder; ama âşığın inlemesine erişemez. Ney, bu hâliyle kesildiği

209 İsa Çelik, “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 44, 45. 210 Yaraşır, a.g.e., s. 184.

220

yerdeki saz gibidir, âşığın muhabbetle dolu inlemesinin yanında onun bu sesinin

hiçbir estetiği ve ulvîliği yoktur. Neyin sesini, çarha ulaşan âşığın figanına

benzetmeye çalışması şaşılacak şeydir. Onun sesi âşığın sesinden daha pestir,

aşağıdır:

Meclis içre çalınup beñzi dönübdür sÀza MuùribÀ iñledeli reşk-i fiàÀnum nÀyı

312/3

Diye sÀàar mıdur ney muùribÀ àÀyetde pest iken Şebìhüm der o şeh bezminde çaròa iren efgÀna

267/4

Âşığın bu nalesi şehrin vaizinin kulağına çalınır. Ubeydî’nin bu hayali,

sarhoşların şehirde bağırmalarını, nara atmalarını anımsatır. O, bu nalesini neye

benzetir; çünkü “Neyin sadası vahiy gibi, ilham gibi ulvîdir. Onun için sıcaktır, alev

gibi, ateş gibi yakıcıdır. Bu aşkı duymayan, bu ateşe değip onunla yanmayan kimse

için tek çare yokluktur. Bu yokluk, maddî varlık bağlarından kurtulup, benlikteki

canı aşkın eline vermek, kısaca nefsin heveslerinden, ihtiraslarından yok

olmaktır.”211 Aslında âşık hevasına uymaz, o, muhabbetle inler, Hak aşkıyla inler:

NÀlemüz vÀèiô-i şehrüñ çalınup úulaàına Ney gibi ehl-i hevÀsın dile sÀàarlanıruz

112/3

Sema ve Raks, Divan’da âşığın sevgilinin aşkı karşısında vecde gelmesini,

kendinden geçmesini ifade etmede kullanılır. Sema, bilhassa Mevlevîlerde olup

tasavvuf ehlinin dönmeleri, raksetmeleridir.212 Dinî hislerin, şuurun ve mistik

duyguların semanın en coşkun derecelerinde bile kaybolması söz konusu değildir.213

Sufiler, kainattaki bütün sesleri, fiilleri, sessizliği ve hatta sesle hiç ilgisi bulunmayan

211 Allahverdiyev, a.g.e., s. 63-64. 212 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 268. 213 Kabaklı, a.g.e., s. 103.

221

manevî hakikatleri, sırları bile musikî ahengi olarak görürler.214 Ubeydî, bir beyitte

âdeta bir semahanede yapılan Mevlevî ayini olan semayı tasvir eder. Şem neyzendir,

Mevlevî külahını giyinmiş ney çalmaktadır. Neyin bu yanık ve lâhûtî sesiyle coşan

pervaneler şevke gelen semazenlerdir. Pervaneler, şemin etrafında dönerek sema

ederler, Hak’tan gelen ve Hakk’a çağıran bu ses ve ateş etrafında vecd hâlinde

dönerler:

Şevú ile pervÀneler nice semÀèa girmesün Şemè alup nÀyın ele giydi külÀh-ı Mevlevì

319/4

Sufiler, raksı eğlence ve oyun olarak görmezler.215 Meleklerin arş, hacıların

Kâbe ve gezegenlerin güneş etrafında dönmeleri gibi âşık da sevgilinin yanak mumu

etrafında döner, raks eder. Çünkü yanak onun Kâbe’sidir. Tasavvufta şem sevgiliyi,

Allah’ı; pervane âşığı temsil eder. Âşık, sevgilinin yanak mumunun ateşi etrafında

dönerken beşerî vasıflardan sıyrılır, İlâhî vasıflarla donanır. Sevgilinin yanağına

ulaşma arzusu, onun kendinden geçerek raks etmesine neden olur. O, bu bela

meclisinde pervane-i suzan olmuştur, kendini bu ateşe atarak fenâfillaha ulaşır:

Döne döne baña raks etdürüp şemè-i ruòuñ şevúi BelÀ bezminde bir pervÀne-i sÿzana döndirdi

301/2

Âriflerin raksı, esrara vakıf olduktan sonradır. Sufilerin raksı halli müşkül

olan bir meseleden sonra kendilerine malik olamamalarıyla başlar.216 İrfan

meclisinde esrara vakıf olan ârifler için artık, müşkül bir mesele kalmamıştır,

bunların aklı alındığından Mutlak Zâtın yani Allah’ın kontrol dairesine

girmişlerdir.217 Onların meziyetleri Allah’tandır, geldikleri bu makam vehbîdir.

Allah’ın lütfuyladır, onlar kâinatın sırrına ulaşma meziyetiyle raksederler:

214 Süleyman Uludağ, İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ, Uludağ Yayınları, Bursa 1992, s. 229. 215 Uludağ, a.g.e., s. 232. 216 Kuşeyrî, a.g.e., s. 326. 217 Tatcı, a.g.e., s. 150.

222

İrişüp bezm-i èirfÀna olup esrÀra vÀúıflar MezÀyÀ söyleşilse raús urur bì-àÀye èÀrifler

Mua.90

2. 3. 26. 5. Cübbe, Destar

Divan’da tarikat yaşam tarzıyla ilgili unsurlara da yer verildiği görülmektedir.

Dervişler için dünya hayatı ile ilgili bütün unsurlar birer masivâdır. İlahî aşkla yanan

birinin dinin zahirî yaşam tarzını yansıtan cübbe ve destardan haz almadığını belirten

Ubeydî, aşağıdaki beyitle sufilerin “Bu dünyaya çıplak geldik, çıplak gideriz, hiçbir

şeye sahip olmayız.”218 anlayışını da hatırlatır:

NÀr-ı èaşúuñla yanup èuryÀn ü biryÀn olanuñ Cübbeye göz dikmedi destÀrdan almadı óaô219

137/4

2. 3. 26. 6. Vatan, Ezel, Ruz-ı elest, Gurbet

Tasavvufta asıl vatan, insan ruhunun bu âleme gelmeden önce bulunduğu

ruhlar âlemidir. Bu yüzden içinde yaşadığımız bu âlem âşık için önemsizdir, onun

hasreti hep aslî vatanadır. Bu dünyada gurbette olmanın üzüntüsünü yaşayan Ubeydî,

dünyayı beğenmez. Onu eski bir yapıya benzeten şairin böyle düşünmesinde aslî

vatana duyduğu hasret220 etkilidir:

Sorarsañ bir bu dünyÀyı ne resm üzre vaùan bulduú Degül encüm delinmiş saúfı bir dÀr-ı kühen bulduú

157/1

Divan şiirinde âşıklar, sevgililerine ilk olarak elest meclisinde

vurulduklarından âşıkların o günden sonraki bütün ruh ve beden hâlleri, o aşk ile

218 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 358. 219 Bu beyit Yunusemre’nin “Dervişlik olaydı tac ile hırka / Biz de alır idik otuz kırka” beytini hatırlatır. (Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 1999, s. 268.) 220 Âşığın aslî vatanına özlem duyması aslında onun imanından kaynaklanır. Çünkü Hz. Peygamber “Hubbu’l vatan mine’l-iman” yani “Vatan sevgisi imandandır.” buyurmuşlardır. (Tatcı, a.g.e., s. 302.)

223

dolu geçmektedir.221 Âşık, gönlünü ezel pazarında, aslî vatanı olan Elest meclisinde

yitirmiştir. Gönlünü Hakk’a, hakikî sevgiliye vermiştir. Bu dünyada, madde

âlemindeki sevgililere gönülde yer yoktur. Çünkü onlar mecazîdir, âşığı kesrete

iterek onun kâmil bir insan olmasını engeller:

Yitürmişdük ezel bÀzÀrı içre göñlimüz naúdin CihÀna geldük anuñ sÀóibiñ bir sìm-ten bulduú

157/4

Âşık, feleğin kadehini ruz-ı elestte şevk ile içmiş ve onu gökyüzüne asmıştır.

Ayrıca âşığın feleğin kadehini gökyüzüne asması düşüncesi, güneşi de

hatırlatmaktadır. Tasavvufta kadeh âşığın gönlünü ifade eder. Bezm-i Elest’te,

Allah’ın ruhlara hitaben “Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?” sorusuna ruhlar “Bela

(evet)” diyerek cevap vermişler.222 Gönül kadehini ilâhî aşkla doldurmuşlardır. Sadık

kalacağına söz veren âşığın gönül kadehine bir başkasının azmetmesi imkânsızdır:

CÀm-ı çaròı indirüp bir kimse daòi içmedi Nÿş idüp şevú ile ben aãdum anı rÿz-i elest

19/4

Ubeydî’nin aşkı, ezel meclisindeki “bela” akdiyle başlamıştır. O, Rabbi’nin

Elest meclisindeki sualine “Evet!” diyerek bir akit yapmıştır. Şair, kendisinin gerçek

Mecnun olduğunu belirtir. Aşkı yani tanıyan Kays’ın bu hususta kendisiyle

düşünülmesini istemez:

Daòi Úays adı yazılmamışdı dìvÀna ezel Ben muóabbet yazısında baş açıú Mecnun iken

234/4

Sufilere göre, dünya hayatı gurbettir. Asıl vatandan ayrı olan insan, aslî

vatanın özlemini duyar. Ruhlar âleminden dünya hayatına vücud bularak gelen

insanlar aslında gurbettedir. Sefer için azmeden, kavs-i urûc yolundaki insan-ı 221 Pala, a.g.e., s. 106. 222 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 28.

224

kâmildir. Yani madde âlemine inen ruhların izledikleri yol kavs-i nüzul ve dönüşte

izledikleri yol da kavs-i urûctur. Tasavvufî anlayışa göre Allah, insan-ı kâmili âlem

için yaratmış, toplayıcı suretinin kemalinden dolayı her şeyi onun emrine vererek

onu bu âlemde misafir etmiştir.223 Aşka sefer eden, gurbet evinde misafir olan kâmil

insandır. Misafirin arzusu ise vuslattır:

Ey èUbeydì rÀh-ı èaşúa kim sefer úıldıysa hicr Anı àurbet-òÀne-i òÀk içre mihmÀn eyledi

323/5

2. 3. 26. 7. Riyazet

Bu unsur, Divan’da aşk yolunun sıkıntılarını dile getirmede kullanılır.

Âşıkların sevgiliye ulaşmadaki en büyük sıkıntısı nefsin arzularından kurtularak onu

eğitmek, onunla cenk etmektir. Âşıkların iyi nam kazanmak gibi bir arzuları yoktur.

Onlar, halktan uzaklaştığı, nefslerine muhalefet ettikleri sürece hakikate ulaşırlar.

Mey ilahî aşkı ifade ettiğinden Ubeydî, bu kadehten içerek âleme rüsva olmak ister.

Aslında o riyazet köşesinde nam ve şöhret kaygısı olmadan nefsini terbiye etmekle

uğraşırken diğer insanların onun zahirdeki davranışlarına göre hüküm vereceğini

bilir:

Nìk-nÀm olımaduú zehr ü riyÀżat ile çün Mey içüp kendümüzi èÀleme bed-nÀm idelüm

203/3

Ubeydî, riyazet hususunda zahitlerden öğüt almaya tahammül edemez. Çünkü

o rinddir, gösteriş meraklısı zahidin samimi olmayan öğütlerine ihtiyacı yoktur.

Ubeydî, dünyaya karşı ilgisiz ve kanaatkâr olduğunu belirterek bu konuda zahidin

kendisine öğüt vermesini istemez:

223 Kam, a.g.e., s. 128.

225

ZÀhidÀ luùf it bize añma riyażat kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz

111/2

2. 3. 26. 8. İrşâd

İrşâd, Divan’da seyr ü süluk yolunda bulunan dervişin durumunu ifade

etmede ve âşığın aşk yolunda çektiği sıkıntıları dile getirmekte kullanılır. Fenâ yolu

tarik-i Hak’tır. Hakikati bulmada ancak irfan sahibi mürşidler kılavuzluk yapabilir.

Mürşidler, seyr ü sülûk yolunu tamalayarak ilm-i ledüne vâkıf olan kişilerdir.224

Ubeydî, Hak yolunda Hakk’ı bulmada irşâd vazifesi yaptığını belirtir:

Bizüz fenÀ yolın irşÀd eden ilÀhiler Ùarìú-i Óaú’ı ne bilsün bu òÀn-úÀhiler

62/1

Gaflet derin bir uykudur ve feraset sahibi bir mümine yakışmaz; ancak nefs-i

emmare üzerindeki perdeleri kaldırmak, gafletten uyanmak öyle kolay değildir.

Tasavvufun özü olan güzel bir ahlâka sahip olmak225 ancak nefs-i emmâreyi irşâd-ı

tarîkatle ezmek ve onu mücahede kılıcıyla katletmekle elde edilir; çünkü bu, kişinin

en büyük düşmanıdır:

Gözün aç àafleti úo fikr ü ferÀset demidür Nefs-i emmÀre-i irşÀd-ı ùariúat demidür

Tkb.2/2

Mürid, irşâd bahsinde mürşidine teslim olur. Onun yardımı olmadan seyr ü

süluk yolundaki engelleri aşamaz. Kalben dahi şeyhine muhalefet etmez.226 İrşâd

mevzusunda onun, pirinin eteğine yapışması, ondan feyz alması gerekir. Ubeydî,

mürid-mürşid ilişkisini hatırlatan bir beyitte gönlünü bir müride benzetir, onun irşâd

bahsinde pirinin irfanı karşısındaki âcizliğini dile getirir:

224 Mustafa Kara, Gönül Mektupları,Mavi Yay., İstanbul 2003, s. 203. 225 Kuşeyrî, a.g.e., s. 330. 226 Kuşeyrî, a.g.e., s. 405.

