UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR
M. Fırat TÜMER
T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ
ESKİŞEHİR Mart, 2007
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne
Bu çalışma, jürimiz tarafından ………………………………..Ana-bilim/Ana sanat
Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ/YÜKSEK LİSANS SANAT ESERİ ÇALIŞMASI
RAPORU olarak kabul edilmiştir.
Başkan --------------------------------------------------
Üye --------------------------------------------------
Üye --------------------------------------------------
Üye --------------------------------------------------
Üye --------------------------------------------------
ONAY
…../……/200..
Enstitü Müdürü
ÖZET
UBEYDÎ DİVANI’NDA DİNÎ VE TASAVVUFÎ UNSURLAR
TÜMER, MUSTAFA FIRAT
Yüksek Lisans-2007 Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı
Danışman: Yard. Doç. Dr. İsmet ŞANLI
Bu çalışma 16. yüzyıl Divan şairlerinden Ubeydî’nin Divanı’nda yer alan dinî
ve tasavvufî unsurları tespit ederek şairin düşünce dünyasını ortaya koymak amacıyla
yapılmıştır. Çalışma, din ve tasavvuf olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır.
Şairin Divan’ındaki bütün şiirler amaca uygun olarak tasnif edilerek ana
bölümler oluşturulmuştur. Her ana bölümün alt başlıkları detaylı bir şekilde tespit
edilmiş ve tahlil yöntemiyle şairin dinî ve tasavvufî dünyası beyitlerden hareketle
yorumlanmıştır.
Ubeydî’nin din ve tasavvuf ile ilgili görüşlerinin temelde aşk mihveri
etrafında döndüğü tespit edilmiştir. Şair, Allah, Hz. Peygamber, diğer peygamberler
hakkındaki görüşlerini ve dinle ilgili olan diğer unsurları İslâm dinine uygun bir
şekilde ortaya koyar. Vahdet anlayışını, kâinat-insan ve Allah arasındaki ilişkiler
temelinde ele alan şair, aşkla ve marifetle çoşan bir gönlün ancak, kemale ve
hakikate ulaşacağına inanır.
ABSTRACT
RELIGIOUS AND MYSTICAL ELEMENTS IN UBEYDI’S DIVAN
TÜMER, MUSTAFA FIRAT
Master 2007 Branch Of Old Turkısh Literature
Advisor: Asst. Prof. Dr. İsmet ŞANLI
The aim of this research is to put forward the thoughts of the poet Ubeydî in
his Divan, written in the 16 th century, in respect to the religious and mystical
elements. The research named Religious and Mystical Elements in Ubeydî’s Divan
was formed in two main parts as religion and mysticism.
All the poems in his Divan were classified in convenient with the aim and
main parts were formed. The subtitles of each main part were cleared out in details
and the religious and mystical world of the Poet were interpreted by analyzing
method due to couplets.
It is clear that the religious and mystical thoughts of Ubeydî basicly turn
around the love axis. He put forwards his thoughts in his work about God, the
Prophet Muhammed, other prophets and some other facts about religion according to
the principles of Islam. The poet dealing with unity concept between universe-human
and God believes that a heart boils up with love and knowledge can only reach
maturity and truth.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ......................................................................................................................... III ABSTRACT............................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... V ÖNSÖZ ........................................................................................................................ 1 KISALTMALAR......................................................................................................... 3 GİRİŞ ........................................................................................................................... 4 UBEYDÎ’NİN YAŞADIĞI DEVRE GENEL BİR BAKIŞ........................................ 5 UBEYDÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ ................................................... 25
BİRİNCİ BÖLÜM UBEYDÎ DİVANI’NDA DÎNÎ UNSURLAR
1. DİN......................................................................................................................... 32 1. 1. Allah............................................................................................................... 32
1. 1. 1. Zât, Sıfat................................................................................................. 38 1. 1. 2. Kudret..................................................................................................... 40 1. 1. 3. Sanat ve Hilkat ....................................................................................... 41 1. 1. 4. Kaza ve Kader ........................................................................................ 44
1. 2. Peygamberlik, Peygamberler ve İlgili Kavramlar.......................................... 46 1. 2. 1. Peygamberler ......................................................................................... 48
1. 2. 1. 1. Hz. Yakup ...................................................................................... 48 1. 2. 1. 2. Hz. Yusuf ....................................................................................... 49 1. 2. 1. 3. Hz. Musa ........................................................................................ 51
1. 2. 1. 3. 1. Karun...................................................................................... 51 1. 2. 1. 4. Hz. Eyüp......................................................................................... 51 1. 2. 1. 5. Hz. Süleyman ................................................................................. 52 1. 2. 1. 6. Hz. Yunus....................................................................................... 54 1. 2. 1. 7. Hz. İsa ............................................................................................ 55 1. 2. 1. 8. Hz. Hızır......................................................................................... 57 1. 2. 1. 9. Hz. Muhammed.............................................................................. 58
1. 2. 1. 9. 1. Şefaat...................................................................................... 59 1. 2. 1. 9. 2. Mucizeleri .............................................................................. 61
1. 2. 1. 9. 2. 1. Miraç .............................................................................. 61 1. 2. 1. 9. 2. 2. Şakku’l-kamer ................................................................ 64 1. 2. 1. 9. 2. 3. Hurma............................................................................. 65 1. 2. 1. 9. 2. 4. Hz. Muhammed’in Parmağından Su Akması................. 65 1. 2. 1. 9. 2. 5. İkram Edilen Koyun Etinin Konuşması ......................... 66
1. 2. 1. 9. 3. Ashâb ..................................................................................... 66 1. 2. 1. 9. 4. Çâr-yâr ................................................................................... 67 1. 2. 1. 9. 5. Hadîs ...................................................................................... 69
1. 2. 1. 9. 5. 1. Hadîs-i Şerîf ................................................................... 70 1. 2. 1. 9. 5. 2. Hadîs-i Kudsî ................................................................. 70
1. 2. 1. 9. 6. Salât u Selâm.......................................................................... 72 1. 3. Ahiret İle İlgili Mefhumlar............................................................................. 72
1. 3. 1. Ahiret ..................................................................................................... 72 1. 3. 2. Kıyamet .................................................................................................. 74
VI
1. 3. 3. Haşr, Mahşer .......................................................................................... 75 1. 3. 4. Defter-i Aémâl........................................................................................ 76 1. 3. 5. Sırat ........................................................................................................ 77 1. 3. 6. Cennet .................................................................................................... 78
1. 3. 6. 1. Huri, Gılman .................................................................................. 80 1. 3. 6. 2. Tûbâ ............................................................................................... 82 1. 3. 6. 3. Kevser, Selsebil, Asel .................................................................... 82
1. 3. 7. Cehennem............................................................................................... 85 1. 4. İbadet İle İlgili Mefhumlar............................................................................. 86
1. 4. 1. İbadet, Tâat............................................................................................. 86 1. 4. 2. Namaz .................................................................................................... 87
1. 4. 2. 1. Kıyâm, Kuûd, Rükû ....................................................................... 88 1. 4. 2. 2. Secde, Seccade, Mescit .................................................................. 89 1. 4. 2. 3. Tesbih............................................................................................. 90 1. 4. 2. 4. Şükür, Dua ..................................................................................... 91 1. 4. 2. 5. Saf .................................................................................................. 95 1. 4. 2. 6. Farz-ı Ayn ...................................................................................... 95 1. 4. 2. 7. Cami, Mihrap ................................................................................. 95 1. 4. 2. 8. Kıble, Kıble-nümâ.......................................................................... 96 1. 4. 2. 9. Ezan, Müezzin................................................................................ 97 1. 4. 2. 10. İhlâs .............................................................................................. 99 1. 4. 2.11. İmam ............................................................................................. 99
1. 4. 3. Hac, Hacı................................................................................................ 99 1. 4. 3. 1. Kâbe ............................................................................................. 100 1. 4. 3. 2. İhram ............................................................................................ 101 1. 4. 3. 3. Merve, Safa .................................................................................. 101
1. 4. 4. Rûze (Oruç).......................................................................................... 102 1. 4. 4. 1. Kadir Gecesi................................................................................. 102 1. 4. 4. 2. Iyd, Bayram.................................................................................. 103
1. 5. Melekler ....................................................................................................... 104 1. 5. 1. Azrail.................................................................................................... 105 1. 5. 2. Cebrail .................................................................................................. 106 1. 5. 3. Kerrubiyan............................................................................................ 106 1. 5. 4. Rıdvan .................................................................................................. 107 1. 5. 5. Şeytan................................................................................................... 107
1. 6. Kutsal Kitaplar ............................................................................................. 108 1. 6. 1. Kur’ân-ı Kerîm..................................................................................... 108
1. 6. 1. 1. Vahy ............................................................................................. 109 1. 6. 1. 2. Nass (Nass-ı Katıè)....................................................................... 109 1. 6. 1. 3. Ayet .............................................................................................. 110
1. 7. Diğer Dinlerle İlgili Unsurlar....................................................................... 111 1. 7. 1. Put (Büt, Sanem) .................................................................................. 111 1. 7. 2. Büt-hane, Deyr ..................................................................................... 112 1. 7. 3. Kâfir-peçe............................................................................................. 113
1. 8. Dinle İlgili Diğer Unsurlar ........................................................................... 114 1. 8. 1. İman ..................................................................................................... 114 1. 8. 2. Hidayet ................................................................................................. 115
VII
1. 8. 3. Mümin.................................................................................................. 115 1. 8. 4. Münkir-İnkâr ........................................................................................ 116 1. 8. 5. Hayat ve Ölüm ile İlgili Unsurlar ........................................................ 117 1. 8. 6. Gaflet.................................................................................................... 120 1. 8. 7. Nehy, Haram ........................................................................................ 121 1. 8. 8. Ümmet, İslam....................................................................................... 122 1. 8. 9. Gıybet................................................................................................... 123 1. 8. 10. Kul...................................................................................................... 124 1. 8. 11. Günah, Cürm, Günah-kâr, Ehl-i Tuğyan, Ehl-i nar............................ 126 1. 8. 12. Nimet.................................................................................................. 128 1. 8. 13. Hikmet................................................................................................ 129 1. 8. 14. Fitne .................................................................................................. 130 1. 8. 15. Kâfir ................................................................................................... 131 1. 8. 16. Şehit ................................................................................................... 133 1. 8. 17. Peri ..................................................................................................... 133 1. 8. 18. Fazilet................................................................................................. 135 1. 8. 19. Meşhûr Âlimler .................................................................................. 136 1. 8. 20. Muhtesip............................................................................................. 136 1. 8. 21. Şeriat .................................................................................................. 136 1. 8. 22. Sabır ................................................................................................... 137 1. 8. 23. Yecûc ................................................................................................. 139
İKİNCİ BÖLÜM UBEYDÎ DİVANI’NDA TASAVVUFÎ UNSURLAR
2. TASAVVUF ........................................................................................................ 141 2. 1. Varlık, Birlik (Tevhid) ................................................................................. 143
2. 1. 1. Masivâ ................................................................................................. 144 2. 1. 2. Sır, Raz, Esrar, Vakıf, Temaşa............................................................. 145 2. 1. 3. Gönül, Dil, Sine, Kalp, Yürek.............................................................. 150 2. 1. 4. İnsan, Âdem ......................................................................................... 154 2. 1. 5. Can ....................................................................................................... 155 2. 1. 6. Ten, Cism ............................................................................................. 156 2. 1. 7. Ruh ....................................................................................................... 159 2. 1. 8. Lâ-mekân ............................................................................................. 159
2. 2. Dünya, Cihân, Âlem, Dehr........................................................................... 159 2. 2. 1. Taalluk ................................................................................................. 162
2. 3. Bazı Tasavvufî Kavramlar ........................................................................... 163 2. 3. 1. Makam, Hayret..................................................................................... 163 2. 3. 2. Zühd, Zikr ............................................................................................ 165 2. 3. 3. Fakîr, Fakr, İstiğna, Hâk ...................................................................... 167 2. 3. 4. Yakîn, Müşahede, İlm-i Ledün ............................................................ 170 2. 3. 5. Sıdk, Sadakat, Sadık, Ebrar, Vefa ........................................................ 171 2. 3. 6. Murad, Nefs.......................................................................................... 173
2. 3. 6. 1. Heva ............................................................................................. 175 2. 3. 6. 2. Mağrur Olma................................................................................ 176 2. 3. 6. 3. Tama, Ehl-i dünyâ, Esir-i câh, Fesâd ........................................... 177
2. 3. 7. İnayet, Himmet..................................................................................... 178 2. 3. 8. Vecd, Safa ............................................................................................ 179
VIII
2. 3. 9. İrfan, Marifet, Keşf .............................................................................. 181 2. 3. 10. Adem, Fenâ, Fenâ-ender-fenâ ............................................................ 185 2. 3. 11. Bekâ ................................................................................................... 189 2. 3. 12. Halvet, Uzlet, Sohbet ......................................................................... 190 2. 3. 13. Kanaat, Anka...................................................................................... 191 2. 3. 14. Velayet, Keramet, Feth ...................................................................... 192 2. 3. 15. Sefer, Seyr, Seyr-i Mâverâ ................................................................. 193 2. 3. 16. Geda, Kurban ..................................................................................... 195 2. 3. 17. Lisân-ı kâl, Lisân-ı hâl ....................................................................... 196 2. 3. 18. Menzil, Menzil-i Maksud, Menzil-i Fenâ .......................................... 197 2. 3. 19. Gayb, Ricâl-i Gayb, Hicâb ................................................................. 199 2. 3. 20. Bela, Cevr, Cefa, Gam, Mihnet, Elem ............................................... 201 2. 3. 21. Feyz, Nur............................................................................................ 204 2. 3. 22. Ayine, Cevher, Araz........................................................................... 207 2. 3. 23. Gayr, Ağyar, Düşman, Adüv ............................................................. 209 2. 3. 24. Tövbe, Nedamet ................................................................................. 210 2. 3. 25. Havf u Recâé ...................................................................................... 211 2. 3. 26. Tarîkatla İlgili Unsurlar ..................................................................... 212
2. 3. 26. 1. Tarîk, Tarîkat.............................................................................. 212 2. 3. 26. 2. Dergâh, Tekke, Hankâh, Harabat, Meyhane, Virane ................. 213 2. 3. 26. 3. Ocak ........................................................................................... 218 2. 3. 26. 4. Ney, Mizmar, Sema, Raks ......................................................... 219 2. 3. 26. 5. Cübbe, Destar............................................................................. 222 2. 3. 26. 6. Vatan, Ezel, Ruz-ı elest, Gurbet................................................. 222 2. 3. 26. 7. Riyazet ....................................................................................... 224 2. 3. 26. 8. İrşâd............................................................................................ 225 2. 3. 26. 9. Feragat, Fariğ ............................................................................. 226
2. 4. Tasavvufî Tipler ........................................................................................... 226 2. 4. 1. Ârif ....................................................................................................... 226 2. 4. 2. Pîr, Pîr-i Mey-furuş, Pîr-i Mugan, Saki, Rehnümâ .............................. 228 2. 4. 3. Evliya, Eren, Zamanın Kâmili ............................................................. 231 2. 4. 4. Âşık, Uşşak .......................................................................................... 232
2. 4. 4. 1. Ehl-i Muhabbet, Ehl-i Hâl, Ehl-i Kemal, Eh-l-i Nazar, Ulü’l-ebsâr, Talip ............................................................................................................. 235 2. 4. 4. 2. Zaafiyet ........................................................................................ 239 2. 4. 4. 3. Talep............................................................................................. 239
2. 4. 5. Derviş, Bende, Abdal, Salik................................................................. 240 2. 4. 6. Garip..................................................................................................... 242 2. 4. 7. Rind...................................................................................................... 243
2. 4. 7. 1. Mest, Ehl-i bezm, Meczup, Mahmur ........................................... 244 2. 4. 7. 2. Mey, Bade, Şarap, Cüra, Cam, Sagar........................................... 246
2. 4. 8. Zahid, Hoca, Sofu, Vaiz....................................................................... 255 2. 4. 8. 1. Riya, Riyakâr ............................................................................... 260 2. 4. 8. 2. Pend, Nasihat ............................................................................... 261
2. 5. Tasavvufî Şahsiyetler ................................................................................... 261 SONUÇ .................................................................................................................... 263 KAYNAKÇA........................................................................................................... 266
ÖNSÖZ
Edebiyat tarihimizin önemli bir dönemi olan Divan Edebiyatı’nda büyük
sanatkârların ortaya koyduğu eserlerde, insanı düşünmeye sevkeden pek çok unsur,
sanatkârane söylenmiş veciz ifadeler bulunmaktadır. Bu eserler, millî kültür
hazinesinde önemli bir yere sahip olmalarından dolayı, bu bütünden ayrı
düşünülmesi söz konusu değildir. Divan Edebiyatı üzerindeki çalışmaların son
yıllarda sevindirici bir şekilde arttığı görülmektedir. Divan Edebiyatı’nın ve
sanatçılarının incelenmesi, yeni nesillere aktarılması; geçmişi çok eskilere dayanan
ve milletimizin ortak birikimini yansıtan millî kültürümüzün öğrenilmesi ve
yaşatılması açısından da önem taşımaktadır.
Kur’an-ı Kerîm, hadîsler, dinî ilimler, İslâm tarihi ve peygamber kıssaları,
evliya hikâyeleri, mucize ve kerametler, Arap ve Fars edebiyatları, Türk millî kültürü
ve yerli malzemeler gibi pek çok kaynaktan beslenen Divan Edebiyatı’nda dinî,
tasavvufî, ahlakî, sosyal ve kültürel pek çok konu işlenmiştir. İslâmiyet ve tasavvuf,
sosyal yaşamla beraber edebiyatı da etkilemiştir.
Edebiyat, millî kültürle ve geçmişle bağ kurmamızı sağlayan bir araçtır.
Kültür tarihimize katkıda bulunan, bu bütüne değer katan her şahsiyet incelenmeli,
gün ışığına çıkarılmalı ve yeni nesillere tanıtılmalıdır. Bu düşünceden hareketle 16.
yüzyıl şairlerinden Ubeydî’nin Divan’ı üzerinde çalışmayı uygun gördük.
Ubeydî’nin kendi hattıyla yazılmış divanı yoktur. Mevcut olan iki nüshadan
birisi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (T. 631) siyakat hatla, diğeri Millet
Kütüphanesi’nde (Ali Emiri Ty. 272) talik hatla yazılmıştır. Çalışmamızda, Yard.
Doç. Dr. M. Şahabettin Ünlü’nün İstanbul Üniversitesi’ndeki nüshayı esas alarak
hazırladığı “Ubeydî Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni” adlı doktora
tezini kullandık.
Örnek olarak sunduğumuz beyitleri, kullandığımız doktora tezindeki nazım
biçimi ve beyit numarasına göre verdik. Gazel nazım şekliyle yazılan şiirler dışında,
Divan’da geçen bütün beyitler ve bölümler için kısaltmalar kullanılmıştır. Kısaltma
kullanılmayan beyitlerde ilk numara gazelin, ikinci numara ise beytin gazel içindeki
sırasını ifade etmektedir. Kısaltma kullanılan beyitlerde ise ilk harf nazım şeklini, ilk
2
rakam Divan’daki numarasını, ikinci rakam ise beytin veya bölümün sırasını ifade
etmektedir
Çalışmamızda, Ubeydî Divanı’nındaki şiirler dinî ve tasavvufî yönlerden ele
alınmıştır. Divan’da din ve tasavvuf ile ilgili tespit edilen beyitlerin temelde aşk
konusu etrafında döndüğü görülmüştür. Fakat, dinin ve tasavvufun hayata aksediş
biçiminin birbirinden farklı olması ve zaman zaman bu iki alan arasında yaşanan
sürtüşmeler şairi de etkilemiş, onun çıkarcı dinî zümrelere karşı tavır almasına neden
olmuştur. Divan’ın genelinde sakin bir kişilikte olduğu görülen Ubeydî’nin yaşadığı
dönemde dini kullanan kişilerin karşısında olmasının, dini istismar eden kadıları ve
şeyhleri eleştirmesinin, makam sevdasından dolayı toplumda huzursuzluğa sebep
olan müftü ve kazaskerlere karşı sert bir tavır almasının temel sebebi budur.
Şairin bahsi geçen inceleme alanlarıyla ilgili kavramları genellikle ıstılah
anlamında kullandığı tespit edilmiştir. Özellikle tasavvufî kavramları, sufîlerin
verdiği anlam çerçevesinde kullanmaya çalışan Ubeydî’nin dikkat çeken özelliği,
aşkını marifet diliyle anlatmaya çalışırken oldukça sade bir dil kullanmasıdır.
Ubeydî, yalnız düşüncelerini Divan’ına aktarmakla kalmamış, devrin meseleleriyle
de ilgilenmiştir. Beyitlerde kemale ermek isteyen fakir insan ruhunun manevî
yükselişini görmek mümkündür. Gönül aynasının ilahî aşkla aydınlatılabileceğine
inanır. İnsanı yücelten değerleri över. İnsandaki zaaf ve kusurlarla uğraşmak yerine
doğruyu ve iyiyi gösterir. Divan’ında yüksek ahlakî değerleri önemseyen, dünyanın
geçiciliğine değinen şair, geçici zevklere aldanmak yerine kemale ermiş bir ruha
sahip olmayı yeğler.
Şair, Divan’daki bütün şiirlerinde ilahî aşkı işlememiştir. Ancak, Divan’ın
oldukça geniş bir bölümünde, tasavvufî anlayışı ve ilahî aşkı ele almıştır. Beşerî
aşkın işlendiği şiirlerinin ise suflî duygulardan ve cismanî hazlardan uzak olduğu
dikkati çeker.
Gösterilen dikkate rağmen, gözden kaçan eksikliklerin tabii karşılanacağı ve
hoş görüleceği ümidini taşıyoruz. Çalışmamızda yardımlarını gördüğümüz,
danışman ve hocam Yard. Doç. Dr. İsmet ŞANLI’ya, Yard. Doç. Dr. Şahabettin
ÜNLÜ’ye ve Öğ. Gör. Dr. Halit BİLTEKİN’e teşekkürü borç bilirim.
Eskişehir, 2007 M. Fırat TÜMER
3
KISALTMALAR
AÜ : Ankara Üniversitesi ATÜ : Atatürk Üniversitesi a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. : Editör, Editörler Fak. : Fakültesi H. : Hicrî Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti İA. : İslâm Ansiklopedisi İÜ : İnönü Üniversitesi KTB : Kültür ve Turizm Bakanlığı Mhm. : Muhammes-i Müzdeviç M.Mz. : Murabba-i Müzdeviç M.Mt. : Murabba-ı Mütekerrir Mmt. : Muhammes-i Mütekerrir MEB : Milli Eğitim Banklığı MSÜ : Mimar Sinan Üniversitesi MÜ : Marmara Üniversitesi Mua. : Muamma Nz. : Nazm Sade. : Sadeleştiren s. : Sayfa S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü Thm. : Tahmis TDEA : Dergâh Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi TEV : Türk Edebiyatı Vakfı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Tkb. : Terkîb-bend TÜ : Trakya Üniversitesi UÜ : Uludağ Üniversitesi UD : Ubeydî Divanı vd. : ve diğerleri Yay. : Yayınlayan, Yayınları, Yayınevi
5
UBEYDÎ’NİN YAŞADIĞI DEVRE GENEL BİR BAKIŞ
1. Siyasî ve Sosyal Durum
Ubeydî’nin yaşamış olduğu XVI. Yüzyıl, Tanzimat öncesi Osmanlı tarihinin
en çok araştırılan dönemidir. XVI. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti idarî, hukukî,
iktisadî teşkilatıyla, ilmî ve içtimaî kurumlarıyla yüksek bir İslâm medeniyetinin
gerektirdiği bütün vasıflara sahip olmuştur.1 Osmanlı İmparatorluğu XVI. yüzyılda
çok güçlü padişahların yönetiminde dünyanın en büyük devletlerinden biri hâline
gelmiştir. Bu yüzyılda Osmanlı tahtında II. Bayezid (1481-1512)2, Yavuz Sultan
Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566), Sultan II. Selim (1566-
1574)3, Sultan III. Murat (1574-1595) ve Sultan III. Mehmet (1595-1603)4
bulunmuşlardır.
Kanuni Sultan Süleyman devri Osmanlı Devleti’nin altın çağı olup, bu çağda
askerî, mimarî ve kültürel alanlarda büyük gelişmeler olmuştur. Padişahlar, bir
yandan siyasî yapıyı güçlendirirken diğer yandan bilim ve sanatta da ilerlemek
gerektiğini fark etmişler, saraylarını bilim adamlarına ve sanatçılara açmışlar,
tanınmış bilim adamlarını ve sanatçıları seferlerin sonunda İstanbul’da
toplamışlardır. Bu gelişmelerin sonucu olarak İstanbul, bu yüzyılda, İslâm
medeniyetinin en önemli bilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir. Şiir ve
edebiyattaki gelişmeler daha da ön plana çıkmış, padişahlar ve devlet büyükleri şiir
ve edebiyata yakın bir ilgi göstermişler, saraylar ve konaklar, şairlerin, yazarların ve
ilim adamlarının toplandığı yerler olmuştur. İstanbul’da ortaya çıkan bu kültürel
yapı, taşraya doğru yayılarak Bağdat, Diyarbakır, Konya, Bursa, Edirne, Vardar
Yenicesi, Üsküp gibi şehirlerin birer kültür merkezi olmalarını sağlamıştır. 5 Bu
gelişme Osmanlılarda devlet-sanat ilişkisinin saraydan topluma doğru yayılma
anlayışının sonucudur.6 Hemen hemen her üyesi şiirle uğraşan bir hanedan olma
1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. 2, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara 1988, s. 307. 2 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1, Türkiye Yay., İstanbul 1971, s. 357. 3 Danişmend, a.g.e., C. 2, s. 1, 58, 361. 4 Robert Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Server Tanilli, İstanbul 1999, s. 191-192. 5 Mustafa İsen, “Başlangıçtan 18. Yüzyıla Kadar Türk Edebiyatı”, Türkler, C. 10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 548-549. 6 Mustafa İsen, Fuat Bilkan, Sultan Şairler, Akçağ Yay., Ankara 1997, s. 32.
6
neredeyse sadece Osmanoğullarına has bir özelliktir.7 Osmanlıda padişahların şiirle
ilgilenmeleri Osmangazi’den itibaren görülmeye başlar. Fatih Sultan Mehmet (Avnî),
Sultan II. Bayezid (Adlî), Yavuz Sultan Selim (Selimî), Kanuni Sultan Süleyman
(Muhibbî), Sultan II. Selim (Selimî), Sultan III. Murat (Muradî), şehzadelerden
Sultan Cem (Cem), Sultan Korkut (Harimî), Sultan Mustafa (Muhlisî), Sultan
Mehmet, Sultan Bayezid oldukça tanınmış şairlerdir.8
Ubeydî’nin yaşadığı dönemde Osmanlı tahtında sırasıyla II. Bayezid, Yavuz
Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman ve Sultan II. Selim’in bulunmuşlardır. Fatih
Sultan Mehmet’in oğullarından II. Bayezid’in tahta çıkışı XIV. ve XV. yüzyılın eski
kahramanlık çağından görkemli bir çağa geçişi belirlemiştir. Devşirmelerin
İmparatorluğun yönetiminde etkili olduğu bu dönemde ülkede çeşitli sorunlar çıkmış,
Balkanlar’da, Mısır ve Suriye’de çeşitli savaşlar yapılmış,9 Sultan Cem
İmparatorluğa baş kaldırmıştır.10 Osmanlı İmparatorluğu’nda çok şiddetli bir iç
savaşa yol açmayan Şehzade Cem olayı bastırılmış fakat, Cem’in ölümüne kadar bu
olay Osmanlı dış siyasetini belirleyen bir unsur olmuştur.11 Venedik Savaşı bittikten
sonra Sultan II. Bayezid, İmparatorluğun yönetimini başveziri İshak Paşa’ya
bırakmış ve bir kenara çekilmiştir. Bu yüzyıl, devlet idaresinin iktidarda bulunan
gruplarda olduğu, sultanların ise bunların elinde âdeta birer kukla duruma düştükleri
yeni bir dönemdi. İmparatorlukta fikir ayrılıkları, iktidarda olan devşirmeler ile Türk
soyluları arasında yaşanmıştır. Fakat, II. Bayezid bu iki grubu dengeli bir şekilde
tutmuş, bu grupların çıkarlarının üstünlüğüne fırsat vermemiştir. Sultan II. Bayezid,
idarî ve mali konuları belli bir sisteme sokmuş, vergi gelirlerini iki kat yükseltmiş,
orduyu çağdaş silahlarlarla donatmış, haleflerinin yeni fetihler yapmalarına zemin
hazırlamıştır.12 Döneminde Osmanlı tersanelerinde Avrupa’daki gibi büyük gemiler
yapılmaya başlanmıştır.13 Sultan II. Bayezid, Türk soyluları ile devşirmeler arasında
denge kurmayı başarmış fakat, devşirmelerden oluşan yeniçeriler, bağımsız bir
7 İsen M., Bilkan F., a.g.e., s. 36. 8 Coşkun Ak, Şair Padişahlar, KTB. Yay., Ankara 2001, s. 11-229. 9 Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, Türkçesi: Mehmet Harmancı, E Yay. Tarih Dizisi, İstanbul 1982, s. 109-113. 10 Mantran, a.g.e., s. 129-137. 11 Sina Akşin, Türkiye Tarihi-2 Osmanlı Devleti 1300-1600, Cem Yay., İstanbul 2000, s. 98. 12 Shaw, a.g.e., s. 115-116. 13 Akşin, a.g.e., s. 100.
7
siyasal güç olarak etkilerini göstermişler ve Şehzade Selim’in tahta geçmesini
sağlamışlardır.14
II. Bayezid, İstanbul’da babası Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan ilmî
gelişmeleri teşvik etmiş, âlim, şair ve edipleri himaye ederek bu şehrin İslâm
âleminin ilim merkezi hâline gelmesini sağlamıştır. Ancak, zamanındaki fikir
hürriyeti, babasının tahtta olduğu döneme göre oldukça geriydi. Mutaassıp ulemanın
hâkim olduğu bu dönemde, bu ulemanın etkisinde kalan mütefekkirler de olmuştur.
Tokatlı Molla Lütfi bunlardandır.15 II. Bayezid, babası Fatih gibi açık fikirli değildi.
Bu yüzden mutaassıp âlimlerin etkisinde kalmış, babası zamanında yapılan serbest
münazaralar bu devirde hoş karşılanmamış, aydınlar baskı altına alınmış, idam
ettirilmiş ya da onların kaçmalarına sebep olunmuştur.16
II. Bayezid, İstanbul’da, Edirne’de ve Amasya’da cami, hastane, mektep,
medrese, zaviye gibi kültürel ve sosyal eserler yaptırmış; vaktinin çoğunu kitap
okumayla ve mütalaalarla geçirmiş, Adlî mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler
yazmış,17 sanat ve edebiyata önem vermesinden dolayı Horasan ve İran gibi yerlerde
hakkında olumlu şeyler söylenmiş,18 kendini dine, bilime ve tasavvufa adamış bir
hükümdardı.19 Onun şiirlerinde tasavvufa yer vermesinde İskibli Yavusî ve Davûd
gibi şeyhlerin sohbetinde bulunması etkili olmuştur.20
Sultan Selim, tahtı babası Sultan Bayezid’den 1512’de zorla devralmış ancak,
asıl saltanat çatışması 1509-1513 yılları arasında olmuştur.21 Taht üzerindeki
emellerin artması üzerine kardeşlerini, bütün yeğenlerini ve veliahdı Şehzade
Süleyman dışında bütün oğullarını ortadan kaldırmıştır.22 I. Selim, tahta II.
Mehmet’in enerjik fetih politikası ve dünya imparatorluğunu kurmak arzusuyla
çıkmıştır. Kendisini tahta geçiren yeniçerilerin askerî gücünden destek alarak
14 Shaw, a.g.e., s. 121. 15 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 246-248. 16 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 525. 17 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 248. 18 Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, C. 4, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1984, s. 1033. 19 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1028-1029. 20 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1034. 21 Akşin, a.g.e., s. 101. 22 Shaw, a.g.e., s. 122.
8
muhalefeti ve toplumdaki siyasî grupları denetim altında tutmaya çalışmıştır.23 Onun
seferlerini Asya üzerinde yoğunlaştırmasının sebebi asıl tehlikenin Avrupa’dan değil
de Asya’dan gelebileceğine inanmasından kaynaklanmıştır.24 Seferlerini doğu
üzerinde yoğunlaştırmış, Safevileri yenmiş, Arap dünyasının fethiyle halifelik
makamının Osmanlı İmparatorluğu’na geçmesini sağlamıştır.25
Yavuz Sultan Selim döneminde denizciliğe önem verilmiş, donanma
güçlendirilmiştir.26 Doğuda ve batıda barışı sağlayan Sultan Selim, devleti ve orduyu
yeni bir düzene sokmak amacıyla reformlar başlatmıştır. Devşirme düzenini
yaygınlaştırmak amacıyla yeniçeri birliklerinin sayısını artırmış, devşirme gençler
için Galatasaray’da yeni eğitim düzeni kurulmuştur. İmparatorluğun başkenti
Edirne’den İstanbul’a taşınmış, hükümdarlığının son yıllarında oluşturulan güçlü
Osmanlı donanmasının kullanımı halefi olan Kanuni Sultan Süleyman’a kalmıştır.27
Yavuz Sultan Selim 1514’te Çaldıran’a giderken ve 1517’de Mısır’dan
dönerken Safevilerle kavgasının tasavvuf ve tarikatlara karşı değil de, Alevi-Şii
hareketine karşı olduğunu göstermek fırsatını bulmuştur. 1514’te Doğu Anadolu’ya
giderken Konya’ya uğrayarak Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin türbesini ziyaret etmiş,
Mevlevî dergâhının su yollarını yaptırmış, halka sadaka dağıtmıştır.28 1517’de
Mısır’dan dönerken Şam’a uğramış, meşhur mutasavvıf Şeyh Muhyiddin-i Arabî için
külliye yaptırmıştır.29 Terbriz’in, Şam’ın ve Kahire’nin en ünlü âlim ve sanatkârlarını
İstanbul’a davet eden, seçme eserleri başşehrine götüren Sultan Selim, İstanbul’u
İslâm dünyasının başlıca bilim ve kültür şehri haline getirmeyi amaçlamıştır.30
Yavuz Sultan Selim, âlim bir hükümdardı.31 Yavuz’un hususî meclislerinde
zamanının değerli âlim ve şairlerinin katıldığı ilmî ve edebî konular konuşulmuştur.
O; şair, filozof ve mutasavvıf biriydi.32 Şiirlerini Farsça yazan Yavuz Sultan Selim’in
bir divanı tertipleyecek kadar çok şiiri vardır. Sultan Selim çıktığı seferlere şairleri de
23 Shaw, a.g.e., s. 122. 24 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 306. 25 Shaw, a.g.e., s. 123- 129. 26 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 298. 27 Shaw, a.g.e., s. 130. 28 Akşin, a.g.e., s. 117-118. 29 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1165. 30 Akşin, a.g.e., s. 118. 31 Ak, a.g.e., s. 153. 32 Hammer, a.g.e., C. 4, s. 1174.
9
götürmüştür. Onun adına saltanat yıllarını konu edinen manzum ve mensur birçok
Selimnâne düzenlenmiştir.33 Osmanlı hükümdarları içinde ilmî itibarıyla en yüksek
yeri, o hak eder. Muhyiddin-i Arabî ile Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin türbesini
ziyaret etmesi, onun vahdet-i vücud felsefesine olan bağlılığını gösterir.34 İslâm
âleminin manevi hükümdarlığı olan halifeliği almasıyla Osmanlı hükümdarlarının
mevkilerinin daha da yükselmesini sağlamıştır. Mekke ve Medine’nin Osmanlı
hâkimiyetine girmesiyle Yavuz Sultan Selim, “Hâdim-i Haremeyn-i Şerîfeyn”
unvanını almıştır.35
Yavuz Sultan Selim’in oğlu Süleyman, rakipsiz olarak padişah olmuştur.36
Osmanlı hanedanında hiçbir şehzade, tahtı I. Sultan Süleyman’ın 1520’deki
üstünlükleriyle devralmamıştır. Onun böyle üstün bir dönemde tahta çıkıp,
hükümdarlık yapması Avrupalıların ona “Büyük Türk ve muhteşem” lakaplarını
vermelerini sağlamıştır.37 Sultan Süleyman, merkezîleştirdiği devleti yasalara
bağlayarak, İmparatorluğa nitelikli yöneticilik yapma konusunda en iyi örnek
olmuştur. Yönetim işlerinde sarayın müdahalesi sona ermiş, çıkarılan yasalarla
yönetici sınıfın hak ve sorumlulukları yeniden gözden geçirilmiş ve kurumlaşmaya
önem verilmiştir. Babasının dünya imparatorluğunu kurma çabasını devam
ettirmesinden dolayı, yaşamının büyük bir bölümü seferlerle geçmiştir. Sultan
Süleyman, idarî ve kültürel konulara önem veren bir padişahtı. Bu yüzden,
sadrazamlığa şair, hukukçu, asker ve idareci vezir Lütfi Paşa’yı getirmiştir. Kendi
adına, var olan eski kanunnamelere dayanan ve deneyimlerin sonuçlarına göre yeni
bölümler eklenen bir kanunname çıkarmış, zamanın en büyük hukukçusu olan
Şeyhülislam Ebussuud Efendi (1490-1574) önderliğinde yönetici sınıfın dinî ve
kültürel hiyerarşisine ve örgütlenmesine önem vermiştir. Bu dönemde
İmparatorluğun maruz kaldığı ekonomik ve toplumsal sorunlar, Kanuni’nin
haleflerindeki döneme göre oldukça ağırdır. Padişahın enerjisi ve zamanı çeşitli
politik gruplar arasındaki iktidar çekişmesine yönelmiştir. Taht çekişmeleri uğruna
sadrazamlığa getirilen Damat Rüstem Paşa, İmparatorluğu bir adım daha çöküşe 33 Ahmet Atillâ Şentürk, Ahmet Kartal, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 2005, s. 267-269. 34 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 304-305. 35 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 306. 36 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 527. 37 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1779.
10
yaklaştırmıştır. Kanuni’nin son yıllarında siyasal yozlaşma başlamış, taht çekişmeleri
yüzünden ortaya çıkan Şehzade Mustafa, Düzmece Mustafa olaylarının ardından taht
için mücadele eden şehzadelerden II. Selim babası Kanuni ve veziri Sokullu Mehmet
Paşa’nın yardımıyla tahta geçmiştir.38
Kanuni, yarım asra yakın olan saltanatında doğuya ve batıya birçok sefer
yapmış, saltanat yıllarını zaferlerle süslemiş, son seferinde ordusunun kumandanı
olarak muharebe sahasında ölmüştür. Onun şöhreti yalnız seferler ve zaferleriyle
değil kanunlarının devlet teşkilatına uygunluğu ve ordunun tanzimine önem
vermesiyle de ilgilidir. Muhibbî mahlasıyla şiir yazan Kanuni’nin bir de divanı
vardır. Onun “Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi / Olmaya devlet cihanda
bir nefes sıhhat gibi” meşhur beyti bugün de halk arasında yaygın olarak
bilinmektedir. Kanuni, meşhur şair Bâkî’nin şiirlerindeki kudreti anlamış ve onu
himaye etmiştir.39 Sultan Süleyman, ilim ve marifet erbabına itibar etmiş, sanata ve
edebiyata ilgi ile yaklaşmış, zamanındaki ulema ve şairlerin eserlerini okumuştur.40
Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanat yılları Osmanlı ilim, kültür ve edebiyatının en
yüksek bir dereceye ulaştığı bir devir olmuştur. Çevresindeki şairler onun için
Süleymannâmeler yazmışlardır.41
Bağdat’ta İmâm-ı Azam Ebu Hanife’nin kabrini buldurarak türbesini inşa
ettirir.42 Ayrıca Bağdat’ta Kadiriye tarikatının kurucusu olan Şeyh Abdülkadir
Geylânî’nin türbesini inşa ettirmesi, Konya’da Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin
dergâhına cami ve fakirler için imaret yaptırması, Seyyîd Battal Gazi’nin türbesi
civarında tekke, cami ve garipler için tesisler yaptırması, Kadirî, Mevlevî ve Bektaşî
dervişlerinin Sultan Süleyman’a olan muhabbetini artırır.43 Fatih Sultan Mehmet’in
yaptırdığı Sahn-ı Seman medresesinden sonra Sahn-ı Süleymaniye medresesini
kurmuştur.44 Kanuni’nin, Mehmet, Mustafa, Bayezid ve Selim adında dört oğlu
38 Shaw, a.g.e., s. 131-162. 39 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 419-420. 40 Şentürk, a.g.e., s. 271-272. 41 İsen, a.g.m., s. 549-550. 42 Hammer, a.g.e., C. 5, s. 1411-1412. 43 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1781-1782. 44 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1701-1702.
11
vardı. Mehmet eceliyle ölmüş, Mustafa ve Bayezid boğdurulmuş, Osmanlı tahtına
Kanuni’den sonra Sarı Selim lakaplı II. Selim geçmiştir.45
Kanuni gibi bir hükümdarın meziyetleri oğlu II. Selim’de bulunmaz. II.
Selim’in saltanatında görülen parlaklık kendisinden önceki dönemlere ait olan
gelişmelerin birer sonucu olup Osmanlı idaresi altındaki milletler Sultan Süleyman
adının saldığı dehşet sayesinde itaate devam etmişlerdir.46 Yeteneksiz bir hükümdar
olan II. Selim’in İmparatorluğa pahalıya mal olabilecek girişimlerini Veziriazam
Sokullu Mehmet Paşa engellemiştir.47
Askerler, taht kavgalarında taraf olmaya başlamışlar, elde ettikleri paralarla
siyasî yelpazedeki önemlerini artırarak hazinenin de boşalmasına neden olmuşlardır.
Ulema sınıfında bozulma başlamış, rüşvetle iş yaptırmalar görülmüştür. Padişahın
devlet yönetimini Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’ya bırakması İmparatorluğun
daha da zayıflamasına neden olmuştur. Harem kadınlarının etkileri de bu dönemde
zirveye ulaşmış, bu yüzden yüzyıl sonrasına kadar sürecek olan “kadınlar saltanatı”
başlamıştır. II. Selim, “Selimî” mahlasıyla şiirler yazmış, zamanındaki bilim
adamları ile şairleri korumuştur.48 1574’te vefat eden II. Selim’in yerine oğlu III.
Murat geçmiştir. III. Murat ve kendisinden sonra tahta geçen III. Mehmet de işlerin
yürüyüşüne mutlak olarak kayıtsız kalmışlardır. Bu iki hükümdar dönemine
damgasını vuran olay veziriazamlık makamının yirmi üç kez el değiştirmesidir.
Sokullu Mehmet Paşa’nın öldürülmesiyle birlikte gerilemenin ilk işaretleri görülmüş,
askerî ve idarî mekanizmanın her kademesinde rüşvetle iş yaptırma beraberinde
bozulma ve çürümeyi getirmiştir. Bu olumsuz gelişmeler yüzyılın sonlarında
Anadolu’yu derinden sarsacak olan sosyal hareketlerin ortaya çıkmasına, Anadolu’da
Celalî isyanların başlamasına neden olmuştur.49
45 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 527. 46 Hammer, a.g.e., C. 6, s. 1907-1908. 47 Mantran, a.g.e., s. 191. 48 Shaw, a.g.e., s. 244-248. 49 Mantran, a.g.e., s. 192-193.
12
2. Bilim, Kültür ve Sanat
“Anadolu Selçuklularının XI. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar temelini kurmuş
oldukları Osmanlı kültür yaşamının kökeninde büyük İslâm halifeliklerinde
geliştirilen kültür bulunmaktadır.”50 Osmanlı medreseleri, Selçuklu ve Anadolu
beylikleri medreselerini esas alarak kurulmuştur.51
Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan Fatih Sultan Mehmet’in tahta
çıkışına kadar Osmanlılarda müspet ilimler yerine daha çok Selçuklu
medreselerindeki gibi kelam, mantık ve fıkıh okutulmuştur. Fatih’le birlikte müspet
bilimler değilse bile felsefî ve bilimsel düşünüş gelişmiştir.52 Avnî mahlasıyla şiirler
yazan Fatih Sultan Mehmet; birkaç lisana vâkıf, açık fikirli, ilmî sohbetlere önem
veren biriydi.53 II. Mehmet, İstanbul’u fethederek ticarî, idarî ve kültür bakımından
bir merkez hâline getirmişti.54 Ele geçirilen yerlerdeki sanatçıları, ilim ve irfan sahibi
kişileri İstanbul’a getiren55 Fatih, başkentini İmparatorluğun bütün ırk ve dinlerini
içinde toplayan bir yer yapmak istiyordu.56
İstanbul’un fethi saray edebiyatını güçlendirmiş, sanatkârlar, şairler, bilginler
kültür merkezi ve başşehir olan İstanbul’da toplanmak ve saraya girmek için gayret
göstermişlerdir.57 İstanbul dışında, şehzadelerin yönetici olarak bulundukları Konya,
Amasya, Manisa, Trabzon, Kütahya gibi sancaklarda ilim, sanat ve edebiyat çevreleri
oluşmuştur. Sınır boylarında güvenliği sağlamakla görevli akıncılar da sarayı örnek
alarak kültür ve sanata destek vermişler, şairleri himaye etmişlerdir.58
Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethetmesi, Konya ve Karaman
gibi ilim merkezlerinin Osmanlılara geçmesi, Sahn-ı Seman medreselerinin
kurulması, Ali Kuşçu ve İdris-i Bitlisî gibi birçok ilim ve fikir adamının İstanbul’a
gelmeleri, bu şehri ilim merkezi hâline getirmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in ilim
adamlarını himaye etmesi, serbest düşünceye önem vermesi, yine veziri olan
50 Shaw, a.g.e., s. 199. 51 Mehmet Karagöz, “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler” , Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 143. 52 Akşin, a.g.e., s. 242. 53 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 525. 54 Shaw, a.g.e., s. 203. 55 Akşin, a.g.e., s. 82. 56 Shaw, a.g.e., s. 94. 57 Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1, Zaman Yay., İstanbul 1999, s. 35. 58 İsen, a.g.m., s. 550-552.
13
Mahmut Paşa’nın da âlim ve şair biri olması, Fatih gibi ilim ve sanat erbabını himaye
etmesi XVI. yüzyıldaki ilmî gelişmelerin devamında oldukça etkili olmuştur.59
XV. yüzyılın ikinci yarısı Osmanlı İmparatorluğu’nda kültür hayatının en
yüksek devridir. Bu dönemde yüksek tahsilli olan II. Mehmet ve II. Bayezid,
Osmanlı şehzadeleri ve önemli devlet erkânları gerek Anadolu gerekse dışarıdan
gelen âlim ve şairleri himaye etmişlerdir.60 XVI. asırda Osmanlı medeniyeti ve
tefekkürü mükemmel klasik dönemine ulaşmıştır.61
XVI. yüzyılda matematik (riyaziye) tedrisatına önem verilmiş, tıpla ilgili
müesseseler açılmıştır. XV. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı tarihçiliği başlarken,
XV. yüzyılın ortalarından itibaren coğrafyayla ilgili eserler yazılmıştır. XIII. yüzyılın
ikinci yarısından sonra Mevlevî tekkelerinin önemli bir unsuru olan musikiye bu
yüzyılda oldukça önem verilmiştir. Yavuz Sultan Selim’in Tebriz’den İstanbul’a
getirttiği sanat erbabı içinde önemli musiki üstatları da vardır. Hat sanatına da önem
verilmiştir. Bütün İslâm âleminde yazıyı en güzel işleyen ve kemale erdiren Osmanlı
Türkleri’dir. Yine XVI. yüzyılda önemli nakkaş ve ressamlar da yetişmiştir. II.
Bayezid ve Sultan Selim zamanlarında meşhur ressam Mikel Anj İstanbul’a davet
edilmiştir. Yavuz Sultan Selim, İran seferinden dönerken birçok nakkaş ve ressamı
beraberinde İstanbul’a getirmiştir.62 Hızır Bey, Ali Kuşçu, Hocazâde Muslihuddin
Mustafa, Molla Hüsrev, Hayalî Şemseddin Ahmed, Sinan Paşa, Tokatlı Molla Lütfi,
Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi, Taşköprülüzâde, Kınalızâde Ali Efendi,
Ebussuud Efendi,63 İbn Kemal, Ali Cemalî Efendi, Celalzâde Mustafa Bey,
Kemalettin Efendi, Edirneli Mecdi Efendi, Nev’î Efendi, Gelibolulu Mustafa Âlî,
İmam Birgivî, Sadettin Efendi, Yazıcızade Ahmed Bican XVI. yüzyıldaki önemli
ilim adamlarındandır.64
İslâmî esaslar Osmanlı siyasetinde etkili olmaya başladığında bürokraside
nişancı sınıfının değil de ulemanın etkisi görülmüştür. Sünnî İslâm dünyasının
önderliğini üstlenen Osmanlı’da kanunların şeriata uygunluğu tartışılmıştır. XVI.
59 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 629. 60 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 591-595. 61 Karagöz, a.g.m., s. 143. 62 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 595-618. 63 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 647-679. 64 Ahmet Turan Arslan, “XVI. Asır Osmanlı İlmi Hayatına Genel Bir Bakış”, Osmanlı, C. 8, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 46.
14
yüzyılda ulemanın bürokratlaşmadan dolayı ödün vermeleri bazı âlimlerin devlet-
ulema bütünleşmesine karşı çıkmalarına sebep olmuştur. Örneğin Birgivî Mehmet
Efendi, bu yüzyılın devlet yapısı içinde önemli bir siyasal güce ulaşan Ebussuud
Efendi’yi şeriat esaslarından ödün vermekle suçlamıştır.65 XVI. asırda Kadızâdeliler
hareketinin öncüsü Mehmet Birgivî ile Şeyhülislam Ebussuud tartışmalarında
tarafsız olan Osmanlı Devleti, XVII. asırda Ebussuud’un görüşlerini tercih etmiştir.66
Osmanlı İmparatorluğu’nda olgunluk çağı XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar
devam etmiştir. Buhranların ve bozulma alametlerinin ortaya çıkışı bu dönemdedir.
XVI. yüzyılda devletin idarî, askerî, iktisadî ve içtimaî hayatında meydana gelen
sarsılmalar, ilmî hayata da yansımıştır. Bu dönemde nitelikli müderrisler yerine
çocuk mollazâdeler bilgisiz olarak yüksek makamlara ulaşmış,67 dinî taassup kendini
göstermeye başlamıştır. Bunun bir sebebi de İran’da Şiiliğe dayalı bir devletin
kurulması ve bu devletin başında bulunan Şah İsmail’in “Hatayî” mahlasıyla yazdığı
Türkçe şiirler yolu ile Anadolu Türkmenlerini kendi yönüne çekmekteki başarısıdır.
Yavuz Sultan Selim, bu durum karşısında Osmanlı kamuoyunu Safevîlere karşı
hazırlamış, devrin âlimlerini harekete geçirerek onlara Şiiliğin ehl-i sünnet
mezheplerinde reddedilmiş olduğunu halka telkin etmeleri görevini vermiştir. Dinî
taassubun artmasının diğer bir nedeni de Osmanlı Devleti’nin Sünnî anlayışı savunan
klasik bir İslâm halifeliği kimliğini kazanmasıdır. Sünnî anlayışın etkisiyle,
düşünceleri tasvip edilmeyen Molla Kabız, Şeyh İsmail Maşukî, Şeyh Muhyiddin
Karamanî, Şeyh Hamza Balî gibi tarikat önderleri olan mutasavvıflar, XVI. yüzyılda
Kemal Paşazade ve Ebussuud Efendi gibi şeyhülislamların fetvaları ile
öldürülmüşlerdir.68
XVI. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun her alanda zirvede olduğu bir dönem
olmasına rağmen, Kanuni Sultan Süleyman hükümdarlığının ortalarından XVIII.
yüzyıl sonlarına kadar devam eden süre içinde Osmanlı hükümet ve toplum
yapısında, İmparatorluğun gücünün azalması sonucu askerî, siyasal ve ekonomik
alanlarda çözülmeler başlamıştır.69
65 Akşin, a.g.e., s. 119. 66 Karagöz, a.g.m., s. 149. 67 Karagöz, a.g.m., s. 144-145. 68 Akşin, a.g.e., s. 215-226. 69 Shaw, a.g.e., s. 235-243.
15
3. Edebî Durum
Edebiyat tarihimizde, 1451-1512 tarihleri arası Geçiş Devri olarak
adlandırılmaktadır. Bu devirde Osmanlı kültür hayatı oldukça zenginleşmiş ve bu
dönem, 1512-1603 tarihlerini kapsayan Klasik Devir olarak adlandırılan dönemde
doruğa çıkacak olan edebiyatımızın hazırlayıcısı olmuştur. I. Selim, Kanuni Sultan
Süleyman, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet’in saltanat yıllarını içine alan Klasik
Devir, Osmanlı siyasî hayatının olduğu kadar Türk edebiyatının da altın devridir.70
Zaten, Osmanlı Devleti’nde şairlere hep değer verilmiş, onlar her iki âlemin
hazinesini sözle açan kişiler olarak kabul edilmiş, şiirlerini ilham alarak söyledikleri
için değer bakımından peygamberlerin hemen ardından geldiği anlayışı
benimsenmiştir. Sistemin kendisinden kuşku duymadığı fikir hareketlerine karşı
oldukça toleranslı davranması, sanat dünyasındaki çatışmaların rind-zahid gibi hep
hayalî bir çerçevede kalmasını sağlamıştır.71
Divan edebiyatı XVI. yüzyılda doruk noktasına ulaşmıştır. Fuzûlî ve Bâkî bu
yüzyılın ve Türk edebiyatının en önemli şairleridir. Kanuni tarafından himaye edilen
Bâkî, onun yakın dostluğunu da kazanmış, hiçbir Osmanlı şairinin elde edemeyeceği
mevki ve etkinliğe ulaşmıştır.72 Divan edebiyatında düzyazıdan çok şiir başlıca ifade
aracı olmuştur.73 XVI. yüzyılda devletin gelişmesine paralel olarak edebiyattaki
gelişme daha hızlanmıştır.74
Edebiyatımızda İran şairlerinin etkileri sürmekle birlikte, Fuzûlî, Hayalî Bey,
Bakî gibi şiire yön veren ustalar yetişmiştir. Aruzun ustalıkla kullanımı, şiir
tekniğindeki mükemmellik Divan şiirine en olgun devrini yaşatmıştır. XVI. yüzyılda
büyük şairlerin elinde hatasız ve ustaca kullanılan bir Türk aruzu oluşturulmuştur.75
Bu yüzyılın dili önceki yüzyıllardan oldukça farklı, ağdalı ve süslüdür.
Eserlerde Türkçe kelimeler azalmış, bunların yerine Arapça ve Farsça kelimeler
kullanılmıştır. Türkçe, cümle yapısında kendini hissettirmeye devam etmiş, böylece
kelimelerin bir kısmı yabancı, ama söylenişi Türkçe olan bir şiir dili meydana
70 İhsanoğlu, a.g.e., s. 41. 71 İsen M., Bilkan F., a.g.e., s. 34-35. 72 Shaw, a.g.e., s. 211. 73 Shaw, a.g.e., s. 199. 74 Coşkun Ak, Bağdatlı Rûhî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’ndan Seçmeler, Gaye Kitabevi, Bursa 2000, s. 10. 75 İsen, a.g.m., s. 551.
16
getirilmiştir. Fuzûlî, Hayâlî, Bakî asra damgasını vuran şairlerdir. Sultan II. Bayezid
devrinde Zâti yeteneğiyle bütün şairlerin yol göstericisi olmuştur. Fuzûlî, sadece bu
yüzyılda değil, bütün dönemler için de en büyük şairlerden biridir. Hayâlî Bey ise
Kanuni Sultan Süleyman’ın en gözde şairidir. Bakî yetişip devrin şiirine hâkim
oluncaya kadar Osmanlı şiirinin en büyük şairi Hayâlî’dir. Bakî neşesi ve coşkusuyla
XVI. yüzyılda Nedim’i hazırlar. Halîmî, Ahî Benli Hasan, Sinân Çelebi, Tâli’î
Mehmet Çelebi, Hayâli Abdülvehhâh Çelebi, Revânî, Sücûdî, Figânî, Hayretî,
Sâgarî, Kazâz Ali, İshak Çelebi, Nihâlî Cafer Çelebi, Edirneli Nazmî, Bursalı Rahmî,
Celîlî, Fevrî, Âgehî Mansûr, Yahyâ Bey, Nev’î, Gelibolulu Mustafa Ali ve Bağdatlı
Rûhî bu yüzyılın gazel ve kasidedeki önemli diğer şairleridir. 76
XVI. yüzyılda daha önceki yüzyılların çoğu didaktik ve ahlâkî konulu
eserlerine karşılık, daha çok tasavvufî, tarihî konularda ya da tanınmış aşk hikâyeleri
ile ilgili mesneviler yazılmıştır. Ahî Benli Hasan, Hayâlî, Kadîmî, Sevdâyî, Güvâhî,
Revânî, Lâmîî, Taşlıcalı Yahya Bey önemli mesnevi şairleridir. Asrın büyük tarihçisi
olan Kemalpaşazâde’nin de mesnevisi vardır.77
Bir şehrin güzellerinden ve güzelliklerinden söz eden manzumeler olarak
adlandırılan tanımlanan şehrengizler, Türk edebiyatına has türlerden biri olup ilk kez
bu yüzyılda görülmüştür. Şairlerinin birbirlerine söyledikleri nazireleri toplayan
nazire mecmualarının yine en tanınmışları bu yüzyılın ürünüdür. 1512 yılında
Eğridirli Hacı Kemal tarafından düzenlenen Câmi’ün-Nezâir adlı eser bu yüzyılın ilk
nazire mecmuasıdır. Nesir türünde de önemli ürünler XVI. yüzyılda kaleme
alınmıştır. Tarih yazıcılığı bu yüzyılın sonunda artmıştır. II. Bayezid, Yavuz Sultan
Selim ve Kanuni Sultan Süleyman gibi büyük hükümdarların teşviki ve himayesi
edebiyatın parlak bir dönem yaşamasını sağlamıştır. Ayrıca, vezir ya da ünlü
komutanlardan birinin gazalarını anlatan Gazavatnâmeler de ilk kez bu yüzyılda
kaleme alınmıştır.78
Kemalpaşazâde, Hoca Sadeddîn, Lütfi Paşa, Gelibolulu Alî ve Selânikî XVI.
yüzyılın büyük tarihçileridir. İlk örneklerine XV. yüzyılda umumî tarihler içinde
rastladığımız biyografi geleneği XVI. yüzyılda hayatın bütün alanlarını kapsayan çok
76 İsen, a.g.m., s. 551-553. 77 İsen, a.g.m., s. 553-554. 78 İsen, a.g.m., s. 554-556.
17
başarılı örnekler ortaya koymuştur. Âlimlere ait biyografiler gibi şairlerin
hayatlarından söz eden şuara tezkireleri de bu yüzyılda görülmüştür. Anadolu’da
Sehî Bey, Latîfî, Ahdî, Âşık Çelebi, Hasan Çelebi, Beyânî önemli tezkire
yazarlarıdır. XVI. yüzyılda Osmanlı biyografi geleneği standart bir biçim olarak
sonraki dönemlere örnek olmuştur. Bu yüzyılda kaleme alınmış ilmî eserlere de
sıklıkla rastlanır. Gelibolulu Mustafa Surûrî, Kınalızâde Ali, Ebussuud Efendi, Celâl-
zâde Salih Efendi, Mustafa Bostan Efendi, Piri Reîs, Seydi Ali Reîs yüzyılın önemli
bilim adamlarıdır.79
XVI. yüzyılda pek çok mensur eser de yazılmıştır. Bunların önemli bir
bölümü dinî-tasavvufî eserlerden oluşmuştur. Bu eserlerin okunulup anlaşılması için
eserlerde yalın bir dil ve açık bir üslup kullanılmıştır. Birgivî Mehmet Efendi’nin
Vasiyetnâme’si, Sofyalı Bâlî’nin Etvâr-ı Seba’sı, Karamanlı Abdüllatif b. Durmuş’un
Âdâb-ı Menâzil’i bunlardandır. Ayrıca çeşitli tarikat şeyhlerinin menkıbelerinin
anlatıldığı Abdülkerim b. Şeyh Musa’nın Menâkıb-ı Seyyid Harun’u, Enîsî’nin
Menâkıb-ı Akşemseddîn’i, Şefik Efendi’nin Cevâhirü’l- Menâkıb’ı, Gelibolulu
Mustafa Âlî’nin Menâkıb-ı Şeyh Mehmet ed-Dagî’si, Lamiî Çelebi’nin Menâkıb-ı
Veysel Karanî’si, Mehmet b. Ahmet Efendi’nin Menâkıb-ı Emir Sultan’ı gibi eserler
bu tür eserlerin başlıca örneklerindendir.80
İslâm kültürünün etkisiyle Osmanlı İmparatorluğu’nda Arapça ve Farsça
bilen âlim ve kâtipler çoğalmıştır. Arap ve Farsça dilde etkili olmasına rağmen
İmparatorluğun dili Türkçe olarak kalmıştır. Bilim ve edebiyat çevrelerinde Arapça
ve Farsça’nın etkisiyle, ağdalı bir saray ve yönetim dili gelişmiştir. Bu dil, zamanla
Osmanlı kültür dili olarak edebî eserlerde de kendini göstermiş ve Divan edebiyatı
olarak adlandırılacak olan edebî geleneğin dili olmuştur. Bunun yanında halk
Türkçesi ile söylenen türküler, koşmalar, destanların görüldüğü Halk edebiyatı ve
Tekke edebiyatı da bir yanda varlığını devam ettirmiştir. Divan edebiyatının
tasavvufu genellikle Mevlevîliğe, Halk edebiyatınınki ise Bektaşîliğe yöneliktir.81
Bu yüzyılda mistik halk şairlerinin sesleri duyulmaya başlanmış ve çeşitli
tarikatlar da ortaya çıkmıştır. Safevî taraftarı olduğundan dolayı idam ettirilen Pir
79 İsen, a.g.m., s. 556-561. 80 İsen, a.g.m., s. 561. 81 Akşin, a.g.e., s. 105-106.
18
Sultan Abdal bunlardan biridir.82 XVI. yüzyılda Tekke edebiyatı açısından önemli
gelişmeler ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi Tekke edebiyatı ürünlerinde geleneğin
etkisiyle konuşma diline yakın bir üslup ve yalın bir dil kullanılmıştır. Bu yüzyılda
Bayramîliğin devamı olan Hamzaviyye kolu Türk edebiyatında etkili olup temsilcisi
Kaygusuz Vizeli Alaaddin’dir. Eşrefoğlu Abdullah Rûmî’nin halifesi ve damadı
Abdurrahim Tırsî, Sünbül Sinan, Gülşenîliğin kurucusu İbrahim Gülşenî,
Sinaniyye’nin kurucusu Ümmî Sinan, Üftâde, Yunus’un izleyicisi Seyyid Seyfullah
ve Azmî Baba Tekke şiirinin önemli temsilcilerindendir.83
Kökleri Türklerin tarih sahnesine çıkmalarına kadar uzanan Âşık edebiyatı
geleneği daha çok sözlü kültüre dayandığı için ancak XV. yüzyıldan sonra önem
kazanmış ve XVI. yüzyılda ise zengin örneklerine rastlanmıştır. Başlangıçta dinî-
mistik bir özellik taşıyan bu gelenek XVI. yüzyıldan itibaren toplumun başka ilgi
alanlarına yönelmiş ve dindışı Âşık edebiyatı ön plana çıkmıştır. Armutlu, Bahşî,
Çırpanlı, Geda Muslî, Karacaoğlan, Köroğlu, Kul Çulha, Kul Mehmet, Kul Pîri,
Oğuz Ali, Öksüz Dede bu yüzyıl Âşık edebiyatının önemli mensuplarıdır.84 Köroğlu
hakkında bilgiler, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran Seferi ilgili olarak yazdığı esere
dayanır. Bu Köroğlu, ünlü destan kahramanı Köroğlu’ndan farklı bir saz şairidir.85
XVI. yüzyılın nazm ve nesir alanlarında eserlerin niteliği yönünden zirvenin
yaşandığı bir dönemdir. Türk şairleri sanat yönünden kendilerini İran edebiyatının ve
şairlerinin gölgesi olmaktan kurtarmışlardır. Divanların yanında aşk hikâyeleri,
mevlidler, dinî kitaplar, şehrengizler, gazavatnâmeler, sakinâmeler, tıbbî ve tasavvufî
eserler, surnâmeler, falnâmeler, tabirnâmeler, kırk hadisler, hilyeler ve makteller
meydana getirilmiştir. Nesir alanında ise tarihler, tezkireler, biyografi kitapları,
siyasetnâmeler, tıp, coğrafya ve matematik gibi bilimsel eserler, çevirilerin sayısı
oldukça artmıştır.86
82 Shaw, a.g.e., s. 212. 83 İsen, a.g.m., s. 561. 84 İsen, a.g.m., s. 561-562. 85 İhsanoğlu, a.g.e., s. 49. 86 İsen, a.g.m., s. 562.
19
4. Dinî ve Tasavvufî Hayat
Osmanlı İmparatorluğu’nda İslâmiyet’in yaşatılması, korunması ve
yaygınlaştırılmasının temel sebebi, onun hükümdarlar, yöneticiler, askerler ve halk
için yol gösterici olmasından kaynaklanır.87 Hükümdar, Tanrı iradesinin dünyadaki
önderliğini yapmaktaydı.88 Osmanlılarda devlet İslâm’ı (resmi İslâm), halk İslâm’ı
(geleneksel İslâm), medrese İslâm’ı (yüksek İslâm, kitabî İslâm) ve tekke İslâm’ı
(mistik İslâm) olmak üzere dört türlü İslâm anlayışı vardı. İslâm’ın Osmanlı
İmparatorluğu’nda resmî bir hâl alması, İmparatorluğun kuruluşundan XVI. yüzyıla
kadar gelen bir sürecin ürünüdür.89
XIV. yüzyıla kadar Osmanlı bir uç beyliği olduğu için yöneticiler ile
yönetenler arasındaki kültürel ilişkiler geleneksel bir yapıdaydı. Osmangazi,
Orhangazi, I. Murat gibi padişahlar sûfîlerle iletişim hâlindeydi. Yıldırım Bayezid
zamanından itibaren sûfîler yerine, ulemalarla yakınlık kurulmuştur. Bu durum
Osmanlılarda siyasîleşmiş İslâm anlayışının başlangıcı olmuştur. İmparatorluk hâline
gelen Osmanlılar, siyasî ve idarî yapılanmayı sûfîlerle ve tekkelerle değil de ulema
ve medreselerin yardımıyla yapmıştır. Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan bu
süreç Kanuni Sultan Süleyman devrinde tamamıyla kendini göstermiştir.90 İslâmiyet,
Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve gelişme dönemlerinde halka mistik bir ruh
kazandırmış, toplumun ihtiyacı olan birlik ve beraberliğin sağlanmasında son derece
etkili olmuştur.91 Osmanlı padişahlarının kuruluş döneminde sûfîlerle yakın ilişkiler
kurmaları olumlu neticeler vermiştir. Bizans’a karşı yürütülen gazalarda şeyhlerin
etrafındaki savaşçı dervişler kullanılmış, Osmanlı hâkimiyetinin halk nazarında
meşrulaştırılmasında bu dervişler etkili olmuşlardır.92 Halk İslâm’ı anlayışı ise,
kısmen hurafelerle karışık olan Müslümanlık anlayışıdır. Tekke ve zaviyelerdeki
İslâm anlayışından farklı olup mistik bir yorum vardır. Medrese İslâm’ı XI.
yüzyıldan itibaren İslâm dünyasında etkili olan klasik medrese geleneği anlayışına
dayanır. Medrese XIV. yüzyıldan itibaren ağırlığını hissettirmiştir. Osmanlıda
87 Shaw, a.g.e., s. 167. 88 Shaw, a.g.e., s. 167. 89 İhsanoğlu, a.g.e., s. 111. 90 İhsanoğlu, a.g.e., s. 111. 91 Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yay., Ankara 2000, s. 195. 92 İhsanoğlu, a.g.e., s. 127.
20
medrese İslâm’ını temsil eden ulema-i rüsum (ulemâ-i zâhir) ile kendilerine ulema-ı
bâtın diyen sûfî çevreler zaman zaman çatışmışlardır.93 Mevlevîlik, Halvetîlik,
Celvetîlik ve Nakşibendîlik gibi görüntülerde olan tekke İslâm’ı Osmanlılarda
merkezi yönetimle sıkı ilişkiler kurmuştur. Tekke İslâm’ı Kalenderilik, Bektaşîlik,
Bayramî Melamîleri gibi paralel bir İslâm tarzını da oluşturmuştur.94 Osmanlı
kuruluş dönemindeki şeriat-tarikat dengesi XIV-XVI. asırlar içerisinde yazılan fıkıh,
tasavvuf ve kelam eserlerinin vasıtasıyla pekiştirilmiş, böylece zahir-bâtın dengesinin
muhafazası ve devamı sağlanmıştır.95
Osmanlı İmparatorluğu’nda resmî dinî kurumların dışında halktan padişaha
kadar uzanan bir çizgide toplumun ilgisinin oldukça fazla olduğu, dervişlerin
örgütleri olarak nitelenen tarikatlar da vardı.96
XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da zemin bulan tarikatlar ve tasavvuf
kültürü, İbn Arabî kaynaklı vahdet-i vücud düşüncesi, Mevlâna Celâleddîn-i
Rûmî’nin aşk ve vecd eksenli tasavvuf anlayışı ve seyyah dervişlerin Batınî nitelikli
mistisizmi olmak üzere üç farklı ekolde gelişimini sürdürmüştür.97 İslâm dünyasının
merkez bölgelerinde gelişen sûfîlik Anadolu’da tarikatlar oluştururken, yine Bağdat,
Şam, Kahire gibi şehirlerde gelişen fütüvvet anlayışı Anadolu’da âhî teşkilatlarının
oluşmasını sağlamıştır. Siyasî, askerî ve toplumsal toparlanmada bu kurumlar da
etkili olmuşlardır.98 Tarikatlar, Osmanlı İmparatorluğu’nda bireylerin dinî haz
duymalarını sağlayan sığındıkları bir yer olmasının dışında, yönetici sınıfının yararı
için kurulduğundan, onlara düşünce ve görüşleriyle de toplumun ve İmparatorluğun
bütünlüğünün sağlanmasında yardımcı olmuşlardır.99
Osmanlı Devleti’nin kurulduğu zaman diliminde tasavvuf ve tarikatlar,
oldukça gelişmiş ve kurumsallaşmışlardır. Osmanlı sultanları, XVI. asrın sonuna
kadar, devlete bağlı medrese-tekke terkibini korumakta kararlı olmuşlardır.100 Fatih
Sultan Mehmet döneminde imparatorluk modeline uygun olarak tarikatlar sistem
93 İhsanoğlu, a.g.e., s. 112-113. 94 İhsanoğlu, a.g.e., s. 113. 95 Karagöz, a.g.m., s. 143. 96 Shaw, a.g.e., s. 217-219. 97 Ekrem Işın, “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 451. 98 Akşin, a.g.e., s. 29-30. 99 Shaw, a.g.e., s. 219. 100 Karagöz, a.g.m., s. 144.
21
dışında tutulmuş, medreseler ve ulema önem kazanmıştır. II. Bayezid, ise tam tersine
tarikatları sistem içine çekmiş, Osmanlı-Safevi çatışmasında Anadolu’daki
huzursuzluğu bu yöntemle aşmıştır. 101 Osmanlı Devleti’nde tarikatlarla olan
ilişkilerde onların tasavvufî meşrebi belirleyici unsur olmuştur. Yani Sünnî tasavvuf
anlayışına sahip tarikatların İmparatorluk ile ilişkilerinde problem yaşanmamıştır.
Örneğin XVI. yüzyılda Safevilerin Şiilik propagandasına karşı Osmanlı Sünnîliği
sûfî çevrelerden destek almıştır. Yine, XVI. yüzyılda Halvetîliğin şubeleri olan
Şemsîyye ile Sivâsîyye Kadızâdeliler hareketine verdikleri mücadeleyle Osmanlı
yönetimi ve ulemasının takdirini kazanmıştır.102
Osmanlı İmparatorluğu’nda etkili olan tarikatların başında gelen Mevlevîlik,
Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin ölümünden sonra kurulmuş, II. Murat zamanında
merkezî yönetimin güdümüne alınmıştır. XVI. yüzyılda Anadolu’nun küçük
kasabalarında Mevlevîlere ait 76 zaviye, büyük merkezlerde ise 14 dergâh vardı.103
XIV. ve XV. yüzyıllarda Osmanlı topraklarına Maveraünnehir ve İran
menşeli yeni sûfî mektepleri girmiştir. Bu mektepler Sünnî bir tasavvuf temelinden
kaynaklanan Kâzerûnîlik, Halvetîlik ve Nakşibendîliktir.104
Hacı Bayram Veli tarafından kurulan Bayramîlik, XVI. yüzyılda Melamîlik
şekline dönüşerek Osmanlı dinî-sosyal tarihindeki en dikkate değer sûfî
çevrelerinden birini çıkarmıştır. 105 Klasik Bayramiyye, yani Sünnî anlayışla
beslenen, Osmanlı “Nizam-ı Âlem” düşüncesinin mistik temellerini atarken, tarikatın
diğer kolu olan Melâmiyye hareketinde ise merkez karşıtı zümreler toplanmıştır.106
Bağdatlı Seyyid Abdulkadir Cilî (Gilânî) tarafından kurulan Kadirîlik XV.
yüzyılda Eşrefoğlu Abdullah Rûmî tarafından yayılıp geliştirilmiştir. Fatih Sultan
Mehmet’in veziri olan Mahmut Paşa bu tarikata intisap etmiştir. Halvetîlik ise XV.
yüzyılda Âhi Yusuf Halvetî tarafından Anadolu’da yaygınlaştırılmıştır. XVI.
yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun her tarafında görülen bu tarikat takibe
101 Işın, a.g.m., s. 454. 102 Rüya Kılıç, “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat Portresi, Şemsîye ve Sivâsîyye”, Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 124-125. 103 İhsanoğlu, a.g.e., s. 129-130. 104 İhsanoğlu, a.g.e., s. 130. 105 İhsanoğlu, a.g.e., s. 131-132. 106 Işın, a.g.m., s. 453.
22
alınmıştır.107 Horosan merkezli tasavvuf kültürünün Anadolu’daki en güçlü uzantısı
Halvetîliktir. Kendi sınırlarını aşan tarikat, merkezi otoritede söz sahibi olur.
Şehzadeler mücadelesinde tarih sahnesine çıkan II. Bayezid’i iktidara
taşımışlardır.108 Bu tarikat sadece merkezi otoritelere olan sadakati dolayısıyla değil,
Sünnîliğin yaygınlaştırılmasına verdiği destek yönünden de önemlidir. Halvetîliğin
Osmanlı İmparatorluğu’nda zirveye ulaşması II. Bayezid’in hükümdarlığıyla
bağlantılıdır. Bu tarikat sadece II. Bayezid döneminde değil, I. Selim, I. Süleyman ve
II. Selim gibi XVI. yüzyıl padişahlarının yanında olmuş, İmparatorlukta Sünnî
anlayışı bozmak isteyen her türlü cemiyet ve faaliyete karşı mücadele ederek merkezî
otoriteyi desteklemişlerdir.109 Zaten Osmanlı padişahlarının büyük bir kısmı
Halvetiye tarikatine veya bu tarikatın muhtelif şubelerine intisap etmişlerdir. Bu
durum XVI. yüzyıl padişahları için şöyledir: II. Bayezid Halvetiye-i Cemaliye,
Yavuz Sultan Selim Halvetiye-i Sünbüliyye, Kanuni Sultan Süleyman Gülşeniyye,
II. Selim Halvetiye, III. Murat Uşşakıye ve III. Mehmet Halvetiyye tarikatına intisap
etmişlerdir.110 Halvetîlik dışında, XVI. yüzyılda İmparatorluktaki en etkin diğer
tarikat Nakşibendîlik’tir.111
Nakşibendîlik ise XV. yüzyılda Simavlı Molla İlahî tarafından Anadolu’ya
getirilmiştir. Fakat Osmanlı topraklarında asıl büyük Nakşibendî şeyhlerinin ortaya
çıkması XVI. yüzyıldan sonradır. II. Bayezid, bu tarikatın şeyhlerinden Emir
Buharî’ye yakın ilgi göstermiştir. Yavuz Sultan Selim Anadolu’daki Safevî
propagandasının etkilerini kırmak için Nakşî şeyhleriyle yakın ilişkiler kurmuş,
Kanuni Sultan Süleyman ise Şeyh Haydar Semerkandî’ye bir tekke yaptırmıştır.112
Nakşibendiyye, Halvetiyye’nin faaliyetlerine paralel gelişen Horasan merkezli bir
tasavvufî ekoldür. Anadolu ve Balkanlarda yayılan Nakşî kültürü, güçlü bir vahdet-i
vücud yorumunu da getirmiştir. Merkez ile taşra arasındaki başlıca iletişim kanalı bu
tasavvuf ekolüdür.113
107 İhsanoğlu, a.g.e., s. 132-133. 108 Işın, a.g.m., s. 454. 109 Krassımıra Moutafova, “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Derviş Kardeşlik Cemiyetleri ve Tarikatları ile Tırnova”, Çev. Müfit Balabanlar, Türkler, C. 10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 575. 110 Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Rûhu ve Tarîkatler, Sidre Yay., İstanbul 1988, s. 202-203. 111 Moutafova, a.g.m., s. 575. 112 İhsanoğlu, a.g.e., s. 133-134. 113 Işın, a.g.m., s. 454.
23
Kalenderîlik, Haydarîlik vasıtasıyla XV. yüzyılın sonlarında Bektaşîliği
doğurmuştur. Bektaşîliğin doğuş sürecini başlatan Haydarî şeyhi olan Abdal
Musa’dır. II. Bayezid’in ricası üzerine Dimetoka’dan Anadolu’ya gelen Balım Sultan
Bektaşîlik tarikatını fiilen kurmuştur.114 Bektaşîlik, XVI. yüzyılda devletin kontrolü
altında örgütlenmiştir. Tarikat için asıl başarı, Yeniçeri Ocağı içine alınmasıyla
devlet mekanizmasının bir parçası olmasıdır.115 Safevilere destek vermeleri ve
İmparatorlukla çatışmaları nedeniyle XVI. yüzyılda bütün Kalenderî zümreleri takibe
alınmış, tasfiye edilmiştir. Bu tür propagandalara Bektaşîler destek vermemişlerdir.