226

Dil muóabbet ocaàında bir uşaúdur gerçi kim Nice pìre daà urur baóå etseler irşÀddan

240/4

2. 3. 26. 9. Feragat, Fariğ

Aşk yolunda hakikî sevgili uğruna her şeyden vazgeçmek manasında olan

feragat, Ubeydî’nin saadet ve huzur vesilesi olarak gördüğü bir makamdır. İlâhî

sırlara vâkıf olmak için tac ve tahttan feragat edilmelidir.227 Kâbeye ulaşmak isteyen,

oraya varamazsa da bu isteğinden dönmemelidir:

Çünki Beytü’l-ÓarÀm’a ermezsin Olma Beytü’l-ÓarÀm’a fÀrià

145/3

Vuslat arzusuyla yanan âşığın feragat edemeyeceği şeyler de vardır. İlâhî

bade kadehinden içen Ubeydî, tevhidle sermest olmuştur. O, şevk-i câmdan feragat

edemez. Şevk-i câm onun marifetle, Allah’a kavuşma özlemiyle dolu gönlünün ve

aşkının simgesidir. O, bu aşktan feragat edemez:

Oluruz şehr-i cÀmdan fÀrià Olmazuz şevú-i cÀmdan fÀrià

145/1

2. 4. Tasavvufî Tipler

2. 4. 1. Ârif

Ârifler, fakr yolunu tutar. Onlar için önemli olan manevî zenginlik, irfan ve

marifet zenginliğidir. Ehl-i şevket altın süslemeli elbiseler giyerken ârifler ise

vücutlarını hasırlarla süsler:

227 UD, 205/4.

227

Úo ehl-i şevket egninde münaúúaş zer-úabÀ olsun Ser-À-ser cism-i èÀriflerde naúş-ı bÿriyÀ olsun

233/1

Ârif, insan-ı kâmildir. O, Hak ile bâki olduğu için onu hiçbir şey

bulandırmaz. Nefs, vücutta hükümran olmak ister fakat, ârifler nefislerinin kölesi

olmazlar; çünkü onlar, Allah’ın ilminin, bâki olduğunun idrakindedirler. O’nun

kuvvet ve kudretini anlamada nefislerinin cehaletinin farkındadırlar. Nefislerinin

fâni, âciz ve zaif olduğunu bilirler:

Nefsini ednÀ bilen aèlÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”

150/5

Ârif, dudağın sırrına vâkıftır; çünkü o marifet sahibidir. Onlar sevgilinin

vahdet makamı olan dudağı sayesinde Hak ile olmanın hazzını yaşarlar. Cahillerin

ise bunu görmesini istemezler, hattın buna perde olmasını isterler; çünkü hat gaybı

ifade eder:

èÁrifler ile lebleri èıyş-ı müdÀm ider NÀdÀn gözine olsa n’ola perda-dÀr òaù

133/2

Gönlüne irfan nurunun tecellileri akan ârif için en büyük makam elem ve

ıstıraptır. Makam ârifin azmederek ulaştığı yerdir, sıkıntılara katlanarak buraya lâyık

olunur, ulaşılır. Ârif için en büyük azap ise candır; can perdedir, vuslata ulaşmada

engeldir:

Manãıb didükleri elem ü ıøùırÀb imiş CÀn-ı èazìz èÀrife èayn-ı èaõÀb imiş

126/1

228

2. 4. 2. Pîr, Pîr-i Mey-furuş, Pîr-i Mugan, Saki, Rehnümâ

Bu tabirler Divan’da tasavvuf ıstılahlarına göre kullanılmakta ve âşığın Hak

aşkını dile getirmedeki heyecanını ifade etmede, masivâdan sıyrılma isteğinde,

Hakk’a vasıl olma ümidinde adı geçen kişilerden medet beklemesiyle

işlenilmektedir. İlâhî aşk yolunda olan sâlik için irade söz konusu değildir, sufilere

göre mürid iradesi bulunmayandır.228 O, badeye, meye kendi iradesi dışında meyl

ider. Bunlar tasavvufta aşkı, muhabbeti, şevki yani aşkın galabesini, coşkunluğunu

ve heyecanını ifade ederler. Bu durumda âşığın aklına ve şuuruna göre hareket

etmesi söz konusu değildir; ama sofu bunu anlayamaz. Âşık meyhanede mey içer,

pîrlerle yani şeyhlerle oturup sohbet edip bunların feyzinden yararlanmasına gerek

yoktur. Çünkü âşık, bu feyzi içinde ilâhî aşkı barındıran badeden alır. Hakikat

yolunda ilâhî aşk kadehini yudumlamak pirlerle oturmaktan daha evladır. O, Allah’la

insan arasındaki sevgiyi dile getiren meşhur hadîs-i kudsînin hâli içindedir.229 Bu

hâlde olan birinin Allah’tan başka hiç kimseye ihtiyacı yoktur:

MeyòÀnede bulunmadı dün pìr-i mey-furÿş Çekdüm ãafÀ ile meyini iòtiyÀrsız

109/2

Pìrlerle ùur otur der ben sebÿ-keş èÀşıúa BÀde vü maóbÿbe ãïfì iòtiyÀr olur ãanur

67/4

Sevgilinin hattının gamı, âşık için katlanamayacak acılar verir. O, cisminden

vazgeçmek ister, canından kurtulmak ister. Bu acılara dayanamayan Ubeydî, ecel

pirinden katlini ister. Ecel gelince maddî hayat son bulur. Tarikata giren bir sufi de

kendini pîrine teslim eder. Beşerî sıfatlarından irfan sahibi pîrinin yardımıyla sıyrılır.

Sevgiliye kavuşma sabırsızlığı içinde olan Ubeydî, eceli kendisine irşad yolunu

gösteren bir pîre benzeterek ondan canını almasını ister:

228 Kuşeyrî, a.g.e., s. 283. 229 “Kulum Beni anar ve düşünür. Bana ibadetle yaklaşır. Ben ona daha çok yaklaşırım. Kulum Bana daha çok ibadet eder. Ben de ona daha fazla yaklaşırım. Nihayet öyle bir an gelir ki, Ben kulumun işiten kulağı, gören gözü, söyleyen dili olurum. Artık o, Benimle işitir, Benimle görür, Benimle konuşur.” (Altıntaş, a.g.e., s. 65.)

229

Ol cevÀnuñ àam-ı òaùùın çekemez òasta göñül Cismin ey pìr-i ecel úatline irşÀd eyle

255/2

Gönül, muhabbet ocağında kendini şeyhine, pîrine teslim etmiş bir çocuğa

yani müride benzetilir. Müridlerin kendilerine yol gösteren pîrlere, şeyhlere saygılı

ve edepli olması, itirazda bulunmamaları gerekir.230 Mürid, iradesi elinde

olmayandır, onun pîrinin yanında irşaddan bahsetmesi nefsine uyması, hakikat

yolundan uzaklaşması demektir:

Dil muóabbet ocaàında bir uşaúdur gerçi kim Nice pìre daà urur baóå etseler irşÀddan

240/4

Harabat ehli için pirin sohbetinde bulunmak, ondan feyz almak çok

önemlidir. Harabat erleri olan dervişler de pirlerinin meclisinden yararlanırlar:

ÒarÀbÀt erlerini söyledüp el úıããadan óisse Ki her fenÀ pìrinden eylerler óikÀyÀtı

311/3

Pir-i mugan Mecusî keşisidir, şarap sattığı için meyhaneci yerine de

kullanılır.231 Tasavvufta meykede tekke, pir-i mugan aşk şarabını sunan hakikî ve

kâmil mürşiddir. Ubeydî, aşkla ve şevkle Rabbine münacaat için yöneldiği bu

mahalde pir-i muganın yardımı olmadan lütfa ulaşmanın söz konusu olmadığını

bildiği için ondan yardım ister:

Meykede úapusına geçdi èUbeydì diyü yaz Lüùf it ey pìr-i muàÀn yerde úoma nÀmımuzı

309/5

230 Kuşeyrî, a.g.e., s. 418. 231 Onay, a.g.e., s.358.

230

Hak yolunda olan sâlik için kimya gibi maddî unsurlara heves etmesi, onun

hırs sahibi biri olup imanın eksilmesine neden olabilir. Çünkü kimya, madenleri

altına çeviren batıl bir ilimdir.232 Oysa talibin matlubu kimya değil, Hak olmalıdır.

İnsanın manevî yolculuğa çıkmadan önce bir mürşid arması zarurîdir. Mürşidin kitap

ve sünnetin emirlerine agâh olacak kadar bilgili, kemal sıfatıyla donatılmış, dünya ve

makam sevgisinden geçmiş, Muhammedî bir ahlaka sahip olması gerekir.233 Ubeydî,

talibe kimyaya heves edip batıla düşmesi yerine, tasavvufta tevazunun sembolü olan

toprağı mürşidden talep etmesini belirtir:

Muúdim-i pìr-i muàÀndan ùaleb-i òÀk eyle KimyÀya heves etme sözüm idrÀk eyle

283/1

Şairlere göre aşk bir ilmdir. Zahidi cahil ve nadan olarak niteleyen âşıklar,

onun aşk ilmini anlayamayacağını bilirler.234 Divan’da saki kavramı da diğerleri gibi

kâmil mürşidi ifade eder. Zahid ise cehl-i mürekkeptir, bilmezliğinin, cahilliğinin

farkında değildir. O, şarabın hakikatini idrak edemez:

ZÀhid-i cehl-i mürekkep raàmına sÀúì bugün Gel òumÀrı yazalum k’ezmiş bize peymÀne sürò

36/2

Saki meclisin en önemli kişisidir. Tasavvufta saki, kâmil mürşid, ona hizmet

edenler ise müridlerdir. Müridlerin mürşidlerine hizmette kusur etmemeleri gerekir,

hizmette kusur meclisin safasını ortadan kaldırır:

Kerem úıl sÀúìye óürmette ùut cÀm-ı muãaffÀyı ÚaøÀ ile şikest olursa meclisde ãafÀ úalmaz

103/2

232 İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 940, 949. 233 İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti, Şifâu’s-Sâil, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1998, s. 234-239. 234 Ahmet Atilla Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid Hakkında, Enderun Kitabevi, İstanbul 1996, s. 56, 57.

231

Sakinin yokluğunda âşık heva kadehini içer.235 Ubeydî, gül renkli göz

yaşlarıyla yani kanlı gözyaşlarıyla gül yüzlü sakinin dudağını sular,236 düşmanın

aksinin meclise girmesi âşığı ve sakiyi rahatsız eder,237 saki nurlu eliyle âşığa el

uzatır,238 denilerek saki çeşitli konularda işlenir.

Vücûdun birliğine inanan sufilere göre aşk, sevenin sevgilisinde kendisini

yok etmesi, maşukun var olmasıdır. Hakk’a ulaşmanın yolu aşktır. Ubeydî, bu yolda

ahıyla kandilci olmuştur. Yani karanlık olan yolu aydınlatan, engelleri ortadan

kaldıran bir kılavuzdur, bu yol vahdet yoludur:

Áhumla şeh-i èaşúa çün meşèÀle-dÀr oldum Gir yola èUbeydì kim bir rÀh-nümÿnum ben

231/5

Sufi şevk sahibi olmalı yani gönlü Allah’a kavuşma arzusuyla dolu olmalıdır.

Şevk diyarında cam, kadeh kılavuzdur. Bu ilâhî bade kadehinden içen tevhidle

sermest olur. Âşık, kederler içinde perişan olmak yerine şevk diyarına erişip ilahî

bade kadehinin kılavuzluğuna sığınmayı tavsiye eder:

İriş diyÀr-ı şevúe idin cÀmı rehnümÿn áuããa elinde niceyedek olasın zebÿn

229/1

2. 4. 3. Evliya, Eren, Zamanın Kâmili

Tasavvuf yolundaki yüce mertebeleri ifade eden bu kavramlar Divan’da

sevgili için kullanılmasının yanında, bazı sahabeler için de kullanılır. Ubeydî,

sevgilinin büyüklüğünü ifade etmede âcizdir. Enbiya ve evliya hâlini ona arz eder,239

evliyalar O’nun askerleridir.240 Aşkı tanımayanlar onun mahiyetini bilemezler, oysa

235 UD, 61/3. 236 UD, 87/5. 237 UD, 84/3. 238 UD, 39/2. 239 UD, 132/5. 240 UD, 10/3.

232

aşk ateşten bir gömlek gibi olduğundan dolayı herkes buna tahammül gösteremez.

Şair, aşkı tanımayanların bu iftiraları karşısında Allah katında şefaatleri kabul edilen

bir eren tavrıyla aşkın zorluğunu ifade eder:

èUbeydì gerçi ter-dÀmenler ÀsÀn didiler èaşúı Erenler óaúúı biz añı oddan pìrehen bulduú

157/5

Velilerin de birçok dereceleri vardır. Bunların en üstünü “kutp” olup Hakikât-

i Muhammediyye’nin vârisidir.241 Ubeydî, zamanın kâmili yani sahib-i zaman, kutup

olma makamına nasıl ulaştığını soranlara bunu Allah’ın faziletiyle olduğunu belirtir:

Didiler göñlün nice oldı zamÀnuñ kÀmili Ol faøìlet ãÀóibi úıldı didüm óÀãıl dili

Mua.43

2. 4. 4. Âşık, Uşşak

Tutkun, düşkün, aşırı derecede seven manalarına gelen “âşık” terimi,

tasavvufta Allah’ı azamî derecede seven kişiler için kullanır. Şair, Divân’da sadece

Allah’a olan aşkını değil, Hz. Peygambere, ashabına da olan bağlılığını ve aşkını dile

getirir. Âşıkların gönlü, Allah’ın hanesi ve nazargâhı olarak ele alınır.242 Ehl-i aşkın

yaşadığı âlem anlatılamaz; ancak yaşanır.243 Aşk, âşık için ezelde takdir edilmiştir.244

Bu yüzden, âşığın aşk şarabını içmekten başka bir seçeneği yoktur. Âşık, cümle

âlemlerin sarhoş olduğu sevgi şarabını kana kana içerek aşkı tatmak, Hakk’a ulaşmak

ister:

241 Hz. Peygamber, “ Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.” buyurmuşlardır. (İbn Haldun, Mukaddime, C.1, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2004, s. 467.) 242 UD, 21/4 243 UD, 29/2 244 UD, 157/4

233

Cümle è Àlemler şarÀb-ı èaşúuñ ile mest olup Bedr-i enver bÀde-i mihrüñle pür peymÀnedür

44/3

CÀm idüp kÀse-i serden içelüm èaşú meyin Bilmezüz n’olacaàuz çünki ser-encÀmımuzı

309/2

Âşık, sevgi şarabına iradesi dışında yönelir.245 Her âşığın aşkı ayrı bir aşk

kitabıdır.246 Dağların tahammül edemediği aşk derdine âşık, gönlüyle meydan

okur.247 İnsan kalbindeki sevgiye hakim olur, ancak kalbindeki aşk ise onun

hakimiyeti altına girer, iradesi elden gider. Sevenin sevgilisinde kendisini yok

edeceği bu hâlde sıhhat söz konusu değildir:

Maraø-ı èaşú èUbeydì ne èacep miónet olur Úangı èÀşıú ki aña uàraya sıóóat bulmaz

104/5

Aşk yolu sadakat ve sıkıntılara tahammül gerektirir. Aşk ile dost olanın başka

bir şeye ihtiyacı yoktur. Âşık, “lütfun da hoş, kahrın da hoş!” kaidesince kendisine

takdir edilen her şeyden lezzet alır:

èÁşıú-ı ãÀdıúlaruñ vardur ki anlara gelür Zehr-i úahruñ şerbet-i cÀm-ı muèanberden leõìz

42/4

RÿzgÀra alınur mı èÀşıú-ı åÀbit-úadem èAşú ile hem-dem olan àayri hevÀyı neylesün

223/3

245 UD, 67/4 246 UD, 73/4 247 UD, 190/1

234

Âşık için rahatlık söz konusu değildir.248 O, her şeyini sevgili uğrunda

vermelidir.249 Aşk derdi, âşığın tenini toprak etmiştir. Toprak, tasavvufta tevazuyu ve

nefsin tekamülünü ifade eder. O, nefsini aşk ile terbiye ettiğinden dolayı, zâhire

önem veren sofunun elbisesini istemez. Aşkını ölümüyle mezara götüren âşık,

şehitlik makamına ulaştığını düşünür:

Ten-i ãad-çÀkini òÀk eyledi dembeste-i èaşú PÀrsÀ cÀmesini istemedi òaste-i èaşú

Mua. 75

Seng-i úabri başı ucında şehìd-i aşúa Ey èUbeydì ayaà üzre ùurup ikrÀm eyler

58/5

Ubeydî, Mecnun’un âşıklığını beğenmez. Kendi aşkının Mecnun’dan önce,

ezel meclisinde başladığını belirtir.250 Mecnun, bu yolda rüsva olmuştur.251 Onun bu

yolda rüsva olmasının sebebi, aşkının can ve gönülden olmayışından kaynaklanır.

Oysa, Ubeydî âlemin yaratılış sebebi olan hakiki aşkı idrak etmiş, gönlünü muhabbet

bağına çevirmiş, aşkını ifşa etmemiştir:

CÀn u dilden saña èÀşıú olmayup da Leyli’nün Dest-i èaşúuñ vaãf iden Úays’uñ sözi yÀbÀnedür

44/2

YÀr şeró itdükçe dil gülzÀr-ı sinem dÀàını Dir ki lÀl ile donatmışsın muóabbet baàını

331/1

Bahtı ezelde kara yazılmış252 olan aşk ehlinin vücudu kanlı yaralarla

doludur.253 Aşk erbabının gözyaşları, gökyüzüne kadar ulaşır.254 Aşk yolunda

248 UD, 159/3 249 UD, 72/5 250 UD, 234/4 251 UD, 240/5 252 UD, 48/1 253 UD, 48/1 254 UD, 70/5

235

sıkıntılar çeken âşık, kanlı gözyaşlarıyla sevgisini ispat eder. Bu yolda gözyaşı

dökmezse, sıkıntılara katlanmazsa “âşıklık” namını elde edemez:

RÀh-ı mihrüñde meşaúúatler çeker èaşú ehli kim Úanlı yaşı yüzini úana yumaú yüz suyıdur

73/3

Eşk-i çeşminden dem-À-dem cismi pür-nem olmasa Ey èUbeydì èÀşıúun noúãan gelürmiş nÀmına

271/5

Avare olan âşık,255 ayrılık acısıyla inlemekte, dertlenmektedir. Onun tek

arzusu, kendisini sevgilide yok ettiği, maşukun var olduğu vuslat hâlidir:

GÀh aàlarsın geh inlersin èUbeydì derd-mend Düşmedüñse firúate bu mübtelÀlıklar nedür

46/5

Arzÿ-yı vuãlatuñ èuşşaúa şekerden leõìõ Õikr-i nÀmuñ dÀ’imÀ úand-i mükerrerden leõìô

42/1

2. 4. 4. 1. Ehl-i Muhabbet, Ehl-i Hâl, Ehl-i Kemal, Eh-l-i Nazar, Ulü’l-

ebsâr, Talip

Sevgili, sâliğin edebe aykırı davranışlarından dolayı onu kahreder, bu kabz

hâline işarettir, ona manevî ceza verir. Ancak bunun ardından gelen ve sevgilinin

lütfunun ve dostluğunun tecellisi ise bast hâlidir. Muhabbet ehline münasip olan

sevgilinin lütfudur:

Didüm úahrı mı pekdür dilberün yÀ luùfı mı òoşdur Didiler kim muóabbet ehline luùfı münÀsibdür

90/3

255 UD, 164/1

236

Hâl, kulun samimiyet ve amelleri neticesinde Allah’ın dilediğine verdiği bir

lütufdur. Ashab-ı zevkin kalplerinde Hakk’tan gelen irfan nuru vardır. Onlar ehl-i

hâldir, düşünüş ve inanışlarını sözle değil, hâlleriyle yansıtırlar, bu yüzden ilâhî

tecellilerin lütfuna mazhar olurlar:

Ehl-i óÀl aãóÀb-ı õevúe Àb-ı lüùfuñ içmege Oldı bÀà içre sumÀúì lÀleler rengìn suñaú

153/4

Âşığın izzetini artıran en önemli unsur, her şeyden önce yaratılışın hakikatini

bilmesidir. Yani kalbinde marifet ve irfanın ortaya çıkmasıdır. Ubeydî, aşk fennini

kemale erdirmek ister; çünkü bu ilim, onun kendini bilmesini sağlar, kendini bilen

Rabb’ini de bilir. Bu kerameti elde etmek ve izzetini artırmak için çalışması yani aşk

fennini kemale erdirmesi gerekir:

èAşú fennini èUbeydì nola tekmìl etseñ èİzzeti artar imiş kesb-i kemÀl eyleyenüñ

176/5

Sevgilinin kemal ehli olması, âşığın da bundan pay almasını sağlar. Ubeydî,

kendine kemal ehli bir güzel sevmesini telkin eder. Bu sevgili, zarif insanlar ile

şiirler konusunda sohbet edebilecek bir kemale sahip olmalıdır:

Bir kemÀl ehli güzel sev ki èUbeydì her bÀr ÔürefÀyile muãÀóip ola eşèÀr diye

274/5

İnsan güzel olan şeyleri canlılara mahsus lezzetlerle severse kınanır,

ayıplanır. Fakat hoş bir sureti aklî bakımdan severse, ilgi gösterirse maşuktan yüce

bir tesir alarak ilahî bir esere duyulan bir sevgiyi, bir fazileti elde eder. Kalp

meyvelerinin en saf ve masum olanını hak ederek Hz. Peygamberin “İhtiyaçları

güzel yüzlülerden temin ediniz.” hadîs-i şerîfine mahzar olur ve âşıklık derecesine

yükselir.256 Sevgili sadece kemal ehli olmasıyla değil, güzelliğiyle de görenleri

256 İbn Sina, a.g.e., s. 98.

237

hayrette bırakır. Sevgilinin güzelliği karşısında ehl-i kemal onun ayaklarına kapanır,

öper. Bu zâhirde bir buse gibi görünür; ancak bâtında ise nefsanî vasıf ve sıfatlardan

münezzeh olmuş kemal ehlinin mutlak güzellik karşısındaki feyz ve cezbe hâlidir.

Onların, sevgilinin ayağını öpmesi bir dervişin şeyhinin eteğini öpmesindeki manevî

haz gibidir:

Medóine óad yoú durur óaddün bil ey Àşüfte-óÀl Görse ayaàın lebiyle bÿs ider ehl-i kemÀl

K.3/29

Sevgilinin ilâhî güzelliğinin lütfu dünyayı kaplamıştır. O, kemalin kaynağıdır.

Kemalinin lütfu, halka insan-ı kâmil olma yolunda lütuf gösterir. Onun mutlak

kemalatının vasfedilmesinde söz kusurludur, ömür kısa, akıl şaşırmıştır. Onun bu

nitelikleri, âşığın dilinin tutulmasına neden olur:

äafóa-i dehri ùutup vaãf-ı cemÀl-i lüùfuñ Dil-sitÀn oldı úamu òalúa kemÀl-i lüùfuñ

179/1

Dil nice vaãf-ı kemÀlÀtını taórìr eylesün Lafô úÀãır èömr kÿteh èaúl óayrÀn nuùú lÀl

K.3/11

Ubeydî, nazar ehli ve görüş kabiliyetinde olanların takipçisidir. Bu

kabiliyeteki kişiler basiret sahibidir. Bunlar, kutsiyet nuruyla aydınlanmış bir kalple

sevgilinin dudağına bakarlar ve bu nurla hakikati ve iç yüzünü görürler, kadrini

takdir ederler. Sevgilinin dudağı sırlarla doludur, onu nefs gözüyle değil, kalp

gözüyle temaşa etmek ve onun sırrını çözmek, hakikatini ortaya koymak nazar

ehlinin işidir:

Bildürüp la‘l-i lebüñ úadrini ulü’l-ebãÀr Ne úadar ehl-i naôar olsa mubaããırlanıruz

112/2

238

Kemal hâlini elde etmek ve kâmiller sınıfında yer almak, basiret ehli olmak;

ancak Allah’ın himmetiyledir:

Zümre-i aèyÀnda manôÿr ulü’l-ebãÀr ola Her kime kim iki gözle baúsa hÀy-ı himmetüñ

180/2

Ubeydî’nin talebi Hakk’a ulaşmaktır. Tâlibin matluba ulaşması için O’nun

istediği gibi yaşamak gerekir. Hz. Muhammed âlemin yaratılış sebebidir. Allah

katında bu kadar değerli olduğundan Hz. Peygamberin eşiğinin tozunu sürme olarak

kullanan taliplere melekler yüzlerini gösterir, O’nun yoluna kendini adayanlar ise

hakikate, cevhere ulaşır:

Úangı ùÀlib kim àÿbÀr-ı ÀsìtÀn-ı ravżañı İktióÀl eylerse aña úudãiyÀn èarż ide ruò

35/2

Cevher-i maúãÿda irüp işini altÿn ide Úanúı ùÀlib kim senüñ òÀk ile yeksÀnuñ ola

284/4

Allah’ın sonsuz merhameti sayesinde taliplerin maksuda ulaşması daha da

kolaylaşır. Ümit bağına gönlüyle yönelen, ilahî güzelliği can ve gönülden temaşa

etmek isteyen taliplere her kapı açılır:

BÀà-ı ümìde ùÀlib úaãd etse açılurmış İkbÀl-i dil olınca her kÿşe açılurmış

Mua.72

CÀn u dilden devlet-i dìdÀruña ùÀliblerüz Senden artuú yoú maùlÿbumuz maúãÿdumuz

98/2

239

Talipleri maksuda ulaştırmak, ihsanlara gark etmek Hakk’ın bir anlık emri

içinde gerçekleşir:

Nice biñ ùÀlibi bir demde ider ber-hÿrdÀr Bezl idüp meyve-i maúãÿdı nihÀl-ı lutfuñ

179/3

2. 4. 4. 2. Zaafiyet

Dervişliğin alâmetlerinden olan zafiyet Divan’da âşığın sevgiliye olan

meylini, onun aşkı karşısında âcizliğini, gönlünün ona akışı gibi hâlleri tasvir

etmektedir. Âşığın gamdan inleyen teninin sıhhat bulması mümkün değildir.