Kanuni Sultan Süleyman zamanında Anadolu’da ve Rumeli’de yeni Bektaşî
zaviyeleri açılmıştır.116 Bektaşîlerin XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar olan
dönemde siyasî rolleri dinî rollerinden daha fazladır.117
XVI. yüzyılda Anadolu’da Şii grupların çıkardığı ihtilalci (mehdici) isyanlar
da görülmüştür. Safeviler’in tahrikleriyle Teke yöresinde Şahkulu (1512), Orta
Anadolu’da Nur Ali Halife (1512), Bozoklu Celal (1520), Şah Kalender (1527)
isyanları çıkmıştır. XVI. yüzyıl Anadolu’sunda görülen bu isyanlar, aslında doğrudan
bir mezhep mücadelesinin değil, giderek çözülmeye başlayan sosyo-ekonomik bir
yapının teşhisini koyamayan, güç kullanarak otoriteyi sağlamaya çalışan Osmanlı
merkezî yönetimine karşı bir tepkinin ifadesidir.118
XVI. yüzyılda ateist eğilimli sûfî hareketleri de görülmüştür. Hacı Bayram’ın
halifesi olan Dede Ömer ile başlayan Hurufîlik ve aşırı bir vahdet-i vücûd anlayışını
içeren Bayramî Melamîliği ile Halvetîlik bunlardandır. Bu eğilimler merkezî yönetim
tarafından kuşku ile takip edilmişlerdir.119
Sonuç olarak tarikatlar ile tasavvuf kültürü Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet
ile tebaa arasındaki ilişkilerde siyasî; cemaat içindeki düzenlemelerde ise dinî bir
faktördür. Osmanlı öncesi dönemin tasavvuf hayatını en çok etkileyen Horasan
merkezli Yesevîliktir.120 Osmanlı tasavvuf düşüncesinin ilk hareket noktasını Orta
114 İhsanoğlu, a.g.e., s. 134-136. 115 Işın, a.g.m., s. 454-455. 116 İhsanoğlu, a.g.e., s. 136-137. 117 Mark Sedgwich, “Dinin Sosyal Hayattaki Yeri, Osmanlı Sufiliğinin Doğası”, Osmanlı, C. 4, Ed. Eren, Güler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 446. 118 İhsanoğlu, a.g.e., s. 144-146. 119 İhsanoğlu, a.g.e., s. 146-147. 120 Işın, a.g.m., s. 451-452.
24
Asya yani Ahmet Yesevî ile İran yani Seyyid Ebü’l-Vefâ el-Bağdâdî oluşturmuştur.
XV. yüzyıldan itibaren, Horosan Melametîliği’ne dayanan tasavvuf düşüncesi bir
yandan Rum abdalları denilen Kalenderî dervişlerin ikinci kuşağı (Kalenderiye
kolları), bir yandan da XVI. yüzyıldan itibaren yine bu çevreden çıkan Bektaşîlik
tarafından devam ettirilmiştir. Osmanlı tasavvuf düşüncesi XV. yüzyıldan itibaren
Mevlevîliğin, Halvetîliğin, Bayramî Melamîliği’nin katkısıyla daha da gelişmiş,
vahdet-i vücûd felsefesini yansıtan yüksek ürünler vermiştir.121 Muhyiddin Arabî’nin
varlığın birliği konusundaki düşünceleri XV. yüzyılda Osmanlı âlimleri tarafından
örnek alınmış, felsefi ve dinî bir sistem haline getirilmeye çalışılmıştır.122 Ayrıca
XV. yüzyıldan sonra, bu felsefeye karşı olmayan Nakşibendî tarikatı çevresinde ehl-i
sünnet esaslarına dayalı zühdî bir tasavvufî düşünce gelişmiştir. Bu çizgiyi XVI. ve
XVII. yüzyıllarda Celvetiyye, Kadirî ve Rıfaî tarikatları da takip etmişlerdir. Kısaca,
Osmanlı tasavvuf düşüncesi başlıca iki mektep çerçevesinde mütalaa edilmiştir.
Horasan Melametiyesi kökünden kaynaklanan vahdet-i vücûd düşüncesini
benimseyen mektep, diğeri ise ehl-i sünnet çizgisini takip eden zühdcü mekteptir.123
XV. yüzyılda, Mevlevîlik dışında, toplumsal hayatı Bayramiyye, Halvetiyye,
Zeyniyye, Nakşibendiye gibi tarikatlar şekillendirmiştir. Bu kurumların temelinde
Osmanlı tasavvuf hayatını XVII. yüzyıla kadar besleyecek olan Horasan kültürü
vardır. XVI. yüzyılda tasavvuf kültürü vahdet-i vücûd düşüncesi etrafında
odaklanmıştır. Nakşibendiyye, Bayramiyye, Melamiyye ve Halvetiyye gibi tasavvuf
ekollerinde de bu anlayış hâkimdir. Osmanlı tasavvuf hayatını besleyen iki önemli
kaynak, İbn Arabî ile Mevlâna Celâleddîn Rûmî’nin ortaya koyduğu düşünce
sistemleridir.124 XVI. yüzyılda devlet yönetimi ve padişahlar üzerinde etkili olan
tarikat Halvetîlik’tir. Ayrıca, şehirlerde aydın zümre üzerinde etkili olan tarikat
Mevlevîlik iken, kırsal kesimde etkili olan tarikat ise Bektaşîlik’tir.
121 İhsanoğlu, a.g.e., s. 187. 122 Shaw, a.g.e., s. 205. 123 İhsanoğlu, a.g.e., s. 187-188. 124 Işın, a.g.m., s. 453-455.
25
UBEYDÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ
1. HAYATI
Ubeydî’nin hayatı hakkında kaynaklarda ve şuarâ tezkirelerinden edinilen
bilgiler yetersizdir. Tezkirelerde asıl adının Abdurrahman Çelebi, memleketinin
Edirne olduğu ve “Ubeydî” ismini kendisine mahlas olarak kullandığı ifade edilir.1
Âşık Çelebi, “Nebì-zÀde dimekle maèruf bir şeyó-i azizüñ ferzend-i
òayru’l-òalefidür.”2 diyerek babası hakkında bilgi vermiş ve Ubeydî’nin hayırlı bir
evlat olduğunu dile getirmiştir. Künhü’l-Ahbâr’da ise babasının veli zümresinden
olduğu, şairin başka kardeşleri olduğu fakat, bu kardeşlerin yaşça en büyüğünün
Ubeydî olduğu belirtilir.3 Ahdî ise, babasının soy ve nesep yönüyle zahidlerin en
büyüğü, evliyaların kutbu, keramet sahibi biri olduğunu belirterek, yazdığı tefsirlere
övgüde bulunur.4
Kadı zümresinden olan Ubeydî çocukluktan itibaren kendisini ilme
vermiştir.5 Kadızade Efendiden mülazım olduktan sonra kadılık mesleğine girmiştir.6
Tezkirelerde onun olgunluğu, derviş tabiatı, yakışıklılığı, hâl ve
hareketlerinin sözlerine uygunluğu anlatılıp7, ahlaklı bir kişiliğe sahip8, halim ve
selim tabiatlı, güleç biri olduğu “… ùabè-ı selìm ve şÀnı òalìm..”9 ifade edilir.
Kınalı-zade Hasan Çelebi, “Meclisde yarÀndan biri bir kelÀm-ı laùìfe-amìô söylese
1 Süleyman Solmaz, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara 2005, s. 416; Mustafa Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Haz. Mustafa İsen, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Sayı: 93, Tezkireler Dizisi- Sayı: 2, Ankara 1994, s. 315; Beyâni Mustafa Bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şuarâ, Haz. İbrahim Kutluk, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997, s. 166; Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, C. 2, Haz. İbrahim Kutluk, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989, s. 608; Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Divân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı, Bizim Büro Yay., Ankara 2001, s. 647; Şemseddin Sami, Kamûsü’l-Alâm, C. 4, Kaşgar Neşriyat, Ankara 1996, s. 3122; Âşık Çelebi, Meşâir-üş-Şuarâ, Meredith Owens Yay., London 1971, s. 170a; Abdurahman Hıbrî, Enîsü’l-Müsâmirîn, Millet Genel Kütüphanesi, Kayıt no. 616, s. 79; Riyâzî, Riyazü’ş-Şuèarâ, Milli Kütüphane, Kayıt no. Yz. A8807227/200, s. 80. 2 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a. 3 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 4 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 417. 5 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 6 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 7 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416-417. 8 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 9 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.
26
mÀnend-i óayÀ şerm ü óayÀdan èaraú-rìz olurdu.”10 diyerek onun utangaç bir kişiliğe
sahip olduğunu ifade eder. Künhü’l-Ahbâr’da “…dilinden kes rencìde ve elinden
kimse remìde olmamış bir maòdÿm-ı fehìm idi.”11 denilerek Ubeydî’nin kimseyi
kırmayan, anlayışlı bir insan olduğuna dikkat çekilir. Âşık Çelebi benzer ifadelerle
onun bu yönünü dile getirir.12
Danişmend iken Kanuni Sultan Süleyman’a13 sunduğu şu gazelle onun
dikkatini çekmiş, kendisine hizmetlerinden dolayı maaş bağlanmıştır:14
Bu ùaú-ı lÀciverdi zer-beft otaàuñ olsÿn Mihri ile yanınca iki sulaàuñ olsÿn ‘AdÀ-yı bed nihÀde azm-i sefer úılıcaú Tìà-i ôafer eliñde yÀlıñ yarÀàuñ olsun SulùÀn-ı bahr u ber señ devlet serìri üzre Her dem nesìm-i himmet çÀbuk ulaàuñ olsun Çarò-ı berìne hem-ser olub livÀ-yı ‘adlüñ Ser menzil-i saèÀdet dÀéim úonaàuñ olsun Lutf it èUbeydì’niñ gel uyar murÀd-ı şemèin Bu tekye-i cihÀnda yanar çerÀàuñ olsuñ15
Ömrünün sonuna doğru Nihânî mahlaslı genç ve cazibeli bir güzele âşık
olur.16 Kınalı-zade Hasan Çelebi, onun bu güzele olan aşkını ve rüsva olmasını şöyle
anlatır: “… èAle’l-òuãÿã derd-i èaşk-ı NihÀnì èÀlemlere èayÀn ve NihÀnì nÀm dilber-i
sìm-endÀmıñ èaşúıyla rüsvÀ-yı cihÀn olub riyÀøat muóabbeti ile on sekiz bìn èÀlemi
seyrÀn itdükde mezbÿruñ nÀmına on sekiz murabbaè diyüb úubbe-i çarò-ı gerdÀnı pür
nÀle vü fiàÀn itmüşdür.”17 diyerek yazdığı şu beyti örnek olarak vermiştir:
10 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609. 11 Mustafa Gelibolulu Âlî, s. 315. 12 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b. 13 Şemseddin Sami, a.g.e., s. 3122. 14 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 15 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b.-171a. 16 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 17 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609-610.
27
Ey cÀme-i siyÀh giyen şÀh-ı òışm-nÀk Çep-rÀst dügme ile beni eyledüñ helÀk18
Tuhfe-i Nâilî’de Zağra kadısı iken H. 981 tarihinde ( M. 1573) vefat ettiği
belirtilerek “…ÚafzÀde ve Óasan Çelebiniñ 980 ve èÁli’nin 982 tÀriòde vefat
itdigüni yazmaları ùoàru degüldür.”19 denilir. “…Ah fevt oldı muóarremde èUbeydì
Çelebi...”20 mısrası vefatına tarih olarak yazılmıştır.
2. EDEBÎ ŞAHSİYETİ
Tezkirelerde Ubeydî’nin şiirlerinin döneminde zevkle okunduğu belirtilerek
onun şairane bir kişiliğe sahip olduğu ifade edilir. Ahdî, “…AúsÀm-ı şière úÀdir ve
her bir fende miåli nÀdirdür. èAle’l-òuãÿã ùarô-ı àazelde edÀ-yı nÀzük ile Óasan-ı
Pehlevì ve sÿz u güdÀz ile Rÿm’uñ Òüsrev’i…”21 sözleriyle onun şiir kabiliyetini,
gazellerinin inceliğini ve Rum’un Hüsrevi olduğunu belirtir. Ubeydî, Divan’ında:
Òüsrev-i kişver-i naôm olduàımı añlarlar Bu cihÀn òalúı èUbeydì göricek dìvÀnum22 beytiyle bunu dile getirmiştir. Şair, ayrıca: èUbeydì ger bu beş beytüñ göre elde diye Òüsrev NizÀmì Òamse’sinüñ pençesin buran àazeldir bu23
beytiyle Nizamî’nin Hamsesini burduğunu,
èRÿm’da òÀl-i ruòı vaãf ile ol şÀhuñ Noúta úoduñ be èUbeydì şuèarÀ-yı èAceme24
beytiyle de Şuarâ-yı Acem’e nokta koyduğunu ifade eder.
Ahdî, şairin müzik bilgisinin iyi, makam bağlamada zamanın önde
gelenlerinden olduğunu, nağmelerinin gönle ferahlık verdiğini, terkiplerinin gönlü
yaralı olan âşıkların dertleşmesini andırdığını ve şairin bu özelliklerinden dolayı 18 Âşık Çelebi, a.g.e., 1971, s. 171a. 19 Mehmet Nâil Tuman, a.g.e., s. 647. 20 Bekir Kayabaşı, Kâf-zâde Fâéizî’in Zübdetü’l-Eşèâr’ı , İÜ, S.B.E., Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1997, s. 389; Abdurahman Hıbrî, a.g.e., s. 79; Riyâzî, a.g.e., s. 80. 21 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416. 22 Şahabettin Ünlü, Ubeydî Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni, MSÜ, S.B.E., Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1991,(UD). 210/5. 23 UD, 252/5. 24 UD, 260/5.
28
methedilmeye ihtiyacı olmadığını belirtir.25 Abdurahman Hıbri, “…èilm-i edvÀr ve
fenn-i muèammÀda bì-naôìr…”26 diyerek onun musıkî yönü ile muammalarını över.
Âşık Çelebi ise Ubeydî’nin müzik bilgisinin şöhreti ile muammalardaki ustalığına
dikkat çekerek27, şairin şu muammasını örnek verir:
Baóre ey àavvÀãlar girdükde ihsÀn eyleñiz Dìde-i èÀşıú gibi sende ãadef yoúdur deñiz
Âşık Çelebi, gazellerini şevkle söylediğini belirterek bunlar için “…şeker gibi
ùolu çÀşnì..”28 sözleriyle gazellerinin okuyucuya lezzet verdiğini belirtir. Ahdî, onun
“…maèrifetde ferzÀne-i cihÀn…” yani dünyanın hakimi ve “…rindÀne-i zamÀn…”29
olduğunu söyler. Ubeydî, Divan’ında marifete verdiği önemi ve rindlikle ilgili
düşüncelerini şöyle ifade eder:
Bezm-i devrÀnın ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoş-güvÀr-ı maèrifet
22/3 Şişe-i çaròile dÀyim mey-i mihrüñ çekerin Úani bir rind-i cihÀn bencileyin mül getürür
86/4
Tezkirelerde halim ve selim tabiatlı, ilim sahibi, kimseyi kırmayan kibar bir
yapıya sahip olarak anlatılan şairin bu özellikleri Divan’ına da yansımıştır. Ubeydî,
bunu şu beytiyle ifade eder:
Ey èUbeydì òaøret-i SulùÀn Selìm’e úul idüb Saña èunvÀnlar viren ùabè-ı selìmüñdür senüñ
175/5
Ubeydî, başkalarının kalbini kırmaktan ve gıybetten hoşlanmaz.30 Şiirlerini
ince hayaller ve renkli anlatımlarla süslemekten hoşlanır:
Biz ki bu devr içre cÀm-ı dil-küşÀya mÀliküz Mülk-i şevúüñ şÀhıyuz ãırça sarÀya mÀliküz
110/1
25 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 416. 26 Abdurahman Hıbrî, a.g.e., s. 79. 27 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.-171a. 28 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170b. 29 Süleyman Solmaz, a.g.e., s. 417. 30 UD, Tkb. 1, Tkb. 2.
29
Ey èUbeydì n’ola vaãf etseñ miyÀn ile lebiñ Biz òayÀle úÀdirüz rengìn edÀya mÀliküz
110/5
İstiğna sahibi olan şair,31 marifeti hiçbir şeye değişmez.32 Bir cevher olarak
nitelediği aşkı aldanıp dünyaya vermememizi isteyen bir görüşe sahiptir.33 Onun
dikkat çeken özelliği aşkını marifet diliyle anlatırken oldukça sade bir dil
kullanmasıdır:
CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl
187/1 Úasdum budur ki Òüsrev-i devrÀn-ı èaşú olam Óükm eyliyem àam iline sulùÀn-ı èaşú olam
206/1 Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyub aàlamalı èÀşıú-ı àiryÀnum ben
218/1
Özellikle terkîb-bend ve tercî-bendleri ile gazellerinde, şairi kemal ehli,
filozofça ve istiğna sahibi bir tavır içinde buluruz. Sade ve içten öğütleri, bunların bir
deneyime dayandığı anlayışını düşündürür. Özünden mana fışkıran şiirlerinin inci
dolu bir deniz olduğunu belirterek, sözleriyle hayranlık uyandırdığını ve zamanın
kâmili olduğunu söyler:
Ey èUbeydì menbaè-ı dür baóridür ammÀ senüñ Gevherinden naômuñuñ deryÀ-yı maènÀ cÿş ider
89/5 Sözlerüñle be èUbeydì bizi óayrÀn etdüñ Úalbüñ esrÀr-ı ilÀhiye meger maózendür
89/5 Didiler göñlün nice oldı zamÀnuñ kÀmili Ol faøilet ãÀóibi úıldı didüm óÀãıl dili
Mua. 43
Beyânî, “…EşèÀrı Àh-ı èÀşıú gibi sÿz-nÀk ve edÀsı Àb-ı revÀn-asÀ pakdür…”
sözleriyle onun dilinin sadeliğini, şiirlerinin etkileyici olduğunu belirttikten sonra
31 UD, 53, 110, 192. 32 UD, 22. 33 UD, 192.
30
murabbaları ile muammalarına övgüler de bulunarak şairin muamma ustası olduğunu
ifade eder.34 Kınalı-zade Hasan Çelebi, Emrî ile hem-şehri ve hem-sohbet olduğunu
söylerken,35 Künhü’l-Ahbâr’da Ubeydî’nin “…fenn-i muèammÀda daòi Emrìye
peyrevlik idüb ad çıkardı…”36 sözleriyle Emrî’ye uyarak muammada şöhret
kazandığı belirtilir.
Şarkılarında ise daha çok âşıkane sözlere yer veren şair, özlem ve hayallerini,
sevinçlerini, üzüntülerini ve pişmanlıklarını dile getirir. Künhü’l-Ahbâr’da “…èilm-i
mÿsiúì ile ùabè-ı nÀzügi alışdı. FarÀøa ki muãannefÀtı ile èIraú ve HicÀza ÀvÀzeler
ãaldı…”37 sözleriyle onun musıkî yeteneği de dile getirilir. Tarih, kıta, matla ve
muammalar onun şiirdeki ustalığını ortaya koyar. Âşık Çelebi, onun akranları içinde
mümtaz bir yeri olduğunu ve İranlılar gibi etkileyici Farsça şiirler yazdığını açıklar.38
Sonuç olarak Ubeydî, tezkirelerde âşıkâne gazeller yazan, belagat ve musıkî
ustası, rindane bir kişiliğe sahip, dili sade, muamma ilmine vâkıf ve yaşadığı
dönemde şiirlerinin ağızlarda zikredildiği meşhur bir şair olarak anlatılır.
34 Beyâni Mustafa Bin Carullah, a.g.e., s. 166. 35 Kınalı-zade Hasan Çelebi, a.g.e., s. 609. 36 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 37 Mustafa Gelibolulu Âlî, a.g.e., s. 315. 38 Âşık Çelebi, a.g.e., s. 170a.
1. DİN
1. 1. Allah
Divan şairlerinin köklü bir İslâmî bilgiye sahip olmaları ve yaşadıkları
dönemin şartları düşünüldüğünde, onların şiirlerinde Allah’a geniş olarak yer
vermelerinin nedeni kendiliğinden ortaya çıkacaktır.1 Böyle bir birikim ve hayat
düzeninin etkisiyle Ubeydî Divanı’nda da Allah mefhumuna, O’nun isim ve
sıfatlarına çokça tesadüf edildiği görülmektedir. Tabii ki bu unsurların Divan’da sık
yer almasında şairin dünya görüşünün de etkili olduğu söylenebilir. Ubeydî
Divanı’nda klasik divan tertibine uygun olarak, tevhid ve münacat mahiyetinde bir
kasideye rastlanmaz, ancak, Allah mefhumunun, O’nun isim ve sıfatlarının Divan’ın
genelinde işlendiği söylenebilir.
Ubeydî, Divan’da Allah’ı İslâm dinine uygun bir şekilde ele almaktadır.
Ubeydî’nin Allah’ı anma vesilesi olarak çeşitli haller içinde olduğu görülür. Bunlar;
âcizlik hâlinde Allah’a sığınma (330/4)∗, O’na şükretme (9/33), O’ndan af dileme
(296/3), sanatı karşısında duyduğu hayranlık (118/2), devrin sultanları ve sevgili için
cemal ve celâl vasıflarından hareketle bir timsal gösterme, devrin sultanına ve
devletine dua etme (3/28), sonsuz hikmet sahibi olduğu (115/1), sevgiliden şikâyette
yardım isteme (123/2), kudretinin sonsuzluğu (118/1), varlıkların her an O’na ibadet
halinde olduğu (Tkb.1/3), ibadetin Allah’a yakınlaşma vesilesi olduğu (Tkb.1/3),
nimetinin erişmediği yer kalmadığı gibi çeşitli durumlardır:
Nièmetüñ irişmedük èÀlemde yer úalmadı hiç ÒÀn-ı lüùfüñ görmedük bìçÀreler úalmadı hiç
27/1
Mutlak ilim sahibi Allah’ın zatı benzersizdir. Hak, görme ile kavranamadığı
gibi akıl ile de tam olarak idrak edilemez. O, belirli bir durumda münhasır değildir.2
İnsan sınırlı ilminden dolayı O’nu gerçek manasıyla idrak edemez. Bunlar
1İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 35. ∗ Şiirler için bak. UD. 2 Sadreddin Konevî, Vahdet-i Vücûd ve Esasları, en-Nusûs Fî Tahkîki tavri’l-mahsûs, Çev. Ekrem Demirli, İz Yay., İstanbul 2004, s. 20.
33
Ubeydî’nin, Allah’ı anmak vesilesi olarak içinde bulunduğu değişik durumları
göstermektedir:
ÕÀtun benzer bulınmaz budur ancaú èilmimüz Yoòsa künhüyle seni bilmekde úÀãır èaúl u hÿş
118/3
Divan’da Allah’a ait doğrudan doğruya zikredilen isim ve sıfatlar şunlardır:
Allah, Hudâ, Hudâ-yı Müteâl, Müsteân, Zü’l-Celâl, Yezdân, Kerîm, Bârî, Gani,
Hakk, Latîf, Hannân, Hâlık, Bî-çûn, Hayy, Bâkî, Kadîm, Lem-yezel, Settâr, Kerîm-i
Lâ-yezâl, Gâfir, Gaffâr, Gafûr, Mâlik, Mennan, Şekûr, İlâh, Tanrı, Yaradan.
O’nun ülûhiyyeti ve noksansızlığı karşısında tabiattaki bütün varlıklar O’na
secde eder. Bütün masivâ ilâhî marifet sahibi olup Allah’ın vahyine mahzardır.
Onlar, kendilerine tecelli edeni bildiğinden dolayı ve fıtratları gereği sürekli ibadet
hâlindedirler.3 Her varlık, yaratıcının kendine uygun kıldığı şekilde ibadetini yapar:
Baş egüp ùÀèat-ı SübóÀn’a rükÿè eylerler Yer yüzinde olan ecnÀs-ı behÀyim her bÀr
Tkb.1/3
Allah’ın methettiği Hz. Peygamberin zatını vasıflandırmada Ubeydî aciz
kaldığını dile getirir:
Medó iden Allah iken õÀt-ı dür-i nÀyÀbuñı Ben ne òÀküm vaãf idem şÀhÀ türÀb-ı bÀbuñı
295/1
İşine besmeleyle, Allah’ın adıyla başlayan başladığı işi kolaylıkla nihayete
erdirir:4
3 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 44. 4 “Allah’a hamd ederek başlanmayan hiçbir önemli işin sonu yoktur.” (İmam Nevevî, Büyük Hadis Kitabı Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi, Çev. İhsan Özkes, C. 3, Merve Yay., İstanbul 2003, s. 64.)
34
Her neye ism-i şerìfüñle olınsa ibtidÀ Ol sühÿletle nihÀyet bulup olur münteha
1/1
Mana itibarıyla zengin olan ism-i şerîf, âciz âşığın kalbine girerek ona gıda
olur, feyz olur. “Tasavvufta gönül bir ayna olarak ele alınır. Bu aynada Tanrının
tecellisi zuhur eder.5 “Mü’minin kalbi Allah’ın evidir (Kalbü’l-Mümini Beytullah).6
Bir hadîs-i kudsîde: “Ben yerlere sığmam, göklere sığmam, fakat takvâ sahibi
mü’min kulumun kalbine sığarım.”7 buyrulmuştur. “Maddîyattan uzak aşk, gerçek
âşıklara has bir şeydir.”8 Masivâdan kurtulan, hakikî idrak merkezi olan, can ve ten
isteklerinin yok edildiği bir gönül, Hakk’ın tecellisine mazhar olur:
èÁşıúuñ9 göñlin ele alan bulur Allah’ını Kim anun mirèÀt-ı úalb-i pÀkidür meclÀ-yı dost
21/4
Âlem, daimî bir hareket ve değişiklik içindedir. Bu âlem bir zaman yokken,
bizce bilinmeyen bir müddet sonra maddesi, sureti ve bütün cüzleriyle yaratılmıştır.
Kâinatta bulunan her şey; yer, dağ, taş, nebatlar, hayvanlar, insanlar hülâsa her
varlık, daima değişmektedir. Bunların hepsi de yokken, sonradan olmuştur.10 Ubeydî,
dünyanın kadîm olduğunu kabul etmez; çünkü bir gül bahçesine benzettiği dünya ve
onun içindeki her şey daima değişmektedir. Bu durum onların sonradan
yaratıldıklarını gösterir:
5 Pala, a.g.e., s.205. 6 Mehmet Yılmaz, Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler, Enderun Yay., İstanbul 1992, s. 89. 7 Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mârifetnâme, Çev.Abdullah Aydın, Mehdi Yay., İstanbul 1999, s. 199. 8 Harun Tolasa, Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Atatürk Ünv., Ankara 1973, s. 309. 9 Âşığın kalbi Allah’ın rahmetinden daha geniştir; fakat âşığın kalbinin genişliği gene Allah’ın rahmetindendir. Ebu Yezid el Bistami : “ Eğer Arş, kapsadığı şeylerle birlikte yüz milyon kere, arifin kalbinin köşesinin bir kenarında toplanmış olsaydı, arif gene de onları hissetmezdi.” demiştir. Arifin durumu böyle olduğuna göre, ondan derecesi daha yüksek olan âşığın kalbinin rahmeti tabiki daha fazla olacaktır. (İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 171.) 10 Ali Arslan Aydın, İslâm’da İman ve Esasları, Seha Neşriyat, İstanbul 1990, s. 51., 52.
35
Ya ilÀhì gülşen-i dehre nice dirler úadìm11 Olmış iken güller anda aòker-i nÀr-ı óudÿå
24/3
Âşık için aşk yolunun çilelerine katlanmak, hakikî sevgiliye ulaşmak için
engelleri aşabilmek kolay değildir. Bu meşakkatli yolda aşkın dayanılmaz acılarına
gark olan âşık, her an başına kasteden kılıcın ancak taş kalpli birine ait olabileceğini
söyler. Ama bunun kime ait olduğunu bilemez, ya Rab nidasıyla bu sıkıntısını dile
getirir:
Tiz idüp her gÀh tìàin başuma úaãd etdürür Úangı bed-òÿnun dil-i sengìnidür yÀ Rab o ùaş
123/2
Allah’ın nimetleri ve lütfu sonsuz olduğu halde insan gaflettedir, isyandadır.
Gaflet bataklığında olduğunu fark eden Ubeydî bu durumdan kurtulmak ister. Gaflet
vadisinden kurtulması; ancak, Allah’ın inayetiyle olur:
Nièmetüñ bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs
115/1
Ya ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretden òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletten òalÀã
128/1
Bir cevÀba aàzımuz açmaàa yok dermÀnımuz MübtelÀ-yı èiãyÀnuz bize senden meded
38/4
11 Bu beyit Hz. Ali’nin ile Hz. Peygamberden naklettiği bir hadîsi hatırlatır. Hz. Ali, Peygamber Efendimizden “Cenab-ı Hak var idi, Onunla beraber bir şey yoktu.” hadîs-i şerîfini duyduklarında, “Hâlâ da öyledir.” buyurmuşlardır. (Ömer Ferit Kam, Vahdet-i Vücûd, Sade. Ethem Cebecioğlu, DİB Yay., Ankara 2003, s. 96.)
36
Allah, herkese istediğini verme kudretine sahiptir. Ubeydî, devrin padişahı II.
Selim için yazdığı bir kasidede padişahın isteklerinin Allah tarafından yerine
getirildiğini, duasının kabul olduğunu belirtir:
Virdi ÒüdÀ murÀdını òayli zamÀndur ÕÀt-ı şerìfüñ etdi temennÀ-yı salùanat
2/20
Allah, insanları kulluğa lâyık görüp yaratmıştır. Elest Bezmi’nde Allah ruhlar
âlemini yarattığı zaman ruhlara hitaben: “Elestü bi-Rabbiküm (Ben sizin Rabbiniz
değil miyim?)”12 buyurunca ruhlar: “Kâlû Belâ (Evet, sen bizim Rabbimizsin)
dediler.”13 Bu akit, kıyamet gününde insanoğlunun, “Bizim bundan haberimiz
yoktu.” demesini engellemek için yapılmıştır.14 Bu söze rağmen insanlar, içinde
bulundukları sıkıntıdan dolayı Allah’a serzenişte bulunurlar. Mutluluğa ne zaman
kavuşacaklarını, bahtlarının ne zaman düzeleceğini sorarlar:
Úulluàa lÀyıú görüp òalú eyledüñ biz úullaruñ Bize baúmaz mı bu devlet bu saèÀdet YÀ Laùìf
147/2
Allah, eşyayı ve varlıkları birbirine uygun bir şekilde yaratmış ve bunların
uygunluğu kâinattaki umum bir hizmetin ve ahengin oluşmasını beraberinde
getirmiştir. “Kula gereken şey hilkatin bu kânunu örnek tutarak kendisine bağışlanan
kuvvetleri yerli yerinde ve yaradılış itibârıyla vazîfesine uygun olarak kullanmak,
bunun hilâfına hareketten sakınmaktır.”15 İnsanın yaratılış gayesinin idrakine varması
ve kendisine bahşedilen nimetlerin hakkını vermesi, isyandan uzak olması, Allah’ın
emirlerine ve yasaklarına uymakta kusur etmemesi, onun cennet ehli olmasını
sağlayacaktır:
12 Yılmaz, M., a.g.e., s. 39. 13 Pala, a.g.e., s. 90. 14 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 92. 15 Ali Osman Tatlısu, Esmâü’l Hüsnâ Şerhi, Başak Yay., İstanbul 1949, s. 65.
37
Ey göñül ùÀèat-i BÀrì’de ãaúın itme úuãÿr Sen de istersen eğer ravża-i cennette úuãÿr
Tkb.2/3
Cennet köşküne ulaşmak ve hiç çıkmamak üzere orada kalmak dünya
hayatımızdaki amellere bağlıdır. Orada müminler için hazırlanan nice güzellikler,
nimetler ve zevkler vardır. “Görevli melekler, haftada bir defa, mücevherden
eğerlerle süslenmiş Burakları mü’minlere getirir. Allah’ın selâm ve çağrısını iletir,
müjde verir. Onlar da Buraklarına binip Adn cennetine yükselip giderler ve Cenâb-ı
Hakk’ın misafirhanesine varıp ikram ve izzetlerini görür, çeşitli nimetlerini yer,
sözlerini işitip Cemalini görürler.”16
Allah’ın lütfu ve fazileti olmayınca yüz yıl ibadet etmenin bile faydası
yoktur:
Fażl u lüùfuñ olmayınca ey Kerìm-i LÀ-yezÀl Nice yüz yıl ùÀèat etse bir kişi olmaz müfìd
37/4
Allah kerem sahibidir, kendisine sığınan kimsesizleri ve düşkünleri
reddetmez, onların Zât-ı İlâhî’nin huzuruna çıkmak için vasıtalar aramasına müsaade
etmez, herkesin duasını kabul eder. “Allah kerimdir. Her işte O’na teveccüh
etmelidir.”17:
Bir gedÀ açup ãadef gibi elin úılsa niyÀz Sen Kerìm’üñ ol yetìm alur dürr-i iósÀnını
287/3
Allah Zü’l-Celâl’dir, yani büyüklük sahibidir. “Allah-u Teâlâ mahlukata hak
olarak mabuddur. Ondan başka ibadete müstahak yoktur...”18 Servin gece gündüz
kıyamda kalması, Allah’a ibadet olarak değerlendirilir:
16 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e, s. 33. 17 Âgah Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Yay., İstanbul 1984, s. 90. 18 Bakara, 2/255. (Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, haz. Hayrettin Karaman ve diğerleri, TDV Yay., Ankara 2005.)
38
Sen èaôìm-i Õü’l-CelÀl-i dÀyimÀ óÀżır bilür Serv ayaà üzre anuñçün rÿz şeb eyler kıyÀm
197/2
1. 1. 1. Zât, Sıfat
Zât, Hakk’ın kendisi olup idrâk edilemez. Çünkü insan ve bütün mahlûkat
hudûstur. Kadîm, ezelî ve ebedî olan Allah’ı göremezler. Zât gizlidir, görünmez;
ancak bütün varlık âlemi görünmeyenden, gizliden çıkar. Yani masivâ, varlıklar
âlemi, yaratılış Zât-i İlâhî’nin sıfatıdır; sıfat Hakk’ın zuhurudur. “Şu varlık âleminde
bulunan her şey, varlığında olduğu gibi; varlığının devamında da, kendinden başka
bir müessire muhtaçtır. Çünkü hiçbir şeyin kendi zâtında, var olmasını gerektiren,
vücûdunu zarurî kılan bir şey yoktur. Zira, varlıkların hepsi sonradan vücûda
gelmiştir. Bu sebeple bir yaratıcıya ve üzerinde bir mekâna muhtaçtır. Onun için
vücûdu hâdis, varlığı mümkün ve daima muhtaçtır.”19 Oysa Allah Bâkî’dir,
Kadîm’dir, Zü’l-celâl’dir. Vâcibü’l-vücûd kendi hüsnünü temaşa etmek için yerle
göğü yaratmıştır:
Óażret-i Óaú Óayy ü BÀúì vü Úadìm ü Õü’l-CelÀl Ey èUbeydì yerle gök óÀdiå cihÀn dÀr-ı óudÿå
24/5
Allah’ın zâtı benzersizdir. İnsanın sınırlı ilmiyle, kusurlu aklıyla O’nu
hakikatte anlamasının söz konusu olmadığı belirtilir:
ÕÀtuña beñzer bulunmaz budur ancaú èilmimüz Yoòsa künhüyle seni bilmekde úÀãır èaúl u hÿş
118/3
Görüldüğü üzere yaratılanların en şereflisi ve en mükemmeli olan insan,
kendine verilen akıl ve duygu organlarıyla Zât-ı İlâhî’nin hakikî hüviyetini bilme ve
idrak etme vasfına sahip değildir. Çünkü insanın aklı ve duygu organları sınırlıdır.
19 Aydın, a.g.e., s. 113.
39
İnsan, zâtı ve sıfatları ile mutlak kemal, mutlak kudret, mutlak irade ve ilim sahibi,
eşsiz ve benzersiz yüce Allah’ın İlahî hakikatini anlayamaz. Beşerî vasıf ve takatiyle
bunu yapamaz.
Allah’ın zâtî kemali ve zuhûru âlemin yaratılmasına bağlı esmâî kemali
vardır.20 Eşya, masivâ bir nizam dâhilinde Hakk’ın Zâtının eseri olarak meydana
gelmiştir. Her mevcut O’nun sıfatlarının tecelli yeri durumundadır. “Gökler ve yerler
O’nun delilleriyle doludur”21, O’nun birliğine şüphe yoktur. Allah hem zâtı hem
sıfatları yönünden birdir:
ÁfitÀbuñ şemèi õÀt-ı pÀküñe rÿşen delìl Birligüñe õerre deñlü şüphe yoú aãlÀ senüñ
161/3
Allah’ın mahlûkata feyzi, O’nun sonsuz sevgi, rahmet ve merhametinden
yani Cemal vasfından kaynaklanır. Âlemin yok olmasını engelleyen O’nun Zâtının
feyzidir:
ÕÀt-ı pÀküñden eger feyz irmeseydi her zamÀn Mużmaóil-i mahż olup èÀlem olurdı nÀ-bedìd
37/2
Tabiatta bütün varlıklar O’na ibadet halindedir. Her varlık yaratıcının kendine
mümkün kıldığı şekilde ibadet eder:
Her úaçan evãÀfuñı õikr eylese ùurmasa bÀd Cÿş idüp deryÀlar ol demde úabardurlar úulaà
143/3
Yukarıdaki beyitte bâd yani rüzgâr Hakk’ın evsâfını zikreder. Rüzgâr sesini
düşündüğümüzde “hu” sesine benzer. Hu “Allah” ism-i şerîfine lafz ve mana
yönünden delâlet etmektedir. Allah’ın Zâtına işaret eder. “Allah ism-i şerîfinin bir
20 Konevî, a.g.e.,s. 66. 21 Yûnus, 10/101.
40
hususiyeti de; Arap harfleriyle her harfinin Allah u teâlâya delâlet etmesidir. Şöyle
ki: Bu harflerden sonuncusu ‘he’ ‘Hüve’ zamiri takdirinde olup, Allahu Teâlâ’nın
zâtına işâret etmektedir. Bu harf, ortadaki ‘lâm’ harfiyle birleşince ‘Lehü’ olmuş olur
ki, bu da yine Cenâb-ı Hakk’a işaret eder. Üçüncü harf olan ‘lâm’ ile birlikte
okunduğu takdirde ‘li’llâhi’ olur ki, bu da yine Cenâb-ı Hakk’ın zâtına işâret eder.