Sevgilinin derdi, Ubeydî’yi zaafa düşürmüş ve onun inleyen tenini gizlemiş yani onu

maddeden uzaklaştırarak âdeta görünmez hâle getirmiştir:

Genc-i àamda ten-i zÀrum nice bulsun ãıóóat Perde-i øaèfda derdün anı pinhÀn etdi

308/2

2. 4. 4. 3. Talep

Hakk’ı talep eden kişinin kimyayla uğraşması sufiler nazarında pek hoş

karşılanmaz. Ubeydî, dervişlerin kimyayla uğraşmak yerine, kâmil mürşidlerden feyz

almaları gerektiğini belirtir. Toprağı talep etmek, toprak gibi olmak tevazu

göstergesi; nefsin kontrol altına alınmasıdır. Dervişin nefsini terbiye etmesi ölmeden

evvel ölmek sırrına ulaşmasıyla mümkündür:

Maúdem-i pìr-i muàandan ùaleb-i òÀk eyle KimyÀya heves itme sözüm idrÀk eyle

283/3

Sevgilinin aşkına talip olan âşık, sevgilinin kendisinden beklediği hiçbir

davranışı esirgemez. Ubeydî, eğer sevgilinin talebi olursa onun yolunda toprak

olmaya razı olacağını belirtir:

240

ÒÀk olur yÀruñ olursa maùlabı Ey göñül başdan geçüp ten úÀlebı

Mua.70

2. 4. 5. Derviş, Bende, Abdal, Salik

Bu mefhumlar diğer unsurlarda olduğu gibi tasavvufî ıstılah olarak

kullanılmasının yanında âşığın aşkını dile getirmede bir benzetme unsuru olarak da

işlenir. Ubeydî, kendini,257 gönlünü,258 tabiatta bulunan varlıkları,259 dünyayı260 bir

abdala, dervişe benzeterek onlar gibi fakr sahibi olduklarını belirtir. Âşık, aşk

yolunun dervişidir, derviş gibi tevazu sahibidir, nefsinin esiri değildir,

kanaatkârdır.261 O, mürşidinin ayak toprağını başına taç edinir, onun için dünya tacı

önemli değildir:

Olduàıçün tÀc-ı zerrìninde bir Türki miåÀl Ey èUbeydì göklere etdi külÀhını hilÀl ÒÀk-pÀyüñ tÀc idinsem nola ben şÿrìde-óÀl èÁşıú-ı pÀmÀliyem başı açuú abdÀliyem Òÿblarda taúyeci dervìş úıldım iòtiyÀr

Mmt.14/4

Asıl bendelik Allah’adır. Allah’a kulluk her insanın görevidir. Kenan ilinin

Yusuf’u bile onun esiridir:

Bir Õü‘l-CelÀl pÀdişehe bendeyüz ki biz Anuñ èUbeydì Yÿsuf-ı KenèÀn esìridür

91/5

Âşığın başına gelen belalar onun bendeliğinin ahdini yaptığı Kalu Bela’dan

gelir. “Belâ, belî” yani evet demektir. “Beli” kelimesi de Kâl u Belâ’yı hatırlatır.

Âşık, Kâl u Belâ’da gam, bela çekeceğine dair söz vermiştir:

257 UD, Mmt. 14/1. 258 UD, 16/5, Mua. 4. 259 UD, 117/1. 260 UD, 64/4. 261 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 170.

241

O şeh müdÀm begler ile cÀm-ı Cem çeker Bezm-i belÀda bendeleri dürd-i àam çeker

92/1

Dünya yokluk ocağıdır, baki değildir. Abdal, muhabbet ateşiyle yanar.

Sufiler, dünya ve ahiretle ilgili hazlardan fâni olmayı sıdk ve muhabbetle izah

ederler. Fenâ hâlini yaşayan bir sufi zaman zaman şuur ve his dünyasına

dönebilir(fenâ-yı nâkıs); “fenâ-ender-fenâ” hâlini yaşayanda böyle bir dönüş yoktur.

Bu ihlas-ı tamdır.262 Kulun irade-i külliyeye tam manasıyla teslim olmasıdır.263

Mubabbet ateşiyle, her an Allah aşkı ile yanan, manevî bir sarhoşluk içinde olan

abdal bu hâl içindedir:

FenÀ ocaàıdur èÀlem göñül abdÀlına úo andan Yanup nÀr-ı muóabbetle fenÀ-ender-fenÀ olsun

233/3

Ubeydî, cihanı, sevgiliye vuslat yolunda olan bir abdala benzetir. O, melamet

tekkesinde sürekli kınanır; çünkü melamet ehli, nefsini kınana kınana ezeceğine ve

yola getireceğine inanır. Ubeydî, gece karanlığının onun şalı olduğunu belirtir:

MelÀmet òÀn-úÀhuñda cihÀn abdÀluñ olmışdur Úarañu gice ey meh-rÿ anuñ bir úara şÀlıdır

64/4

Şair, aşk tekkesinde bir abdal olmuştur. Aşk yolunda istikamet sahibi olmak

gerekir. Bu yüzden o da bu yolda eliflerle yol alır. Elif, tasavvufta istikamet sahibi

olmayı ve Allah’ın birliğine işarettir.264 Vücuduna çektiği elifler, onu sevgiliye

götüren yol olarak düşünülür:

Olmuşum tekye-i èaşú içre èUbeydì ÀbdÀl Yol yol eylersem eliflerle tenüm yolumdur

75/5 262 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh yay., İstanbul 1999, s. 162. 263 Safer Baba, a.g.e., s. 71. 264 Uludağ, a.g.e., s. 120.

242

Divan’da melamet ve abdal kavramları genelde birlikte ele alınır.265 Abdala

benzetilen âşık, gam tekkesinde sevgilinin kurbanı olur.266 Yine abdala benzetilen

sevgilinin yüzüne, zülfün siyah bir şal olması ve onu örtmesi,267 abdalların başı açık

ya da üryan bir şekilde gezmeleri 268 bu mefhum etrafında işlenen diğer konulardır.

Tarikatta olan sufiler seyr ü sülukunu dört derecede tamamlar. Bunlar: talib,

mürid, salik, vasıldır.269 Salik derecesinde olan biri için menzil-i maksuda ulaşma

şüpheleri ve maddî kaygıları yoktur. Onun güzel elbiselere ya da dünyanın

güzelliklerine meyli yoktur. Fenâ yolunda onun şalı, elbisesi vücudundaki kıllardır;

çünkü sufiler “Dünyaya çıplak geldik, çıplak gideriz, derler.”270 Bu benzetme aslında

onların dünya hayatından hiçbir beklentileri olmadığını, onların fakr yolunu

tuttuklarını gösterir:

Mÿy-ı cisminden èUbeydì úara şÀlı var iken SÀlik-i rÀh-ı fenÀ àayri úabÀyı neylesün

223/5

2. 4. 6. Garip

Gurebâ-yı hakikiye (hakikî garipler) gayp âleminde halktan uzak yaşayan

şahıslardır. Onlar meçhul olduklarından dolayı hakikatleri yönüyle bilinemezler,271

halk tarafından taşlanıp deli muamelesi görürler. Âşık da bu dünyada hakikî gariptir,

gurbete düşmüştür. Bu gurbette âşığın maksudu olmasa, gönlü marifet ve temaşaya

kapalı olur. Bu durumda sevgilinin cefa taşları onun üzerinden eksik olmaz:

Her zamÀn seng-i cefÀ atar saña óabìb İki zülfi içre maúãÿduñ ùaleb kıl ey àarìb

Mua.31

265 UD, 317/1. 266 UD, 14/1. 267 UD, Mua. 4. 268 UD, 117/1, 16/5. 269 Altıntaş, a.g.e., s. 8. 270 Uludağ, a.g.e., s. 358. 271 Tatcı, a.g.e., s. 415.

243

Ubeydî, yağan karı insanların ruhlar âlemine gelmesine ve yurdundan garip

düşmesine benzetir. Kar da insan gibi gariptir. O da gökyüzünden yeryüzüne düşen

yer garibidir:

PÀy-mÀl oldı düşicek menzilinden dÿr berf Yer àarìbidür èacep mi böyle olsa òïr berf

151/1

2. 4. 7. Rind

Rind, harabat ehli olan kimsedir. Ubeydî, Divan’da kendisini rind olarak

takdim eder. O, Allah’a yönelmiş bir tasavvuf ehli olup dünya şişesiyle ilâhî aşkı

yudumlar, hatta rindlerden daha fazla bir coşkuya sahip olduğunu, onlardan aşka

daha fazla gark olduğunu söyler:

Şìşe-i çaròile dÀyim mey-i mihrüñ çekerin Úani bir rind-i cihÀn bencileyin mül getürür

86/4

Âşık, aşk bahsinde ilâhî irade ve mukadderat karşısında âcizdir ve çaresizdir;

esir olması âşıklığın bir şiarıdır. O, ilâhî aşkla esir olmuş kâmil bir insandır, rinddir:

Meyòïş ùutarsa n’ola bizi nÀ-tüvÀnlaruz Bir úaç esìr-i bÀde-i rind-i cihÀnlaruz

106/1

Ubeydî, eski hayatımızın iki insan tipi olan zahidle rindi (âşık) karşı karşıya

getirir. Aşkı inkâr eden zahide çatar, rindi destekler. Çünkü rind, ilâhî aşk şarabıyla

kendinden geçmiş olan ârif bir kişidir.272 Âşıklar, zahidlerin riyazetini samimi

bulmazlar ve şarabın verdiği zevkin riyazetten üstün olduğuna inanırlar.273 Zahid ise

vade-i ferda kaygısıyla imanın hakikatinden habersiz olarak riyazetle, nefs

terbiyesiyle uğraşır. Rind ise ibn-i vakttir, o, vahdet şarabını, aşk şarabını içtiği için

272 Metin Akar, Su Kasidesi Şerhi, TDV Yay., Ankara 1994, s. 40. 273 Şentürk, a.g.e., s. 44, 45.

244

gelecek vehmi ve nefsanî kaygıları yoktur. Şair, zahide rindleri riyazet köşesine

çağırmamasını belirtir:

ZÀhidÀ lüùf it bize añma riyÀżet kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz

111/2

2. 4. 7. 1. Mest, Ehl-i bezm, Meczup, Mahmur

Bu mefhumlar, âşığın hakikî aşk yolunda içinde bulunduğu hâlini tasvir

etmede kullanılır. İlâhî aşk kadehinden bir katre içip kıyamet şiddetinden kurtulmak

ister.274 Âşık ehl-i bezmdir, aşk uğruna aklını vermek ister, sarhoş olmak ister. Onun

şuura ve temkinli davranmaya ihtiyacı yoktur.275 İlâhî aşk âşığı mest eder, o sekr

hâlindedir, bu yüzden yollarda sürünür.276 Ubeydî, temyiz kabiliyetini kaybetmiştir,

sekr hâlindedir, yerlerde sürünmektedir. Aslında o, bu hâliyle yere düşen bir

cevherdir. Âşık, bu makamda olan birinin ilâhî sıfatlarla bezenmiş olmasından dolayı

ayak altında olmaması gerektiğini, hor görülmemesi gerektiğini belirtir:

ÒÀke düşmiş bir güherdür bu èUbeydì müst-mend Úaldır anı olmasun pÀmÀl-i zillet her zamÀn

K.1/41

Âşık sekr hâlindedir. Bu hâl kuvvetli bir feyz ve tecelliye mahzar olan sâliğin

kendini kaybetmesidir.277 O, manevî bir sarhoşluk içinde gönül deryasının ne kadar

geniş olduğunu kendisinin yarı sarhoş olmasıyla gösterir. İnsan, muhabbet üzerine

kurulmuş olan iştiyakla sevgilisine vasıl olunca iştiyakı daha da arttığından

sevgilisinin müşahedesine doyamaz. İnsan, bu noktada bütün nehirleri içine alan

fakat bir türlü kanmayan deniz gibidir, susuzluğunu gideremez. Ubeydî, dünyanın

bütün şaraplarını içmiş; ama bu onu etkilememiştir:

274 UD, 118/5. 275 UD, 79/2. 276 UD, 51/4. 277 Kübra, a.g.e., s. 190.

245

Bana beñzer fÀni bu mey-òÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehi oldı daòi ben nìm-mest

19/1

Âşık mest-i bî-pervâdır, kimseden çekinmez, rind gibi yaşar. Aşk şarabıyla

mest olduğu için ar duygusu yoktur, yani benliğini yok etmiştir.278 Başı açık, yalın

ayak olan âşığın gözünde meyden, yani ilâhî aşktan başka bir şey yoktur. O her

nefeste Hak ile olan bir sufidir. Tasavvufta sıddıklar, veliler Hakk’ı müşahede

ederler, sekr hâlini yaşarlar. Ubeydî’nin gözünde meyden başka bir şey olmaması,

onun sekr hâlini yaşadığını, aşk, sekr ve cezbenin tesiriyle iyiyi kötüden, yanlışı

doğrudan ayırma şuurunu kaybettiğini gösterir:

Ey èUbeydì aynumuzda meyden artuk nesne yok Biz baş açuk yalın ayak mest-i bì- pervalaruz

111/5

Dünyada sakinin elinden safa kadehini içen bir âşıkta zevk ve keyf hâli hakim

olur. Onun ecel şarabından korkması, kederlenmesi söz konusu değildir. O, ecel

şarabıyla değil de safa kadehiyle mahmur olur:

Kime bir cÀm-ı ãafÀ ãundı bu sÀúi-i felek İtmedi òamr-ı ecelle añı Àòir maòmÿr

Tkb.2/3

Ârifler, müşahede ve temaşadan oluşan marifet bilgisine sahiptirler. Onlar bu

marifeti sevgilinin dudağıyla kelam ederek paylaşırlar. Onlar, Hak ile olmanın

verdiği hazla ıyş hâlindedirler. Bu hâlin cahil kişilere görünmesini istemezler. Bu

yüzden hattın bunu perdelemesini isterler. Hat, tasavvufta gaybı ifade eder. Perde

olursa cahiller, gayb perdesiyle örtülen âriflerin bu durumunu müşahede edemez:

èÁrifler ile lebleri èıyş-ı müdam ider NÀdÀn gözine olsan nola perde-dÀr òaù

133/2 278 Çavuşoğlu, a.g.e., s. 60.

246

Cümle âlem Hak aşkıyla mest olmuştur. Ay, âdeta bu sevgiyle dolu olan bir

müriddir. Güneşin ise bu sevgiden dolayı eli titremektedir. Güneş, vahdet şarabından

sarhoş olan, sekr hâlinde olan bir âşık gibidir:

Cümle èÀlemler şarÀb-ı èaşúuñ ile mest olup Bedr-i enver bÀde-i mihrüñle pür peymÀnedür

44/3

MüdÀm içer şarÀb-ı mihrin ol maóbÿb-ı devrÀnuñ Anuñçün sÀúìyÀ ditrer eli mihr-i dıraòşÀnuñ

166/1

2. 4. 7. 2. Mey, Bade, Şarap, Cüra, Cam, Sagar

Divan’da mey ve ona karşılık olan içki mahiyetindeki ibareler çoğunlukla

tasavvufî manada hakikî aşkı ilham eden, aşkın sâlike galebe çalma hâlini279 temsil

eden aşk şarabı yerine kullanılmıştır. Âşık, dünya şişesiyle aşk şarabını içen bir rind

gibidir.280 Aşk, kime musallat olsa onu tecrit eder.281 Ubeydî, ilâhî aşkla vecd hâlinde

dolaşan bir ermiş gibidir. O, tevazu sahibi olduğu için yalın ayak ve başı açık gezer.

Başı açık, yalın ayak, yarı çıplak dolaşmak Batınî zümre mensuplarının

özellikleridir.282 Ubeydî’nin gözünde, fikrinde, nefsinde Hak aşkından başka bir şey

olmadığı için hâlinden dolayı utanmaz, çekinmez; çünkü Hak yoldadır:

Ey èUbeydì èaynumuzda meyden artuú nesne yoú Biz baş açuú yalıñ ayaú mest-i bì-pervÀlaruz

111/5

Divan’da mey ibrete de benzetilmiştir. Tasavvufta ibret, hâzırı gaib olarak

görmektir. İbretin idrakine ermenin, fenâ meclisine ermek demek olduğunu belirten

Ubeydî, bunun şaşkınlığını dile getirir. Çünkü âlemde kimse, bu apaçık gerçeği

göremez. Aslında bunun idraki ayne’l-yakîn mertebesinde olur, yani görerek hâsıl

279 Pala, a.g.e., s. 85. 280 UD, 86/4. 281 Ceylan, a.g.e., s. 298. 282 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s. 94.

247

olan yakîndir, kalbin müşahede yoluyla hakikî vahdeti görmesi için ibret meyinden

içmesi gerekir:

Ser-i faàfÿrı fenÀ meclisine kÀseyken Kimse èibret meyin içmez bu èacep èÀlemdür

57/4

Bezm ehlinin akla ihtiyacı yoktur. O, ilâhî iradeyle hareket eder. Aşk her

tarafını sarmıştır, o aklına göre değil, gönlüne göre yaşar. Onun gönlü Hakk’ın

tasarrufu altındadır. Gönül hazinesinin yetersiz olması durumunda o, mey uğruna,

Hak aşkı uğruna aklını da vermeye hazırdır:

Genc-i dil eksik ise behÀ-yı meye eger Bezm ehli naúd-i èaúlını virür yetiştürür

79/2

Gam meclisinde gözyaşı eksiz olmaz; ama saf meyle Hakk’ın inayetiyle,

aşkıyla kederler, gamlar son bulur:

Bezm-i àamda àuããa aúıtdıysa gözüm yaşını áuããanın da ãaf mey ezdi nice kez başını

Mua.50

Nurlu dolunay badeyle dolu bir aşk kadehidir,283 âşık altın kadehini aşk

şarabıyla doldurup bunu gül-i rana olarak sevgiliye sunmak ister,284 bade sevgilinin

aşkından dolayı vücudunda yaralar oluşan bir âşığa benzer.285

İlâhî aşk karşısında âşık çaresizdir, zavallıdır. O, badenin esiri olan bir rind-

meşreptir:

283 UD, 44/3. 284 UD, 208/3. 285 UD, 13/2.

248

Mey-òoş ùutarsa n’ola bizi nÀ-tüvÀnlaruz Bir kaç esìr-i bÀde-i rind-i cihÀnlaruz

106/1

Sofu, ilâhî aşktan ve gerçek manasıyla imandan ve Allah sevgisinden

mahrumdur. Âşığın, Allah’ın inayetine ve sevgisine mazhar olduğu ve bunun

neticesinde badeye ve mahbuba yani sevgiliye yönelmesini anlayamaz. Gönülde

kapalı bir sır olan irfan, ancak zevk ve vicdan ile bilinir.286 Âşığın pirlerle oturmaya

ihtiyacı yoktur; çünkü o gönlünü irfan nuruyla dolduran bir âriftir. O, Allah’ı

sevmeden, Allah onu ezelde sevmiştir. Mahbuba ihtiyarı dışında ve ihsan

beklemeden yönelir:

Pìrlerle ùur otur der ben sebÿ-keş èÀşıúa BÀde vü maóbÿbe ãïfì iòtiyÀr olur ãanur

67/4

Gönül kadehi ilâhî aşkla doludur. Bu durumda olan bir âşık başı açık, yalın

ayak gezer, meczuptur. Bunun mahiyetini bilmeyenler onu kınarlar. Ubeydî,

bunlardan ancak gönül kadehinde olan vuslat şarabını içerek kendini koruyabilir:

CÀm-ı dilden bÀde-i èaşúı èUbeydì içe gör Ermeden nÀ-geh aña seng-i óavÀdiåden şikest

19/5

Divan’da şarap unsuru da ilâhî aşkı ifade etmede kullanılan bir unsurdur.

Varlığın asıl yaratılış sebebi aşktır.287 Kendini aşk yolunda yok edenler ancak ebedî

hayata erebileceklerdir. Dünyevî bağlardan tecrit olup sadece Hakk’ın aşkını nuş

eden, cennete nail olur ve Kevser şarabını içer:288

286 Nûr, a.g.e., s. 119. 287 “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi istedim ve halkı yarattım.” (Ceylan, a.g.e., s. 148.) 288 Bu durum iman sahiplerinin bir özelliği olup Kur’ân-ı Kerîm’de bunlar sevgilerinden dolayı da övülür . Bakara, 2/165: “ İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.”

249


187/1

Hak yolunda geda olmak ve onun aşkıyla yanmak âşıkların maksududur. En

büyük zenginlik, şarabın sırrına yani ilâhî aşkın sırrına vâkıf olmaktır. Şaire göre,

dünyada makam ve saltanat sahibi olan padişahlar eğer bunun idrakine erseler, bu

kadehi başlarına taç edinirlerdi:

ŞarÀb-ı süròla pür ãırçadan sürÀóimüzü Başına tÀc idinürdü göreydi şÀhìler

62/4

Bu aşk şarabı mahzun gönüllerin kurtuluşudur. Onun sayesinde âşık gayb

âlemiyle ilgili sırlara ulaşmış, maddî ve manevî âlemdeki ilâhî güzelliği temaşa

eylemiştir. Bu yüzden şarabın zevkinden ve safasından feragat etmek istemez. Zevk

ve safa sahibidir, yani kalbini irfan nuruyla, temizlikle süslemiştir. O, mazhar olduğu

tecellileri yaşayarak ve tadarak öğrenmiştir, yani hakka’l-yakîn289 derecesindedir:

Yıllarla èıyş u èişret idüp õevú-i ãahbÀ eyledük Devr içre maózÿn göñlümüz àamdan müberrÀ eyledük Yüz biñ ãafÀ sürdük nice èÀlem temÀşÀ eyledük Nice ferÀàat idelüm yÀ nice èuzlet idelüm Biz èÀlemüñ õevú ü ãafÀsın àayrilerde bulmaduú

Mmt.10/2

Sofunun bu şarabın mahiyetini idrak edecek bir derinliği yoktur. En büyük

zenginlik bu hakikat şarabının içindedir: Bu menzilde şaraba düşen hava kabarcığı

için bulunduğu makam saray gibidir. Şarabın hakikati gözle değil, keşf ve müşahede

ile anlaşılır, bu şarap insanı harap eder:

289 “İlmel-yakîn şeriat ehlinin, aynel yakîn tarikat ehlinin, hakkal yakîn ise hakikat ehlinin ilmidir.” (Nûr, a.g.e., s. 251.)

250

Be ãïfì degme şarÀp Àdemi òarÀb eyler ŞarÀba düşeli ãırça sarÀy idindi óubÀb

12/3

Gönlü derya gibi engin olan şeyh, şarabın bir katresine dahi rıza vermez, yani

onu boş yere harcamak istemez. Çünkü bu şarabı kalplerinin terennümü için Hak’la

olmanın verdiği haz zamanına yani işrete saklarlar:

RıżÀ virmez şarÀbuñ úaùresine şeyò-i deryÀ-dil MedÀr-ı èişrete dÀr-ı ùarabda medre ãaúlarlar

96/3

Divan’da hakikî aşkı ilham eden bir diğer unsur da cüradır. Ubeydî, sevenin

sevgili uğruna seve seve katlandığı zorluklarla, sıkıntılarla karşı karşıyadır. Gam

meclisinde cüra gibi ayakaltına alınmıştır. Âşığın bu hâlde olması tevazu sahibi

olduğunu gösterir. Aslında, cüra kadehin dibine çöken tortudur, şarabın özüdür.

Zahirde kıymet görmez ve yere dökülür. Anacak, tasavvufta cüra sâlikten saklı kalan

sır ve makamları ifade eder. Yani cüra, kadehin dibine çökmüştür, kadeh onu gizler,

elinden tutar. Kadeh hakikati, sırrı gizler, hakikat mecazda gizlidir:

èUbeydì bezm-i àamda cürèa-veş pÀ-mÀl-i miónetdür Úadeódür dest-gìri ancaú ol bìmÀr-maózÿnuñ

163/5

Seyr ü sülûk, masivâya yüz çevirmeyi, kişisel arzu ve istekleri yok edip ilâhî

iradenin hâkimiyetini esas alır. Cem ve Dara gibi iktidar ve ululuk sahibi olan

hükümdarlar dünya makamını, taç ve tahtı terk edip fakr yolunu tutmuşlardır. Bu

yolu tutmalarının sebebi cüra içmek yani ilâhî sır ve makamlara vâkıf olmak

isteğidir:

TÀc u taòtı terk idüp òÀk ile yeksÀn oldılar Cürèamuz içmek ümìdiyle Cem u DÀrÀ bizüm

205/4

251

Bu yola girmeyenler, irfanla nakş olan, sırlarla dolu cürayı içme gücüne

sahip değildir. Bu cüradaki mahiyet ve sır karşısında yedi derya bile mahv olur:

Nice nÿş etsün ùolumuz her úadeh-peymÀ bizüm Cürèamuz yanında maóvolur yedi deryÀ bizüm

205/1

Ubeydî, hâlini ortaya çıkaran, ifşa eden unsurun gam pirinin kadehinin esrarı

olduğunu söyler. O, gayb âleminin sırlarına ve temaşa mahalline ulaşmıştır. Bu hâl,

gönül ehlinden ve keşf sahiplerinden başkasının idrak edemediği bir husustur:

Şimdi bildüm fÀş iden keyfiyyet-i óÀlüm benüm CürèadÀn-ı pìr-i àamdan yidügüm esrÀr imiş

124/4

İlâhî sırlara vâkıf olup, sevgiliye kavuşma yolunda sadece gönül ehli değil,

arz, eflak ve bütün eşya kavuşma özlemiyle şevke gelmiş, mest olmuştur:

Arż bì-òÿd şevúden eflÀk ùurmaz çerò urur Cürèamuzdan mest olupdur bu úadar eşyÀ bizüm

205/3

Divan’da câm-ı fenâ, câm-ı marifet, câm-ı aşk, câm-ı lal, câm-ı musaffa, câm-

ı mey-i gülgun, câm-ı lütf, câm-ı dilküşa, câm-ı naz, câm-ı gam, câm-ı şarab, câm-ı

heva, câm-ı cem, câm-ı Cemşid, lale-i câm gibi terkiplerle işlenen câm mefhumu

aşkın hararetini, tasavvufî aşkı, ölüm gerçeğini ifade etmede, zahidin eleştirisinde,

sevgilinin güzellik unsurlarını methetmede kullanılır. Gam kadehi halkın uykusuna

neden olur,290 şarap kadehi bağ-ı bezmde bir güldür,291 âşık safa meclisindeki bir

kadehi bile Cemşid’in ülkesine karşılık olarak vermez, âşığın görevi bela meclisinde

gam kadehi çekmektir.292

290 UD, 57/2. 291 UD, 13/1. 292 UD, 92/1.

252

Ubeydî, bir zahid tavrı içinde gam-ı ferdayı yaşar; ama aşkın hakikatinin de

idrakindedir. Kıyamet şiddetini hissetmemek için Hakk’ın lütf kadehinin bir

katresiyle sarhoş olmak ister. O’ndan lütf bekler:

Şol úadar mest ola duymaya úıyÀmet şiddetin CÀm-ı lüùfuñdan èUbeydì ger úıla bir úaùre nÿş

118/5

Ama ölüm kadehi herkesin tadacağı bir akıbettir, öyleyse bu fâni dünyanın

zevkine hayran olmamak gerekir:

Çeküp cÀm-ı fenÀyı èÀúıbet çünkim geçersin sen Bu èÀlem bezminüñ õevúinde óayrÀn olmamaú yegdür

53/3

Sevgilinin dudağını ömür arttıran bir kadehe benzeten şair, bu kadehin aklını

aldığını belirtir. Bu kadehten içen âşık bedenini tasfiye eder, aklı gider. O, tevhitle

sarhoş olan kâmil bir âriftir. Bu sarhoşluk hâli, âşığın beşerî sıfatlardan sıyrılarak

varlığını Hakk’ta ifna ettiği manevî bir sarhoşluktur.293 Âşık, bu Hak yolda dost için,

hakikî sevgili için rüsva olmaya razıdır. Zaten aklı başında olmayan biri yaptığının

farkında değildir, içinde bulunduğu hâlin ne olduğunu anlamadığına göre rüsva

olmak bu imtihanda onun için ehemmiyetsizdir:

èAúlum aldı çünki cÀm-ı laèl-i rÿó-efzÀ-yı dost Úoñ beni meyòÀnelerde oluben rüsvÀ-yı dost

21/1

Marifet kadehinden içmeyenler devranın meclisinin zevkini yaşayamazlar.

Bu kadehle manevî ve ilâhî hakikatler tadılır, irfana ulaşılır. Yani bu meclisin zevki,

safası; irfan zevki ve nurudur. Bunun tecelli yeri ise âriflerin kalbidir:

293 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 11, 12.