Nitekim bu harflerin her biri ile başlayan birçok âyetler vardır. Dördüncü harf ‘elif’
ile birlikte ise, Hak teâlâ’nın zâtına ve sıfatlarına delâlet eden ve O yüce varlığın hâs
(özel) ism-i olan ‘Allah’ lâfz-ı şerîfini meydana getirmektedir. Başka bir kelimede
bulunmayan bu husus, ‘Allah’ lafzının ilâhî bir özelliği olarak kabul edilmektedir.”22
1. 1. 2. Kudret
Kudret, güç ve kuvvet manasında bir sıfattır. Ezelî ve ebedî kemal üzere bir
kudret Allah Teâlâ’ya mahsustur. Allah Teâlâ her varlık üzerinde dilediğini yapmaya
kadirdir. Onları yaratmaya ve yok etmeye güçlüdür. O’nun kudretine nihayet
yoktur.23 Allah mahlûkat üzerinde tesir ve tasarrufa sahiptir. Mahlûkatın vasıf ve
özellikleri, mukadderatı ve fizikî şekli, Allah’ın ezeli ilminde belirlenmiş ve levh-i
mahfûza yazılmıştır. Allah’ın ezelî ilmi tabiatta bir çeşitlilik oluşmasını sağlar; O,
varlık üzerinde dilediği tasarrufta bulunur:
Gösterip úudret kimin èuryÀn idüp nergis-ãıfat Kimi iósÀn idersin gül gibi úat úat libÀs
115/3
Allah’ın kudret âlemi çok zengindir. Zâtı gizli olan Allah, Celâl vasfıyla
mahlûkata tecelli etmiştir, gökler ve yerler O’nun tecellileriyle doludur. O’nun
sıfatları nâ-mütenâhîdir, bitmez tükenmez hazineleri, güzellikleri, kaf ile nun
arasındadır. İstediği her şey “Ol!” demekle bir anda oluverir. Hak’kın tecellisine
mazhar olan ağaçlar O’nun hikmetinin hattıyla zeyn olmuş birer kitaptır. Saflığın ve
hikmetin eseri olan yapraklarını Kur’ân-ı Kerîm sayfaları gibi elde tutarlar:
22 Aydın, a.g.e., s. 101–102. 23 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslâm İlmihali, Merve Yay., İstanbul 2001, s. 19.
41
Óikmetüñ òaùùıyla zeyn olmış yeşil evrÀúdan Her dıraòt elde tutar yüz biñ ãafÀ-ÀåÀr-ı levó
31/4
Kâinatta her şey Zât-ı İlâhî’nin kudreti dâhilinde belli bir nizam ve intizam
içinde yaratılmıştır. O, kudretiyle dokuz kat feleği uzayda asılı olarak durdurur.
Deryalar, O’nun kudretinin denizinden sadece bir katredir:
Ey ùoúuz deryÀ eflÀki24 muèallaú ùuràuran Úudretüñ baórinde bir kem úaùredür deryÀ senüñ
161/2
Allah, hem zâtı hem de sıfatları yönünden birdir. Allah’tan başka Tanrılar
olsaydı, evrenin düzeni bozulurdu. Kâinatta olan her şey kadîm, ezelî ve ebedî ve
vâhid olan Allah’ın irade, kudret ve emriyle gerçekleşir:
Arúası üzre nice yüz biñ melÀéik var iken Òınk-ı çerò emrüñle devreyler cihÀnı bì-licÀm
197/4
1. 1. 3. Sanat ve Hilkat
Eğer Allah, bu kâinatı yaratmayı dilemeseydi her şey yoklukta kalacak, bu
nedenle hiç bir zerre varlığa kavuşamayacaktı. Kâinattaki her şeyin ömrünü, şeklini,
rızkını, doğumunu, ölümünü ve her an görüp geçireceği hadiseleri de tayin eden
Allah, mahlûkatı nizam ve intizam, hayır ve hikmet yolu ile halk etmiştir. “Kâinatı
yarattı, fakat yaradılmışlara muhtaç olduğu için değil, belki onları yaratmak
hususundaki ezelî iradesini tahakkuk ettirmek ve onlara azamet ve kudretini
göstermek, cemal ve kemâlini sezdirmek ve sayısız ni’metlerinden onları
24 “Hukemaya göre Yaratıcı Kudret’in aktif kabiliyeti (Akl-ı Küll), pasif bir kabiliyet meydana getirmiştir (Nefs-i Küll). Bu iki kabiliyetten dokuz kat gök meydana gelmiştir. Her göğün aktif ve pasif kabiliyeti, yani aklı ve nefsi vardır.” (Gölpınarlı, a.g.e., s. 137.)
42
faydalandırmak gibi lütuf ve keremiyle yarattı.”25 Ubeydî, bu hususu şu beyitte dile
getirir:26
ÕÀtuñ içün òalú olındı cümleten gökler saña Yiridür boyın egüp eylerse èarż-ı iótiyÀc
28/4
İnsanların yaratılışında bulunan özelliklerinden biri de eseri görünce hemen
eserin yaratıcısını düşünmesidir. Bu durum bir tabloyu görüp de onun ressamı ya da
nakşı görüp de onun nakkaşını bilmek kadar tabiîdir. “Velhasıl her şeyde suretten
ma’nâya, eşyâdan esmâya, esmâdan müsemmâya geçerek fikirlerde Allah bilgisi
delillerini çoğaltmak, genişletip derinleştirmek iktizâ eder.”27 Fakat inkâr edenler
Hakk’ın eserlerini görmemekte ısrar ederler:
Ya İlÀhì saña münkirler nice inkÀr ider èArş u kürsì vü felekler gibi ÀåÀruñ ola
285/2
“Kâinattaki her mevcut Hakk’ın sıfatlarından birinin mazharı yani zuhûr ettiği
yerdir. Hakk’ın sıfatı nâmütenâhîdir. Ancak umûmî vasfı itibarıyla ikiye ayrılır:
Cemâl ve Celâl.”28 “Tasavvufa göre bütün masivâ, yaratılış âlemi bir tek olan Zât-ı
İlâhînin sıfatıdır. Görünüş bütün sıfattır. Zât ise gizlidir.”29 Zât-ı İlâhî’nin sanatı ile
yeryüzünü bir gül bahçesine çevirmesi, gökyüzünü yıldızlarla süslemesi Cemal
vasfının tezahürüdür, lütuf ve kereminin eseridir:
äunèuñ ile yer yüzünde naòl-i gülşen ùonanup Gökde olmışdur kevÀkible müzeyyen keh-keşÀn
214/3
25 Tatlısu, a.g.e., s. 63. 26 Bir hadis-i kudside : “Ben gizli bir hazine idim; bilinip tanınmak istedim ve bilineyim diye mahlukatı yarattım.” buyrulmuştur. (Ahmet Ögke, “Tasavvufta Kenz-i Mahfî Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendinin Küntü Kenzen Mahfiyyen Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 9.) 27 Tatlısu, a.g.e., s. 28. 28 Ali Nihat Tarlan, Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 20. 29 Tarlan, a.g.e.,s. 26.
43
Allah’ın Cemal vasfının tezahürü olan güzellik unsuru, en çok sevgilide
tecelli etmiştir. Yani Hakk’ın yaratıcılığı sevgilide kemâle ermiş ve sevgilinin
kaşının güzelliği onun ebediyen tasvir olunamaz bir mahiyet kazanmasını
sağlamıştır:
Sen ey naúúÀş işüñ görürdi yÀr üstinde yÀ úaşı Ebed taãvìr olınmaz şöyle yazmış ãunè-ı naúúÀşı
Mua.35
Hakk’ın sanatı ve hilkati, altın işlemeli gökyüzü kitabında güneş ve ayı birer
çerağ ve kandil kılmıştır. “Gökte burçları var eden, onların içinde bir çerağ (güneş)
ve nurlu bir ay barındıran Allah, yüceler yücesidir.”30 ve “Görmediniz mi, Allah
yedi göğü birbiriyle ahenktar olarak nasıl yaratmış! Onların içinde ayı bir nûr kılmış.
Güneşi de bir çerağ yapmıştır.”31 meallerinde anlatılan Hakk’ın sanatını Ubeydî şu
beyitlerle dile getirir:
Bir kitÀb-ı ãunèuñ evrÀú-ı zer-efşÀn ile çarò Anda iki yerde mihr ü mÀh-ı pür-envÀr levó
31/2
Camìè-i ãunèuñda gök çarò muãannaè bir çerÀğ MÀh-ı nev anuñ kenÀrında yanar rÿşen fitìl
187/2
Hakk’ın yaratmak, rızık, ve nimet vermek, azâp etmek diriltmek ve öldürmek
gibi bütün fiilleri, Tekvin sıfatına râcidir. Allah’a, eşyayı yaratması itibariyle ‘Hâlık
ve Mûcid’, mahlûkatına hayat ve rızık vermesi itibarıyla ‘Muhyî ve Rezzâk’ tesmiye
edilir. Fakat; halk, icad, ihya ve terzîk gibi bütün İlâhî fiiller, Tekvin sıfatının eser ve
tecellileridir.32 Allah, nimetler, güzellikler bahşeylediği insanlara dünya kitabını nakş
30 Furkân, 25/61. 31 Nûh, 71/15-16. 32 Aydın, a.g.e, s. 133.
44
eylerken hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Çünkü “Bir şey yaratmak istediği zaman O’nun
yaptığı ‘Ol.’ demekten ibarettir. Hemen oluverir.”33:
Bì-úalem naúş eyledüñ mecmuèa dünyÀyı sen äuffa-i òÀk üzre cÿ cedvel gül-i gülzÀr levó
31/3
1. 1. 4. Kaza ve Kader
Allah, her şeyi kudreti altında var etmiş ve bir kadere göre yaratmıştır.
“...herhangi bir şeyin belirli bir şekilde meydana gelmesini, Cenâb-ı Hakk’ın ezelde
dilemiş olmasına ‘kader’ denir. Yüce Allah’ın böyle dilemiş olduğu bir şeyi zamanı
gelince meydana getirmesine de ‘kaza’ denir.”34 Yani ilâhî hükümden kurtulmak
imkânsızdır. Allah’ın takdiri değiştirilemez. Onun takdir ettiği kazadan kurtulmak
mümkün değildir. Şair için ayrılık bir kaza olarak ezelî irade tarafından mukadder
kılınmıştır. O, ayrılık kazasını değiştirmeyi düşünse de bunun imkânsızlığı karşısında
teslim olur, kazasına razı olur:
Şol úadar fikreylerin hicrÀn úażÀsın ãavmaàa Rey ile ammÀ úażÀ taàyìr olınmaz neyleyim
209/3
Kaza ve kaderin birbirine aykırı düşmesi imkânsızdır. Aksi halde, kâinatın
düzeni bozulur, varlığı devam edemezdi. Çünkü bu muazzam kâinat, yer ve gökteki
varlıklar, ilâhî bir ölçü, plân ve kanun olmadan varlığını muhafaza edemez35 Ubeydî,
ehl-i sünnet inancının dışına çıkmamıştır. Aklı almadığı için şikâyet eder, fakat inanır
ve tevekkül eder. Çünkü âşık Hakk’a vasıl olmak için kazaya razı olmalıdır.
“Kazaya itiraz etmek kula elem, keder ve üzüntü verir. Bunlar kul için hiçbir
fayda olmadığı gibi geleceği için de zararlı olurlar. Bu da kulun azaba maruz
kalmasına sebep olur. Çünkü kaza Cenab-ı Hakk’ın takdiridir. Ona karşı çıkmak,
üzülmek, feryat etmekle değişmez. Akıllı kula layık olan Hakk’ın rızası ile gönül 33 Yâsîn, 36/82. 34 Bilmen, a.g.e., s. 35. 35 Aydın, a.g.e., s. 295.
45
rahatlığına ermektir.”36 Hakk’ın rızası tîr-i kazadır. Tîr-i kaza, kaza okudur ki
muhakkak surette hedefine varır. Bu âşığın elif gibi boyunu iki büklüm eder:
Çekelden sìneme tìr-i úażÀsın Elif úaddüm olubdur yÀ miåÀli
330/4
“Yüce Allah her şeyi, meydana gelmeden önce ezelde bilip, onların zamanını,
mekânını, vasıf ve özelliklerini takdir ve tespit ederek ‘Levh-i Mahfûz’a yazmıştır.
İşte buna, ilâhî takdir ve kader diyoruz.”37 Ubeydî, aşk esiri olmasının levh-i
mahfûzda kararlaştırıldığını38 ve bu kara yazıya rıza gösterdiğini şöyle ifade eder :
DÀm-ı zülfünde esìr oldı dirìàÀ mürg-i dil Bu úara yazu o miskìnüñ başında var imiş
124/3
Yukarıdaki beyitte âşığın başındaki yazının kara olması “Sevgilinin zülfünün
rengindendir.” manasında da düşünülebilir. Zülüf tuzağa, gönül de kuşa benzetilmiş
ve esarete alınmıştır. Ubeydî’nin bu durumda yapabileceği bir şey yoktur. Ama o
tevekkül eder; çünkü : “Kalbe gelen dört arızanın ilacı yine dört şeyle olur ki bunlar
da tevekkül, tefvîz (ısmarlamak), sabır ve rızadır.”39 Bu şer, âşık için kesretten
vahdete giden yolda nihayetinde bir hayır kapısı açacaktır.40
Bahtı kara olan âşıklar birer aşk kitabıdır. Mihnetten sararmış yüzleri bu
kitapların sayfalarını oluşturur:
Her úara yazulı èÀşıú bir kitÀb-ı èaşúdur Levóa-i zerrìni miónetle ãararmış rÿyıdur
73/4
36 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 490-491. 37 Aydın, a.g.e, s. 295. 38 Hadîd, 57/22 : “Yeryüzünde vuku bulan ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce, bir kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah’a göre kolaydır.” 39 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 445. 40 Bir hadîste: “Kendisinde küllü hayrı bulundurmayan hiçbir cüz’i şer yoktur.” buyrulmuştur. (a.g.e., s. 453.)
46
Âşıkların kara yazısı ezelde levh-i mahfûzda yazılmıştır. “İnsanların talii,
(kitab-ı Hudâ) olan (levh-i mahfûz)da yazılıdır.”41 Âşığın yüzünün sarılığı aşk
alâmetidir. “Dermânı vuslatta, hûsusiyle sevgilinin dudaklarındadır. Bu dert
umumiyetle yüzünün sarılığından belli olur.”42
“İlm-i ilahî ile ezelde tesbit edilen kaderin vakti gelince kaza olarak tenfiz
edip meydana gelmesi bakımından, kaza ve kader iki kısımdır. Biri, insan irâdesine,
yani ihtiyârî fiillerine taalluk eder ki, ‘muallak’, diğeri ise, insan irâdesine bağlı
olmayan, yani kâinattaki tabiî hâdiselerle, canlı cansız varlıklar ve hayatlarının
idâmesi ile ilgili olandır ki, buna da mübrem denir. ‘Muallâk’ adı verilen birinci
kısım kaza ve kader, ezelde, insan irâde ve ihtiyârını kullanış tarzına göre Levh-i
Mahfûz’a yazılmış olup, ona göre tenfiz edilir. Kul irâdesini hangi tarafa yöneltir,
onu elde etmek için ihtiyârını ve kudretini sarf ederse, Allah onu yaratır. O halde bu
cins kaza ve kader, kulun ezelde bilinen irâdesini kullanış tarzına göre yazılmıştır.
Yani kul, hayra yönelir ve onu işlerse Allah hayır, şerre yönelir ve şer işlerse şer
yaratır.”43 İşte, dünyada her ne kadar yüksek makamlara gelip haksız yere kadir,
kıymet görenlerin şerre meyletmelerinden dolayı kazâdan kurtuluşu yoktur, şerre
yönelmek onları felâketlere sürükler:
Ne úadar úadr ile başın göge de irüşse Seni de dest-i úażÀ bir gün eder zìr ü zeber
Tkb.2/2
1. 2. Peygamberlik, Peygamberler ve İlgili Kavramlar
Divân’da peygamberlik ve peygamberlerle ilgili kullanılan kavram ve
terimler, eserin özünde olan aşk temasını güçlendirmeye yöneliktir. “Peygamber
kelimesi, Farsça kökenli olup ‘haberci’, ‘Allah’tan haber getiren’ demektir.
Dilimizde bu kelimeyi elçi sözü karşılamaktadır. Resul ve nebi kelimeleri ise Arapça
kökenli olup aynı anlamda kullanılmaktadır. Yalnız bu son iki kelimenin (resul ve
nebi) ifade ettikleri mânânın aynı olduğunu savunanlara karşılık, aralarında nüans
41 Levend, a.g.e., s. 90. 42 Mehmed Çavuşoğlu, Necatî Bey Divanı’nın Tahlili, Kitabevi Yay., İstanbul 2001, s. 212. 43 Aydın, a.g.e., s. 302.
47
(ince fark) olduğuna dikkat çekenler vardır. Buna göre resul kendisine Allah
tarafından kitap verilen, yeni bir dinle gelen ve bunu insanlara tebliğ eden kimsedir;
nebi ise, müstakil şeriatı olmayan ve kendinden önce gönderilmiş peygamberin dini
ile amel eden ve bunu insanlara anlatan Allah elçisidir.”44
Divan’da nübüvvet ve risalet kelimelerinden başka, nebi kelimesinin çoğulu
olan “enbiya” kelimesinin de kullanıldığı görülmektedir. Ubeydî’nin bazı beyitlerde
Hz. Muhammed’in ismini ifade eden kelime ve kavramlara doğrudan doğruya yer
vermediği; ancak sevgiliyi onun vasıflarını hatırlatacak bir nitelikte överek ele aldığı
görülmektedir. Peygamberlik çalışmakla elde edilecek bir derece değildir, Allah kimi
dilerse onu peygamber olarak seçer. Ubeydî, Allah’ın büyüklüğü karşısında sarhoş
olmuştur. Bu hâl onun bütün varlığına hâkim olduğu için o, Allah’ın büyüklüğünü
vasfedemez. Kendini aciz bir durumda gören Ubeydî, ancak enbiya ve evliyanın
O’na hâlini arz edebileceğini beliritir.
KibriyÀñı nice vaãf etsün èUbeydì müst-mend Saña eyler enbiyÀ vü evliyÀ óÀlini èarż
132/5
Hz. Muhammed, peygamberlik tahtının şahıdır, evliyalar ve Allah’tan
korkanlar ise onun askerleridir:
Sen risÀlet taòt-gÀhınuñ şeh-i bì-miãlisin EvliyÀ vü etúiyÀ saña sipÀh-ı bì-óisÀb
10/3
Peygamberlerin sıfatlardan biri de “sıdk”tır. “Sıdk, peygamberlerin ilahi
hükümleri tebliğde ve verdikleri her türlü haberde doğru sözlü olmalarıdır. Her
peygamber, peygamberlik iddiasında ve Allah’tandır diye bildirdiği bütün ilahî
hüküm ve haberlerde, her türlü hareket ve davranışlarda doğru sözlüdür, sâdıktır.”45
Yani nübüvvetin özelliği doğruluk olup ona hiçbir şekilde yalan bulaşmaz.46 Ubeydî,
44 Abdullah Aydemir, İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler, TDV Yay., Ankara, 2003, s. 1. 45 Aydın, a.g.e., s. 189. 46 İbn Haldun, Mukaddime, C. 1, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2004, s. 292.
48
bu ilâhî hakikati, Hz. Muhammed’in hadislerinin sahih olduğunu ve O’nun zatının
peygamberlik denizi olduğunu belirterek şu şekilde izah eder:
Oldı her úavl-i ãaóìóüñ serverÀ cevher óadìã Bir nübüvvet baóridür õÀtuñ aña gevher óadìã
25/1
1. 2. 1. Peygamberler
İnsan yaratılırken akıl, bilinç, idrak gibi yeteneklerle donatılmış olmasına
rağmen bütün bunlar sınırlıdır. Dolayısıyla, insanların gerçek birer yol gösterici
peygamberlere ihtiyacı vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu durum “...Her millet için
mutlaka bir uyarıcı (peygamber) bulunmuştur.”47 mealindeki ayetle bildirilmiştir.
Ubeydî ’nin Divan’da Kur’ân-ı Kerîm’de ismi geçen dokuz peygamberden bahsettiği
görülmektedir.
1. 2. 1. 1. Hz. Yakup
Hz. Yakup, kardeşlerinin Yusuf’u kuyuya atmalarından sonra onun hasretiyle
Beytü’l-ahzân denilen kulübesinde yıllarca ağlamış ve ağlamaktan gözleri kör
olmuştur. Yakup Peygamber, beyitlerde hasretle Yusuf’u arayışı ve anışı, görmeyen
gözlerinin Yusuf’un kokusuyla eski durumunu elde etmesi, gözyaşı ile âşığa örnek
oluşu ve ıstırap sembolü olması bakımından yer alır:
Zalim sevgili karşısında, âşığın gözyaşları Hz. Yakup’un gözyaşları gibi
kanlıdır. Hz. Yakup Yusuf’a hasret duyduğu için onun gamıyla yanar. Âşık ise
sevgiliye hasrettir. Ona ulaşabilmesi için gözyaşlarını akıtarak ciğerini parçalaması,
kesreti yok etmesi gerekir. Çünkü kan maddedir, bunu yok etmedikçe vahdete
ulaşılmaz. Zahiren zulüm gibi görünen bu durum aslında âşığa nimettir, çünkü bu
gam ve gözyaşı onu yetiştirir, olgunlaştırır:
áamuñla yaş dökerüz gÿyiyÀ ki Yaèkÿb’uz BelÀña ãabr iderüz ãanasın ki Eyyÿb’uz
107/1 47 Fâtır, 35/24.
49
Allah, peygamberlere mucizeler vermiştir. “Mu’cize gerçekte Allah’ın fiilidir.
Peygamberlerin mucizesi denilmesi, mu’cizenin onun arcılığıyla olması ve onun
doğruluğunu göstermesi sebebiyledir.”48 Hz. Yakup ile ilgili mucize, oğlu Yusuf’un
gömleğini kör olan gözlerine sürmesi sonucu gözlerinin açılmasıdır. Ubeydî, Hz.
Yakup gibi inlemektedir, inleyen gönlüne çare aramaktadır. Şair, Hz. Yusuf’un Hz.
Yakub’un acısına son vermesi gibi, sevgilinin de kendine yardımcı olmasını bekler:
Göñli Yaèúÿb’ını iñletme ‘Ubeydì úuluñuñ Şeh-i gül-pìrehenüm àonca-dehÀnum Yÿsuf
152/5
Beyitte kanlı gömlek ile gül arasında renk yönünden ilgi kurulduğu görülür.
Hz. Yusuf’un kardeşleri de Hz. Yakup’a, onun kanlı gömleğini getirmişler ve
babalarını aldatmışlardır. Gonca kapalı ve gizlidir. Gonca ve ağız kelimeleri bir araya
gelince Hz. Yusuf’un kuyuda kalmasına telmih vardır.
1. 2. 1. 2. Hz. Yusuf
Hz. Yusuf, hayatı ve kıssası Kur’ân-ı Kerîm’de Yusuf Suresi ile anlatılan ve
güzelliğin timsali olan bir peygamberdir. “Kur’ân-ı Kerîm’in peyderpey nüzulünden
itibaren uzunca bir zaman sonra Hz. Peygamber’in arkadaşları: “Ey Allah’ın Rasulü,
bize bir kıssa anlatsan demişlerdi. Bunun üzerine bahis konusu sure nazil olmuştur.
Allah, Hz. Yusuf’a ait bu kıssayı “Ahsenü’l-Kasas” şeklinde vasıflandırmıştır.”49
Divan’da Hz. Yusuf’la işlenen hâkim vasıf güzelliktir. Fakat Hz. Yusuf ‘un
kardeşleri tarafından kuyuya atılması, kanlı gömleğinin babasına götürülmesi ile
feryâd u figâna başlaması, Züleyha’nın onu rüyasında görmesi, zindana düşmesi,
Mısır’da yaşadıkları gibi motifler de beyitlerde işlenmiştir.
Güzelliğiyle sevgili için bir timsaldir. Sevgili de bu vesile ile övülür.
“Harikulâde güzelliği ile çok zaman ona benzetilir, hatta sevgili, Yûsuf-ı sânî (ikinci
48 Hayreddin Karaman, Ali Bardakoğlu, H. Yunus Apaydın, İman ve İbadetler, İlmihal, C. 1, TDV Yay., Ankara 2004, s. 114. 49 Aydemir, a.g.e., s. 75.
50
Yusuf) olarak nitelenir.”50 Ubeydî, ilahî bir güzelliğe sahip olan sevgiliyi Hz.
Yusuf’a benzeterek ondan gülmesini istemektedir:
Perde-i şermi cemÀline nikÀb eylemesün Gülsün ol Yÿsuf-ı gül-çehre hicÀb eylemesün
220/1
Sevgili zamanın Yusuf’u olarak düşünülür ve rüyalardan haz almanın; ancak
Hz. Yusuf’u görmekle mümkün olabileceği ifade edilir. Onun bu güzelliği rüyalar
âleminde hazzın membaıdır:
Seni düşinde eger görmese ey Yÿsuf-ı dehr Şeyò-i şehr etmez idi èÀlem-i rü’yÀdan óaô
136/4
Ubeydî, Hz. Yusuf’a benzettiği sevgilisini uyarır, yabana gitmemesini söyler,
yoksa kurt kapacağını söyleyerek Hz. Yusuf’un başına gelenlere telmih yapar:51
Varma yÀbÀna ãaúın şÿh-ı cihÀnım Yÿsuf Úurd alur sen úuzuyu tÀze cevÀnum Yÿsuf
152/1
Güzelliğin timsali olan Hz. Yusuf aslında Tanrı’nın güzelliğinin mazharıdır.
“Yusuf, Kur’ân-ı Kerîm’de insan güzelliğinin âlem-i mülkte en yüksek mertebesine
hâiz olan Hazret-i Yusuf’tur. Onda tecelli eden de Hakk’ın güzelliğidir.”52 Ubeydî,
ululuk sahibi olan padişahın, yani Allah’ın kölesi olduğunu belirtir. Güzelliğini
Hak’tan alan Hz. Yusuf ise O’nun esiri olmuştur:
50 Pala, a.g.e., s. 573. 51 “Yakup Peygamber’in on iki oğlu vardı. Bunlardan Yusuf kardeşlerin en güzeli ve en akıllısı olduğu için, babası onu bütün kardeşlerinden fazla severdi. Yusuf’u gezmeğe götürmek vesilesi ile babalarından izin istediler. Yakup evvela bırakmadı. Fakat Yusuf’un arzusu üzerine izin verdi. Kardeşleri Yusuf’u sahrada bir kuyuya attılar. Eve döndükleri zaman:(Yusuf’u kurt yedi diye) babalarını aldattılar.” (Levend, a.g.e., 114–115.) 52 Tarlan, a.g.e, s. 147.
51
Bir Zü’l-CelÀl pÀdişehe bendeyüz ki biz Anuñ èUbeydì Yÿsuf-ı KenèÀn esìridür
91/5
1. 2. 1. 3. Hz. Musa
Musa Peygamber, Allah ile konuşması yani “kelîm” vasfı, Allah’ın ona ilk
defa nur şeklinde görünmesi ve diğer mucizesi olan nurlu el (yed-i beyza) ile
beyitlerde işlenmektedir.
İsrailoğullarının tevhid akidesine başkaldırmasına canı sıkılan Hz. Musa
Cenâb-ı Hakk’ın çağrısıyla Tur Dağına çıkmış, kırk gün Tur’da yalnız başına ibadet
edip vasıtasız olarak Allah’ın kelamını işitmiştir. Ubeydî, Tur Dağı hadisesine
telmihte bulunarak orada Hz. Musa’nın duasının kabul edilmesinde yalvarmasının
etkili olduğunu hatırlatır. Şair, elinin yed-i beyza gibi dünyayı aydınlatmasını ister:
Elüñ pür-nÿr ide deseñ feżÀ-yı dehr beyżÀ-veş El aç Ùÿr-ı niyÀz üzre ùażarruè eyle MÿsÀ-veş
120/1
1. 2. 1. 3. 1. Karun
Ubeydî Divânı’nda Karun’dan da bahsedilir. Çok zengin olan Karun, Hz.
Musa’nın kavminden olup cimri ve zalim bir kişi olarak tanınırmış.53 Ubeydî,
Karun’un yaptıklarından dolayı Allah tarafından servetiyle birlikte yerin altına
gömülmesini hatırlatır:
GirÀn-cÀn olma ÚÀrÿn-veş yer altı olmaya yirün Sebük-rÿó ol ki úadrüñ göklere aàsun MesìóÀ-veş
120/2
1. 2. 1. 4. Hz. Eyüp
Allah, Eyüp Peygamberi dünya varlığının yerinde olduğu bir dönemde maddi
ve manevi yönlerden imtihan etmek istemiş ve ona her türlü belayı musallat etmiştir.
53 Pala, a.g.e., s. 313.
52
Hz. Eyüp ise sabrıyla bu imtihanı kazanmış ve edebiyatta sabrın sembolü olmuştur.
Hz. Eyüp âşık için bu yönüyle bir timsaldir; çünkü aşığın da sevgili karşısında
sabrının derecesi ile imtihana tâbi olması söz konusudur. “Cenab-ı Hak âşıklarını
onlara cevr ederek imtihan eder. Belâların en şiddetlisi peygamberlere, sonra
evliyayadır.”54
Aşkın iradî bir şey olmadığını, mukadder olduğunu bilen âşığın aşkı acı ve
lezzet bakımından mükemmel olmadır.55 Sevgiliden gelen belalar karşısında Hz.
Eyüp gibi sabretmekten başka bir çaresi yoktur; çünkü âşık belalara sabrederek
olgunlaşır, visale erer:
áamuñla yaş dökerüz gÿyiyÀ ki Yaèkÿb’uz BelÀña ãabr iderüz ãanasın ki Eyyÿb’uz
107/1
1. 2. 1. 5. Hz. Süleyman
Hem hükümdar hem peygamber olan Hz. Süleyman dünyanın büyük
nimetlerine mazhar olmuştur. “Dillere destan, darb-ı mesellere konu olan muazzam
bir saltanatın sahibidir. Kuş dilini bilirdi. Rüzgâr emrine âmâde idi ve istediği yere
çok kısa zamanda gider, gelirdi. İnsanlar, cinler ve kuşlardan müteşekkil orduları
vardı.”56
Divan’da Hz. Süleyman güç ve iktidarın timsalidir. Bir padişah olarak sonsuz
derecede iktidara sahip oluşu, tahtının rüzgâr tarafından taşınışı, karıncayla olan
konuşması bakımlarından ele alınmaktadır. Fakat, âşık ne iktidar ve ululuk sahibi
olan Cem’in ne de Süleyman Peygamberin hükümran olduğu dünya mülküne heves
etmez; çünkü bu durum kesret içinde bulunmak demektir. Kesreti vahdetten ayıran
dünyaya tamah etmez. Âşık mülkü, dünyanın mal ve servetine değer vermeyenlerin
mülküdür. Fakr sahibi olan âşık için asıl sultanlık ilâhî aşkın feyz kaynağı, hazinesi
olan harabatlardır. Onun için asıl saltanat zamanın Süleyman’ı olup rütbe ve itibar
54 Tarlan, a.g.e., s. 163. 55 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 18. 56 Aydemir, a.g.e., s. 187.
53
görmek değil de fakr ve istiğnanın yaşandığı harabatlardır, asıl sultanlık oradadır.
Onun yeri rütbelerin olduğu saraylar değil de harabattır:
Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnuz Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz
100/1
Hz. Süleyman, rüzgâra hükmetme kudretine sahip olup bir yerden bir yere
gitmek istediğinde rüzgâr tarafından taşınırdı.57 Âşık, gönlüne Hz. Süleyman’ın
tahtını yâd etmesi için telkinde bulunur; ahıyla cismini ber-bâd etmesini ister. Ahını
rüzgâra benzetir, vücûdunu ber-bâd etmesini yani Süleyman Peygamberin tahtının
heva üzre seyretmesi gibi ahının da vücudunu sürüklemesini ister:
Dembedem taòt-ı SüleymÀn göñül yÀd eyle Her nefes Àhuñ ile cismüñi ber-bÀd eyle
255/1
Ah çeken bir âşık ıstırap halindedir. Cisim madde olduğundan âşık bunlardan
kurtulmadıkça Hakk’a yakınlık elde edemez. Cisminin, canının ve nefsinin istekleri
onun derdinin kaynağıdır. Ahıyla bu maddeyi, masivâyı öldürmek istiyor. Onun asıl
değer verdiği gönüldür. Âşık, hakikî idrak merkezi olan gönülden can ve ten
isteklerini çıkarıp cismini yok etmek gayretindedir.
Dünya mülküne, maddîyata önem vermeyen âşık için güç ve iktidarın timsali
olan Süleyman Peygamber olmak bile faniliği önleyemez. Ubeydî de zamanın
Süleyman’ı olmanın, vücudumuzun kara toprakta karıncalara yem olacağı akıbetini
engelleyemeyeceğini belirtir:
Ùutalım şimdi SüleymÀn-ı zamÀn olmuşsın èÁúıbet yise gerekdür ten-i fersÿdeni mÿr
2/3
57 Enbiyâ, 21/81.
54
Görkemli bir saltanata sahip olan Hz. Süleyman bir müddet tahtından ayrı
kalarak güç ve nüfuzunu yitirmiştir.58 Âşık dünyanın fâniliğini, maddîyatın, makam
ve mevkinin önemsiz olduğunu işlediği terkîb-i bendde hem Hz. Süleyman’ın bu
durumunu hatırlatır hem de Süleyman kelimesini güç ve iktidarın timsali olan
padişahlık makamıyla birlikte düşündürürek onların ölüm karşısındaki acizliğini dile
getirir, karıncalara yem olduklarını belirtir:
Nice taòt ıssı SüleymÀn’lar olup ùuème-i mÿr Óalka-i mÀr ùaúındı nice sÀóib-i òÀtem
Tkb.1/2
1. 2. 1. 6. Hz. Yunus
Divan’da Hz. Yunus “Zü’n-nûn” lakabıyla bir beyitte ele alınmıştır. Bu
kelime “balık sahibi” anlamına gelir. Ona bu lakap kendisini balık yuttuğu için
verilmiştir.59 Hz. Yunus, kavmini uzun süre dine davet ederek onların inanmadıkları
takdirde azaba uğrayacaklarını bildirmişti. Kavminin onun öğütlerine aldırış
etmemelerine öfkelenen Hz. Yunus şehri terk ederek Dicle nehrinde bir gemiye
biner. Geminin hareket etmemesi gemide bir günahkâr olduğu düşüncesini akla
getirir. Şehri Allah’ın izni olmadan terk eden Hz. Yunus bunun Allah tarafından
kendisine verilen bir ceza olduğunu fark eder. Gemideki suçlunun kendisi olduğunu
söyleyerek suya atlaması üzerine O’nu büyük bir balık yutar. Hz.Yunus hemen tövbe
ve istiğfara başlar ve sonunda Allah onun tövbesini kabul eder.60 Ubeydî, bu olaya
telmihte bulunduğu bir beyitte Hz. Yunus’un Zü’n-nûn lakabını kullanır. İnsanın
Allah’a ibadet etmedeki teslimiyetini nun harfi gibi iki kat olmasına benzeterek, bu
teslimiyetin Hz. Yunus’un hâli gibi oluncaya kadar devam etmesi gerektiğini
belirtir:
58 Aydemir, a.g.e., s. 223. 59 M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, C.I, TDV Yay., Ankara 2004, s. 147. 60 “Hz. Yunus”, TDEA, C. 8, Dergâh Yay., İstanbul 1998, s. 611.
55
ÙÀèat-i Óaú’da elif-úÀmetüñi nÿn eyle Sende de tÀ ki ôuhÿr eyleye óÀl-i Zü’n-nÿn
1/1
1. 2. 1. 7. Hz. İsa
Hz. İsa, Meryem’in oğludur. Bakire olan Meryem’den Allah’ın yaratıcı
kudretinin bir nişanesi olarak doğmuştur. “Kur’ân-ı Kerîm, Hz. İsa’nın bazı
mucizelerine de temas etmektedir. Allah’ın izni ile o, ölüleri diriltmiş, hastalara şifa
vermiş, balçıktan kuşlar yaparak onlara can vermiş, anadan doğma körü, alaca
hastalığa tutulmuş kişiyi iyileştirmiş, İsrailoğullarının yediklerini ve evlerinde
sakladıkları şeyleri kendilerine haber vermiştir.”61
Divan’da Hz. İsa, daha çok sevgili ve onun âşıklara hayat veren, fenâfillâh
makamı olan dudağı ile birlikte zikredilmekte, sevgilinin dudağı hayat verici olma
özelliği ile Hz. İsa’ya benzetilmektedir.
Sevgilinin gonca dudağı, Mesih gibi nükteli sözler söyleme niteliğine
sahiptir. Ancak, Ubeydî dudağın nükteler söylerken Hz. İsa’yı susturması karşısında
şaşkındır. Bunun bir hikmet olduğunu söyler. Gonca görünüş itibarıyla kapalıdır.
Sevgilinin dudağının goncaya benzetilmesi onun az konuşmasına ve Hz. Mesih gibi
nükteli sözler söylemesine kinayedir:
áonca-i laèlüñ Mesìó-ÀsÀ iderken nükte-gÿy Bu ne óikmetdür Mesìói àonca-veş òÀmÿş ider
78/3
Hz. İsa’nın bir unvanı ve sıfatı da Mesih’tir. Dudak iki yönüyle ele alınmıştır.
Bu beyitte dudak, önce, Hz. İsa’nın beşikte iken konuşmasını hatırlatır. Dudağın
ikinci özelliği ise nükteli söz söylemesidir. Mesih kelimesi Hz. İsa’nın lâkabıdır ve
mübarek anlamına da gelir. Yani sevgili Hz. İsa gibi devamlı konuşur, mübarek
sözler söyler. “Hıristiyan inancına göre Hz. İsa ne yazmış ve ne de yazdırmıştır. O
sadece tebliğ etmiştir. Havariler ise bunları uzun süre şifahî olarak nakletmişlerdir.
61 Aydemir, a.g.e., s. 235–236.
56
Bu sebeple Allah’ın vahyettiği ve Hz. İsa’nın tebliğde bulunduğu gerçek İncil
korunamamıştır.”62
Melekler tarafından dördüncü kat göğe çekilen Hz. İsa’ya kıyamete kadar
ömür verilmiştir. “Ahir zamanda Şam’a inecek ve halkı İslâm dinine davet edecektir.
Kıyamet alâmetlerinden biri de bu hâdisedir. Yere inince Kudüs’te Deccâl’i
öldürecek ve Tûr-ı Sinâ’ya çıkacaktır.”63 Dudağı Hz. İsa’ya benzeten şair, dudağı
örten zülf ile Hz. İsa’nın görüneceği Şâm kelimelerinin anlamı arasında ilgi kurarak
şâm kelimesinde tevriye yapar. Zülf renk itibarıyla siyahtır, geceyi hatırlatır.
Sevgilinin dudağı, zülfünün altında gizlidir. Yani vahdet, kesretin altında gizlidir.
Sevgilinin fenâfillâh makamı olan dudağı ortaya çıkacak, karanlığı ve kesreti ortadan
kaldıracaktır.
Umaruz laèlüñ görine zülf-i èanber-fÀmdan Bilürüz èÌsÀ ôuhÿr itse gerekdür ŞÀm’dan
228/1
Ubeydî, peri yüzlü sevgilisinin Hz. İsa gibi nihan olduğunu, göklere
yükseltildiğini belirterek, Hz. İsa’ya benzettiği dudağın mucizelerini dile getirir:
MesìhÀ-veş nihÀn olup dehÀnı sen perì-rÿnuñ èIyÀn gösterdi rÿóı ehl-i èaşúa laèl-i mey-gÿnuñ
163/1
Peri insanlardan kaçar, göze görünmez. Peri yüzlü sevgili Hz. İsa gibi
masivâdan ayrılmış, nihân olmuştur. “Himmetin yani masivâdan tecridin timsali ise
Hz. İsa’dır.”64 “Kur’an, Hz. İsa’nın öldürüldüğü ve çarmıha gerildiği tezini
reddetmektedir."65 O öldürülmemiş, çarmıha gerilmemiştir. Allah onu kendi katına
yükseltmiştir.66
62 Aydemir, a.g.e., s. 252. 63 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 286. 64 Tarlan, a.g.e., s. 78. 65 Aydemir, a.g.e., s. 254. 66 Âl-i İmrân, 3/55.
57
1. 2. 1. 8. Hz. Hızır
Âb-ı hayâtı içip ölümsüzlüğe kavuştuğuna inanılan Hızır’ın, peygamber veya
veli olduğu hususunda rivayetler vardır.67 Kur’ân-ı Kerîm’de Musa Peygamber ile
olan macerası anlatılır.68 “Âb-ı Hayât-Bengî Su’ denen ve içeni ebedî yaşayışa
kavuşturan suyu, İlyas peygamberle beraber içmiş olduğundan kıyamete kadar ikisi
de sağdır. Hızır karada bulunanlara, İlyas, denizde yardıma muhtaç olanlara yardım
eder.”69
Divan’da âb-ı hayâtı bularak ebedî hayata kavuşması ve sevgilinin dudağı ile
arasında ilgi itibarıyla konu edilir. Sevgili etrafında toplanan Hızır kıssasının ağırlık
noktasını sevgilinin hattı yani ayva tüyleri teşkil etmektedir. Sevgilinin ayva tüyleri
Hızır’a benzemektedir. Misk kokulu hat sevgilinin dudağına Hızır’ın duasını
yazmıştır:
Laèlüñ nikìni üzre nedür şol àubÀr òaù Yazdı duèÀ-yı Óıørı meger müşk-bÀr òaù
133/1
Hızır, zulümata girip âb-ı hayâtı bularak sırra vâkıf olmuştur. Sevgilinin bir
sır ve âb-ı hayât olan dudağı çevresindeki hat da Hızır olur. Sevgilinin fenâfillâh
makamı olan dudağı sırlarla doludur.
Zulümat ülkesinde uzun maceralardan sonra âb-ı hayâtı bulan Hızır ve İlyas
ölümsüzlüğe kavuşmuşlardır. Ubeydî onların bu maceralarını hatırlatan bir beyitte
dünyada her canlı için kaçınılmaz olan ölüm hakikatini hatırlatır. Hızır gibi ab-ı
hayât içmiş olsa bile, hiçbir kimsenin ölümden kaçamayacağını belirtir:
Mevtden bulmaz imiş kimse cihÀn içre óayÀt Òıøır-veş içmiş olursa daòi ol Àb-ı hayÀt
Nz.1
67 İA., “Hızır”, C.17, TDV Yay., İstanbul 1998, s. 407- 412. 68 Kehf, 18/60-82. 69 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 151.
58
Yukarıda ifade edildiği gibi tasavvufta Hızır ilm-i ledünden kinayedir. İlâhî
sırlara mazhar olmuştur. Ehl-i fazilettir, kemal mülkünün malikidir. Ubeydî, devrin
sultanını övdüğü kasidesinde onu Hızır meşrep olarak ele alır:
Mìr-i ãadr-ı ehl-i faøl u mÀlik-i mülk-i kemÀl Kim olupdur òıør-meşreb Óaøret-i Aómet-òiãÀl
K.3/1
1. 2. 1. 9. Hz. Muhammed
İslâmiyete göre Hz. Adem insanlara gönderilen ilk peygamberdir. Hz.
Muhammed ise bütün insanlık âlemine gönderilen peygamberlerin en büyüğü ve en
sonuncusudur. O, nebiler hatemidir:
Sen nebìler òÀtemiyken ùaş baãarduñ baàruña Ümmetüñ ten-perver olmaú yol mı mÀnend-i cibÀl
188/3
Hatem-i nübüvvet, peygamberlik mührüdür. “Bu, Peygamberimizin arkasında
mübarek kalbi hizasına gelen, iki küreği arasında bulunan ilahî bir nişandır.”70
“Peygamberlerin asıl görevleri insanları iki cihan saadet ve mutluluğuna
ulaştırmak, gerekli kılavuzluğu üstlenmektir.”71 Hz. Peygamber, cahiliye devrinde
insanlara, sahip olduğu kemal mertebesindeki ilmiyle hakkı tebliğ etmiştir. O, saadet
madenidir. Cahiliye hayatı yaşayan insanların asr-ı saadeti yaşamalarını sağlayarak
onların karanlık ve küfür hayatının huzursuzluğuna son vermiştir. O, ilâhî sırların
hazinesidir:
Ey saèÀdet maèdeni ey şehriyÀr-ı ser-firÀz Ôahruña mühr urdu Óaú sen olduàuñ çün genc-i rÀz
99/1
70 Aydın, a.g.e., s. 212. 71 Aydemir, a.g.e., s. 16.
59
İnsanlar, yüce yaratıcının emir ve yasaklarını peygamberler aracılığı ile
öğrenerek hangi yolun doğru, hangi yolun eğri olduğunu anlarlar. “İstisnasız bütün
peygamberler, peygamberlik öncesi hayatlarında, diğer insanlardan hemen fark
edilen bir ahlâkî olgunluk içinde olmuşlar, nefret edilen huy ve davranışlardan uzak
kalmışlardır.”72 Kendilerine vahyolan şeriatı, tebliğ sıfatları gereği yerine getirmişler,
ilahî emirlere kendilerinden bir şey eklemeden, onları saklamadan, aynen
bildirmişlerdir. Ubeydî, Hz. Muhammed’in hadislerini Hakk’ın delili olarak görür,
inkârı ortadan kaldırdığını belirterek onları manası sarih, açık olan delil niteliğindeki
Kur’an ayetlerine benzetir:
Ey delìl-i óaú nizÀè-ı münkeri úaùè etmege Sen resÿl-i kibriyÀdan naãã-ı úÀtıè her óadìã
25/2
Peygamberlik Allah’ın insanlık âlemine onların hayrı, hidayeti ve selâmeti
için ilahî bir lütfu, keremi ve ihsanıdır. Ubeydî, Hz. Peygamberin doğumuna ve
tebliğ vazifesini yaptığı dönemdeki olaylara telmihte bulunur. O, feleğin en büyük
padişahıdır. Hz. Peygamberin doğunca Allah tarafından bir mucize olarak kiliseler
yıkılmıştır:
Geldügüñ sÀèat vücÿda ey şeh-i gerdÿn-cenÀb Nice deyr oldı bu fÀnide òarÀb-ender-òarÀb
10/1
1. 2. 1. 9. 1. Şefaat
“Ahirette bütün peygamberlerin Allah’ın izniyle şefaat dilemeleri haktır ve
gerçektir. Şefaat, günahı olan müminlerin günahlarının bağışlanması, olmayanların
daha yüksek derecelere erişmeleri için peygamberlerin ve Allah katındaki dereceleri
yüksek olanların Allah’a yalvarmaları ve dua etmeleri demektir.”73
72 Aydemir, a.g.e., s. 11. 73 Karaman vd., a.g.e., s. 129.
60
Kur’ân-ı Kerîm, sık sık kimsenin şefaatçi olamayacağı günle insanları ikaz
eder.74 Şefaat etme, ancak Allah’ın izin verdiği kimseler için söz konusudur.75
Ubeydî, şefi’u’l-müznibînden yani “günahkârların şefaatçisi Hz. Muhammed” den76
kıyamet gününde şefaat diler, bunu bir lütuf olarak görür:
Bundan artıú luùf olur mı biz günehkÀr ümmete Sen şefìèü’l-müônibìn ola bizümçün èözr-òÀh
254/4
Günahkâr ümmete Hz. Muhammed’in şefaatini bir lütuf olarak gören Ubeydî,
beyitte pişmanlığını dile getirir. Dünyada günahsız kul olmayacağına göre herkes
günahlarının affı için onun şefaatine muhtaçtır. Hz. Peygamber de “Benim şefâatim,
ümmetimden büyük günah işleyenler içindir, buyurarak ‘şefi’ül-müznibin olduklarını
ifade eder.”77
Mümin korku ile umut arasında olmalıdır. Mümin Allah’ın rahmetine
güvenmeli ondan asla ümit kesmemelidir.78 Cürmünün hesapsız olduğunu dile
getiren Ubeydî, hesap gününde Hz. Muhammed’den şefaat ummaktadır:
ÓisÀba sıàmaziken cürmümüz yine yarın Umaruz ide şefÀèat79 Muóammed-i èArabì
288/3
Gamdan ve cehennem azabından halas olmak isteyen âşık yine, Hz.
Muhammed’in şefaatine muhtaç olduğunu dile getirir. Çünkü o cehennemin ve
Allah’ı görmekten mahrum kalacak olan inkârcılarla olmak yerine vahdeti ister.
74 Bakara, 2/248. 75 Bakara, 2/255. 76 Yılmaz, M., a.g.e., s. 148. 77 Yılmaz, M., a.g.e., s. 148. 78 Zümer, 39/53: “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar...” 79 “Ben Âdem zürriyetinin efendisiyim. Bunu kibir ve fahr için değil, bilinmesi gereken bir gerçeği bildirmek için söylüyorum. Kıyâmet gününde kabri ilk açılan ve o gün en evvel şefâat eden de benim. Hamd (ve şeref) bayrağı benim elimdedir. Âdem ve diğer peygamberler de bu bayrağın altındadırlar.” (İmam Gazalî, Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn , C.4, Çev. Abdulhalık Duran, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2003, s. 612.)
61
O’nun sonsuz rahmetinin cennette, sonsuz azabının ise cehennemde olduğunu
bilmektedir:
Ey şefÀèat ıssı yarın kıl bizi àamdan òalÀã Bir bölük mücrimlerüz eyle cehennemden òalÀã
129/1
1. 2. 1. 9. 2. Mucizeleri
İnsanı âciz bırakan, karşı konulmaz, olağanüstü garip şey’ anlamlarına gelen
mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik iddiasında bulunan peygamberini
doğrulamak ve desteklemek için yarattığı, onlara şahitlik eden, insanların benzerini
getirmekten âciz kaldığı hârikulâde hususlardır.80 Mucize gerçekte Allah’ın fiilidir.
Peygamberin mucizesi denilmesi mucizenin onun arcılığıyla olması ve onun
doğruluğunu göstermesi sebebiyledir.”81
Ubeydî, âlemlere rahmet olarak gönderilen82 Hz. Muhammed’in insanlığı
uyarmak, onlara doğru yolu göstermek ve onları Hakk’a davet etmek için göstermiş
olduğu bazı mucizelerden bahseder. Bu mucizeler şunlardır:
1. 2. 1. 9. 2. 1. Miraç
“Arapça, yukarıya çıkılacak alet, merdiven anlamınadır. Hz. Peygamber’in
(S.M.), peygamberliklerinin on ikinci yılında, Ramazan ayının on yedinci yahut
Receb’in yirmi yedinci gecesi, bir an içinde Mekke’den Kudüs’e gitmelerine, oradan
Melekût âlemine ağmalarına, geçmiş peygamberlerin ruhaniyetleriyle görüşmelerine,
cenneti, cehennemi, melekleri görmelerine ve gene bir an içinde Mekke’ye
dönmelerine denir.”83
80 İbn Haldun, a.g.e., C.1, s. 279. 81 Karaman vd., a.g.e., s. 113–114. 82 Enbiyâ, 21/107. 83 Gölpınarlı, a.g.e., s. 220.
62
Hz. Peygamberin Mekke’de bulunan Mescidü’l-Harâm’dan Kudüsteki
Mescid-i Aksâ’ya gelmesine “İsrâ”, Mescid-i Aksâ’dan Sidretü’l-müntehâ’ya dek
olan yolcuğuna ise “Miraç” denilir. Ubeydî, Hz. Peygamberin Mescid-i Aksâ’ya
gitmesini ve peygamberlerin onu karşılaması ve onlara imamlık yapmasını anlatır:
PìşvÀ-yı enbiyÀsın cümleye oldun imÀm Mescid-i AúãÀ’da úılduúda iki rekèat namÀz
99/2
Cebraille birlikte Beytü’l-Makdîs’e varan Peygamberimiz orada Hz. Musa,
Hz. Îsâ, Hz. İbrahim ve daha başka peygamberleri toplanmış olarak bulmuş, Onlarla
birlikte namaz kılmıştır.84
Cebrail, Hz. Peygamberi kanadına alarak Mescid-i Aksâ’dan veya bir rivayete
göre Burak’a bindirerek göğe çıkardı. Birinci katta melekler tarafından karşılanan
Hz. Peygamber, daha sonra her katta ayrı ayrı peygamberlerce karşılanıp sohbet eder.
Cebrail Sidretü’l-müntehâ’yı geçemez. Peygamberimiz buradan Arşa varır. Arşın
nuru kendisini kaplamıştır. O sırada kalp ve beden gözüyle Allah’ı görmüş, bu
esnada öyle bir yakınlık elde etmiştir ki, Kur’an’ın ifadesi ile85 bu iki yayın uzunluğu
kadar (kâbe kavseyn) veya daha az (ev ednâ) idi. Hz. Muhammed’in nurunun her
tarafı kapladığı böyle bir gecede felekler ona nurdan birer merdiven olmuştur:
Leyletü’l mièrÀcda envÀr-ı vechüñden senüñ Nüh-felek oldı ser-À-pÀ nÿrdan bir nerd-bÀn
215/4
84 Ahmet M. Yılmaz, Hatem-ül Enbiya Peygamberimiz’in Hayatı, Merve Yay., İstanbul 1992, s. 143., İsrâ, 17/1: “ Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa’ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehhtir...” 85 Necm, 53/8-9.
63
Şair, o gecede Arşın ve feleklerin Hz. Muhammed’i karşılamak için yaptıkları
hazırlıkları anlatır:
èÁlem-i bÀlÀya èazm itdükde zìr-i pÀyüñe èArş aùlas döşedi sÀyir felekler zer-benek
162/2
Miraç Gecesi’nde Hz. Muhammed Arş’a varınca Arş’ın nuru kendisini
kapladığından dolayı güneş toprağa gizlenmiş, kendini Hz. Peygamber’e göstermeye
gücü yetmemiştir:
Çıúduàuñ şeb èArşa zìr-i òÀkde pinhÀn olup ÚÀdir olmadı ki mihr-i ÀsumÀn èarż ide ruò
35/4
En makbul olan inci, tek bir inci olan dürr-i şeh-vardır. Hz. Peygamber iki
âlemin yegâne incisidir. Miraçta sema inci kabuğu olunca, onun içindeki eşsiz inci de
Hz. Muhammed olur:
İki èÀlem úıymet olmaz bir dürr-i şehvÀrsın Saña olmışdur şeb-i mièrÀcda gerdÿnãadef
148/2
Hakikî güzelin güzellikleri bütün kâinata yayılmıştır. Sevgili mecazî güzeldir.
Hakikate ulaşmada bir vasıtadır. Asıl olan hakikî güzeldir, hakikî güzel tecelli edince
mecazî güzele ihtiyaç kalmaz. Ubeydi, sevgiliyi meleklerin ona miraca çıktığı bir
makamda görür. Aslında buradaki sevgili Hz. Peygamberdir. Melekler kurbiyyetin
ifadesi olan kabe kavseyn mesafesindedir:
Sen şehe mièrÀca úarşu çıúmasun mı her melek ŞÀh-rÀhuñdan nişÀn bir úaç tepe kÿy-ı felek
162/1
64
Miraçla ilgili beyitlerde “Burak” da söz konusu edilir. Peygamberimiz,
amcasının kızı Ümmü Hani’nin evinde bulunduğu sırada Cebrail, cennet bineği olan
Burak ile gelmiş, Peygamberimiz Burak’a binerek Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya
gitmiştir. Burak, Hz. Muhammed’i Kudüs’e götürmesi ve onu taşımasından dolayı
“âlî- mekân” olarak ifade edilir:
Ayaàı yer baãmadı õÀt-ı şerìfüñle senüñ Şol zamÀn kim cÀnib-i Úuds’e revÀn oldı Buraú
154/2
Sen şehe arúa virüp èÀlì-mekÀn oldı Buraú Òınú-ı çarò-ı aèôam ile hem-èinÀn oldı Buraú
154/1
1. 2. 1. 9. 2. 2. Şakku’l-kamer
Ayın ortadan ikiye ayrılması mucizesidir. Kureyşli müşrikler Hz.
Peygamberden mehtaplı bir gecede mucize istemişler.‘Eğer, sen gerçekten
peygambersen, bize yarısı Ebu Kays Dağı, yarısı da Kuaykıan Dağı üzerinde
görülmek üzere, ay’ı ikiye ayır.’ demişler. Peygamberimiz, onlara ‘Eğer, bunu
yaparsam iman eder misiniz?’ demiş. ‘Onlar da evet, iman ederiz.’demişler. Bunun
üzerine Peygamberimiz, Mina’da ayın ikiye yarılması mucizesini göstermiş ve bu
vâkıayı görenleri ‘Şahid olunuz!’ diye tanık tutmuştur”86 Ubeydî, Peygamberimizin
müşriklere bu mucizeyi göstermesi ve ayı ikiye bölmesinin onun peygamberliğine
ayın da şahitlik ettiğini belirtir:
Óaú budur şol dem ki daèvÀ-yı nübüvvet eyleyüp MÀhı şaúú etdükçe olmuşdur saña iki güvÀh
254/2
86 Yılmaz, A.,M., a.g.e., s. 122.
65
Bu mucize karşısında müşrikler yine inanmamışlar, bunun bir büyü olduğunu
söylemişlerdir.87
1. 2. 1. 9. 2. 3. Hurma
Hz. Muhammed’in Divan’da ele alınan diğer bir mucizesi hurma ile ilgili
olanıdır. Hz. Muhammed’in Medine’de diktiği bir hurma fidanı bir anda yemiş
vermeye başlamıştır.88 Hz. Muhammed sadece tabiata değil, kalplere de feyz verir,
maksuda onun yardımı olmadan ulaşılamaz:
Meyve-i maúãÿda irgürseñ n’ola bu dikmeñi Dikdügüñ sÀèatde òurma virdi bir yÀbis nihÀl89
188/4
1. 2. 1. 9. 2. 4. Hz. Muhammed’in Parmağından Su Akması
Ubeydî, Hz. Muhammed’in Tebük Gazasında parmağından su akıtmasını bir
beyitte işlemektedir. Tebük’te münasip bir yer bulup konaklayan ordunun bulunduğu
yerde çok az akan bir su vardı. Ordunun bu suyla idare etmesine imkân olmadığından
Hz. Peygamber suyun bulunduğu yere giderek abdest alınca su çoğalmaya
başlamıştır. Öyle çoğalmıştır ki bütün Müslümanlar ihtiyaçlarını görmüşlerdir.90 Hz.
Peygamberin bir kaba koyduğu parmaklarından akan suyu bir ordu hem içmiş bu
suyla hem kaplarını doldurmuş hem de abdest almıştır.91 Hz. Peygamberin
parmaklarından akan saf su, can ve gönülden istekli, aşkla yanan sahâbeye şekerden
daha lezzetlidir:
87 Kamer, 54/1-2: “ Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı. Onlar bir mucize görürlerse hemen yüz çevirirler ve: Eskiden beri devam edegelen bir büyüdür, derler.” 88 Adem Çalışkan, Fuzûlî’nin Su Kasidesi ve Şerhi, DİB Yay., Ankara 1999, s.117. 89 Beyitte geçen hurma kelimesi Hz. Peygamberin hurma ile ilgili bir diğer mucizesini de hatırlatır: “Peygamberimiz, Cuma hutbelerini bir hurma kütüğüne dayanarak okurdu. Kendisine minber yapılınca, hutbeleri burada okumaya başlamış ve kütük ilk cuma günü buna ağlamıştır. Kendisine dayanmaktan vazgeçtiği kuru hurma kütüğü, ağlar gibi ses çıkarmış ve kendisi dönüp onu okşayınca susmuştur. Bu mucize Cuma günü ve bütün ashabın huzurunda meydana gelmiştir.” (Gazalî, a.g.e., C.2, s. 438.) 90 Yılmaz, A.,M., s. 458. 91 Gazalî, a.g.e., C.2, s. 436–437.
66
Çeşme-veş Àb-ı muãaffÀ aúıdan barmaúlaruñ Teşne-dil aãóÀb-ı sÿza ney-şekerlerden leõìõ
43/2
1. 2. 1. 9. 2. 5. İkram Edilen Koyun Etinin Konuşması
Yahudi bir kadın, Hayber’in fethinde Hz. Peygamber’i öldürmek amacıyla
kızartılmış zehirli koyun eti sunmasıyla koyun kendisinin zehirli olduğunu haber
verir.92 Bu olaya telmihte bulunan Ubeydî, düşmanın kendinden el çektiğini Hz.
Peygambere ise zehirli bir ziyafet hazırladığını belirtir:
Bere-i biryÀn-ı zehr-Àlÿd şÀhÀ acıyub Benden el çekdi düşmen saña çekdükde sımÀù
135/3
1. 2. 1. 9. 3. Ashâb
Sahâbe, Hz. Muhammed’i görmüş ve onun sohbetinde bulunmuş kimselere
verilen addır. Hz. Peygamber’in “Ashabım yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız
doğru yolu bulursunuz.”93 hadîsiyle de tefâhüre lâyık görülmüştür.
Hz. Peygamber Medine’ye hicretinde İslâmî eğitimin yapılması ve
namazların ifâsı için Mescidü’n-Nebi’yi yaptırır. Ashâb-ı Suffa burada Kur’ân tahsil
edip, kendilerini ibadet ve ilme vermiştir94 Ubeydî, ashâbın bu tahsilini onların
fazilet denizine boğulmalarına benzetir. Hz. Muhammed’in nükteli ve feyz veren
sözleri onlardaki bu faziletin kaynağıdır:
Nice aãóÀbuñ feøÀ’il baórine àarú olmasuñ Oldı lafô-ı Àb-dÀruñ zer-i deryÀ-bÀr-ı feyø
131/3
92 Karaman vd., a.g.e., s. 117. 93 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 154. 94 Ahmet Debbağoğlu, “Ashâb-ı Suffa”, TDEA., C.1, Dergâh Yay., İstanbul 1977, s. 175.
67
“Hz. Peygamberin etrafında bulunan sahâbeler, onun ağzından çıkan her
hadîsi öğrenebilmek, yaptığı hareketleri gözlemleyebilmek için büyük çaba sarf
etmiş, pür dikkat kesilmişlerdir.”95 Sadece Ubeydî değil, Divan şairleri Hz.
Peygamberi güle benzetirler. Dünya bir gül bahçesi, Hz. Peygamber ise onun en
güzel gülüdür. O’nun meclisi gül bahçesi, ashâbı bu bahçede gülün etrafını saran ve
ondan feyz alan çiçekler gibidir:
Sen gül-i Àl-i şerìèat meclisüñ gülzÀr-veş Oldı elùÀfuñda aãóÀbuñ úamu ezhÀr-veş
119/1
Ubeydî Divânı’nda, Peygamberimizin baş müezzini ve müezzinlerin piri olan
Bilal-i Habeşî, müezzinliği dolayısıyla ele alınmıştır. Şair, Kâbe’de müezzinlik
yapan Bilal’in ezgilerinin Beyt-i Mamur’a yani yedinci kat gökte Firdevs cennetinde
Kâbe’nin tam üstünde kalan ve Kâbe’ye benzeyen, meleklerin kıblesi olan yere kadar
yükseldiğini belirtir:
Kaèbede saña müéeõõin olduàiçün nice sÀl Beyt-i maèmÿra irişmişdür maúÀmÀt-ı BilÀl
188/1
1. 2. 1. 9. 4. Çâr-yâr
Çâryâr, dört büyük halife olan Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz.
Ali’ye verilen isimdir. Ubeydî, ashabın ileri gelenlerinden olan bu zatların her biri
için birer gazel yazarak onlara sevgi, takdir ve ihtiram yollamakta ve onların İslâm’a
hizmetlerini işlemektedir. Hz. Ebubekir için yazılan gazelin bir beytinde “Sıddîk”
lâkabıyla işlendiği görülür. Miraç hadisesini duyduğu zaman hemen inandığı için
peygamberimiz de “ ‘Ey Ebu Bekir! Sen zâten sıddîksın!’ dedi ve o günden itibaren
Hz. Ebubekir, sıddık diye anıldı.”96 Ubeydî, Hz. Ebubekir’in cihan peygamberine
sevgisinde nasıl sadık olduğu dile getirir:
95 Nevevî, a.g.e., C.1, s. 8. 96 Yılmaz, A.,M., a.g.e., s. 151.
68
Ey EbÀ Bekr ü serìr-i mülk-i ãıdúuñ serveri Sevmede ãıddìúsın faòr-i cihÀn peygamberi
289/1
Peygamberimiz, yüce Allah’tan Mekke’den Medine’ye hicret emrini
aldığında bu emri Hz. Ebubekir’e söylemiş, o da ağlayarak yoldaşlığı büyük sevinçle
karşılamıştır. Ubeydî, onların müşriklerden kaçıp Sevr mağarasına sığınmalarına
telmihte bulunur. Hicret esnasında Hz. Peygamberle Hz. Ebubekir, Hıra dağında
Sevr mağarasına sığınmışlardır. Bu olaydan dolayı Hz. Ebubekir’e yâr-ı gâr yani
“mağara dostu” lakabı verilmiştir.97 Ubeydî, bu lakabı kullanarak Hz. Ebubekir’in
zatına övgülerde bulunur, vefakârlığını dile getirir. O sadakat cevheridir:
Ol risÀlet gencìne olmışdı õÀtuñ yÀr-ı àÀr Olduàıçün kÀn-ı èaşúıñda ãadÀúat cevheri
289/2
Hz. Ömer ise gazelde adaleti ve bilgisi ile işlenir. O, adalet mülkünün şahıdır.
“…Hz. Ömer, adaleti ve haklı ile haksızı ayırmadaki mahareti dolayısıyla Fârûk
lâkabıyla anılmıştır.”98 Doğruluğu ve adaleti, onun zamanında zulmün ejderini âciz
ve güçsüz bırakmıştır:
Sen şehe tiryÀú-ı FÀruú olmasaydı èadl ü dÀd N’ola èahdüñde zebÿn olduysa ôulmüñ ejderi
290/2
Hz. Osman ise hayâ ve ilim sahibi olması, Kur’ân-ı Kerîm’i çoğaltması ve
zekâsıyla işlenmiştir. Ubeydî, Hz. Osman’ı şehitlerin şahı olarak görür; çünkü
Kur’ân okurken şehit edilmiştir:
Úana müstaàraú libÀsuñ úÀmetüñ sancaàına Perde-i Àl oldı ey şÀh-ı şehìdÀn óaøreti
291/4
97 Pala, a.g.e., s. 568. 98 “Ömer b. Hattab”, TDEA. , C.7, Dergâh Yay., İstanbul 1990, s. 179.
69
Hz. Ali ise yiğitliği ve cesareti, ilmi ve faziletiyle övülmüştür. “Cüneyd gibi
büyük sûfilerin, hakkında: ‘Eğer savaşlarla meşgul olmasaydı, bu bizim ilmimize
dair çok şey söylerdi. Çünkü o, Allah’ın kendisine ledünnî ilim verdiği bir kâmil
insandı.’ dedikleri, Hz. Peygamber’in ‘İlim şehrinin kapısı’ diye tanıttığı bir
insandı.”99 Divan’da onun bu özelliğinin vurgulandığı görülmektedir:
Şehr-i èilmüñ bÀbısın dÀyim feøÀyil ehline Óaøretüñdendir fütÿóÀt-ı faøìlet YÀ èAlì
292/2
Divan’da Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin de ayrı birer gazelde işlenmiştir. Hz.
Hasan ehl-i sünnetin talep ettiği bir şehitlik makamında görülür. Seyyidlik burcunun
yıldızıdır:
Sensin ey vech-i Óasan burc-ı siyÀdet kevkebi Kim münevver cismüñ oldı merdüm-i çeşm-i nebì
293/1
Hz. Hüseyin ise Kerbela’da şehit edilmesiyle konu edilmiştir. Onun kana
boğulan teni nebiler hatemi için la’l-i nâbdır:
Sen şehìd-i KerbelÀ’nuñ úana müstaàraú teni La‘l-i nÀb idindi kendüye nebìler òÀtemi
294/2
1. 2. 1. 9. 5. Hadîs
Peygamberimizin söz ve fiillerine hadîs-i şerîf denilir. Sözlerine hadîs-i kavlî,
davranışlarına da hadîs-i fi’lî adı verilir. Manası vahy yoluyla Hz. Muhammed’e
ilham edilen hadîsler hadîs-i kudsî adıyla bilinir.
99 Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 158.
70
1. 2. 1. 9. 5. 1. Hadîs-i Şerîf
Divanda, Peygamber Efendimizin hadîslerinin övüldüğü, ümmetin hidayetine
vesile olduğu sık sık işlenir. Çünkü peygamberlerin Allah’tan aldıkları buyrukları,
ümmetlerine eksiksiz iletmeleri tebliğ sıfatlarının gereğidir. Kur’ân-ı Kerîm’de “Ey
Resül! Rabbinden sana indirileni tebliğ et.”100 buyrulmuştur. Hz. Muhammed,
İslâmiyetle küfür karanlığını yok etmiştir.101 Ubeydi, dolayısıyla Hz. Muhammed’in
her bir hadisinin hidayete vesile olduğunu, karanlığı güneş gibi ortadan kaldırarak
insanlığın kurtuluşunu sağladığını belirtir:
Her birinden bir hidÀyet güneşi eyler ùulÿè Lafô-ı pÀküñden meşÀrıúdur nice enver óadìå
25/3
Hz. Muhammed’in her sözü gerçektir, cevher gibidir. Kur’ân-ı Kerîm’de
“...Bana emrolunanı hepinize açıkladım.”102 mealindeki ayetle bu duruma işaret
edilmektedir. Hz. Mummed’in zâtını denize benzeten Ubeydî, hadîslerini de bu
denizde eşsiz incilere benzetir:
Oldı her úavl-i ãaóìóüñ serverÀ cevher óadìå Bir nübüvvet baóridür õÀtuñ aña gevher óadìå
25/1
1. 2. 1. 9. 5. 2. Hadîs-i Kudsî
Divan’da,‘Lev-lâke levlâk le-mâ-halaktü’l-eflâk.’ yani “Sen olmasaydın,
felekleri, kâinatı yaratmazdım.”103 kudsî hadîsine telmihte bulunulur. Ubeydî, Hz.
Muhammed’den çare ummaktadır, çünkü hadîste de buyrulduğu gibi kâinat onun
yüzü suyu hürmetine yaratılmıştır:
100 Mâide, 5/67. 101 Turgut Karabey, Ahmed Paşa Hayatı Sanatı Eserleri, Akçağ Yay., Ankara 1996, s. 66. 102 Enbiyâ, 21/109. 103 Yılmaz, M., a.g.e., s. 113.
71
Ol şeh-i levlÀk ü ãun‘ında èUbeydì umarın Ola her bir õÀde-i ùabèum benüm òayrü’l-òalef
148/5
“Men arefe nefsehû fekad arefe Rabbehû” yani “Nefsini bilen Rabb’ini
bilir.”104 kudsî hadîsinden “men aref” şeklinde kısmî iktibas yapılır. Kişinin kendini
bilmesi ve tanıması, Allah’ı bilmesi ve tanımasına vesiledir. Varlık elbisesinden
soyunanların en büyük sermayeleri kendileridir; çünkü Hak, insanın kendisindedir.105
İnsan kâinatın bir numunesidir, nefsini bilen âlemdeki ince ve eşsiz sanatları görür.
Bunların Hâlık’ının kuvvetini kendinde idrak etmenin sırrına ulaşır. Böylece Cenâb-ı
Hakk’ın fiil ve sıfatlarını anlar, O’nun azameti karşısında secdeye varır, bu hâl onun
ilim ve marifet ehli olmasını sağlar.106 “Marifet kalpte bir nurdur. İlimlerin en
faydalısı marifetullah yani Hakkı bilmek ve tanımaktır ki bunun yeri de âgâh olan
kalptir. Marifetullah, Allah’ı bilmek ve onun vahdâniyyetine ermektir. Marifetullahın
son gayesi kulun kalbine doğması ve kalbin masivâdan, Allah’tan gayrı olan
şeylerden temizlenmesi ve böylece gönül hayatının bulunmasıdır.”107 Ubeydî, bu
hâle ulaşmak için kişinin nefsini en aşağı bilmesi ve onu iyi tanıması gerektiğini
belirtir, çünkü insan kendini tanıyabilecek kabiliyette yaratılmıştır:
Nefsini ednÀ bilen aèlÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”
150/5
Kâinatın yaratılışında bir aşk vardır ve kâinattaki her şey insanın hizmetine
sunulmuştur. Kudsî bir hadiste “Ben bir gizli hazineydim, bilinmiyordum. Bilinmeyi
sevdim, istedim ve yaratıkları yarattım. Onlara kendimi bildirdim. Onlar da Beni
tanıdılar.”108 buyrulmaktadır. Bu âlemin yaratılışındaki güzellik, aslında Hakk’ın
güzelliğinden ve kendini görmek istemesinden kaynaklanır. Allah’ın yarattığı bu
104 Yılmaz, M., a.g.e., s. 122. 105 Mustafa Tatcı, Yunus Emre Divânı İnceleme, KTB Yay., Ankara 1990, s. 229. 106 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 191–192. 107 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 503. 108 İbn Arabî, a.g.e., s. 25.
72
âlemde gökyüzü Hakk’ın gül bahçesi; güneş, ay ve yıldızlar ise bu bahçenin
çiçekleridir:
Sen yarattun èÀlemi çarò oldı gülzÀr-ı óudÿå Anda òurşìd ü meh ü encümdür ezhÀr-ı óudÿå
24/1
1. 2. 1. 9. 6. Salât u Selâm
Hz. Muhammed ve ailesi, evladı ve ashâbı anıldığı vakit onlara salât ve selâm
getirmek İslâmiyet’in âdâbındandır. Salât ve selâm, dua ve övgü sözleridir. Salavat
getirmekle onların şefaatlarına nail olmak ümit edilir.109 Kur’ân-ı Kerîm’de “Allah
ve melekleri, peygambere çok salâvât getirirler. Ey müminler! Siz de ona salavât
getirin ve tam bir teslimiyette selâm verin.”110 mealindeki ayetle bunun önemi
belirtilir. Yine “Bana bir salât ü selam getirene, Allah on defa rahmet eder. Kıyamet
günü insanlardan bana en yakını, üzerime salât ü selâmı en çok olanınızdır.”111 gibi
hadîslerle de salât ve selâmın önemi vurgulanmıştır. Bu müjdelere nail olmak isteyen
Ubeydî’nin, Divan’da Peygamber Efendimize salât ve selâmlarını eksik etmediği
görülmektedir:
DÀyim envÀr-ı ãalÀt ile selÀm ile senüñ Óaú münevver eylesün rÿó-ı ãafÀ iyÀbuñı
295/2
1. 3. Ahiret İle İlgili Mefhumlar
1. 3. 1. Ahiret
Divan’da ahiret reh-i ukbâ, ukbâ gibi adlarla yer almakta, insanların eninde
sonunda ölümle tanışacağı bir âlem olarak zikredilmektedir. “Terim olarak âhiret,
İsrâfil’in Allah’ın emriyle, kıyamet kopması için sûra ilk defa üflemesiyle başlayacak
109 Dinî, İlmî, Felsefî, Yeni Ansiklopedi, “Salat”, C. 3, Timaş Yay., İstanbul 1991, s. 1527-1528. 110 Ahzâb, 33/56. 111 Nevevî, a.g.e., C.3, s. 67.
73
olan ebedî hayata denilir.”112 Ubeydî, ahiret konusunda İslâmî inançlar çerçevesinde
kalır ve bu cihanı fani olarak vasıflandırır. Ahiret mülküne seferden bahsederek
bunun için bir yol azığı hazırlamak gerektiğini belirtir. Bu yol azığı da ibadettir,
çünkü Kur’ân-ı Kerîm’de “ Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve herkes, yarına ne
hazırladığına baksın...”113 buyrulmaktadır. Ubeydî, ölümün ansızın gelebileceğini
ifade ederek, ahiret mülküne hazırlıklı gitmek gerektiğini belirtir:
Şimdiden zÀd-ı èibÀdÀtı müheyyÀ eyle NÀ-gehÀn bir gün idersin reh-i èuúbÀya mürÿr
Tkb.2/3
Kur’ân-ı Kerîm’in pek çok ayetinde dünya hayatının geçiciliği ifade
edilmekte114, ahiretin ise ebedî olduğu, insanlar için daha hayırlı ve kalıcı olduğu
belirtilmektedir.115 Fakat ahireti elde etmek için dünya sevgisinden vazgeçmek
gerekmektedir. Dünya hayatına bağlanmanın pişmanlığı içinde olan Ubeydî, ahiret
hayatı içinde Allah’tan kurtuluş dilemektedir:
Baàladuk dünyÀda çün lüùfuñle ülfet yÀ Laùìf Yirimüz kıl ahirette baà-ı cennet yÀ Laiùìf
147/1
Kulun hiçbir işi hatasız ve kusursuz değildir. Fakat Allah El-Gaffâr’dır, yani
mağfireti pek çoktur, günahları örter.116 Kendi hâlini günahlarından dolayı, bir
hastanın âcizliğine benzeten Ubeydî, dünya ve ahiret sıkıntılarından halâs olmanın
ümidiyle Allah’a yönelir:
Cürmi çoú bir derd-mendündür èUbeydì òastayı Eyle hem dünyÀda hem èuúbÀda miónetden òalÀã
128/5
112 Karaman vd., a.g.e., s. 117. 113 Haşr, 59/18. 114 Kehf, 18/15-16; Hadîd, 57/20. 115 A’la, 87/16-17; Mü’min, 40/39. 116 Tatlısu, a.g.e., s. 68.