253

Bezm-i devrÀnuñ ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoşgüvÀr-ı maèrifet

22/3

Nefsanî arzuları ve gam-ı ferda korkusuyla kevser suyuna meyleden zâhid,

yârin aşkının kadehine el uzatamaz:

Óavż-ı kevåerden eger el yumadun ise zÀhidÀ CÀm-ı bezm-i èaşú-ı yÀre zinhÀr uzatma dest

19/2

Âşık, sevgili karşısında âcizdir, zavallıdır. Sevgilinin nazı âşığı perişan eder.

O, yerde toz toprak içindedir. Bu aynı zamanda bir tevazu hâlidir:

ÒÀk ider üftÀdesin gerçi o mest-i cÀm-ı nÀz Úorúarın bir gün bulup yol üzre dÀmÀnın alur

51/4

Sofu bir beyitte ârif ve kâmil bir kişi olarak ele alınmıştır. Ubeydî, kendini

sufi olarak görür. O, dünyanın her türlü hâlini temaşa edebilecek bir hâle maliktir,

dünyayı kadehten yani içi marifetle dolu olan ârif gönlüyle temaşa eder:

CÀmdan seyr eylerüz dÀyim ãafÀ devrÀnını äïfiyüz Àyìne-i èÀlem-nümÀya mÀliküz

110/2

Bu makamda olan yani marifetle dolu bir gönle sahip olan Ubeydî, Allah’a

kavuşma özlemi içinde, sırça saraya sahip şevk mülkünün şahıdır. Hakk’ın nuru

sadece âşığın gönlüne değil, sarayına da tecelli etmiştir. Bu yüzden marifetle dolu

gönle sahip olan âşığın sarayı da cam gibidir, nur saçar:

254

Biz ki bu devr294 içre cÀm-ı dil-küşÀya mÀliküz Mülk-i şevúüñ şÀhıyuz ãırça sarÀya mÀliküz

110/1

Âşık, parlak gözünü, süzülmüş kadeh gibi yapıp bu gözle dünyayı temaşa

etmek ister. Onun gözü süzülmüş bir kadeh kadar saftır. Göz, sevgili uğruna kanlı

gözyaşı döktüğü için âdeta içi şarapla dolu bir kadehe benzer. Gözdeki kan sürekli

olarak sevgiliyi hatırlatır, bu yüzden âşık kanlı gözüyle dünyayı temaşa etmek ister,

yani her an sevgiliyi görmek ister:

Dìde-i rÿşenimüz cÀm-ı muãaffÀ idelüm Çeşm-i Àòarla bu dünyÀya temÀşÀ idelüm

208/1

Divan’da içki mahiyetindeki ibarelerden sagar, ilâhî aşkı ifade eden bir unsur

olarak kullanılmıştır. Âşık, sevgilinin dertleri karşısında sabırlıdır. Bu dert,

sevgiliden, Hak’tan uzak düşmeden kaynaklanmaz, Hakk’a yakın olmanın meydana

getirdiği derttir, arınma sebebidir. İlâhî aşk kadehinin dertleri, elemleri onun için

cennetteki kevser suyundan daha lezzetlidir:

Derdüñe ãabr eyleyüp şükreyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ

42/3

Âşık, sevgiliyi ararken engellerle ve sıkıntılarla karşılaşmaktadır. O,

sevgiliden ayrı düşmüştür, bu hüsrandır. Tasavvufta firkat halk perdesiyle

perdelenmektir.295 Ayrılıktan dolayı kesrette olan âşık, zehirle dolu gam kadehini

içer. Aslında, gam kadehinin zehirle dolu dolu olması, aşkın sıkıntılarını ifade

etmektedir.

294 Beyitteki “devr ve kadeh” kelimeleri bir arada düşünüldüğünde eski içki meclisleri hatırlanmaktadır. Marifet kadehini ancak bu meclise katılabilenler içerler. “Eskiden içki meclislerinde dairesel olarak oturulurdu. Bir tek kadehle ve sırayla içilir ve kadehin böyle elden ele dolaşmasına devr denilirdi.” (Karabey, a.g.e., s. 153.) 295 Uludağ, a.g.e., s. 138.

255

áam sÀàarı ki semm-i helÀhille ùolıdur İçürdi firúÀtüñ baña ol sÀàarı dirìg

142/4

Sagar, mürşidin nurla dolu olan gönlünü ifade eder. Mürşid-i kâmil olan saki

gönlüne gelen bu gamlardan şikâyet etmez; çünkü Hakk’ın gönlüne gönderdiği

gamdan feyz alır:

Düşdükçe mest-i cÀm-ı àamuñ sÀàar üstine SÀúì-i bezm didi yüzüñ güller üstine

265/1

Hz. Muhammed’in ümmetinin dili O’nun mübarek adı sayesinde tatlanmıştır.

Ubeydî, cehennemde sunulacak olan zehirli kadehlerden halas olmak için O’nun

şefaatini bekler:

Dilleri şìrìnken ismüñ ile eyle ümmetüñ SÀàar-ı zehr u ãadìd ü kÀse-i semden òalÀã

129/4

2. 4. 8. Zahid, Hoca, Sofu, Vaiz

Ubeydî’nin bu tiplere bakışı, Divan şiiri geleneğindeki anlayışa uygundur.

Zahid cehl-i mürekkeptir,296cennet ve kevser arzusundadır.297 Hoca, hâdis olan

dünyanın fâni olmayacağını düşünerek mala meyleder,298 akçenin kölesi olur.299

Divan şairlerinin çeşitli vesilerle kınamasına maruz kalan zahid, aslında ham sofu

tipinin de temsilcisidir.300 Sofu heva ve hevesinin peşinde koşar, onu ancak ölüm

bundan alıkoyar.301 Sofu saflık incisini ele geçirse de gözyaşlarının önemi yoktur,302

ancak sofu kimi zaman aşk çizgisine yakınlık kesbeder, namazda kıyamda iken

296 UD, 36/2. 297 UD, 19/2. 298 UD, 67/1. 299 UD, 181/5. 300 Mengi, a.g.e., s. 85. 301 UD, 58/2. 302 UD, 192/3.

256

sevgilinin boyunu düşünür.303 Bu yüzden Ubeydî, onun hakkında olumlu şeyler

söyler.

Âşıkları yollarından saptıramayacağını bilen zahidler, onları ancak kınayarak

öfkelerini gidermeye çalışırlar.304 Zahid, zahire göre amel eder, âşığın sinesindeki

dağların, yaraların manasını kavrayamaz. Âşık, ona kendisini kınamaması gerektiğini

telkin eder. Fakat zahid bunu anlayamaz, bu ilâhî aşkla gark olan başka bir âlemdir:

Görüp sìnemdeki göklerle yıldızlar úadar dÀàum Baña ùaèñ etme ey zÀhid bu da bir özge èÀlemdür

61/2

Âşıklar zahidlerin riyazetini samimi bulmazlar.305 Bu âlem rindce yaşamayı

gerektirir. Âşık, şarap içerek içini irfanla süsler, rıza makamındadır. O, ilmiyle dinin

şeklî yanıyla sınırlı kalmayıp özüne nüfuz etme idrakine sahiptir. Zahid ise kirli

nefsini riyazetle temizlemeye çalışır. Oysa rindlerin nazarında bu şekilde bir

riyazetin manası yoktur:

ZÀhidÀ lüùf it bize añma riyÀżet kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz

111/2

Zahid, cübbeye, makama meyletmeyeceğini söylediği halde bundan kötü

şeyler yapar. Takva iddiasında olan zahid sevgilinin benini görünce, tesbihatı bırakır,

istikameti bozulur. Sevgilinin resmi ve nağmesi onun amelini unutmasına, terk

etmesine neden olur. Çünkü o, imanın hakikatinden bî-haberdir, ibadeti şeklen

anlamıştır, manasını kavrayamamıştır:

Bir cübbeye meyl eylemeyüz diridi zÀhid ÒÀlüñ göre subóa-i ãad-dÀneye düşdü

329/2

303 UD, 281/5. 304 Şentürk, a.g.e., s. 53, 54. 305 Şentürk, a.g.e., s. 44.

257

Naúşuñı görse diñlese naàmeñ Unuda zÀhid añmaga ‘ameli

300/2

Ubeydî, zahidin amelinin temelinde riya olduğu için bunların manasız ve

geçersiz olduğunu hatırlatır. Çünkü zahidin niyeti bozuktur,306 ibadeti riyaya gark

olmuştur:

ZÀhidÀ ùurma riyÀyile idersin èameli KÀr-ger olmadı bir nesne ki oldı èamelî

327/1

Zahidin emeli cennet ve onun güzellikleridir, böyle davranması nefsine

hizmet etmesi demektir. Ubeydî, bunu kabullenmez. Onun için asıl önemli olan bu

nimetleri Hakk’a vasıl olmak için terk etmektir. Nefsine düşkün zahid, cennet için

çalışırken, mana âleminde olan âşık ise Hakk’a vuslattan başka bir şey düşünmez:

ZÀhidüñ õikri cennet olmışdur èÁşıúun fikri vuãlat olmışdur

69/1

Ubeydî’nin derdi Allah rızasını kazanmaktır. Tasavvufta rıza iki türlüdür:

Allah’ın kuldan razı olması, kulların da Allah’tan razı olmaları.307 Ubeydî için

sızlanma ve yakınma söz konusu değildir. Onun rızası Hak’tan gelen lütfu da kahrı

da aynı kabul eder. Oysa sofu nefsine göre hareket eder, zahire önem verir. İlim ve

imanı dış görünümüyle ele alır:

RıżÀ-yı BÀrdur ancaú èUbeydì’nüñ derdi CihÀnda sen yüri ãïfi ridÀñı boynuña as

127/5

306 “Ameller niyete bağlıdır, herkes niyetinden mesuldur.” (İz, a.g.e, s. 14.) 307 Uludağ, a.g.e., s. 291.

258

Hakikî şarap, ilâhî aşktır. Bu, insanı harap eder, yani insanın beşerî, suflî ve

nefsanî arzularından uzaklaşmasını sağlar. Şarabın olduğu yer eşsiz bir mekândır,

ufacık bir kadeh içindeki hava kabarcığı bile böyle bir mekânda bulunmakla âdeta

sırça sarayda gibidir. Hava kabarcığı, hakka’l-yakîn derecesinde olan bir âşığa

benzer, yalnızca ilim yönünden değil, aynı zamanda hâl ve müşahede yönünden de

Hak’ta fâni ve Hak ile bâkîdir; ama sofu bunu anlayamaz:

Be ãïfi deyme şarÀb Àdemi òarÀb eyler ŞarÀba düşeli ãırça sarÀy idindi óubÀb

12/3

Sofu, ehl-i aşka karşı muarız durumdadır. Ehl-i aşkın bir âlemi olmadığını,

onların boş yaşadığını iddia eder. Sofu zümresi tarihte Muhyiddin b. Arabî’yi şeyh-i

ekfer(kopkoyu kâfir) olarak adlandırmışlardır.308 Ancak onların öyle bir âlemi vardır

ki bu beyan edilemez, anlatılamaz. Tasavvuf ehli bunu “Men lem yezuk lem ya’rif”

yani “Tadmayan bilmez.”309 düşüncesiyle ifade etmişlerdir. Bu âlemi gönül ehlinden

ve keşf sahiplerinden başkası idrak edemez, idrak edenler de bu sırrı açıklayamaz.

Âşık, ilâhî gerçekler âlemi olan hakikat âlemindedir, bu nefs-i kâmilenin âlemidir:

Ehl-i èaşkun dime kim èÀlemi yoútur ãïfi Başúa bir èÀlemi var óadd-i beyÀndan òÀriç

29/2

Yukarıda ifade edildiği gibi sofu Divan’da aşk çizgisine yaklaştığı sürece

övülür. Ubeydî, bir beyitte kendini aşk kadehinden dünyayı seyreden bir veliye

benzetir. Tasavvufta kâmil insana mirât-ı Hak, ayine-i Rahman denir; çünkü Allah en

mükemmel olarak insanda tecelli eder.310 Tasavvufta kâmiller, Levh-i mahfûza,

Kalem ve ilahî ilim makamına Allah’ın ihsanı sonucu ulaştıklarından gerçekleşmesi

takdir edilen şeylerin de farkındadırlar.311 İlâhî aşk kadehini yudumlayan âşık,

Hak’tan kalbine gelen keşf ve ilhamlarla arşın yüceliklerinde dolaşır. O, zübde-i

308 Kara, a.g.e., s. 23. 309 Kübra, a.g.e., s. 34. 310 Uludağ, a.g.e., s. 58. 311 Konevî, a.g.e., s. 52.

259

âlemdir. Kalpte, Rabbanî bir latife olan sırların312 da maliki olan âşık, ayine-i âlem-

nümadır. Yani Hakk’ın lütfuyla kalp gözü açıldığı için ilâhî güzelliği müşahede

etmektedir:

CÀmdan seyr eylerüz dÀyim ãafÀ devrÀnını äïfiyüz Àyìne-i èÀlem-nümÀya mÀliküz

110/2

Vaiz, sürekli olarak söz ve davranışlarıyla âşığa eziyet veren, ona karşı gelen

kişi olarak ele alınır. Aşk acısıyla inleyen âşığın nalesi ney gibi etkilidir. Âşık da ney

gibidir, vatanından ayrılmıştır, gurbettedir. Aşkın hararetiyle bir mürid gibi sayha

atar. Onun bu sayhası, nalesi vaizin kulağına gider. Ama vaiz aşktan mahrum

tiptir.313 Onun için bunun sarhoş narasından farkı yoktur, bunu idrak edemez:

NÀlemüz vÀèiô-i şehrüñ çalınup úulaàına Ney gibi ehl-i hevÀsın dile sÀàarlanıruz

112/3

Âşık, vaizin anlattıklarını dinleyecek durumda değildir. Âşık, sülûk yolunda

seyri vacib yani zühdün de fevkinde aşk ile hâsıl olan bir mertebededir.314 Vaiz, ehl-i

kal olduğu için şeriatla ilgili şeyleri anlatır, âşık ise ehl-i hâldir. O öyle bir hâldedir ki

bunları duyamaz. O, Hakk’ın cemal tecellisini ve kemal sıfatlarını tecelli hâlindedir,

kalbi aşk hissine gark olmuştur. Vaize kavgayı bırakmasını, çünkü onun sözlerini

duyacak durumda olmadığını; ancak nara-i mestaneleri yani bütün varlığıyla aşk

narası atanları duyabileceğini belirtir:

Úoya àavàÀyı ey vÀèiz úulaàum nesne gÿş etmez SürÀòì úulúuliyle naèra-i mestÀneden àayri

305/2

312 Ramazan Ötkün, Dinî ve Tasavvufî Yönden Nâbî Divanı’nın Tahlili, UÜ Sos. Bil. Ens. İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2003, s. 101. 313 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s.112. 314 Ceylan, a.g.e., s. 276.