74
1. 3. 2. Kıyamet
“Kıyamet, evrenin düzeninin bozulması, her şeyin alt üst edilerek yok olması,
yok olan ve ölen şeylerin yeniden yaratılıp diriltilerek ayağa kalkması ve mahşere
doğru yönelmesi demektir.”117 Divan’da kıyamet günü rûz-ı hisâb, rûz-ı mizân, rûz-i
cezâ gibi tabirlerle ifade edilmektedir. Ubeydî, kıyamet kavramını hem ıstılahtaki
manasıyla hem de Divan şiirine özgü yapısıyla aşk ve sevgili ile ilgili olarak
kullanmaktadır. Sevgilinin kameti, boyu kıyamet alâmetidir. Onun kametini
göstermesi kıyametin habercisidir:
İstiúÀmetde úÀmetün ey serv áÀyet ile úıyÀmet olmışdur
69/4
Bugün óaşr olmayup ferdÀya ãalarsa o bÀlÀ-úad èUbeydì bì-óuøÿr olma hele yarın úıyÀmet var
84/5
Dünya hayatında nefsanî arzularının, hevâ ve heveslerinin peşinden
sürüklenmiş olmanın pişmanlığı içinde kendini günah denizinde gören Ubeydî,
kıyamet gününde Allah’tan ihsan bekler ve cenneti talep eder:
Bizi iósÀnuñ meger aàırlaya mìzÀn günü Yoòsa biz rÀh-ı hevÀda etmişüzdür òıffeti
296/4
Gözümüz yaşın silüp güldür úıyÀmetde bizi Biz àarìú-i baór-i tuàyÀnuz bize senden meded
38/2
Yirimüz dÀrü’s-selÀm ola úıyÀmetde bizüm Luùfüñ olursa eger bir derd-mende çÀre-sÀz
99/4
117 Karaman vd., a.g.e., s.121.
75
Dünya hayatı bir imtihan yeridir. Dünyada iken yaşadığı sıkıntıların şiddetini
dile getiren Ubeydî, Allah’tan bu sıkıntılarını kefaret olarak kabul etmesini ister ve
O’na kıyamet azabından halâs olmak istediğini ifade eder:
Miónet oldur şiddet oldur kim eger dünyÀ àamın Úıl bizi yÀ Rab èuúÿbÀt-ı úıyÀmetden òÀlÀã
128/4
Rûz-ı cezâda Allah’ın lutf ve ihsanı Adn cennetidir. “Sıddıkların ve Kur’ân
hâfızlarının yeri burasıdır. Ayrıca, Cenâb-ı Allah’ın tecelli ettiği yerdir.”118 Adn
cennetine ulaşma arzusunda olan Ubeydî, kıyamet gününde Allah’tan lütuf bekler:
Aósen-i vech ile göre gülşen-i èadnüñ yüzin Kime kim rÿz-i cezÀda lüùf ü iósÀnuñ ola
284/2
1. 3. 3. Haşr, Mahşer
“Haşir, dağınık olan şeyleri toplayıp bir araya getirmektir. Mahşer ise,
bunların toplandığı yerdir.”119 Haşr ve mahşer Divan’da Kur’ân ve hadîslere muvafık
olup zamanın genişliğine atıfta bulunmak için kullanılır.120 Sevgiliden ayrılığı ölüme
benzeten Ubeydî, haşre dek onun kametini göremeyeceğinin üzüntüsü içindedir:
Öldügüme aàlamayın mı èUbeydì dembedem Óaşre dek seyr etmezin her úÀmet-i ÙÿbÀyı ben
238/5
Âşık, sevgiliden o kadar zulm görmektedir ki, her bir yarasının ayrı bir
hikâyesi vardır. Bunlar, haşre kadar sevgili uğrunda çektikleri gamları ağız açıp
söyleseler zaman yetmez:
118 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30. 119 Gazalî, a.g.e., C. 4, s. 586. 120 UD, 95. 115/5, 158. 238/5, 89. 104/4.
76
Óaşre dek yaralarum aàız açup söyleseler ÚıssÀ-i derd ü àam-ı yÀr nihÀyet bulmaz
104/4
Beyitte geçen “yara” ve “ağız açmak” kelimeleri bir arada düşünüldüğünde
âşığın yaralarının şiddeti ortaya çıkar. Her bir yarası ağız gibi açılmıştır.
Mahşer gününde kimsenin kimseye faydası yoktur. “Haşir günü insanlar
kendi dertlerini, hesaptan yüz akıyla çıkıp çıkmayacaklarını düşüneceklerinden
yakınlarıyla bile ilgilenemeyeceklerdir.”121 Mahşer yerini tasavvur eden Ubeydî,
günahkâr ve perişan vaziyetin şaşkınlığı içinde, sonsuz mağfiret sahibi Allah’a
yönelir ve O’ndan medet diler:
Úalmışuzdur èaúlımuz devşirmeden maóşerde biz Cürmle òÀùır perìşÀnuz bize senden meded
38/3
1. 3. 4. Defter-i Aémâl
İnsanlar hesap gününde toplandıklarında dünyada iken yaptıkları işlerin yazılı
olduğu amel defterleri dağıtılır. Bu defterler Kirâm-ün-Kâtibîn tarafından yazılır.122
Kur’ân-ı Kerîm’de amel defteri ile ilgili birçok123 ayet vardır. Beyitlerde amel
defteri, siyahlık yani kötülüklerin ağır bastığı bir unsur olarak tasavvur edilir.
Ubeydî, hata ve günahlar yüzünden amel defterinin simsiyah olduğunu
belirtirek o defterin eline verileceği korkunç anı hayal eder. Dünyada iken bu defteri
düzeltmesini yani hayır ve hasenâtla doldurması gerektiğini vurgular. Çünkü
öldükten sonra böyle bir fırsatı olmayacaktır:
Gözün aç defter-i ÀèmÀl-i siyÀhuñ düre gör Çekmeden dest-i fenÀ òaùù-ı vücÿduña úalem
Tkb.1/2
121 Karaman vd., a.g.e., s. 127. 122 Karaman vd., a.g.e., s.127. 123 İnşikâk, 84/10-15; İsrâ; 17/71; Hâkka, 69/25-37.
77
1. 3. 5. Sırat
“Sırat köprüsü, mahşer gününde cehennem üzerine kurulan köprüdür.
Dünyadaki köprüler sâbit ve herkes için ayrı olmalarına karşın, âhiretteki bu köprü
kişilere ve onların amellerine göre değişkendir.”124 Divanda sırat ahiretin azap ve
sıkıntılarının en önemlilerinden biri olarak zikredilmekte, bu köprüden rahat geçmek
için Allah’ın inayetine sığınılmaktadır. Sırat Kur’ân-ı Kerîm’de din manasına
kullanılır ve sırât-ı müstakim olarak zikredilir.125 Din insanı hayra götüren, güzel
ahlâka ulaştıran ve saadete kavuşturan dosdoğru yoldur. Ahiretin azap ve sıkıntıları
üzerinde tefekkür eden Ubeydî, bunlardan kurtulmanın çaresi olarak Allah Teâlâ’nın
emirlerini yerine getirmek, yasaklarından uzaklaşmak, kullukta samimi ve ihlâslı
olmak, Allah Resûlünün sünnetine uymak126 yani sırât-ı müstakim üzere olmak gibi
umsurları zikreder. Kıldan ince kılıçtan keskin bu köprü, takva sahipleri için en
güvenli ve en geniş köprüdür, korku yoktur:
Úorkulıú görmez úıyÀmetde äırÀùı geçmede RÀh-ı şerè-i müstaúìmüñde olanlar rÀst-rev
249/4
Cennete gidebilmek için sırattan başka yol yoktur. Bu yolda cehennem
üzerinden geçmektedir. Cehennemin üzerinden geçmek cehenneme uğramak
demektir.127 Kıldan ince kılıçtan keskin, mahşer ile cennet arasında kurulan bu
köprüden geçmek âdeta cehennemden geçmeye benzediği için Ubeydî, Allah’tan
yardım diler, ferahlık ister:
Luùf idüp maóşerde bize gösterürseñ inbisÀt Ola ÀsÀn úıldan ince tìàdan keskin äırÀù
135/1
124 Gazalî,a.g.e., C.4, s. 608. 125 Aydın, a.g.e., s. 277. 126 Gazalî, a.g.e., C. 4, s. 610, 611. 127 Aydın, a.g.e., s. 278.
78
Çekmeye bir úıl úadar zaòmet äırÀtı geçmede Luùfuñ olursa eger miskìn èUbeydì’ye delìl
187/5
“Sıratın bin yılı yokuş, bin yılı iniş, bin yılı düz bir yol olduğuna inanılır.”128
Sıratın yokuşunda zorlanmak istemeyen Ubeydî Allah’tan yardım diler:
Ola maúbÿlüñ èUbeydì’nüñ eger bir mıãraèı Arúasında òïş geçüp dik gelmeye aña äırÀù
134/5
1. 3. 6. Cennet
“Sözlükte bahçe, bitki ve sık ağaçlarla örtülü yer anlamına gelen cennet terim
olarak çeşitli nimetlerle bezenmiş olan ve müminler için ebedî olarak kalacakları
ahiret yurduna denir.”129 Divan’da dârü’s-selâm, firdevs, ravza-i ‘adn, bağ-ı ‘adn gibi
özel adlarıyla kullanılmaktadır. Sevgilinin diyarı da Divan’da cennet olarak
zikredilmektedir. Âşıklar, cennet zevkini sevgilinin vuslatında bulurken, zahidler ise,
çektiği çile ve yaptığı ibadetletin karşılığı olarak cenneti ister.130 Uğruna ölünecek
aşkı bulan âşığın amacı, cennet emelinden uzaklaşıp cemale erme olmalıdır.131 Âşık
nazarında sevgilinin semti cennetten daha üstündür. Cennet nefse hoş gelen
nimetlerle donatıldığı için zâhid ona meyleder, cennet için çalışır, tek emeli cennete
kavuşmaktır. Âşık ise vuslat için hakikî güzellik için çalışır. Onun arzusu cennet
değil, hakiki sevgiliye, Allah’a ulaşmaktır. O sevgilinin cennet diyarını bırakıp da
nefsin arzusu olan cennete meyletmez:
ZÀhidüñ õikri cennet olmışdur èÁşıúun fikri vuãlat olmışdur
69/1
128 Pala, a.g.e., s. 481. 129 Karaman vd., a.g.e., s. 131. 130 Ahmet Atilla Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid Hakkında, Enderun Kitabevi, İstanbul 1996, s. 41. 131 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 22.
79
Allah arşın nuruyla sekiz cennet yaratmıştır. Bunlar: Darü’l-Celâl, Dârü’s-
selâm, Cennetü’l-me’vâ, Cennet’ül-Huld, Cennetü’n-naîm, Cennetü’l-firdevs,
Cennetü’l-karâr ve ‘Adn cennetidir. ‘Adn cenneti bütün cennetlerden daha üstündür.
Sıddıkların ve Kur’ân hâfızlarının yeri olup, Cenâb-ı Allah’ın tecelli ettiği yerdir.132
‘Adn cennetinin güzelliklerinden mahrum olmak istemeyen Ubeydî, bu cennete dâhil
olmayı arzu etmektedir. Ayrıca, beyitte geçen “dahil ve hariç” kelimeleri
müderrislikte birer derecedir. İlmiye sınıfındaki bu derecelendirme hem cennet hem
cennete ulaşmaya çalışanlar için söz konusudur. Ubeydî, bütün cennetlerden daha
üstün olan Adn cenneti derecesine dahil olmak ister:
Umaruz hücre-i èadne yine daòil olavuz Ey èUbeydì çekerüz bunca zamÀndan òÀriç
29/5
Hakkın rahmetine susamış bir gönlün çaresi ‘Adn cennetidir. Orada çok temiz
sular, tadı bozulmayan süt ve süzme bal ırmakları vardır.133 Ubeydî, Allah’tan
kendisine bu ırmaklardan içirmesini ummaktadır:
Zemzem-i raómetüñe teşne-dil idi umarın Baà-ı èAdn içre aña içiresin mÀè-i ùaóÿr
1/5
“Kıyamet günü kurulan ‘Mahkeme-i Kübra’da tam bir adâletle yapılacak ilâhî
hesap sonunda mizânı ağır gelip başarı kazananlar veya şefaate mazhar olanlar, Sıratı
geçerek cennete gireceklerdir. Cennet ehli, iman ve sâlih amel sahibi ve Hak
Teâlâ’nın rızasını kazanan müminlerdir.”134 Ubeydî, takva sahibi olduğunu, kalbinin
artık, hastalıktan beri olduğunu, saf ve salim olduğunu söyler. Makamının cennette
ehl-i İslâm ile olmasını niyaz eder:
132 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30. 133 Muhammed, 47/15. 134 Aydın, a.g.e., s. 279.
80
Úalbi èilletden çü sÀlimdür ‘Ubeydì òastañuñ Úıl maúÀmın ehl-i İslÀm ile sen DÀrü’s-selÀm
197/5
“İnsan için esas gaye ahiret hayatını kazanmak ve oranın sonsuz nimetlerine
ermektir. Çünkü ebedî olan âhiret ve cennet hayatındaki ilâhî saltanat, semavî
ülkedeki nimetler ve lezzetler, bu fâni dünyanın nimetlerinden kat kat üstün, güzel ve
gayr-i fânidir. Bunun için bu fâni dünyanın lezzetlerini, geçici refah ve neşelerini o
büyük nimetlere, o ebedî saadete feda etmemek gerekir. Çünkü burada bir yolcu
gibiyiz, orası aslî vatan ve bekâ âlemidir.”135 Bu gerçeği hatırlatan Ubeydî, insanın
menzilinin toprak olduğunu hatırlatır. Ölümün ne zaman geleceği bilinmez, insan
cehd etmeli cenneti hak etmelidir:
İmdi òÀk eylemeden menzilüñi çarò senüñ Cehd idüp eyleyigör yirüñi firdevs-i berin
2/1
Ubeydî, kıyamet gününde dârü’s-selâmı ister. Bu ancak Allah’ın lütfuyla
olur:
Yirimüz dÀrü’s-selÀm ola úıyÀmetde bizüm Luùfuñ olursa eger bir derd-mende çÀre-sÀz
99/4
1. 3. 6. 1. Huri, Gılman
Huri, cennete giren müminlerin hizmetinde olan âhu gözlü cennet kızları,136
gılman ise cennette hizmet gören erkekler, tüyü bıyığı çıkmamış delikanlılardır.137
Divân’da huri ve gılman sevgilinin güzelliğini tavsif etmede kullanılmış, şair
sevgilisini güzellikte bunlarla kıyaslamıştır. Sevgilisini huriye benzeten Ubeydî, ona
hasrettir. Sevgilisi ruh-ı paktır ve hurilerle arkadaştır:
135 Aydın, a.g.e., s. 283. 136 “Huri”, TDEA. , C.4, Dergâh Yay., İstanbul 1981, s. 267. 137 “Gılman”, TDEA. , C.3, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 340.
81
Ey èUbeydì nice ben olmayayım óasretle Óÿrlar hem-dem olur şimdi o rÿh-ı pÀke
272/5
Aşk, âşık için mukadderdir, buna engel olamaz. Sevgilinin mahallesini cennet
olarak hayal eden Ubeydî, aşkı uğruna kendini sevgiliye hizmet eden âciz bir gulama
benzetir:
Mihr-i lüùfuñle èUbeydì ùañ degül bulsa ôuhÿr Õerreden kim bir àulÀm-ı kemterìnüñdür senüñ
183/5
Sevgilinin haremini gül bahçesine benzeten Ubeydî, gulamları ise servilere
benzetir. Gül kesrettir, servi ise vahdettir. Haremde kesret ve vahdet bir aradadır.
Gılmanlar, Hakk’ın birliği yolunda istikamet üzeredir:
áoncalar devşürme bu gülşen óarìmüñdür senüñ Servler anda àulÀm-ı müstaúìmüñdür senüñ
175/1
Tasavvufa göre kâinatın yaratılış gayesi aşktır. Mutlak güzel olan Allah,
kendine duyduğu aşk sebebiyle kâinatı ve insanı yaratmıştır.138 Bir kudsî hadîste,
“Ben bir gizli hazineydim, bilinmiyordum. Bilinmeyi sevdim, istedim ve yaratıkları
yarattım. Onlara kendimi bildirdim. Onlar da Beni tanıdılar.”139 denilerek Allah’ın
bilinmeyi istemesinin aşk olduğu ve bu aşkın “özün özü”140 olduğu ifade edilir.
Sufilere göre aşkların en mükemmeli ilahî varlığa duyulan, ittihad yani Allah ile bir
olmayı ifade eden aşktır.141 Güzelliğini mutlak güzel olan Allah’tan alan insanlar
boynunda aşk halkalarıyla O’na kavuşmayı istemekte, O’nun aşkıyla inlemektedirler:
138 İskender Pala, Âh Mine’l Aşk, Ötüken Yay., İstanbul, 1999, s. 310. 139 İbn Arabî, a.g.e., s. 25. 140 Beşir Ayvazoğlu, Aşk Estetiği, Birlik Yay., Ankara 1982, s. 55. 141 İbn Sina, Aşk Risâlesi, Çev. Ahmet Ateş, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2002, s. 30.
82
Gerdeninde ùavú-ı èaşúuñ dost diyü çaàırur BÀà içinde boynu baàlu saña kumrılar àulÀm
197/2
1. 3. 6. 2. Tûbâ
Sidrede bulunan ve dalları aşağıda kökleri yukarıda bulunduğuna inanılan
Tûbâ142 beyitlerde cennette bulunan bir ağaç olmasının dışında, özellikle sevgilinin
boyu için benzetme unsuru olarak kullanılır. Sevgilinin kameti Tûbâ’dan daha âlâdır.
Tûbâ cenneti gölgeler, sevgilinin kameti dünyayı süsleyen güneşe sâye salar, gölge
olur:
Dik gelüp úÀmetüñ ey serv-i sehì ÙÿbÀ’ya Yelkenüñ sÀye ãalar mihr-i cihÀn-ÀrÀya
277/1
Dîdâr, tasavvufta Allah’ın tecellisi yerine kullanılır. Nurunu Allah’ın cemal
sıfatından alan yüz143 bu hâliyle cennet ehlinin arzusu olur. Tûbâ ise kökü yukarıda,
dalları ve yaprakları bütün cennet köşklerine yayılmış olarak baş eğmede, Allah’ı
zikretmektedir. Cennet ehlinin yani hakikî âşığın istediği hakikî sevgilidir, O’nun
dîdârıdır:
Ehl-i cennet óamd idüp dìdÀruñ eyler Àrzÿ Õikrüñe meşàÿl olup ÙÿbÀ idüpdür ser-fürÿè
248/1
1. 3. 6. 3. Kevser, Selsebil, Asel
Ubeydî, Divan’da “Allah tarafından mahşerde müminlere dağıtması için Hz.
Muhammed’in emrine verilen ve içimi fevkalade hoş olan kevserden144, cennette tatlı
su olan selsebilden145 ve bal ırmağı olan aselden146 bahseder. Divan’da bu ırmaklar
142 Mustafa Nejat Sefercioğlu, Nevî Divânı’nın Tahlîli, KTB Yay., Ankara 1990, s. 34. 143 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara, 1995, s. 143. 144 Tolasa, a.g.e., s. 38. 145 Pala, a.g.e., s. 475.
83
Allah’ın cennette onlara ihsanı olması147, sâkî elinden sunulan, aşığı kesretten
vahdete, hakikate taşıyan bir şarap148, Allah’ın melekler vasıtasıyla halka vermiş
olduğu ihsanlar149 olmasının dışında çoğunlukla sevgilinin dudağı ile birlikte kıyas
edilmiştir. Sevgilinin bulunduğu yer cennettir; çünkü onun boyu Tûbâ’dır, yanakları
‘Adn cennetidir. Gönüldeki hararete şifa olan sözleri cennet ırmakları gibi şirindir,
tatlıdır.150 Öyle ki, “Havuzun dibi inci, kenarları altındır. Suyu ise sütten daha beyaz,
baldan daha tatlı ve miskten daha güzel kokuludur.”151 hadîsiyle övülen havz-ı
kevser, âşık nazarında sevgilinin salyaları kadar lezzetli değildir, sevgilinin ağız
suları Kevser suyundan üstün tutulmuştur:
Úametüñ ÙÿbÀdan aèlÀ ruòlaruñ cennet-miåÀl Sözlerüñ şìrìn lüèÀbuñ Àb-ı kevåerden leõìõ
43/4
“Mutasavvıflara göre Kevser ilâhî feyzle kazanılan ilm-i ledündür. Hz.
Peygamberin marifetidir, kesret gözüyle vahdeti müşahede etmesidir. Kevser marifet
bostanında bir nehirdir. Hz. Muhammed bu nehri Miraç’ta iken görmüş, kabe
kavseyn sırrı da o zaman tecelli etmiştir.”152 Sevgilinin dudağını Kevser şarabına
benzeten Ubeydî, sofunun Kevser’e kararlı iken sevgilinin kevsere benzeyen
dudağını inkâr etmesine anlam veremez. Çünkü şeyh bâtın ilmine vâkıf değildir, ilâhî
aşktan bî-haberdir. Sevgilinin fenâfillâh makamı, ilâhî sırların ihtiva edildiği yer olan
dudağını inkâr etmiş, kesrete düşmüştür, ilm-i ledüne ulaşması söz konusu değildir:
Şeyhüñ şarÀb-ı kevåere ikrÀrı var iken Bilsem nedür ki laèlüñe inkÀrdan àaraø
130/2
146 Pala, a.g.e., s. 48. 147 UD, 187/1. 148 UD, 293/3. 149 UD, 248/4. 150 Ömer Yaraşır, Fuzûli’nin Türkçe Gazellerine Dînî-Tasavvufî Mefhumların Tahlili, Trakya Ünv., Sos. Bil. Ens.,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne 1990, s. 151. 151 Gazalî, a.g.e., C.4, s. 614. 152 “Kevser”, TDEA. , C.5, Dergâh Yay., İstanbul 1982, s. 300.
84
Âşık, ilâhî aşkın hakikatine ermiştir. Aslında, aşığın sabırlı olması Allah’ın
ihsanıdır.153 Vuslat için sabreder, aşkının sıkıntıları onun için kevserden daha
lezzetlidir. Çünkü aşkın bu sıkıntıları onda maddeyi yani kesreti tecrit ederek vuslat
teminini sağlar. Ubeydî, sevgilinin derdine katlanan âşıkların bu dertlerden cennet
nimetlerinden daha fazla lezzet aldıklarını belirtir, zahidin ise cennet nimetlerine
önem vermesinden dolayı aşk şarabına el uzatmasını istemez:
Derdüñe ãabr eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ
42/3
Óavø-ı kevåerden eger el yumadun ise zÀhidÀ CÀm-ı bezm-i èaşú-ı yÀre zinhÀr uzatma dest
19/2
Dünya âşık için mecâzî aşktan hakikî aşka geçmede bir köprüdür. Hüsn-i
Mutlak olan Hakk’ın güzellikleri her şeyde vardır, her şey güzeldir. Avam, dünyada
gördüğü her şeyi kabuktan ibaret sayar. Havas, dünyaya kabuk ve öz ile nazar eder.
Âşık ise bu iki mertebeden yükselerek sadece özü ve Hakk’ın güzelliğini görür.154
Her varlıkta Hakk’ın bu güzelliğini gören, anlayan ilâhî aşkın kemaline ermiş, sırrına
vakıf olmuş demektir. Böyle bir durumda onun içeceği cennet bağında selsebil şarabı
olacaktır:
CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl155 BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl
187/1
153 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 125. 154 Kam, a.g.e., s. 52. 155 “Hudâ-yı Taalâ’nın muhabbeti herkesin üzerine farz-ı ayındır; nitekim bir hadis-i şerifte: “Allah’ı ve resulünü her şeyden ziyade sevmeyenin imanı sahih değildir.” (Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanı’nı Tetkik, Akçağ Yay., Ankara 2004, s. 21.)
85
Cennetteki süzülmüş bal ırmağı olan Asel, sevgilinin dudağına öykünür.
Çünkü asıl temiz, saf olan dudaktır, vahdet makamıdır:
Öykünürmiş o muãaffÀ lebine cÀnÀnuñ Ey èUbeydì göresin nice ãıúarlar èaseli
327/5
1. 3. 7. Cehennem
Cehennem, ahirette kâfirlerin sürekli olarak kaldıkları, günahkâr müminlerin
ise günahları ölçüsünde cezalandırılacakları yerdir.156 Allah’ın celâl vasfının bir
tecellisi olarak görülür. Cehennem ateşinden ancak Allah’ın yardımıyla kurtulacağını
bilen Ubeydî O’ndan medet bekler:
Áteş-i duzaòla yoà etme èUbeydi’yle bizi Ey úamu òalúı yaradan ÒÀlıú-ı mevcÿdumuz
98/5
“Hiçbir peygamber müstesna olmamak üzere her birinin mutlaka kabul
olunan bir duası vardır ve her peygamber, mutlaka kabule mazhar olan bu duasını
dünyada yapmıştır. Ben, mutlaka kabule mazhar olacak duamı, kıyamet günü ümmet
için yapacağım şefaate sakladım.”157 hadîsinde belirtildiği gibi Ubeydî, cehennem
ateşinden Hz. Muhammed’in şefaatiyle halâs olmak ister:
Ey şefÀèat ıssı yarın kıl bizi àamdan òalÀã Bir bölük mücrimlerüz eyle cehennemden òalÀã
129/1
Cehennem ateşi kâfirin inkâr ettiği bir şeydir ve cehennem küfür ehlinin
yeridir. Yahudiler, Allah’ı inkâr ederek küfre girmişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’de onların
inkârcılıklarından dolayı lanetlendikleri158 de buyrulmaktadır. Allah yerin yedi kat
altında yedi tabaka cehennem yaratmıştır. Üçüncüsünün adı Sakar olup Yahudiler 156 Karaman vd., a.g.e., s. 130. 157 İmâm-ı Gazâlî, İlâhî Nizam, Çev. Yaman Arıkan, Uyanış Yay., İstanbul 1986, s. 476. 158 Mâide, 5/64-78.
86
içindir.159 İnkâr bataklığına giren Yahudiler’in başlarındaki cehennem ateşinden de
kurtulmaları söz konusu değildir:
Saña inkÀr eyleyen òalú-ı Yehÿd’uñ şimdiden ÔÀhir oldı başlarında nÀr-ı duzaòtan èalev
249/3
1. 4. İbadet İle İlgili Mefhumlar
1. 4. 1. İbadet, Tâat
“İbadet, Allah’a gönülden isteyerek yönelmek, tapmak, boyun eğmek ve itaat
etmektir.”160 Divan’da, ibadetlerle ilgili beyitler incelendiğinde ibadetin sırf Allah
için, Allah rızası için yapılması gerektiği belirtilmiş, cennet ümidi ile yapılan
ibadetler eleştirilmiştir.161 Ubeydî, ibadetin ancak Allah’a yapılacağını ve ondan
başka yaratıcı olmadığını belirtir:
Biz seni bir bilürüz saña èibÀdet eylerüz Sensin ancak Rabbimüz sensin bizüm maèbÿdumuz
98/3
Bir mutasavvıf olan şair, Hakk’a ibadetsiz yaklaşmanın olamayacağını söyler.
Ancak, onun üzerinde durduğu ibadet Allah’a ancak Allah olduğu için yapılan
ibadettir. “Bu ibadet sâlikin ma’rifeti kesbetmesine imkân vereceğinden çok
önemlidir.”162 Gönlün ihtiyacı olan marifeti elde etmeye çalışan Ubeydî, gönlünü
uyarır, gaflete düşmemesini hatırlatarak Allah’a ibadette üşenmezlik yapmaması
gerektiğini belirtir:
Ey göñül pendümü àÿş eyle teàÀfül etme ÙÀèat-ı ÒÀlıú-ı Bìçÿn’dan tekÀsül etme
Tkb.1/2
159 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e, s. 40. 160 Karaman vd., a.g.e., s. 218. 161 UD, 69/1. 162 Bilal Kemikli, Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı İnceleme-Metin, MEB Yay., İstanbul 2000, s. 132.
87
Allah’a ulaşmak için ibadet edilmeli; ancak ibadet de O’na ulaşmak için
yeterli değildir. Allah’a, ancak o lutf ederse ulaşılabilir:
Faøl u lüùfuñ olmayınca ey Kerìm-i LÀ-yezÀl Nice yüz yıl ùÀèat etse bir kişi olmaz müfìd
37/4
Kul daima amelinin eksikliğinin endişesi içinde olmalı, hesap gününü
hatırlamalı ve ibadet azığını her zaman hazır bulundurmalıdır; çünkü ölümün ansızın
gelmesi kaçınılmazdır:
Şimdiden zÀd-ı èibÀdÀtı müheyyÀ eyle NÀ-gehÀn bir gün idersin reh-i èuúbÀya mürÿr
Tkb.2/3
1. 4. 2. Namaz
İslam’ın beş temel şartından biri olan namaz, Divan’da Allah’a yakınlaşmada
önemli bir ibadet olması yönüyle işlenmiştir. Namazla ilgili olarak Miraç hâdisesine
ve kaza namazına değinilmiştir. Miraç Gecesi’nde Hz. Muhammed, Kudüs’te
bulunan Mescid-i Aksâ’da peygamberlere imamlık yaparak onların reisi olmuştur. (
bkz. Miraç)
PìşvÀ-yı enbiyÀsın cümleye oldun imÀm Mescid-i AúãÀèda úılduúda iki rekèat namÀz
99/2
Beyitlerde işlenen namazlardan biri de kaza namazıdır. Sofu, gece kaza
namazı kılarken (kazara) sevgilinin ayağa kalkışını anmıştır:
äïfi gice úaøÀ úıluriken èUbeydì’yÀ Añmış úıyÀm-ı úaddini geçmiş namÀzda
281/5
88
1. 4. 2. 1. Kıyâm, Kuûd, Rükû
Ubeydî, namazın rükünleri olan bu unsurları Hz. Muhammed ve tabiattaki
mahlûkatın ibadeti ile ilgili olarak kullanır. Hz. Muhammed, gece sabahlara kadar
kıyamda namazla meşgul olduğudan, kendisine “Niye bu kadar kendinizi
yoruyorsunuz?” sorusuna “Şükredici bir kul olmayayım mı?” şeklinde cevap verir.163
Hz. Muhammed’e yazılan bir gazelde namazı huşu içinde kılması, kıyâmda uzun
süre kalması ve bunun sonucu olarak Allah katında kıymetinin daha da yükseldiği
belirtilir:
Şişdiği içün pÀy-ı pÀküñ çoú úıyÀmuñdan senüñ PÀye-i úadrüñ terÀúúì buldı ey şÀh-ı viãÀl
188/2
Kâinatın özünde edep olduğundan bütün cisimler ve tabiat unsurları görevini
yerine getirir.164 Mevcudat, yaratıcının kendine ihsan ettiği şekillerde her an ibadet
halindedir. Kur’ân-ı Kerîm’de “Görmez misin ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar,
güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde
ediyor…”165 buyrulmaktadır. Şaire göre, ağaçlar Hakk’a hizmette el pençe dururlar,
kıyam halindedirler, dağlar ise her an kuûd halinde Hâlik’ını hamd u tesbîh eyler;
hayvanlar ise Allah’a boyun eğmenin, onun önünde eğilmenin en güzel ifadesi olan
rükû’ halindedirler:
İş bu èÀlem ùoúuz úubbeli bir cÀmièdür Oldı úandilleri mihr ü meh-i pür-envÀr Anda òÀk üzre çemen ãaldı yeşil seccÀde Òiømet-i Óaúú’a ùurup geldi úıyÀma eşcÀr
Tkb.1/3
163 H.Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s. 176. 164 Adnan Karaismailoğlu, Mevlânâ ve Mesnevî, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 70. 165 Hac, 22/18.
89
Taşlar úaèid olup taèiri zakirler ile Óamd u tesbìói dem-À-dem yele eyler kühsÀr
Tkb.1/3
Baş egüp ùÀèat-ı SübóÀna rükÿè eylerler Yer yüzinde olan ecnÀs-ı behÀyim her bÀr
Tkb.1/3
1. 4. 2. 2. Secde, Seccade, Mescit
Divan’da secde, mevcudatın Hâlik’ına şükrünü ifade etmede, âcizliğini ortaya
koyma, tevazu içinde teslimiyetidir. Yılanlar nehirler gibi gece gündüz secde ederler,
güneş gece arş altında secde eder. Allah’ın ona lütfu gündüz vaktinde talihinin mutlu
olmasıdır:
Yüzlerin yine sürüp ãu gibi vÀdìlerde MÀrlar secde ider ÒÀlıú’ına leyl ü nehÀr
Tkb.1/3 Secde eyler saña èarş altında her şeb ÀfitÀb Úalkınup her ãubó anıñçün ùÀlièi oldı saèìd
37/3
Namazda secde alınla yapılır. İnsana benzetilen ay, Allah’ın emriyle toprağa
öyle bir secde kılmıştır ki, onun bu secdesinden dolayı alnı âdeta yok olmuş, ondan
hiçbir eser kalmamıştır. Ay gökyüzünde bile olsa gölgesiyle, ışığıyla secde eder:166
ÒÀk-i rÀh üzre şu deñlü secde úıldı saña kim Aşınup bedrüñ cebìnünden eåer úalmadı hiç
27/3
Ubeydî, secde edilecek yerlerle ilgili olarak seccade ve mescitten de söz
etmektedir. Âşıkların ibadet yeri sevgilinin güzellik camisidir. Sevgilinin kaşını
mihraba benzeten Ubeydî, saçını da misk kokulu ipek seccadeye benzetir: 166 Ra’d, 13/15:“Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez sadece Allah’a secde ederler.”
90
CÀmiè-i óüsnüñde úaşuñ èanberin miórÀb olup Anda zülfüñ miski-yi ibrişimden seccÀdedür
81/3 Sevgilinin kaşı “Kabe Kavseyn” yani Hakk’a yakınlıktır, kurbiyyettir.
Mihrap, sevgilinin kaşının kavsini görünce hayrette kalmış, yani ilâhî hakikatin,
hüsn-i mutlakın tecellisini idrak etmiş, şaşkınlığından dolayı mescidin duvarına
yaslanıp kalmıştır:
Görince úaşlaruñı óayret aldı anı meger Ki tekye eyledi dìvÀr-ı mescide miórÀb
12/4
1. 4. 2. 3. Tesbih
Divan’da tesbih mefhumu Allah’ın birliğinin zikredilmesi, sevgilinin
güzelliği ve zâhidle ilgili beyitlerde işlenmiştir. Müslümanlar zikr halindedir,
yeryüzünde bulunan bütün varlıklar ise şükrün tesbihiyle Allah’a tazim etmektedir:
Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür gÿyÀ senüñ Óamdüñi tesbìó idinmişdür úamu eşyÀ senüñ
161/1
Hakk’ın güzelliğinin kemalatı sevgilidedir, sevgili hakikî güzelliğin tecelli
ettiği yerdir, O’nun güzelliğinin zikriyle erguvan şaşırmış bir hâldedir. Ubeydî, bu
ağacın yapraklarını mercana, bu yaprakların toprağa düşmesini ise tesbih tanelerinin
dağılmasına benzetir:
YÀd-ı õikr etdükde nÀmuñ şöyle medhÿş oldı kim EràuvÀn òÀke düşirdi subóa-i mercÀnını
287/2
Zâhid her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete verir, tesbihini elinden
düşürmez. Aşkı inkâr eder, sevgilinin güzelliğine meylin, ona olan aşkın kendisini
cennetten alıkoyacağını düşünür. Sevgiliye olan aşkın ilâhî aşk olduğunu bilmez.
91
Ubeydî, bir beyitte zâhidin zühdü sevgilinin güzelliği karşısında terk ettiğini belirtir.
Zâhid, sevgilinin benini zülfün ucunda görmüş ve kendi tesbihini dağıtmıştır:
Zülfüñ ucında görelden beñlerün zÀhid şehÀ Riştesini tÀne-i tesbìóden úıldı cüdÀ
Mua.14
1. 4. 2. 4. Şükür, Dua
“Görülen iyiliğe karşı, söz veya işle memnuniyeti göstermek ve yapılan
iyiliğin kıymetini bildirmektir. Görülen bir iyiliği överek anmak da bir şükürdür.
Karşıtı ‘Küfran-ı nimet (nimeti inkâr)’dır.”167 Divan’da şükür ve sabrın birlikte
işlendiği görülmektedir. Çünkü sevgili, aşığa sebepsiz yere cevr ü cefa eder. Sevgili
dert ve belanın temsilcisidir. Günahsız, zavallı âşıkların ise bu durumda şükretmek
ve sabretmekten başka çaresi yoktur. Sevgilinin eziyetten vazgeçmesi, aşığa yüz
çevirmesi demektir; oysa âşık halinden memnundur. Âşık için aşk eleminin kadehi
kevserden daha lezzetlidir:
Derdüñe ãabr 168eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ Àb-ı kevåerden leõìõ
42/3
“Divan Edebiyatı’nda aşkın belli kıstasları, kuralları, yolu yordamı vardır.
Ama öncelikle aşkın evveli sabır, âhiri tahammüldür. Her ne denli acı olsa da aşkta
şikâyet, âh-vâh yoktur.”169
Allah’ın kulluğa layık görerek yarattığı insan şükrederse, Allah onun şükrünü
karşılıksız bırakmaz. Tasavvufta tevhid ehli, yaratılanı yaratanla bir, yaratılanı fânî,
yaratanı bâkî görenlerdir.170 Onlar ilk zikirlerini Elest meclisindeki akitleriyle
167 Bilmen, a.g.e. s. 500. 168 Âşığın sabırlı olması, kanat etmesi bir kudsî hadisi hatırlatır: “Ey insanoğlu! Benim kazama razı olmayan, verdiğim belâlara sabretmeyen ve nimetlerime şükretmeyen, verdiklerime kanaat etmeyen kimse benden başka Rab arasın. Ey insanoğlu! Kim verdiğim belâya sabrederse benden razı olmuş olur.” (Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 49.) 169 İskender Pala, Âh Mine’l Aşk, Ötüken Yay., İstanbul 1999, s. 289. 170 Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesîmî Dîvânı’ndan Seçmeler, MEB Yay. İstanbul 1973, s. 343.
92
yapmışlardır. Ehl-i tevhid, Allah’ı sürekli zikrederken, bütün varlıklar da O’na hamd
halindedir:
Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür gÿyÀ senüñ Óamdüñi tesbìó idinmiştir úamu eşyÀ senüñ
161/1
Tevhid ehli, nimeti yaratan, kısmet edenin Allah olduğuna gönülden
inanmıştır. Bu yüzden teşekkür edilmeye layık olan O’dur. Kâinattaki bütün varlıklar
Allah’a şükrederler.
Ubeydî, eğer insanın dili hamd hâlinde olursa ömrünün her gününün bir
lütufla geçeceğini belirtir:
Geçer eyyÀm-ı lüùfiyle zamÀnuñ Eger óamd üzre olursa zebÀnuñ
Mua.150
Kur’ân-ı Kerîm’de birçok ayette hamd ve şükrün fazileti anlatılır: “Eğer
şükrederseniz, şüphesiz artırırım.”171, “De ki, Allah’a hamd olsun.”172, “Ve Rabbinin
nimetini minnet ve şükranla an.”173 mealindeki ayetler, beyitlerde ifade edilen
durumları hatırlatır.
Allah yedi kat göklerin üstünde arş ve kürsinin altında, arşın nuruyla sekiz
cennet yaratmıştır. Bu cennetlerin en yücesi Adn cennetidir. Bu cennet ehli, Allah’ın
cemalini görürler.174 Ubeydî, aşağıdaki beyitte cennetin ehlinin hamd ederek Allah’ın
cemalini görme arzusunda olduğunu, cennet ağaçlarının çoğunluğunu teşkil eden
Tuba’nın ise sürekli zikr halinde olduğunu belirtir:
171 İbrahim, 14/7. 172 İsrâ, 17/111. 173 Duhâ, 93/11. 174 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 30.
93
Ehl-i cennet óamd idüp dìdÀruñ eyler Àrzÿ Õikrüñe meşàÿl olup ÙÿbÀ idüpdür ser-furÿè
248/1
Divan’da, dua mefhumunun Allah’a yalvarma, niyaz manasının dışında,
sevgili ile ilgili beyitlerde de kullanıldığı görülmektedir. Âşığın hakikî sevgiliye
ulaşmak yolunda birçok engelleri, sıkıntıları vardır. Bunu tek başına aşması söz
konusu değildir. Sevgili nazlıdır, şive yaparak âşığı oyalar. Âşık ise niyazdadır:
Ol şìvekÀr olursa eger èizz ü nÀzda ÜftÀde èÀşıúa düşer olmaú niyÀzda
281/1
Aslında, tasavvufa göre naz ve şive âşığa kuvvet veren unsurlardır. Sevgilinin
nazlı olması aşığın hoşuna gider, bu aşığa bir iltifattır. Âşık niyazdadır; çünkü
sevgilinin nazından memnundur. Visalin mümkün olmadığını bilen âşık bunu bir
lütuf olarak görür, bu mertebeyi kimseyle paylaşmak istemez. Dolayısıyla, sevgilinin
nazının devam etmesi için Allah’a dua eder. “Çünkü dua aynı zamanda bir ibadettir,
kul olmanın gereğidir. Zira yüce Allah dua edilmesini emretmiştir.”175
Sevgili, serv-i revândır, Sidre makamındadır. Her melek ona dua eder:
N’ola ey serv-i revÀn dönse çenÀra Sidre Her melek anda duèÀya saña úaldırdı eli
327/2
Âşık çaresizdir, azap görmek istemez. Oysa azap, onu vahdete taşıyan, onun
makamını yükselten bir unsurdur. Ubeydî, Hz. Muhammed’e yazdığı bir gazelde
O’nu medheden şiirlerinden dolayı, bu şiirlerin kendisini kıyamet günününün
ateşinden koruması için dua eder. Yani Hz. Muhammed’in şefaatini bekler:
Görmesün nÀrun èazÀbın medhünüñ evrÀúını Perde úıl èUbeydì’ye budur saña niyÀz
99/5 175 Süleyman Uludağ, İnsan ve Tasavvuf, Mavi Yay., İstanbul 2001, s. 35.
94
Vahdet makamı olan sevgilinin dudağına Hz. Hızır’ın duası yazılmıştır. Onun
darda kalanların imdadına yetişmesi inancı yaygındır. Sevgilinin küçük ağzına
yakışan da gubâr yazısıdır. Gubâr küçük yazılan bir yazıdır. Misk kokulu hat,
sevgilinin dudağına Hızır’ın duasını yazmıştır:
Laèlüñ nikìni üzre nedür şol àubÀr òaù Yazdı duèÀ-yı Óıżrı meger müşk-bÀr òaù
133/1
Sevgilinin ayva tüyleri Hz. Hızır’a benzetilmiştir. “Hızır zulümâta girip âb-ı
hayâtı bulduğu için sırra vâkıf olmuştur. Bu nedenle sevgilinin bir sır veya âb-ı hayât
olan dudağı çevresindeki hat da Hızır olur.”176
Allah El-Mûcîb’tir. Yani kendine yalvaranların isteklerini verendir. Allah
kuluna, kulundan daha yakındır. Bundan maksat, mekân veya cihet yakınlığı
değildir. Allah’ın zerreye, her noktaya yakınlığı müsâvîdir. Onun için ne kadar içten
olursa olsun, kendisine yalvaranları bilir ve yalvarmalarını işitir.177 Allah’ın
gazabından ve cehennem narından korkan Ubeydî, duasının kabul edilmesini ister:
Sìb-i firdevs naãìb eyle èUbeydì bendeñe NÀrı gösterme aña eyle duèÀsın müstecÀb
9/5
Ubeydî, dualarını devrin padişahından da eksik eylemez. Sultan II. Selim’in
kudret ve kuvvetinin devamı için ona kendi çocuklarıyla birlikte duacı olduğunu
belirtir:
EvlÀdum ile dÀèi-i iclÀlüñüm senüñ Ey meh-rikÀb u şems-i hüveydÀ-yı salùanat
K.2/26
176 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 249. 177 Tatlısu, a.g.e., s. 127.
95
1. 4. 2. 5. Saf
Müslümanlar ibadetlerini cemaat haline gelerek, saflar oluşturarak yaparlar.
Bu durum birlik ve beraberliği ifade eder. Ubeydî, kâinatın dürr-i şeh-vârı olarak
nitelendirdiği Hz. Muhammed için yazdığı gazelde ümmetin Hz. Muhammed’in
himmetiyle nizam bulacağını, bunun sonucu olarak Hakk’ın divanında âcizliklerini
ifade etmek ve yaradana şükr için saf tutacaklarını ifade eder:
Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaúda cümle tertìb üzre ãaf
148/3
1. 4. 2. 6. Farz-ı Ayn
Farz, din yönünden yapılması kesin olarak gerekli olan herhangi bir görev,
farz-ı ayn ise mükellef olan herkesin yapmak zorunda olduğu farzdır.178 Ubeydî, bu
mefhumu sevgili uğruna döktüğü gözyaşları için kullanır. Gözüne matem tutması ve
ağlaması gerektiğini söyler, bunun bir farz-ı ayn olduğunu belirtir. Her merdüm-i
yetime Hz. Hüseyin’in matemi gibi matem tutması gerektiğini belirtir. Merdüm-i
yetim, hem yetim adam hem de yetim gözbebeği anlamlarındadır. Çünkü âşık,
maddeden arınmak için gözyaşı dökerken sevgili ona karşı ilgisizdir, bu
ilgisizliğinden dolayı gözbebeğini yetim olarak nitelendirir. Ayrıca, Hz. Hüseyin
Kerbela’da şehit edilmiştir, âşık ise aşk şehididir:
Girüp úaraya aàla gözüm k’oldı farø-ı èayn Her merdüm-i yetìme ùuta mÀtem-i Óüseyn
236/1
1. 4. 2. 7. Cami, Mihrap
Cami mefhumu, Divan’da ibadet yeri olmasının dışında179 sevgili ile ilgili
beyitlerde, kaşı mihrap olunca güzelliğinin cami olması,180 ve Hz. Muhammed ile
178 Bilmen, a.g.e., s. 49-50. 179 UD, Tkb. 1/3. 180 UD, 81/3.
96
ilgili olarak kullanılmıştır. Dünyayı camiye benzeten Ubeydî, onun aydınlığının Hz.
Muhammed’in ışık yayan, kandillere benzettiği hadîslerinden kaynaklandığını
belirtir. Hadîsler dünyaya manevî bir ışık, bir rehberdir:
CÀmiè-i èÀlem èUbeydì nice rÿşen olmasun Anda olmışdur meãÀbió-i øiyÀ-güster óadiå
25/5
Beyitlerde mihrap şekil benzerliğinden dolayı sevgilinin kaşı yerine ve
mihrapta hacet dilenmesi ve duada bulunulması gibi durumlarda zikredilmiştir.
Sevgilinin kaşı âşıklar için Hakk’ın kurbiyyetidir, kabe kavseyndir, sevgilinin kaşı
onun güzellik camisinde âşıklar için güzel kokulu mihraptır:
CÀmiè-i óüsnüñde úaşuñ èanberin miórÀb olur Anda zülfüñ misk-i ibrişimden seccÀdedür
81/3
Gönlüne seslenen Ubeydî, mihrapta secdede iken daima hamd halinde olması
gerektiğinin söyleyerek Hakk’ın rahmetine yakın olmak ister:
BÀb-ı mihrÀbıñde ey dil sÀcid ol Vech-i aósende hemìşe óÀmid ol
Mua.151
1. 4. 2. 8. Kıble, Kıble-nümâ
Kıble mefhumu, bütün beyitlerde sevgili ve sevgilinin güzellik unsurları ve
bunların âşık zaviyesinden görünümü ile ilgili olarak ele alınır. Sevgilinin tasavvufî
bir şekilde işlenildiği beyitlerde onun mahallesi Kâbe kabul edilir. Çünkü tasavvufta
sevgili Allah’tır, sevgilinin yüzü ve mahallesi Kâbe’dir. Âşık orada dolaşmakla
Kâbe’yi tavaf etmiş olur ki bu onun için bir bayramdır; çünkü ilâhî güzelliğin zuhur
ettiği bir kıblededir, vahdet makamındadır:
97
Kaèbe-i kÿyuñ ùavÀf idüp yüzüñ görenlere Ey cemÀl-i úıble her gün óÀcılar bayramıdır
71/2
Sevgilinin yüzünün kıble olması, mihrabı andıran kaşları ve âşığın yegâne
yöneldiği yer olmasından dolayıdır.181 Ah çeken âşıkların amacı vahdet makamı olan
sevgilinin yüzüne ulaşmaktır. Sevgiliye kavuşmanın özlemini duyan, sabah ve akşam
hiç durmadan ah çeken âşığın ahları, sevgilinin mahallesinde aşığın çektiği acıların
habercisidir. Namaz kılınırken kıbleye dönülür. Sevgilinin mahallesini Kâbe’ye,
yüzünü ise kıbleye benzeten Ubeydî, âşıkların ahının bu kutsal mekâna yöneldiğini
belirtir:
èUşşÀúuñ ahı kaèbe-i kÿyuñda ãubó u şÀm Bir òoş hevÀdur ey yüzi úıble HicÀz’da
281/2
Bir beyitte de âşık, sevgiliye seslenirken gözlerinin “kıble-nümâ” olduğunu
belirtir. Âşıklar, gönülleriyle hakikate, sevgiliye ulaşmaya çalışır. Tasavvufta asıl
Kâbe gönüldür, ilâhî aşk gönülde tecelli etmiştir. Vuslat arzusuyla yanan Ubeydî,
sevgiliyi görmek ister:
Ey göñüller kaèbesi úıble-nümÀdır gözlerüm Gösterürseler seni baña revÀdur gözlerüm
202/1
1. 4. 2. 9. Ezan, Müezzin
Beyitlerde ezan mefhumu sevgili ile ilgili beyitlerde, müezzinlik mefhumu ise
Bilal Habeşî dolayısıyla zikredilmektedir. Sevgili acımasızdır, cefa eder. Âşık için
aşk mukadder olduğuna göre sevgiliden gelen her türlü cefaya sabredilir. Bu
kesretten ve maddeden arınıp kurtuluşa, vahdete ermenin yoludur. Sevgilisini aya
benzeten Ubeydî, gece onu sabah ezanına kalması için davet eder; ama sevgili cefa
181 Pala, a.g.e., s. 143.
98
eder gider, onun yanında sürekli kalmaz, çünkü güneş gelince yani gündüz olunca
aya gerek kalmaz:
Gice gelse ezÀn-ı ãubóa dek úal diyü yalvarsam CefÀ eyler gider ol meh dìrìàÀ kim baña úalmaz
103/4
Sevgilinin gamı âşık için sabır imtihanıdır. Kemale ermesinde kesreti yok
etmesinde bir araçtır. Aşığın vücûdu yansa, maddeden arınsa bile şikâyet etmez.
“Allahu Ekber” der, ezan okur. Bu durum, eskiden sosyal hayatla ilgili bir âdet olan
“şehirlerde felaketin ezanla haber verilmesi” hususunu da hatırlatır:
áamuñ od ãalsa cisme cÀn u dil Allahu ekber der Úaçan bir şehre Àteş düşse oúurlar ezÀn yer yer
65/2
Beyitlerde işlenen diğer bir mefhum müezzinliktir. Bilal-i Habeşî,
peygamberimizin ilk müezzinidir.182 Hicretin I. yılında namaz vakitleri için bir
alâmete ihtiyaç hâsıl olmuş, Abdullah b. Zeyd rüyasında ezanı öğrendiğini Hz.
Peygamber’e söylemiş, Hz. Peygamber de ona, ezanı Bilal’a öğretmesini, onun
sesinin daha güzel olduğunu buyurmuşlardır.183 Bu rüyayı Hz. Ömer dâhi birçok
sahâbi görmüş, rüya Allah’ın vahyi ile sağlamlaştırılmıştır.184 Kâbe’de güzel sesiyle
insanları namaza çağıran Bilal-i Habeşî’nin okumuş olduğu ezan nağmeleri, Beyt-i
mamur’a kadar ulaşmıştır.
Kaèbede saña müéeõõin olduàu için nice sÀl Beyt-i maèmÿra irişmişdür maúÀmÀt-ı BilÀl
188/1
182 Bilmen, a.g.e., s. 546. 183 “Ezan”, TDEA., C.3, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 134. 184 Bilmen, a.g.e., s. 546.
99
1. 4. 2. 10. İhlâs
İhlâs, Allah’a kulluğu ifade eden bir kelime olup hâlis, temiz, doğru ve
samimi olmayı gerektirir. İhlâsta önemli olan sâlih amellerin halk için değil de Hak
için yapılmasıdır.185 Bu kavram beyitlerde sevgili ile ilgili beyitlerde ele alınmıştır.
Tasavvufta sevginin el-hubb, el-vedd, el-ışk ve el-heva olmak üzre dört makamı
vardır. El- hubb âşığın sevgilinin iradesi önündeki acizliğini ve kalbinin saflığını
ifade eder.186 Sevgiliden ayrı olmanın hasretini, acısını yaşayan, ilâhî aşkla yanan
Ubeydî, vasl anında şükretmeyi düşünmez; çünkü her kavuşmanın akabinde ayrılık
vardır.187 Ama o, el-hubb makamında olan aşkından dolayı kavuşma anında ihlâslı
olarak binlerce Fatiha okur, çünkü aşkında istikamet sahibi olmak ister. Bu yüzden
Fatiha Suresi’ni binlerce kez okur:
Erince vaãluña el-óamdin eylemez ammÀ HezÀr FÀtióÀ oúur bu úalb-i pür-iòlÀã
127/3
1. 4. 2.11. İmam
Ubeydî, imam kavramını Hz. Muhammed’le ilgili olan bir beyitte ele alır.
O’nun Miraç Gecesi’nde Mescid-i Aksa’daki imamlığını hatırlatır. (bkz. Miraç)
1. 4. 3. Hac, Hacı
İslâm dininin beş şartından biri Hac Divan’da hem dinî zaviyeden hem de
sevgili ile ilgili olarak ele alınmıştır. Nefsi adına herhangi bir kazanç düşünmeden,
sadece Allah rızası için imanlı bir şekilde hacca giden bir kişinin işlendiği terkib-i
bentte ona dualarda bulunulur. Çünkü o masivâdan, şerden korunmak için kendisine
imanı delil edinmiştir. Zaten yokluk meydanı olan bu dünyada ancak iman deliline
tutunarak Allah katındaki yerini üstün kılabilir:
185 Safer Baba, Tasavvuf Terimleri, Heten-Keten Yay., İstanbul 1998, s. 125. 186 İbn Arabî, a.g.e., s. 71. 187 Karabey, a.g.e., s. 176.
100
Kendini ãaón-ı èademe idünüp ìmÀnı delil İde óÀcı yerini Kaèbe-i pür-nÿr-ı Cemìl
Tkb.1/4
Hac mefhumu sevgili ile ilgili olarak ele alınan beyitlerde de işlenmiştir. Âşık
nazarında sevgilinin mahallesi Kâbe olduğundan âşıkların orayı gezmeleriyle hacca
gitmiş oldukları belirtilir.188
1. 4. 3. 1. Kâbe
İslâm dini için önemli bir makam olan Kâbe, müminlerin Hakk’a
yöneldikleri, şartları uygun olan müslümanların ziyaretle yükümlü oldukları yerdir.
Yer aldığı düşüncelerin büyük kısmında sevgilinin mahallesi, eşiği, yanağı ve âşığın
gönlü olarak işlenir. Ayrıca tavaf189, Kurban Bayramı190, Bilâl-i Habeşî’nin ezan
okuması191 gibi hususlarda da ele alınır.
Tasavvufta sevgilinin yüzü Kâbe’dir, ayva tüyleri de ayetlerdir. Kâbe’nin
üzerinde ayetlerin yazılı olduğu bir örtü vardır. Kâbe-i şerîf sevgilinin yanak Kâbe’si
karşısında matemdedir, onunla baş edemez, herkes orayı tercih eder:
Òaùùuñ ióÀùa ideli eùrÀfa óaddüñi Girüp úaraya mÀtem ider Kaèbe-i şerìf
146/4
Kâbe İslâm’ın en mukaddes mevkisidir. Sevgilinin mahallesi ise âşıklar için
kutsal bir yerdir. Kâbe’nin mahremiyeti olduğu gibi sevgilinin mahallesinin de
mahremiyeti vardır. Âşık, sevgilinin Kâbe olarak düşünülen mahallesinin etrafında
dönmekte, tavafını yerine getirmektedir:
Óarìm-i kÿyuña ermişken ayrıldum dirìàÀ kim Döne döne eşigüñ kaèbesin ùolandum gitdüm
207/2
188 UD, 71/2, 207/2. 189 UD, 71/2. 190 UD, 39/1. 191 UD, 188/1.
101
1. 4. 3. 2. İhram
İhram, hacı adaylarının Kâbe’yi tavaf için Mekke dışında örtündükleri
dikişsiz örtüdür. Ubeydî, bu mefhumu sevgili ile ilgili olarak kullanır. Güneş
sevgilinin eşiğinin Kâbe’sini tavaf etmek için akşamdan hazırlığını yaparak ihrama
girer:
ÁsitÀnuñ kaèbesine èazm idüpdür şÀmdan Áf-tÀbun ãubó-ı ãÀdıú bir beyÀø iórÀmıdur
71/3
Fakih, ilm-i batından nasibini almamıştır. Zahire önem veren fakih, sevgili ve
onunla ilgili her şeyi küfre sebep olduğu gerekçesiyle reddeder. İlâhî aşktan bî-
haberdir. Alçak rakip, sevgilinin köpeğinin şalını boyununa ihram gibi almazsa, fakih
gibi ihtiram ihramını bulamaz:
Egnine şÀl-ı seg-i dildÀrı almayan sefìh İótirÀm iórÀmını bulmadı mÀnend-i faúìh
Mua.55
1. 4. 3. 3. Merve, Safa
Safa ve Merve, Kâbe’nin doğusunda bulunan iki tepedir. Safa’dan başlanıp
Merve’de tamamlanmak üzere yedi defa gidip gelmek haccın vaciplerindendir. Bu
gidip gelmeye, koşmaya say denir.192 Kâbe’yi bir kul olarak tasavvur eden Ubeydî,
onun sevgilinin mahallesindeki vefa tavafı öncesinde Merve ile Safa arasında say
vazifesini yerine getirmesini belirtir. Kâbe’yi saf bir Müslüman’a benzeterek onun
için “safa” kelimesini kullanan Ubeydî, aynı zamanda “Kâbe, Merve” kelimelerinin
bir arada kullanarak Safa tepesini de hatırlatır:
Merve óaúúı Kaèbe úul olsun ãafÀsı var ise Ey èUbeydì kÿy-ı dildÀr- ı vefÀ Àyìnüñe
282/5
192 Karaman vd., a.g.e., s. 534.
102
Kendine imanı delil edinip hacca giden bir hacı için Ubeydî, Merve hakkı için
onun makamının nurlu olmasını Allah’tan niyaz eder:
Úabrini Merve óaúú içün o äafa kÀnınuñ Luùf idüb Kaèbe gibi eyle maúamın pür-nÿr
Tkb.1/5
Ubeydî, bir kasidede övülene seslenerek Kâbe’nin hacıları olduğu müddetçe
Merve’nin temiz kalp ile övülene duacı olacağını belirtir:
Óarìm-i Kaèbenüñ olduúça óÀciyÀn-ı Óarem äafÀ-yı úalb ile Merve óaúúı ãenÀ-òÀnı
K.4/24
1. 4. 4. Rûze (Oruç)
İslâm’ın beş şartından biri olan oruç, dinî bakımdan Allah’a yakınlaşmayı
sağlamasının, nefsi terbiye etmesinin193 dışında âşığın sevgiliyle olan ilişkisinde
durumunu tasvir etmede kullanılır. Oruç ehli oruç müddetince yiyip içmezken, âşığın
orucu ise daimidir. Sevgiliden ayrı olduğu için onun güzelliğini temaşa edemeyen
âşığın bütün günleri gam orucuyla geçer. Bu durum onun masivâdan uzaklaşması
için gereklidir. Günlerinin gam orucuyla geçmesi bayramda bile devam eder. Oysa
bayramlar sevinçlerin arttığı, matemlerin olmadığı günlerdir. Bu yüzden Ubeydî,
sevgilisine kendisini küfre soktuğu için kâfir der:
Rÿze-i àamla geçürseñ n’ola eyyÀmımuzı Eyledi bir òaùı kÀfir úara bayrÀmımuzı
309/1
1. 4. 4. 1. Kadir Gecesi
Ramazan ayının 27. gecesine rastladığı rivayet edilen bu gecede, Kur’ân-ı
Kerîm Hz. Muhammed’e inmeye başlamıştır. Bu gecenin bir anı vardır ki, ona
193 UD, Tkb. 1/3.
103
rastlayan bir dua muhakkak kabul olunur.194 Ubeydî, Kadir gecesini sevgilinin
güzellik unsurlarından hatla ilgili olarak işler. Sevgilinin yanağı Mushaf olunca
hatları da onun üzerindeki ayetlerdir. Onun bayramı sevgiliye hizmet etmektir. Onun
için Kadir gecesi sevgilinin hattının fermanıdır, bu fermanda ayetler, ilâhî kelam
vardır:
Manãıbuñdur èUbeydì’nüñ èiydı Şeb-i úadri òaù-ı berÀtuñdur
50/5
1. 4. 4. 2. Iyd, Bayram
Divan’da Ramazan Bayramı İslâm toplumu için önemli bir gün olmasının
dışında, sevgili ile ilgili beyitlerde kullanılmaktadır. Bayram âşık için sevgiliye
kavuşmadır,195 bayramın gelişi halk için yeni nimetler, ihsanlar demektir.196
Ramazan Bayramı’nın gelişi hilalin görünmesiyle anlaşılır. Hakk’ın karşısında
âcizliğini dile getiren Ubeydî, O’na kavuşmayı bayrama benzeterek, lütuf hilalini
istemektedir:
Nice bir ãayam èÀciz ola èUbeydì umarın İrgüre èıyd-ı ümìdine hilÀl-ı lüùfuñ
179/5
Ayrılık acısı çeken âşık için gözyaşı vuslata biraz daha yaklaşması demektir.
Sürekli ağlayarak ciğerlerini eriten bir âşığın gözyaşları yerine kan akar. Bu yüzden
vuslatında sevgilisine hediyesi kanlı gözyaşlarıyla yaptığı kabadır. Âşık bu
durumunu bir kişinin bayramda çocuğuna yeni elbiseler almasına benzetir. Sevgiliye
vuslatı onun için bayramdır, adeta bir bayram çocuğu heyecanı içindedir:
194 Bilmen, a.g.e., s. 208. 195 UD, 203/2. 196 UD, K. 4/5.
104
Başına vaãluñda çeşmüm giydürür rengìn úabÀ Nitekim èıyd irse merdüm zeyn ider eùfÀlını
317/2
Bayrama, oruç gibi bir imtihandan sonra ulaşılmaktadır. Âşık da mihnet ve
ayrılık orucu tutmaktadır. Sevgilisinden yanağını arz etmesini isteyen Ubeydî,
sevgilisine günün bayram günü olduğunu, mihnet imtihanını geçtiğini hatırlatarak
vahdeti arzular:
Ruòların èarø eyle gel ey mÀh èıyd eyyÀmıdur Devr-i miónet geçdi èuşşÀúa ãafÀ hengÀmıdur
71/1
Divan’da kurbanların kesildiği Kurban Bayramı da ele alınmaktadır.
Sevgilinin yanağının bayramında ise kurban âşığın gönlüdür. Âşık, sevgilinin
mahallesindeki bu bayram safasını terk etmek istemez. Sevgilinin yanağı onun için
bayram ayıdır, mahallesi ise “safâ”dır. Sevgilinin mahallesinden ayrılıp Kâbe’ye
gitmek ona zor gelir:
èIyd-ı ruòsÀrun görüp göñlüm olur úurbÀn-ı èıyd Terk idüp kÿyuñ ãafÀsın Kaèbeye varmaú baèìd
39/1
1. 5. Melekler
Melek mefhumu, Divan’da umumî olarak sevgiliye dayanan bir vesile üzerine
işlenmektedir. Sevgilinin melek ile olan ilgisi onun yüz ve huy güzelliğinden
kaynaklanır.197 Melekler, Hz. Peygamberi Miraç’ta karşılamaları sebebiyle ele
alınır:
197 Ahmet Mermer, Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ın Tenkidli Metni, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1991, s. 101.
105
Sen şehe MièrÀca úarşu çıúmasun mı her melek ŞÀh-rÀhuñdan nişÀn bir úaç tepe kÿy-ı felek
162/1
Melekler, aşk bahçesinin bülbülüdür. Bahçede melek olması sevgilinin
diyarının cennet olduğuna delildir. Şer işlenen yerde melek olmaz; ama bu bahçede
İlâhî bir aşk vardır. Cihanın güneşinin bile bir âşığın yüzü gibi sararmış bir
görünüme sahip olması O’na duyduğu aşktan dolayıdır,
Bülbül-i gülzÀr-ı èaşúuñdur felekde her melek VÀlihüñ olup ãararmışdur gül-i mihr-i cihÀn
214/4
Âşık olmanın bir özelliği de talep etmektir. Talep edilen şey Hz. Peygamberin
eşiğinin tozu ise bu kudsîyyet arz eden bir durumdur. Ubeydî, Hz. Peygamberin
eşiğinin tozunu sürme olarak kullanan taliplerin bu kutsal davranışından dolayı
melekleri görebilmeleri temennisinde bulunur:
Úangı ùÀlip kim àubÀr-ı ÀsitÀn-ı ravøañı İútióÀl eylerse aña úudãiyÀn ‘arø ide ruò
35/2
1. 5. 1. Azrail
Ölüm sırasında canlıların ruhunu almakla görevli olan Azrail Divan’da
ölümün habercisidir. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilmesinin anlatıldığı bir
terkib-i bentte Ubeydî, Azrail’in ölümden haber vermesinin istikamet sahibi olan
Hz. Hüseyin’i bile, ahirete hazırlıksız olduğu düşüncesinden dolayı, mahcup etmiştir:
İstiúÀmette naôìri yoàidi ammÀ kim Eyledi bÀd-ı fenÀ úaddini ol servüñ dÀl Şöyle maócÿp idi kim geldügü dem èAzrÀ‘il Yerlere geçti óicÀbından o òurşid-miåÀl
Tkb.2/4
106
Sevgilinin gözünün Azrail’e benzetildiği bir beyitte sevgili gözü, kaşı ve
kirpikleriyle zalimdir, kan dökücüdür. Yay kaşını kullanarak ok kirpikleriyle can alır.
O, bu yönüyle Azrail’in işini de yapar:
Çeşmüñ ne cÀn şikÀrdur ey şeh ki şÀh-bÀz Úapdı şikÀr olmaàı ol cÀn-şikÀrdan
217/3
1. 5. 2. Cebrail
Cebrail, meleklerin en büyüğü ve en üstünüdür. Allah’a yakın olduğu için
kendisine meleklerin efendisi de denilir.198 Ay, sevgilinin güneş gibi olan yanağına
öykünmüştür. Oysa onun parlaklık ve güzellikte sevgilinin güneş gibi olan yanağı ile
yarışması söz konusu değildir. Ubeydî, sevgilinin yanak güneşine özenen ayda, âdeta
Cebrail’in nurlu kanat izlerinin olduğunu söyler:
Ezel meh èÀrıżun mihrine mi öykindi rÿyında Ki êarb-ı şehper-i Cibrìl’den olmış eåer peydÀ
5/4
Sadık bir âşık olan pervane sevgilinin yanağı etrafında dönerken yanarak ilâhi
aşkla kendini kavurur. O, bu hâliyle vahdet yolundaki bir derviş gibi gayba ulaşır.
Oysa Cebrail, gayb âlemine ulaşamaz, o âlemde çerağ vazifesini sevgilinin vahdet
makamı olan yanağı yapar:
Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀrun çerÀà
144/2
1. 5. 3. Kerrubiyan
Dört büyük meleğe verilen isim olan Kerrubiyan Divan’da bir beyitte sevgili
ile ilgili olarak ele alınmıştır. Savaş meydanında en çok lazım şey manevî güçtür. Bu
198 Karaman vd., a.g.e., s. 94.
107
manevî gücü sağlayan Kerrubiyan’ın duaları övülenin etrafında sağlam bir kaledir,
zırhtır:
Óamdü’lillah ki duèÀ-yı zümre-i kerrubiyÀn Rezm-gÀhuñda şehÀ óıãn-ı óaãìnüñdür senüñ
183/4
1. 5. 4. Rıdvan
Rıdvan, bütün cennetlerin hakimi ve hazinelerin bekçisi olan bir melektir.199
Cennetin kapıcısı ve bakıcısıdır. Bu melek, sevgiliyi övmek maksadıyla kullanılır.
Sevgilinin bulunduğu yer cennet iken mekânı ise Rıdvan’ın tahtı gibidir. Kapısının
halkaları ise hurilerin gözleri gibidir:
Südde-i sidre-mekÀnuñ taòt-ı RıøvÀn-ı cinÀn Óalúa-i bÀb-ı celÀlüñ çeşm-i óÿr-i bì-úuãÿr
45/3
Âşık için dünya cennet olsa bile o, sevgili olmadan cennet gibi dünyadan haz
almaz. Onun amacı aşkın engellerini sabırla aşmak, masivâdan uzaklaşmak ve
sevgilinin cemaline, hakikate ulaşmaktır. Âşık, ravza-i rıdvanı, yani sonsuz
nimetlerin sunulduğu cennetti göremediğini ancak, dünya bahçesinde sevgili
olmadan haz duyamayacağını açıklar. O, sevgiliyi, hakiki güzelliği ister:
Görmedük ravøa-i RıøvÀnı èUbeydì ammÀ YÀrsız eylemedük gülşen-i dünyÀdan óaô
136/5
1. 5. 5. Şeytan
Şeytan, Hz.Adem ile Hz.Havvâ’nın cennetten çıkarılması hadisesinde, yılanın
delâletiyle cennet kapısından içeri girmiş olmasıyla işlenmektedir. Sevgilinin yüzü
cennet olunca, zülfü de yılan olur. Zülf, rakîbe yardımcı olarak sevgilinin yüzünü
199 Erzurumlu İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 33.
108
gösterir. Ubeydî bu durumu, yılanın şeytana yardım etmesi sonucu cennete girmesine
benzetir.200
èUbeydì úorúarın zülfi èadÿya göstere yüzin Ki şeyùÀna yılan gösterdi derler bÀà-ı RıøvÀnı
315/5
1. 6. Kutsal Kitaplar
Ubeydî, ilâhî kitapların sonuncusu olan Kur’ân-ı Kerîm ve onunla ilgili
ibarelerden çeşitli vesilelerle söz etmektedir. Şeriat, Kur’ân’ın dışındaki semavî
kitapların değerlendirmeye alınmasını yasaklamıştır.201
1. 6. 1. Kur’ân-ı Kerîm
Kur’ân-ı Kerîm kelamın zirvesidir, söz incisidir, nükat-ı ilmdir. Onun
mahiyetini ve inzal sebebini herkes idrak edemez. Ubeydî, Cebrail’in Hira’da Hz.
Muhammed’e Kur’ân talimini hatırlatır:
NikÀt-ı èilmi aña èaúlı eyledi taèlìm Oúıtdı Aómed’e ãan Cebre’il Úur’Àn’ı
K.4/8
Kur’ân-ı Kerîm sevgili ile ilgili olarak da işlenmektedir. Sevgili, mutlak
güzel olan Allah’ın kemalatının tecelli ettiği yerdir. Ubeydî, sevgilinin vasfının
Divanı’nı tamamladığını belirtir. Onu iman ve Kur’ân ile hatmetmek gerektiğini
belirtir. Çünkü O kitapta sevgilinin mihrap ve kabe kavseyn olan kaşı vardır.
Sevgilinin yüzü Kâbe’dir, hatları birer ayettir:
200 “İblis’in cennete girmek için yılanla anlaşması Kur’ân ve sünnete uygun değildir, israiliyyata dayanır.” (Aydemir, a.g.e., s. 24.) 201 Hz. Peygamber, “Ehl-i kitabı ne tasdik, ne de tekzib etmeyiniz, (onlarla karşılaştığınızda, Rabb’ımızdan) bize indirilene de, size indirilene de iman ettik, bizim de sizin de Allah’ı birdir.” deyiniz buyurmuşlardır. (İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 783.)
109
Sen daòi ìmÀn ile Úur’Àn ile òatm it anı Çün temÀm etdi èUbeydì vaãfuñuñ dìvÀnını
287/5
Hz. Osman için yazılan bir gazelde de Kur’ân-ı Kerîm zikredilir. Hz.
Ebubekir zamanında tek Mushaf haline getirilen Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Osman
zamanında yedi nüsha çoğaltılarak büyük İslâm şehirlerine gönderilir.202 O,
Kur’ân’ın kâtipliğini yapmıştır:
Oldı ser-ger-dÀnı kilk-i şaèşaè-ı engüştüñüñ Oldıàı çün kÀtib-i ÀyÀt-ı Úur’Àn óaøreti
291/2
1. 6. 1. 1. Vahy
Vahy, Allah’ın dilediği her şeyi peygamberlerine çeşitli şekilde
bildirmesidir.203 Divan’da sevgilinin makamı Cebrail’in ziyaret ettiği, vahy getirdiği
bir yerdir. Vahiy sırdır, sevgili de sözleriyle, hâl ve davranışlarıyla bir sırdır:
Kÿşe-i òalvet-sarÀyuñ cÀy-gÀh-ı Cibre’ìl Meclis-i èÀlì-maúÀmuñ menzil-i vaóy ü kitÀp
10/2
1. 6. 1. 2. Nass (Nass-ı Katıè)
Nass-ı kati’; manası sarih, açık olan Kur’ân ayetlerinden delil olarak
gösterilen ayettir. Ubeydî, Hz. Muhammed’in hadîslerinin inkâr bataklığındaki
çekişmeleri ortadan kaldırmada âdeta birer nass-ı kati niteliğinde olduğunu
belirtir(bkz. Hadîs):
202 “Osman b. Affan”, TDEA., C.7, Dergâh Yay., İstanbul 1979, s. 143. 203 Yılmaz, A., M., a.g.e., s. 84.
110
Ey delìl-i óaú nizÀè-ı münkeri úaùè etmeye Sen resÿl-i kibriyÀdan naãã-ı úÀtıè her óadìå
25/2
1. 6. 1. 3. Ayet
Dîvân’da ayetler doğrudan isimleriyle, iktibas yoluyla ya da telmih yoluyla
söz konusu edilir. Allah’ın zâtına vacip olan kemal sıfatlarının en önemli özelliği
vahdaniyet sıfatıdır. Hakk’ın zâtında, sıfatında ve fiillerinde bir olduğuna, şerikten
münezzeh, ibadete layık tek mabud bulunduğuna delâlet etmektedir.204 Ubeydî,
tevhid inancı gereği yalnız Allah’a ibadet ettiğini söyler. O’na güvenir, O’na hiçbir
şeyi ortak koşmaz. Beyitte Fatiha Suresinin 5. ayeti205 ile İhlas Suresinin 1. ayetine206
telmih vardır:
Biz seni bir bilürüz saña èibÀdet eylerüz Sensin ancak Rabbimüz sensin bizüm maèbÿdumuz
98/3
Divan şairlerinin sevgilinin yüzünü aya benzettiği bilinmektedir.207 Sevgilinin
yüzü ile ilgili beyitlerde de ayet isimlerine değinildiği görülür. Sevgili ay yüzlüdür,
nur gibidir. Onun yüz sayfasındaki hatları Kur’ân ayetleridir. Yüz Mushaf’ına ancak
“Nur” ayeti yazılır. Nur ayetinde Allah’ın gökleri ve yeri aydınlatan nurundan
bahsedilir. Sevgili de nuruyla âşıkları aydınlatır:
Nÿr Àyetini yazmaàa ol cephe-i pür-çìn Meh ãafóasına çekdi yine misùÀr-ı şive
264/4
Günahların bağışlanmasında şefaatçi (bkz. Şefaat) yalnız Hz. Muhammed’dir.
Çünkü O, Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulduğu gibi âlemlere rahmet olarak
204 Aydın, a.g.e., s. 114. 205 Fatiha, 1/5: “Rabbimiz! Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden meded umarız.” 206 İhlâs, 112/1: “De ki: O, Allah birdir.” 207 Karabey, a.g.e., s. 104.
111
gönderilmiştir.208 Ubeydî, Hz. Muhammed’den ümmetinin günahlarını Hakk’ın
lütfuyla temizlemesini ister:
GünÀh-ı ümmetini Àb-ı lüùf-i Óaúú’ile yur Muóìù-i èÀlem-i raómet Muóammed-i èArabì
288/4
Divan’da “Kâbe kavseyn (iki yay aralığı kadar)” tamlamasıyla, Hz.
Muhammed’in Miraç Gecesi’nde Allah’a yakınlık derecesini anlatan ayetlerden
iktibas yapılır.209 Ubeydî, kendisinin Hz. Muhammed’in vasfını anlatacak nitelikte
olmadığını belirterek Allah’a bu kadar yakın olan bir peygamberin vasıflarının
sıradan bir beşer tarafından anlatılması söz konusu değildir:
Nice bu ednÀ èUbeydì ide vaãf-ı mertebeñ ÚÀbe úavseyn oldı saña ey şeh-i èÀlì-mekÀn
215/5
1. 7. Diğer Dinlerle İlgili Unsurlar
1. 7. 1. Put (Büt, Sanem)
Divan’da büt, sanem genellikle sevgili için bir benzetme unsuru olarak
kullanılmıştır, istiare yoluyla sevgiliyi anlatmaktadır. Sanem mecazî güzeldir; ama
Hakk’ın güzelliğinin bir ayetidir. Mecaz güzellere duyulan mecazî aşk ise, ilâhî ve
hakiki aşka götüren bir köprü olmalıdır. “Hakiki aşk, mutlak varlığı; yani Allah’ı
sevmektir.”210 Ubeydî, dünyayı bir kiliseye benzetir. Sevgili ise dünya kilisesinin
putudur. Sevgilinin yanağı aydınlığıyla imanın simgesidir. Onun yanağı uğruna
dökülmeyen gözyaşları dünya kilisenin yok olmasına neden olur:
208 Enbiyâ, 21/107: “Resûlüm! Biz seni âlemlere ancak rahmet olarak gönderdik…” 209 Necm, 53/ 8, 9 : “Sonra (Muhammed’e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı. O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” 210 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 120.
112
Deyr-i dehrüñ ey ãanem her kÿşesi bulur fenÀ Dìde òurşìd-i ruòuñsuz yaş dökerse dÀimÀ
Mua.54
Sevgilinin yüzü ile kilisedeki putlar arasında ilgi kurulur. Kilisedeki putlar,
sevgilinin güzelliğiyle boy ölçüşemez:
Bil ki ey şÀhid-i kÀşÀne senünle büt-i deyr DaèvÀ-yı óüsn-i cemÀl eylerse ãÿret bulmaz
104/2
Gönül sevgilinin makamıdır, Tanrı’nın tecellisidir. Âlemin gözü olan insanın
hakikati de gönülde toplanmıştır. Tasavvufta büt (put) nefs-i emmaredir.211 “Nefs-i
emmâre münker ve günah olan şeyleri işlemeyi teşvik ve emreden nefstir.”212 Nefs-i
emmâresine uyup gönlünü putlaştıran, masivâya yönelmiştir. O, dünya kilisesinde
mermerden bir put yapan gibidir:
Göñlinde kim ki sen büt-i çìnüñ yer eyleye Deyr-i cihÀnda sikke úazar mermer üstüne
265/2
Beyitte geçen “büt-i çin” ifadesi en güzel putların yapıldığı Çin’le de ilgilidir.