260

2. 4. 8. 1. Riya, Riyakâr

Ubeydî’nin diğer olumsuz unsurlarda olduğu gibi riyada da timsal gösterdiği

tipler şeyh ve zahiddir. Şeyh, riya sahibidir, riya onun her tarafını kuşatmıştır. Bu

yüzden riyakârlığı mezarda bile devam eder:

Göresin fetó-i riyÀyı úaçın ey şeyò senüñ Gÿr-ı òÀnuñda fenÀ dìdelerüñ cÀm eyler

58/3

Şairlere göre zahid kıyafet ve davranışlarıyla riyakârlığı bir mezhep hâline

getirmiştir.315 Zahid, ikiyüzlü bir sahtekârdır, ibadetlerini Hak rızası olmadan ve

samimiyetsiz bir şekilde yapar. İçinde riya, menfaat bulunan bir amel, Allah katında

tesirli değildir. Ubeydî, zahidi bu konuda uyarır:

ZÀhidÀ ùurma riyÀyile idersin Àmelî KÀr-ger olmadı bir nesne ki oldı èameli

327/1

Zahire aldanan zahid, âşığın elif boylu güzelleri sevmesinin iradeleri dışında

olduğunu anlayamaz. Bu mecazî güzeller hakikî sevgilinin yansımasıdır. Bunlar elif

boyludur, elif istikamettir, istikamet de âşığın ihtiyacı olan çok önemli bir unsurdur.

Ayrıca diğer harfler eliften meydana gelmiştir. Tasavvufta bütün varlıkların

Allah’tan zuhur ve sudur etmesi, diğer harflerin eliften çıkmasına ve meydana

gelmesine benzetilir.316 Âşık, mecazî sevgilide hakikî sevgilinin tecellisini görür. O,

Allah’ın kendisi için yaptığı tercihi ihtiyarı olmadan, O’nun inayetiyle tercih eder,

yani sâlik Hakk’ın iradesine tâbidir:

Saña biz ùoàrusın mı diyelüm ey zÀhid-i sÀlÿå Elif-úad nev-cevÀnlar sevmede bì-iòtiyÀruz biz

114/4

315 Şentürk, a.g.e., s. 61. 316 Uludağ, a.g.e., s. 120.

261

2. 4. 8. 2. Pend, Nasihat

Âşık, zahidin öğütlerine güvenmez. Çünkü zahid, her ne kadar zühd ve takva

ile terbiye etmişse de cüzî akıl sahibiyken, âşık küllî akıl sahibidir.317 Gönlüne

seslenen Ubeydî, onu zahid gibi olmaması konusunda uyarır, zühde asla

meyletmemesini telkin eder. Şair, bu yolda rezil ve rüsva olmayı göze almıştır.

Çünkü zahid masivâ âlemindeki güzellerin hakikî sevgilinin güzelliğinin birer

mazharı olduğunu, onlarda görünenin Hakk’ın güzelliği olduğunu, ruh-ı gülnarın

vahdet noktası olduğunu anlayamaz. Bu yüzden zühd yolunda olanların yanlış

sözlerini tutmak yerine sevgilinin eteğine yapışır:

Bir dem elden úomayup bir ruò-ı gülnÀr etegin Ùutagör Àb-ı revÀn gibi çemenzÀr etegin Ùutma zÀhid gibi zühdün hele zinhÀr etegin Pend gÿş itme dilÀ alma ele èÀr etegin Úo ne dirlerse disünler ùutagör yÀr etegin

Mhm.6/1

Pend ve nasihat, zühd yolunda olanların âşıklara olan bir tavrıdır; ama âşık da

sevgiliye olan aşkından dolayı nasihat eder, ağyar ile birlikte olmamasını belirtir:

YÀruñ aàyÀr ile her kez ittihÀdı olmasa Pend-i èuşşÀúı úabul etse èinÀdı olmasa

268/1

Dime cÀnÀ yine aàyÀr ile soóbet itme Seni sevsin der iseñ aña naãìhÀt itme

278/1

2. 5. Tasavvufî Şahsiyetler

Ubeydî, Divan’da tasavvufî şahsiyetlerden Cami ve Sadi’den bahseder. Kendi

nazmını öven Ubeydî, Cami’nin bile nazmının manasından sarhoş olacağını belirtir:

317 Ceylan, a.g.e., s. 298.

262

Cürèa-i cÀm-ı meèÀnìden olurdı ser-mest Meclis-i nazmuma erseydi èUbeydì CÀmì

313/5

Ubeydî, devrin sultanını öven bir kasidesinde övülenin faziletli tabiatının

etkisiyle baharın gelmesinin, Sadi’nin Gülistan adlı eserini yazmasını sağladığını

belirtir:

BahÀr-ı faøl-ı nesìm-i ùabìèatüñ açdı Görüpdür anda hemìn Saèdi bu GülistÀnı

K.4/20

SONUÇ

Divan şiirinin estetik ve ahenk yönünden zirveye ulaştığı 16. yüzyılda din,

tasavvuf, hikmet, rindlik, aşk, tabiat divanlarda en çok işlenen konular olmuştur.

Muamma ve manzum tarih yazma merakı da bu yüzyılda oldukça fazladır.

Sanatçının yaşadığı yüzyıldan etkilendiği ve yaşadığı toplumun bir parçası olduğu

düşünüldüğünde bahsi geçen konuların; muamma ve manzum tarih yazma hususunun

Ubeydî Divanı’nda da fazlasıyla etkili olduğu söylenebilir.

Bu çalışmada Ubeydî’nin tek eseri olan Divan’ı din ve tasavvuf yönünden

incelenmiştir. Çalışma sonunda kısaca şu neticelere vardık:

Şair, dinî terimleri aslına uygun olarak kullanmıştır. Allah’a ve Hz.

Peygamber’e olan bağlılığını, aşkını samimi bir anlatımla dile getirir. Allah’ın en

güzel isimleriyle işlendiği şiirlerinde, her şeyi yaratanın ve her şeyin sahibinin “O”

olduğu üzerinde durulur. Allah’ın varlığı ve birliği, kâinatın onun eseri olması gibi

konularda somut delillerle O’nun varlığını ispat etmeye çalışmıştır. Ubeydî,

Dîvan’da sadece Hz. Peygamber’e değil, Kur’ân-ı Kerîm’de adı geçen birçok

peygambere, Hz. Peygamber’in ashabına değinmiş; çâryâr adı verilen dört büyük

halife ile Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için birer gazel yazmıştır.

Şairin tasavvufî düşüncelerini ise şöyle sıralayabiliriz: Kanaat ve tevazu,

tasavvuf yolunda sahip olunması gereken en önemli unsurlardır. Ona göre gerçek

sultanlık fakr anlayışına sahip olmakla elde edilir. Sevgili, çoğu şiirinde İlâhî sevgili

olarak görülür. Âşıkların gönlü, Allah’ın misafir olduğu bir yer olarak kabul edilir.

İnsanlara daima doğru yolu göstermeyi ve öğüt vermeyi kendine vazife olarak gören

Ubeydî, hayat tecrübesinin de etkisiyle dünyaya değer veren bir kişiliğe sahip

değildir. Gelip geçici bir konak yeri olarak gördüğü dünyanın değerli ve aldatıcı

yönlerini ortaya koymaya çalışır. Dünyanın aldatıcı olduğunu insanlara anlatmaya

çalışırken uzlet hayatı yaşayarak dünyadan büsbütün soyutlanmayı amaçlamaz.

Hayatı acısıyla ve tatlısıyla kabul eder. Şairin düşünce dünyasının temelinde vahdet

anlayışı vardır. Ubeydî, bu anlayışı kâinat-insan-Allah arasında olan ilişki temelinde

ele alır. Allah, kâinatı kendi güzelliğini seyretmek amacıyla yaratmıştır. Dünyayı bir

ârif tavrıyla seyreden eden şaire göre, her zerrede Allah’ı görebilmek, O’nun her an

264

tecelli eden sıfatlarını idrak etmekle mümkündür. Sonsuz güzelliklerle müzeyyen

olan kesret âleminde gizli olan hakikati bulma gayretindedir. Yani şair, kesret

unsurlarını vahdete, hakikate ulaşmada bir köprü ve araç olarak görür.

Varlıklar içinde Allah’ın sıfatlarının bütününe mahzar tek varlık olan insana

çok değer verir. İnsan, yaratılışının hakikatini kavramalı, hilkatin kemalinin kendinde

gerçekleştiğini idrak etmeli, nefsini eksikliklerden kurtararak insan-ı kâmil olma

yolunda gayret göstermelidir. İnsan âlemin özü, mahlukatın en şereflisidir.

Yaratılışın kemalini kendinde toplayan insan, ancak nefsinin isteklerinden kurtulup,

dünya nimetlerinden uzaklaşarak ve aşkı gaye edinerek hayatın gerçek manasını

idrak edebilir. Masivâyı bir hayal olarak değerlendiren şairin havsalasında hakiki

anlamdaki varlık sadece Allah’tır.

Yaratılışın aslı olan sevgiye çok önem veren Ubeydî, Hak aşkıyla yaşamakta

ve O’nun sevgisinden uzak gönülleri bir virane olarak tasvir etmektedir. Sanatla

marifetin birleştiği bu manevî dünyada Hak aşkı ile aydınlanan bir ruhun kemale ve

hakikate ulaşma arzusunun şiirlere yansıdığı söylenebilir.

Her devirde ve bütün toplumlarda en revaçta olan konulardan biri olan aşk,

insan fıtratında olup hayatın manasını teşkil eden unsurlardan biridir. Şair, aşk

derdini şairliğin sermayesi olarak görür. Bezm-i ezelde, haklarında âşıklık yazısı

takdir edilmiştir. Elest meclisinde verdiği “bela” ahdine gönül hoşluğu ile sadık kalır.

Sevgili uğruna çektiği sıkıntılar, onun kemale ermesine vesile olur. Yaratılışın temeli

aşktır, kâinattaki her şey bu temel üzerine kurulmuştur. Sahîh olup olmadığı tartışılan

ancak, tasavvuf ehli nezdinde kabul gören “Ben gizli bir hazine idim; bilinip

tanınmak istedim ve bilineyim diye mahlukatı yarattım.” kudsî hadîsi, şairin

mizacının etkisiyle eserin özüne işlemiştir. Kâinattaki her güzellikten asıl olana, yani

cüzîden küllîye, vahdete ulaşma düşüncesine sahiptir. Tasavvufî sembol olarak

kullandığı maddî unsurları ve sevgiliyi hakiki güzelliğe ulaşmada araç olarak

kullanır.

Dinî ve tasavvufî mefhumlar, aşk ekseni etrafında döner. Ulvileştirdiği

aşkını tasavvufî mecazlar ile yoğurmuştur. Divan’da İslâmiyet’in hayata akseden

kültürel unsurlarıyla beraber, mana ve imajlarla yüklü bir anlatım vardır. Bu mana ve

265

imajları, yaratılışın aslı olarak gördüğü aşkla yoğurarak maddeden manaya doğru

seyir hâlinde olan ulvî bir aşk anlayışına yaklaşır. Onun aşk anlayışının İbn Arabî’nin

Fütûhât’ında sınıflandırdığı “ruhanî” aşkın dairesine girdiği söylenebilir. Şair,

Divan’da ruhanî sevgiyi benimsemiş, iradesini sevgiliye teslim etmiştir. Onun bu

sevgisinin gayesi ruhanî sevginin özü olan ittihaddır, birleşmedir. Yani, sevgilinin

zâtıyla sevenin zâtının aynı olmasıdır.

Divan’ın geneli incelendiğinde Ubeydî’nin tasavvufî ve tasavvufla ilgili

terimleri çok iyi bildiği ve bunları uygun şekilde kullandığı görülür. Şair, dönemin

edebî geleneğine uygun olarak tasavvufî anlayışta şiirler yazmış, beşerî duygular ve

lirizm yerine, daha çok didaktik bir anlatım benimsemiş, okuyucuya dini ve

tasavvufu öğretmeye çalışırken tasavvufu bir araç olarak kullanmıştır.

Şairin herhangi bir tarikata mensup olup olmadığı kesin olarak

bilinmemektedir. Ancak, şair Mevlevîlik, Melamîlik ve Kalenderîlik gibi tarikatlara

ait anlayışlara ve bu tarikatların ritüellerine de şiirlerinde zaman zaman yer

vermektedir.

Şiirlerinde onun dine ve şeriata uygun tasavvuf almayışına önem vermesinin

dışında, aklı da esas aldığı, bu yolla insanları düşünmeye ve düşündürmeye sevk

ettiği de söylenebilir. Şair, din ve tasavvuf anlayışına; şiirlerine ve dünya görüşüne

çağının anlayışlarını da dâhil etmiştir. Döneminin olaylarını eleştirel bir bakışla ele

alarak tarihî olaylar hakkında da bilgi verir. Özellikle dindar yönetici sınıfın yaptığı

haksızlıklara tahammül edemez. Onlara yönelttiği ithamlarda oldukça sert bir tavır

takındığı görülür. Osmanlı İmparatorluğu’nun her alanda zirvede olduğu bir

dönemde, şairin zaman zaman menfi tablolar çizmesi devrindeki münferit olaylardan

kaynaklanır.