1. 7. 2. Büt-hane, Deyr
Divan’da, büt-hane ve deyr adıyla anılan bu unsurlar, mâsivâ âlemi yani
dünya yerine kullanılmıştır.213 Çünkü dünyada sayısız biçimde tecelli etmiş
güzellikler vardır.214
Tasavvufta, büt-hane “Vahdet-i kül, lâhutî âlem, Zât-ı ahadiyetin mazhar
olma halidir.”215 Sevgilinin büt-hanede olan suretleri çok güzeldir, fakat ruhu yoktur.
Tasavvufta hakikî iman kesrette gizli olan vahdeti idrak etmektir. Gaybın hâkimi
211 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 81. 212 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 236. 213 UD, 265/2. 214 UD, 104/2. 215 Uludağ, a.g.e., s. 82.
113
Hak, bu suretlere ruh yani can verirse kâfirler imana gelecektir. Oysa hakikî iman bu
güzelliği idrak etmektir, mecazda kalmamak hakikate ulaşmak, lâhût âlemi ve mutlak
gaybın sırrını idrak etmektir. Mani’nin yapmış olduğu resimler cansız birer şekilden
ibaret olduğundan iman getirmeleri mümkün değildir:
Yazduàuñ ãÿret-i büt-òÀnelerün ey MÀni Rÿóı olsa getürürlerdi añı ìmÀnı
307/1
Mum gece ağlamaktadır, mumun ağlaması onun yanmasını ifade eder, çünkü
yanarken erimekte gözyaşına benzer taneler dökmektedir. Tasavvufta mum “Sâlikin
kalbini yakan ilâhî nurun parıltısı, müşahede ehlinin kalbinde parlayan irfan
nurudur.”216 Mum yanarken vahdet yolundaki dervişe benzeyen ve onun gibi ilâhî
aşkla yanan pervaneyi de yakmakta, ondaki maddeyi öldürmektedir. Gündüz ise bu
köhne dünya kilisesinde karalara sarınmaktadır:
PervÀnesini öldüricek gice aàlayup Gündüz úara ãarındı bu deyr-i kühende şemè
139/4
1. 7. 3. Kâfir-peçe
Bu mefhum Divan’da sevgili için kullanılmıştır. Ama zikredilen sevgili
mecazî değil, hakikî sevgilidir. Tasavvufta kâfir-peçe vahdet âleminin tek renkliliğini
ifade eder.217 Güzellik kilisesinde kâfir-peçe kimseye ağız açdırmaz; çünkü O mutlak
güzeldir, vahidiyet mertebesinin kesret âlemimdeki zuhurudur. Her mahlûkta hak bir
vech vardır. Kâfir-peçe hakikî güzelliğin tecelli yeridir, güzellik kilisesinde vahdet
kendini kesrete gizlemiştir:
Deyr-i óüsn içre iderlerse leùÀfet baòsin Aàız açdurmaz o kÀfir-peçe hiç yer ãanma
260/2 216 Uludağ, a.g.e., s. 327. 217 Uludağ, a.g.e., s. 200.
114
1. 8. Dinle İlgili Diğer Unsurlar
1. 8. 1. İman
İman, bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve yürekten inanmak, haber
verilen bir şeyi, bir hükmü tasdik etmek, onun doğru olduğunu kabul edip haber
verenin doğru söylediğine inanmaktır. Dinî ıstılah olarak ise, Hz. Muhammed’in
Allah’tan getirdiği kesin olarak belli olan hükümlerde doğru olduğuna tereddütsüz
inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu tasdik ve itiraf etmektir.218
Beyitlerde iman ve küfür mefhumlarının birlikte ele alındığı görülmektedir.
Küfür ve iman birbirinden ayrılmayan iki parça gibi telakki edilmiştir. Esasen,
tasavvufta küfr, hakikî iman, kesretin vahdette gizlenmesi, kulun fani olması
anlamındadır.219 Sevgilinin yanak sayfası mushaftır, hat ise kesrettir, küfrü ifade
eder. Ubeydî, hattın sevgilinin mushafa benzeyen yanağına basma sebebinin kıl
kadar bile imanı olmamasından kaynaklandığını belirtir. Aslında yanak Mushaf
olunca hat da onun üzerindeki ayetler veya surelerdir:
äafóa-i òaddini baãmazdı èUbeydì yÀruñ Úıl úadar òaùùınun olsaydı eger ìmÀnı
321/5
İmanın hakikati ve özü kalptedir. Kalplerde olanı da ancak Allah bilir. Son
nefeste bile imanlı gitmek Allah’ın lütfudur:
Soñ nefes gönderüp ìmÀn ile anı yÀ Rab Raómet ü lüùfuñ ile cÀnını eyle mesrÿr
1/5
Sevgili, inkâr ehli için bir kurtuluş vesilesidir. Onun sayesinde inkâr edenler
bu bataklıktan, zulmetten kurtulup hayat bulabilir. Ayrıca, sevgilinin ölüleri diriltme
mucizesi de vardır. Sevgili imana vesile olma ve ölülere can verme gibi özellikleriyle
peygamberlik makamında görülmektedir:
218 Karaman vd., a.g.e., s. 68. 219 Uludağ, a.g.e., s. 221
115
Nice inkÀr ehli ìmÀna gelüp buldı óayÀt Muèciz-i ióyÀ-yı emvÀt idicek senden ôuhÿr
45/2
Divan’da iman, sevgilinin vasfının iman ile zikredilmesi220, Hakk’ın
güzelliğinin imana vesile olması221, yokluk âleminin en büyük delilinin iman
olması222 gibi konularda da işlenmektedir.
1. 8. 2. Hidayet
Divan’da hidayet, Allah’ın kullarına doğru yolu göstermesi, saadete
ulaştırması gibi O’nun Hâdi ismine uygun olarak kullanılmaktadır. Ubeydî, eğer
Allah’tan hidayet olmazsa insanların bir içimlik suyun bile şükrünü yapamayacak
kadar aciz olduğunu belirtir, çünkü kalp, iman ve küfre eşit olarak yaratılmıştır.
Hidayet kulun gayreti, Hakk’ın lütfudur:
Bir içim ãu lüùfuñuñ şükrini deryÀlarca òalú İdemezler senden olmazsa hidÀyet yÀ Laùìf
147/2
Kâinatın temelinde aşk vardır ve kâinat aşktan ibarettir. “Sufilere göre
kâinatın ilk yaratılışında aşk ve muhabbet vardır.”223 Aşk mumunu delil edinen
Ubeydî, bu aşkın Hakk’ın hidayetiyle olduğunu belirtir:
èAşú şemèin delìl idündükse Bil ki Óaú’dan hidÀyet olmışdur
69/2
1. 8. 3. Mümin
İnanılması gereken konulara İslâm dininin öğrettiği şekilde inanan kimselere
mümin denir.224 Divan’da mümin mefhumu, cehennemden halas olma, cennete talip
220 UD, 287/5. 221 UD, 307/1. 222 UD, Tkb.1/4. 223 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 1999, s. 171.
116
olma isteğiyle zikredilmektedir. Ubeydî, müminlerin kurtuluşa ereceğine
inandığından, Allah’tan diğer müminlerle birlikte kendisinin de O’nun didarını
görme arzusunu ve cennetine ulaşma isteğini belirtir:
Cümle müèminlerle lüùf eyle èUbeydì bendeñe Devlet-i dìdÀrunı gülzÀr-ı ãaón-ı cenneti
296/5
Günahkâr müminler, suçları ölçüsünde cezalandırılsalar da sonunda cennete
sokulacaklardır. Cehennem ateşinin dehşetini hatırlayan Ubeydî, yine Hakk’ın
rahmetine sığınır. Bütün müminleri cehennem ateşinden koruması için Allah’a niyaz
eder:
Rÿz-i mahşerde cehennem odına yanmaktan Cümle mü’minleri de óıfô u óimÀyet eyle
Tkb.2/5
1. 8. 4. Münkir-İnkâr
Bu kavramlar, Divan’da Allah’ın yarattıklarını görüp de inanmama225,
Yahudilerin inkârcılığı226, imana gelen inkârcılar227 gibi konularda işlenmektedir.
İnkârcıların Allah’a ve O’nun gönderdiklerine karşı gelmesi eleştirilerek onların
Kur’ân’daki akıbetlerinden haber verilmektedir. Allah’ı inkâr edenler dünya ve
ahirette lanetlenmiştir.228 Ubeydî, inkâr kalesine batan münkirlerin bu durumunun
sürekliliğini belirtir:
Úalèa-i inkÀrını münkirlerüñ úılsa müdÀm Ey èUbeydì bir hevÀyì ùopdur çerò-i berìn
230/5
224 Kemal Güran, Müslümanın El Kitabı, Timaş Yay., İstanbul 2002, s. 92. 225 UD, 285/2. 226 UD, 249/3. 227 UD, 45/2. 228 Bakara, 2/162: “…Onlar ebediyen lânet içinde kalırlar…”
117
İnkâr ehli kendinin fâni olduğunu unutarak cihana hudus, yani sonradan
yaratılmış der. Oysa kendisi de hâdistir, fânidir:
Kendü fÀniyken cihÀn hakkında niçün münkerüñ Olmıya cÀri dilinde her kez ikrÀr-ı óudÿå
24/4
Tasavvufta şarap aşkı, muhabbeti temsil etmektedir.229 Sevgilinin dudağı da
şaraptır, âb-ı hayattır, vahdet makamıdır. Sevgilinin dudağını renk yönünden şaraba
benzeten şair, şeyhin bunu niçin inkâr ettiğini sorar:
Şeyhüñ şarÀb-ı kevåere ikrÀrı var iken Bilsem nedür ki laèlüñe inkÀrdan àaraø
130/2
1. 8. 5. Hayat ve Ölüm ile İlgili Unsurlar
Divan’da, maddî hayatın geçiciliği, insan ömrünün fâniliği üzerinde çok
durulur. Ölümle ilgili olarak fâni, kabir, kefen, mezar, hasta-i gam, kıyamet, kurban,
ecel, son nefes, medfun, cam-ı memat gibi tabirlerin sıkça kullanıldığı görülmektedir.
Ölüm gaflet perdesini aralar230, dünyaya meydan okuyan padişahlar ölüm karşısında
âcizdir231, insan için varılacak son yer topraktır.232
Şair, manevî ölümün hasretini duyar. O, “Ölmeden evvel ölünüz.”233 Sırrına
ulaşmak ister. Ona göre bu fâni dünya meyhanedir, meyhane tasavvufta kulun aşk ve
şevkle Rabb’ine münâcât mahallidir.234 Lâhûtî âlemde olan kâmil bir mürşiddir, İlâhî
aşkla sarhoş olduğu için onu hiçbir şey kendinden geçiremez:
229 Uludağ, a.g.e., s. 323. 230 UD, Tkb. 1/3. 231 UD, Nz. 3. 232 UD, Tkb. 2/1. 233 Tatcı, a.g.e., s. 168. 234 Uludağ, a.g.e., s. 246.
118
Baña benzer fÀni bu meyòÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehì oldı daòi ben nìm mest
19/1
Ubeydî, fâni olan dünyaya bağlanmak yerine varlığını aşk yolunda, sevgili
yolunda feda etmek ister. Maddî ilgileri terk etmeyen ruh, aslına ve yüce âleme
ulaşamaz.235 Canından yani maddesinden geçmeyen, ebedî hayatı elde edemez. Bu
yüzden şair, canını kurban ederek sevgilinin diyarına, aslına ulaşmak ister:
İrişüp bir òoş deme bulur óayÀt-ı sermedì Şol fütÀdeñ kim ser-i kÿyuñda úurbÀnuñ ola
284/3
Âşığın sevgiliye hasreti mezarında bile devam eder. Mezarında açan
sümbüller değil, hasret dumanlarıdır:
MezÀrum üzre ãanmañ k’oldu sünbüller èıyÀn yer yer Yanar óasret odı dilde çıúar andan duhÀn yer yer
65/1
Âşığa göre masivâ güzelleri, onu hakikî aşka, gerçek sevgiliye götüren bir
köprüdür. Sufiler, bu yüzden “Mecaz hakikatin köprüsüdür.”236 demişlerdir. Cismini
onlar uğruna yok eden âşığın mezarı da boş gibi görünür. Çünkü sevgilinin gamı
âşığın masivadan ayrılarak cismini yok etmesini sağlar. Toprağa koyacak cismi
kalmayan âşık için, gam hazinesini gömmekten başka bir şey kalmamıştır:
Görüp úabrüm tehì ãanma àamı gencìni defn idüp èUbeydì eyledüm üstinde ùaşlarla nişÀn yer yer
65/5
235 Sadettin Kocatürk, Mevlânâ’da Varlık, İnsan, Aşk ve Ölüm Teması, KTB Yay., Ankara 2001, s. 115. 236 Kocatürk, a.g.e., s. 98.
119
Ahiret mülküne bir şeyler götürememenin telaşı içinde olan âşık, son nefeste
ilâhî bade kadehinden içip tevhitle sermest olan kâmil bir arif mertebesine ulaşmak
ister:
Olmayam hergiz úıyÀmet ıssından teşne-dil Baña bir cÀm içirürse õikr-i nÀmuñ ãoñ nefes
116/4
Sofu ölmeden önceki ölümden habersizdir, o heva ve arzusunun peşinde
koşmaktadır. İradî ölümden, marifet yolundan sapmıştır. Oysa marifete temiz bir
kalple ulaşılır ve hakikate engel perdeler kalkar.237 Arzularının peşinde koşmak ise
günaha sebep olur, günah ise kalbi kirletir. Nefsine uyan sofunun yorgunluğunu
gidereceği yer topraktır:
Şimdi òÀşÀk-ãıfat ãïfi hevÀyile yiler ÇÀk-i òÀke ãoúılup soñ nefes ÀrÀm eyler
58/2
Hayatı ve ölümü yaratan Allah’tır. Kefenini bir levhaya, bitkileri kaleme
benzeten Ubeydî, Allah’tan rahmet bekler. Amel defterindeki günahları çoktur. Ama
Allah Settar’dır, yani ayıpları ve günahları örten, bağışlayandır:
Sen keremler kıl èUbeydì’ye nebÀt olup úalem Oldıàı demde kefen insÀna ey SettÀr levó
31/5
Ölüm bir hakikattir, kimse ondan kaçamaz. Cem gibi iktidar ve ululuk sahibi
olmak ya da Hz. Süleyman gibi Allah’ın birçok nimetine mazhar olan bir peygamber
olmak sakinin ecel kadehini sunmasını engelleyemez:
237 Kara, a.g.e, s. 60.
120
Nÿş idüp cÀm-ı Cem’i dehre SüleymÀn olsan äunar Àòir señe saúúÀ-yı ecel cÀm-ı memÀt
Nzm.2
1. 8. 6. Gaflet
Divan’da gaflet, masivâ tuzaklarından habersiz olmanın tehlikesi ve dünya
sevgisinin ebedî hayat âlemine olan zararı gibi unsurlarla birlikte işlenmiştir. Gaflet
insanı yolda koyar, çünkü o derin bir uykudur.238 İnsan eşyanın ve hadisatın
hakikatine varamadığı için onun gaflet hâli mecazen uykuya benzetilmiştir. “Nas
uyuyordur, öldüğü vakit uyanır.”239 hadisine telmihte bulunan Ubeydî, ölümün
gafleti sona erdirerek gafillerin gözünü açtığını belirtir; ama onlar dünyada iken
gaflette oldukları için fırsatı kaçırmışlardır. Fevt (dinî ve ahlâkî bir şeyi ifâ etmeyi
elden kaçırmak, fırsatı kaybetmek) mevtten daha zordur; çünkü fevt Hakk’tan ayrı
düşmek, mevt(ölüm) halktan ayrılmaktır:240
Muttaãıl àaflet idüp fırãatı eyler isen fevt Senüñ ey àÀfil açar gözlerüñi bir gün mevt
Tkb.1/3
Gaflet ehli, sadece ins ve cindir.241 Dünya Hakk’ın sonsuz nimetleriyle
doludur, insanı hayrette bırakır. Bu nefs için tehlikelidir. Dünya güzelliklerine ilgisiz
kalmak, dünyadan yüz çevirmek oldukça zordur. Ubeydî, bu güzellikleri gaflet ehli
olarak değil de basiret ehli olarak temaşa etmek ister. Can gözünden gafleti kaldırıp
kalp gözünün açılması için dua eder:
Nièmetüñ bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs
115/1
238 Uludağ, a.g.e., s. 141. 239 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 73-74. 240 Abdulkerim Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2003, s. 111. 241 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 60.
121
YÀ ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretten òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletten òalÀå
128/1
Dünya sevgisi, insanı Allah’a olan bağlılık ve sevgisinden, ibadet ve
taatından uzaklaştırır. Buna engel olmak için ibadetten tembellik etmemek gerekir:
Ey göñül pendümü àÿş eyle teàÀfül etme ÙÀèat-ı ÒÀlıú-ı Bì-çÿn’dan tekÀsül itme
Tkb.1/3
Tûl-i emelin sebeplerin biri de dünya sevgisidir.242 Bundan kurtulmanın
çaresi de dünyaya ait şeylerin kısa ömürlü olduğunun idrakine varmaktır. Akıllı olan
kişi ömrünü dünya sevgisiyle gaflet içinde çürütmez:
èÁúil olan kişi dünyÀya muóabbet mi ider Naúd-i èömrin çüridüp yoú yire àaflet mi ider
Tkb.2/1
1. 8. 7. Nehy, Haram
Divan’da bu mefhumların tasavvufî yönü ile ele alındığı görülmektedir.
Sevgilinin aşk ateşinden uzak durmak, salik için vahdet yolundan kaçıştır. Bu ateş
ilâhî aşk ateşi olduğundan âşığa zarar vermez. Buna yaklaşmamak masivâya
düşmek, vuslattan ümit kesmektir. Kanlı gözyaşları da bu yolda bir şey ifade etmez:
Nehy iderseñ ger şerÀr-ı Àteşi iórÀúdan Úaùre úaùre òÿn olup cÀrì ola mÀnend-i demè
140/2
Dudak vahdet makamıdır, şaraptan daha evladır. Sevgilinin dudağı ebedî ve
manevî olan bir hayata eriştirir. Hakka vasıl eder, fenâfillâh makamıdır. Dudağın
242 İmam Gazalî, Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn , C.4, Çev. Abdulhalık Duran, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2003, s. 499.
122
âşıklara kendisini öpmekten men eylemesi onlar için bu umudun kaybedilmesi
demektir:
Nideyin ãandal şarÀbın bÀz-ı zevraúda lebin Öpmeden nehy eyledi emrüm èasìr olmışdur
76/2
Zahir ehlinin aşkı inkâr etmesi, şarabı haram kabul etmesi gayet tabiidir.
Çünkü şeriat aklı esas alır. İslâmiyette sarhoşluk veren her türlü içki haram
kılınmıştır. Bir hadiste “Her sarhoşluk veren şey hamrdır ve her hamr haramdır.”243
Fakat tevhit ehlinin şarabı, aşkı, muhabbeti, şevki temsil eder. Sofinin bunu anlaması
imkânsızdır, onu bu yola davet etmemek gerekir. Ubeydî bu aşk şarabını ona helal
etmez:
Úatresin virüriseñ aña óarÀm olsun eger äïfì gerçek mi ãanur iç diyü ibrÀmımuzu
309/4
1. 8. 8. Ümmet, İslam
Divan’da ümmet kavramının ele alınışında Ubeydî’nin havf u reca tavrında
olduğu görülür. Ubeydî, günahkâr ümmetin kurtulması, kabir azabından korunması
için Allah’a dua eder,244 günahkâr ümmete en büyük lütuf Hz. Muhammed gibi bir
şefaatçinin olmasıdır,245 cehennemde günahkârlara sunulacak olan irin kadehinden
ümmet O’nun şefaatiyle kurtulabilir.246 Ümmeti rahatına ve nefsine düşkünken Hz.
Muhammed’in onlar için çektiği sıkıntılar247 Divan’da ümmet kavramıyla işlenen
konulardır. Onlar Hz. Muhammed’in himmetiyle Hakk’a yönelerek nizam bulurlar,
kendilerine emredileni Hakk’ın divanında saf durarak yerine getirirler:
243 Hayreddin Karaman, Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar, İz Yay., İstanbul 2002, s. 43, 44. 244 UD, 296/2. 245 UD, 254/4. 246 UD, 129/4. 247 UD, 188/3.
123
Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaú da cümle tertìb üzre ãaf
148/3
İslâm kavramı Ubeydî’nin, istikamet sahibi ehl-i İslâmla birlikte ebedî
hayattaki arzuladığı mekânı dile getirmede işlenir. İslâm’dan kasdedilen
müslümanlar ve müslümanlıktır. Ubeydî, kendisinin de müslümanlardan sayılarak
onlarla birlikte güvenli, rahat bir yer olan cennette bulunma isteğini dile getirir:
Úalb-i èilletden çü sÀlimdür èUbeydì òastañuñ Úıl maúÀmın ehl-i İslÀm ile sen DÀrü’s-SelÀm
197/2
Õümre-i aãóÀb-ı naôm-ı millet-i İslÀm’la Bu èUbeydì çÀkerüñ taòt-ı livÀñ eyler heves
116/5
Ubeydî, Hz. Muhammed’in ümmeti ve O’na tabi olduğunu belirtir. Hz.
Peygamber’in Allah’a en yakın ve şefaat izni verdiği sevgili kullarının en başında
geleni olduğunu bilen Ubeydî, ümmetin kurtuluşu için imtiyaz talep eder:
Sen Óabìbullah’sın biz de senüñ etbÀèuñuz SÀ’ir ümmetler içinde n’ola bulsaú imtiyÀz
99/3
1. 8. 9. Gıybet
Divan’da gıybet etmemek gerektiği belirtilir. İnsanları gıybet etmeye gerek
yoktur; çünkü mahşer günü yapılan haksızlıklar cezasını bulacaktır. Gıybet etmek
yerine Hakk’ın adaletine güvenmek gerekir:
áaybetinden bu cihÀn òalúını àıybet itme Rÿz- ı maóşer olıcaú eyleyesin tÀ ki óuøÿr
Tkb.2/3
124
1. 8. 10. Kul
Divan’da kulluk kavramı, Allah’a kulluk, sevgiliye kulluk eden âşık ve dünya
ilgisi manalarında kullanılmıştır. Allah’a kulluk İslâm inancına göre ele alınmaktadır.
Allah, bir imtihan yeri olan dünyada günahlardan dolayı sığınılan tek varlıktır. Her
şey O’na kulluğunu izhar eder.248 Ubeydî, günahlarının endişesi içinde, kıyamet ve
ahiret sıkıntılarından kurtulmak için O’ndan yardım bekler:
Cürmini èafv it úıyÀmetde èUbeydì çÀkerün Òışm idüp cismin maúÀmi’le ilÀhì úılma úamè
140/5
Boynu baàlu úuluñ olduú çünkü dünyÀda senüñ Áòirette úıl bizi aàlÀl ü edhemden òalÀå
129/3
Kulluk kavramı, sevgiliye olan kulluk manasında da kullanılmaktadır. Fakat
bu beşerî bir aşka dayanan kulluk değil de, ilâhî bir aşka dayanan kulluktur. Asıl
maksat Allah’a tam manasıyla kul olmaktır. O’nun eşiği âşıkların meskenidir.
Tasavvufa göre eşik zahirden bâtına, mecazdan hakikate geçmeyi sağlayan ve
nihayetinde Hakk’a ermeyi temin eden bir yerdir.249 Bu makamdaki bir kulluk da
Hak yolunda olduğundan salik açısından büyük bir izzettir:
İşigüñ ehl-i èaşúa mesneddür Úulluàuñ èizz ü cÀh-ı sermeddir
63/1
Vücudunun her zerresini aşk ile mahvederek kulluğunu göstermeye çalışan
âşığın sevgiliyi görmesi şart değildir; çünkü sevgili sürekli gönüldedir. Hatta O’nun
lütfuna bile istiğnayla yaklaşır. Âşık, marifetin en üst derecesi olan müşahede
makamına ulaşmıştır, bu makamda perdeler kalkar, tecelli nurları kalbe akar, benlik
248 UD, Tkb. 1/3. 249 Uludağ, a.g.e., s. 128.
125
yok olur, Hakk var olur.250 Sevgili, âşığın gözünden gaib olsa da bu durum onu
üzüntüye sokmaz; çünkü aşkın kalesi olan gönül sevgilini hayaliyle doludur, sevgili
oradadır:
Úulın luùfından anarmış efendim lüùfi var olsun ÒayÀli dilde óÀôırdur gözümden gerçi àÀéibdür
90/2
Sevgilinin dergâhı padişahların bile hâlini arzettikleri bir makamdır. Bu
padişahlar kulluklarını sevgiliye arz etmede her zaman hazırdırlar.
Eyleyüp dergÀhuña her pÀdişÀ óÀlini èarø Úulların saña iderler dÀyimÀ óÀlini èarø
132/1
Âşık kendisinden ne istenildiğini bilmeyen, belirgin bir sıfatı olmayan
biridir. Sevgili onun nasıl olmasını istiyorsa, âşık da o sıfata bürünür.251 O, kulluğunu
göstermek için gözyaşı incilerini sürekli sevgilinin yoluna akıtır; çünkü gözyaşı
kulun mevkisini yüceltir. Âşığın bu gayretlerini istiğnayla karşılayan sevgili onun
kulluğunu kabul etmez:
Bir gün ol şeh dimedi úulına maúbÿlümdür Her dem eşküm güheri yolına mebõÿlümdür
75/1
Kul mefhumu dünyaya, masivâya karşı ilgisiz olma manasında da kullanılır.
Âşık varlığın asıl yaradılış sebebi olan aşk yolundadır. Nefsinin esiri, nefsinin
kuludur, dünyanın esiri, dünyanın kuludur.252 O, dünyaya, masivâya, nefsin
arzularına karşı koyabilir; ama aşkın hâkimiyetinden kurtulamaz. Çünkü hakiki aşk
yolundadır, mahbubun yani Hakk’ın esiridir. Allah’ın kulunu sevmesi ve kulun da
250 Kara, a.g.e., s. 131. 251 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 166. 252 Kuşeyrî, a.g.e., s. 281.
126
Allah’ı sevmesi olan İlahî aşka, muaşakaya mazhar olan âşık bu esaretten
kurtulamaz, kurtulmak da istemez:
Ne úulıyuz şeh-i dehrüñ ne bende-i cÀhız253 Bu èaşú silsilesinde esìr-i maóbÿbuz
107/2
1. 8. 11. Günah, Cürm, Günah-kâr, Ehl-i Tuğyan, Ehl-i nar
Ubeydî, Divan’da bu mefhumları havf u reca tavrı içinde işlediği, yani
günahlardan korkup Allah’tan ümit kesmediği görülmektedir. Günah-kâr ümmete
Hz. Muhammed’in şefi’ül-müznibin olduğuna inanır,254 isyan bataklığında olmanın
pişmanlığı içinde Hak’tan medet bekler, 255 cürmün zulmetinden kurtulup iki cihan
saadetine ulaşmak için Hakk’ın rahmet ve lütfuna nail olmak ister,256 velilerin yüzü
suyu hürmetine günahların affını diler.257 Çünkü peygamberin ve hayırlı zâtların
şefaatte bulunmaları haktır.258 Fakat günahların bağışlanmasında şefaatçi (bkz.
Şefaat) yalnız Hz. Muhammed’dir. Çünkü O, Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulduğu gibi
âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. Ubeydî, Hz. Muhammed’den ümmetinin
günahlarını Hakk’ın lütfuyla temizlemesini ister:
GünÀh-ı ümmetini Àb-ı lüùf-i Óaúú’ile yur Muóìù-i èÀlem-i raómet Muóammed-i èArabì
288/4
Dünya, günahkarlarla dolu olduğu halde, Allah insanlara müsamahalıdır. Bu
O’nun sonsuz rahmetinden sadece bir zerredir:259
253 Mutasavvıflara göre dünya ihtiraslarına kıymet vermemek insandaki benliği yok eder. Bunun sonucunda ebedî varlık onda tecelli eder. Bu konuda Sem’nun “Ne sen bir nesneye malik olasın ve ne bir nesne sana malik ola.” sözü vecizdir. (Tarlan, a.g.e., s. 24.) 254 UD, 128/5, 143/5. 255 UD, 38/4. 256 UD, 128/5, 143/5. 257 UD, 296/2. 258 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta’arruf, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2003, s. 251. 259 “Nefsim kudreti elinde olan Allah’a yemin olsun ki, şayet günah işlemeseydiniz, Allah sizi gönderir , (ortadan kaldırır.) yerinize bir başka kavim getirirdi…” (Nevevî, a.g.e., C.3, s. 459.)
127
Raómetüñden õerre lebdür nice dünyÀ ùolusu Ger bizim gibi nice yüz bin güneh-kÀruñ ola
285/4
Ubeydî, ehl-i nardan yani cehennemde ateşe atılacak olan günahkârlardan
bahseder. Hz. Peygamberden cennete gitmek hususunda yardım ister:
Ehl-i nÀruñ zeyn olındukda dügünlerle teni Gönderüp firdevse bizi eyle mÀtemden òalÀå
129/2
Fakat şairin üzüldüğü asıl şey, Allah’ın emirlerine aykırı hareket eden
kişilerin onu günahlarından dolayı kınamasıdır. Ubeydî onların bu edebsizliğinden ve
kabahatlerinden kurtarması için Allah’a yalvarır:
Cürmimüz görüp bize her ehl-i ùuàyÀn ùaèñ ider Bu ne úubó olsun bizi úıl bu fiøÀóatdan òalÀã
128/2
Ubeydî, kendini sık sık uyararak taksiratının yükünü düşünür. Cürmü ve
taksiratı o kadar çok olmuştur ki diğer insanların günahlarına perde olarak onların
ayıplarını kapatır. Aslında bu ihlâs makamında olan yani amellerinin kusurlu
olduğunu aklından hiç çıkarmayan salikin hâlidir.260 Bu makamda Hak’tan medet
bekler:
Baãaldan cürmümüz taúãìrimüz àayrilerün èaybın èUyÿb-ı òalú-ı dünyÀya èUbeydì perde-dÀruz biz
114/5
Yüzimüz úara yuyup arıt èUbeydi’yle bizi Çoú günÀh etdük peşìmÀnuz bize senden meded
38/5
260 Kelâbâzî, a.g.e., s. 149.
128
1. 8. 12. Nimet
Nimet, her şeyi yaratan Allah tafından verilir. Dünya sonsuz nimetlerle
doludur.261 Dünya nimetleri cenneti andırır.262 Bu kavram ayrıca, âşıklara sunulan
nimetler ve sevgilinin sunduğu nimetler olarak da işlenmektedir. Âşıklar için takdir
edilen rızk, nimet bellidir. Onlar için dünya tekkesinde gam ve mihnet takdir
edilmiştir. Salik bu tekkede sabır imtihanından sonra fenâfillâha ulaşır. Sabır
temizleyicidir, eşya onunla günah kirinden temizlenir.263 Âşık, dünya tekkesinde
gamı ve mihneti nimet olarak görür:
Ey èUbeydi geleli òÀn-úÀh-ı dehre müdÀm Nièmet-i miónet ü endÿh ile aàırlanıruz
112/5
Kul, nimetler karşısında çoğunlukla şımarabilir.264 Bu durumda doğru olan,
gafletten kurtulmak için Allah’a dua etmektir. Ubeydî, gaflete düşmenin nedameti
içindedir. Bu nefs-i levvamenin yani kendini kınayan, kötüleyen 265 kurtuluşu arayan
nefsin tavrıdır:
Nièmetün bì-óad bize inèÀm u lüùfuñ bì-úıyÀs Çeşm-i cÀndan àafleti refè eyleyüp úıl óaú-şinÀs
115/1
Sevgilinin dudağı, Hz. İsa gibi can bahşeder. Ubeydî, can sermayesini
sevgilinin dudağından almıştır. Kavuşma bayramında sevgilinin âşığa nimeti, can
sermayesidir. Fakat bu can madde âlemine ait değildir. Kemale ermiş, seyr ü
sülukunu tamamlamış bir âşığın vuslatta elde ettiği bir makamdır:
Úande bulmışdur èUbeydì naúd-i cÀn dirseñ Vuãlatuñ èıydında şÀhum laèlüñüñ inèÀmıdur
71/5 261 UD, 1/4, 248/3. 262 UD, Tkb. 2/5. 263 Kelâbâzî, a.g.e., s. 144. 264 Rad, 13/26: “Onlar dünya hayatıyla şımardılar…” 265 Kara, a.g.e., s. 211.
129
1. 8. 13. Hikmet
Hikmet eşyanın hakikatini ve hâdisatın mahiyetini bilmek ve gizli yönlerine
nüfuz etmektir. Divanda bu mefhum kainata akseden hikmetler ve sevgili ile ilgili
olarak kullanılmıştır. Hikmet de ilim, kudret, kuvvet, izzet, hilim, Kibriya, cebbarlık,
kıdem, hayat, irade, meşiyet ve kelâm gibi Allah’ın sıfatlarındandır. Bu sıfatlar
cisim, araz ve cevher değildir.266 Her hikmetin zuhur ettiği yer Hakk’ın zatıdır.
Hilkatteki güzellikler Hakk’ın zatından gelir. Ağaçlar O’nun hikmetiyle süslenmiş
birer levhadır:
Óikmetüñ òaùùıyla zeyn olmış yeşil evrÀúdan Her dıraòt elde ùutar yüz biñ ãafÀ-ÀåÀrı levó
31/4
Kâinatın yaratılışındaki sırları ve incelikleri ancak Allah bilir. Felek Allah’ın
birçok hikmetleriyle doludur, bunlardan biri de gökyüzünde feleğin başı üzerinde yer
verdiği aydır:
İçi pürdür óikmetün òaùùıyla anuñçün felek Başı üzre yir ider mÀh-ı nevüñ ùomarına
253/4
Hikmet, sevgilinin güzellik unsurlarıyla da işlenir. Sevgilinin beli o kadar
incedir ki, âdeta görünmez, fakat kucaklanabilir. Bu bir hikmettir. Sevgilinin dudağı
ise birbirine zıt olan iki özelliğiyle aynı beyitte verilir. Dudak sözleriyle Mesih gibi
ölüleri diriltir. Gonca gibi kapalı olmasından dolayı sırlarla ve hikmetlerle doludur.
Sevgilinin dudağının Mesih’i de kendine benzetmesinde yine bir hikmet vardır.
Sevgilinin ağzı hikmet mekânıdır, sevgili gönül ehli ve nüktedandır:
Mÿydan ince belin biline óikmetdür kim Yine úucan kişinüñ ùolu gelür úucaàına
259/4
266 Kelâbâzî, a.g.e., s. 63.
130
áoncayı la‘lün Mesìó-ÀsÀ iderken nükte-gÿy Bu ne óikmetdür Mesìó’i àonca-veş òÀmÿş ider
78/3
Ey Ubeydì ma‘den-i óikmet dehÀnıdur anuñ Ùabè-ı gevher-bÀrı deryÀ-yı meèÀnidür anuñ Her òayÀli naômı bir genc-i nihÀnidür anuñ Òüsrev-i ãÀóib-cemÀl-i mÀlik-i mülk-i kemÀl Bir dil ehli pür-ôarÀfet nükte-dÀndur sevdügüm
9/3
Ubeydî, hikmet mefhumunu kendi nazmını övmede de kullanmıştır.
Nazmının mimini hikmet bahçesinin goncasına benzetmiştir. Nazmı gonca gibi
kapalıdır, hikmetlerle doludur. Anlaşılması, idrak edilmesi güçtür:
Ger ola maúbÿl dergÀhuñ görine AllÀh’a Mìm-i naômum àonca-i gülzÀr-ı óikmet yÀ Laùìf
147/4
1. 8. 14. Fitne
Bu mefhum, Divan’da sevgili ve onun güzellik unsurlarıyla ilgili olarak
kullanılmakta, fitnenin karışıklık ve huzursuzluğa neden olduğu belirtilmektedir.
Sevgili fettandır, beni letafet suyuna batmıştır. İnsanı hayrette bırakacak bir güzelliğe
sahip yanakta benin görünmesi güzellik suyunda boğulan bir insanın başı gibi
görünmektedir. Ben güzellik içinde kaybolmuştur; çünkü fitne sebebidir. Vahdet
makamında gizlenen kesrettir:
HemÀn seri görinür èÀrıøında şol deñlü LeùÀfet Àbına batdı beni o fettÀnuñ
168/4
Sevgilinin beni, gamzesiyle birleşirse kavgalar daha çok büyür, fitneler daha
çok olur. Gamze-i meste güven olmaz; çünkü sarhoşa itibar edilmez. Gamze, göz,
kaş ve kirpik silahlarıyla kavgalara; ben ise fitnelere sebep olur. Bütün bunlara
131
rağmen âşıklar, ilâhî güzelliğin tecelli yeri olan sevgilinin yanağını temaşadan
vazgeçmezler:
áamze-i mestüñ ucından nice àavàÀlar ola Fitne-i òÀl-i ruòuñla ne temÀşÀlar ola
286/1
Sevgilinin hattı âşığın gönlünü aşufte eder. Gözleri ise fettandır, Ubeydî,
gözün fitnesinden sakınmasını gönlüne telkin eder:
Seni Àşufte ider òaù-ı ruò-ı cÀnÀnuñ Fitnesinden ãaúın ey dil o gözi fettÀnuñ
170/1
Kıyamet ahir zamanda vuku bulacaktır. İslamiyete göre Hz. Muhammed’den
kıyamete kadar olan zamana âhir zaman veya devr-i kamer denir. Bu devirde fitne
çok olur.267 Sevgili de ay yüzlü olduğu için onun her ortaya çıkışı, âşıklarına
görünüşü sırasında bir devr-i kamer zamanı yaşanır. O, zamanın ikiyüzlü bir
fitnecisidir, âşıklara yakınlık göstererek onları aldatır. Bu durum kıyametin
başlangıcı olan âhir zamanın fitnesidir:
Saña yÀrim diyü bir ãÿretle eldür èÀşıúın İki yüzlü fitne-i devr-i zamÀndur kÀse-bÀz
108/2
1. 8. 15. Kâfir
Kâfir, Divan’da İslamî, tasavvufî ve sevgilinin güzellik unsurlarını
adlandırmada benzetme unsuru olarak kullanılır. Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği dini,
son din olarak kabul eden Ubeydî, haşre dek kâfirlere müsamaha göstermemek
gerektiğini belirtir:
267 “Ahir zaman (Devr-i kamer)”, TDEA., C.1, Dergâh Yay., İstanbul 1977, s. 51/52.
132
KüffÀrı úatl idüp o şehinşÀh óaşre dek Dìn-i Óabìb-i Ekrem’üñ ióyÀsın isterin
247/3
Kevn yani varlık âlemi tuzaktır, ona tapmak âşığı masivâya sürükler; vuslat
yolundan alıkoyar, küfre düşmesine sebep olur. Oysa sufi, dünyadan ve maddî
ihtiraslardan uzak olmalıdır.268 Tasavvufa göre kâfir makamı tefrika âlemi olandır.269
Hakiki sevgilinin temaşa yeri olan mecazî güzelliklerin mahiyetini bilmeyenler
imandan mahrum kimselerdir, onlar tefrika âleminde küfre düşerek kâfir olurlar:
Óüsn ile şöhre-i ÀfÀúsın ey kevn ammÀ Yarı úoyup saña ùapan kişi kÀfir olsun
221/3
Kâfir mefhumu, sevgilinin güzellik unsurlarından olan göz ve hattı için de
kullanılmaktadır