Ubeydî, yaşadığı yüzyılı iyi tanıyarak bunu, dünya görüşü doğrultusunda,

bir gönül ehli tavrında eserine nakşetmiştir. “Tasavvuf ile mevsuf olan kimsenin

hikmete sahip hâkim olması şarttır.” kaidesi gereğince şair; olgunluğu, filozofça ve

istiğna sahibi tavırlarıyla, insanlara hep doğru yolu göstermiş, Allah ve Peygamber

sevgisini aşılamaya çalışarak riyakârlıktan uzak durmak gerektiğini söylemiş ve bu

özellikleriyle zamanına ışık tutmaya çalışmıştır.

KAYNAKÇA

Abdurahman Hıbrî. Enîsü’l-Müsâmirîn. Millet Genel Kütüphanesi, Kayıt no. 616.

Abdulkerim Kuşeyrî (2003). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. Haz.Süleyman

Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay.

Ak, C. (2001). Şair Padişahlar. Ankara: KTB. Yay.

,(2000). Bağdatlı Rûhî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’ndan Seçmeler.

Bursa: Gaye Kitabevi.

Akar, M. (1994). Su Kasidesi Şerhi. Ankara: TDV Yay.

Akşin, S. (2000). Türkiye Tarihi-2 Osmanlı Devleti 1300-1600. İstanbul: Cem Yay.

Altıntaş, H. (1991). Tasavvuf Tarihi. Ankara: AÜ İlâhiyat Fak. Yay. No:190.

Allahverdiyev, İ. (2003). Fuzûlî’nin Divânı’ndaki Gazellerinde Tasavvufî

Kavramlar. İstanbul: MÜ, S.B.E. İlahiyat Anabilim Dalı,Tasavvuf Bilim

Dalı,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Arslan, A. T. (1999). “XVI. Asır Osmanlı İlmi Hayatına Genel Bir Bakış”, Osmanlı,

C. 8, Ed. Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yay.

Âşık Çelebi (1971). Meşâir-üş-Şuarâ. London: Meredith Owens Yay.

Aşkar, M. (1998). Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: KTB Yay.

Aydemir, A. (2003). İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler. Ankara: TDV Yay.

Aydın, A. A. (1990). İslâm’da İman ve Esasları. Seha Neşriyat.

Aynî, M. A. (2000). Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Kitabevi.

Ayvazoğlu, B. (1982). Aşk Estetiği. Ankara: Birlik Yay.

Baron Joseph Von Hammer Purgstall. (1984). Osmanlı Devleti Tarihi, C. 4, 5, 6.

İstanbul: Üçdal Neşriyat.

Beyâni Mustafa Bin Carullah (1997). Tezkiretü’ş-Şuarâ. Haz. İbrahim Kutluk.

Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu

Yay.

Bilmen, Ö. N. (2001). Büyük İslâm İlmihali. İstanbul: Merve Yay.

Cebecioğlu, E. (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber

Yay.

Ceylan, Ö. (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi.

267

Çalışkan, A. (1999). Fuzûlî’nin Su Kasidesi ve Şerhi. Ankara: DİB Yay.

, (2004). “Yunus Emre’nin Bir İlâhisi ve Dilbilim Açısından

İncelenmesi”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi. Ankara:

Bayram Yay., Sayı.5, s. 146.

Çavuşoğlu, M. (2001). Necatî Bey Divanı’nın Tahlili. İstanbul: Kitabevi Yay.,

Çelik, İ. (2004). “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik

Araştırma Dergisi, Ankara : Bayram Yay., Sayı.5, s. 27, 44-45.

Çelikoğlu, Ş. (2001). Ma’rifetullah Allah’ı Bilme. İstanbul: Marifet Yay.

Danişmend, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1. İstanbul: Türkiye

Yayınevi.

Dinî, İlmî, Felsefî, Yeni Ansiklopedi (1991). “Salat”, C.3, İstanbul: Timaş Yayınları.

Ebu’l-Alâ Afîfî (2004). Tasavvuf, İslâm’da Manevî Hayat. Çev.Ekrem Demirli,

Abdullah Kartal, İstanbul: İz Yay.

Erzurumlu İbrahim Hakkı (1999). Mârifetnâme. Çev.Abdullah Aydın, İstanbul:

Mehdi Yay.

Eraydın, S. (1997). a) Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları. İstanbul: Mavi Yay.

, (1997). b) Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: MÜ, İlâhiyat Fak. Vakfı

Yay., Nu.82.

Gölpınarlı, A. (1985). Mevlânâ Celâleddin. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

, (1992). Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

, (2004). Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul:

İnkılâp Yay.

Güran, K. (2002). Müslümanın El Kitabı. İstanbul: Timaş Yay.

Hucvirî (1996). Keşfu’l-Mahcûb, Hakikat Bilgisi. Haz.Süleyman Uludağ, İstanbul:

Dergâh Yay.

Işın, E. (1999). “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler

Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yay.

İbn Arabî (2004). İlâhî Aşk. Çev.Mahmut Kanık, İstanbul: İnsan Yayınları.

, (2006). Tasavvuf Makamı. Çev.İbrahim Aşkî Tanık, İstanbul:

Kırkambar Kitaplığı.

268

İbn Haldun (2004). Mukaddime. C.1, C. 2, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh

Yay.

, (1998). Tasavvufun Mahiyeti, Şifâu’s-Sâil. Haz. Süleyman Uludağ,

İstanbul: Dergâh Yay.

İbn Sina (2002). Aşk Risâlesi. Çev.Ahmet Ateş, İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.

İhsanoğlu, E. (1999). Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1. İstanbul: Zaman Yay.

İmâm-ı Gazâlî (1986). İlâhî Nizam. Çev.Yaman Arıkan, İstanbul: Uyanış Yay.

, (2003). Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn. Çev.Abdulhalık Duran, İstanbul:

Hikmet Neşriyat.

İmam Nevevî (2003). Büyük Hadis Kitabı Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi. Çev.İhsan

Özkes, İstanbul: Merve Yay.

İsen, M. (2002). “Başlangıçtan 18. Yüzyıla kadar Türk Edebiyatı”, Türkler, C. 10,

Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Ankara: Yeni Türkiye

Yay.

İsen M., Bilkan F. (1997). Sultan Şairler. Ankara: Akçağ Yay.

TDV (1998). İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.

İz, M. (2000). Tasavvuf. Haz.M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Kitabevi.

Kabaklı, A. (2000). Mevlânâ. İstanbul: TEV Yay.

Kam, Ö. F. (2003). Vahdet-i Vücûd. Sade.Ethem Cebecioğlu, Ankara: DİB Yay.

Kara, M. (1999). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.

Kara, M. (2003). Gönül Mektupları. İstanbul: Mavi Yay.

Karabey, T. (1996). Ahmed Paşa Hayatı Sanatı Eserleri. Ankara: Akçağ Yay.

Karagöz, M. (2002). “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler” , Türkler, C. 11, Ed.

Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yay.

Karaismailoğlu, A. (2001). Mevlânâ ve Mesnevî. Ankara: Akçağ Yay.

Karaman, H. (2002). Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar. İstanbul: İz Yay.

Karaman, H. vd. (2004). İman ve İbadetler. İlmihal, C. 1, Ankara: TDV Yay.

, (2005). Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yay.

Kayabaşı, B. (1997). Kâf-zâde Fâéizî’in Zübdetü’l-Eşèâr’ı. Malatya: İÜ, S.B.E., Türk

Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.

269

Kelâbâzî (2003). Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta’arruf. Haz.Süleyman Uludağ,

İstanbul: Dergâh Yay.

Kemikli, B. (2000). Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı İnceleme-Metin. İstanbul: MEB Yay.

Kılıç, R. (2002). “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat Portresi, Şemsîye ve Sivâsîyye”,

Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara:

Yeni Türkiye Yay.

Kınalı-zade Hasan Çelebi (1989). Tezkiretü’ş-Şuarâ. C. 2, Haz. İbrahim Kutluk.

Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu

Yay.

Kocatürk, S. (2001). Mevlânâ’da Varlık, İnsan, Aşk ve Ölüm Teması. Ankara: KTB

Yay.

Konevî, S. (2004). Vahdet-i Vücûd ve Esasları, en-Nusûs Fî Tahkîki tavri’l-mahsûs.

Çev.Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yay.

Köksal, M. A. (2004). Peygamberler Tarihi. C. I, Ankara: TDV Yay.

Krassımıra Moutafova (2002). “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Derviş Kardeşlik

Cemiyetleri ve Tarikatları ile Tırnova”, Çev. Müfit Balabanlar, Türkler, C.

10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye

Yay.

Kurnaz, C. (1978). Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili. Ankara: KTB Yay.

Kurnaz C., Tatcı M. (2001). Türk Edebiyatında Şathiyye. Ankara: Akçağ Yay.

Kürkçüoğlu, K. E. (1973). Seyyid Nesîmî Dîvânı’ndan Seçmeler. İstanbul: MEB Yay.

Kübra, N. (1996). Tasavvufî Hayat. Haz.Mustafa Kara, İstanbul: Dergâh Yay.

Levend, Â. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve

Mefhumlar. İstanbul: Enderun Yay.

Mark Sedgwich (1999). “Dinin Sosyal Hayattaki Yeri, Osmanlı Sufiliğinin Doğası”,

Osmanlı, C. 4, Ed. Eren, Güler. Ankara: Yeni Türkiye Yay.

Mehmet Nâil Tuman (2001). Tuhfe-i Nâilî. Divân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri,

Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mengi, M. (2000). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yay.

Mermer, A. (1991). Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ın Tenkidli Metni.

Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür

Merkezi Yayını.

270

Mustafa Gelibolulu Âlî (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Haz. Mustafa İsen.

Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür

Merkezi Yay., Sayı: 93, Tezkireler Dizisi- Sayı: 2.

Nûr, S. M. (1982). Edebî ve Tasavvufî Mısrî Niyâzî Dîvânı Şerhi. Haz.Mahmut

Sadettin Bilginer, İstanbul: Esma Yay.

Onay, A. T. (2004). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Haz.Cemal

Kurnaz, İstanbul: MEB Yay.

Ögke, A. (2004). “Tasavvufta Kenz-i Mahfî Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendinin

Küntü Kenzen Mahfiyyen Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı”, Tasavvuf,

İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara: Bayram Yay., Sayı.5, s. 9.

Ötkün, R. (2003). Dinî ve Tasavvufî Yönden Nâbî Divanı’nın Tahlili. Bursa: UÜ,

S.B.E., İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim

Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Öztürk, Y. N. (1988). Tasavvufun Rûhu ve Tarîkatler. İstanbul: Sidre Yay.

Pala, İ. (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.

, (1999). Âh Mine’l Aşk. İstanbul: Ötüken Yay.

, (2006). Kitâb-ı Aşk. İstanbul: Alfa Yay.

Riyâzî. Riyazü’ş-Şuèarâ. Milli Kütüphane, Kayıt no. Yz. A8807227/200.

Robert Mantran (1999). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Server Tanilli,

İstanbul.

Safer Baba (1998). Tasavvuf Terimleri. İstanbul: Heten-Keten Yay.

Sami, Ş. (1996). Kamûsü’l-Alâm. C. 4, Ankara: Kaşgar Neşriyat.

Schimmel, A. (2000). Tasavvufun Boyutları. Çev.Yaşar Keçeci, İstanbul: Kırkambar

Kitaplığı.

Sefercioğlu, M. (1990). Nevî Divânı’nın Tahlîli. Ankara: KTB Yay.

Solmaz, S. (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu

Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.

Stanford Shaw (1982). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, Türkçesi:

Mehmet Harmancı, İstanbul: E Yay. Tarih Dizisi.

271

Şanlı, İ. (2003). Fidâyî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın İncelenmesi. Bursa: UÜ,

S.B.E., Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı,

Yayımlanmamış Doktora Tezi.

Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair. İstanbul:

Enderun Kitabevi.

, (1996). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid

Hakkında. İstanbul: Enderun Kitabevi.

Şentürk A. A., Kartal A. (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.

Tarlan, A. N. (2001). Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yay.

, (2004). Şeyhî Divanı’nı Tetkik. Ankara: Akçağ Yay.

Tatcı, M. (1990). Yunus Emre Divânı İnceleme. Ankara: KTB Yay.

, (1998). Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası. Ankara: KTB Yay.

Tatlısu, A. O. (1949). Esmâü’l Hüsnâ Şerhi. İstanbul: Başak Yay.

Tolasa, H. (1973). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası. Ankara: ATÜ Yay.

Uludağ, S. (1992). İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ. Bursa: Uludağ Yay.

, (2001). a) İnsan ve Tasavvuf. İstanbul: Mavi Yay.

, (2001). b) Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.

Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih

Yüksek Kurumu Yay.

Ünlü, Ş. (1991). Ubeydî Divânı Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divânın Tenkitli Metni.

İstanbul: MSÜ, S.B.E.,Yayımlanmamış Doktora Tezi.

Yaraşır, Ö. (1990). Fuzûli’nin Türkçe Gazellerine Dînî-Tasavvufî Mefhumların

Tahlili. Edirne: TÜ, S.B.E.,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Yılmaz, A. M. (1992). Hatem-ül Enbiya Peygamberimiz’in Hayatı. İstanbul: Merve

Yay.

Yılmaz, H. K. (2004). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşr.

Yılmaz, M. (1992). Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler. İstanbul: Enderun Yay.

TDEA (1998). C.1, 3, 4, 5, 7, 8, İstanbul: Dergâh Yay.

Documents

UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLARdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR... · UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR M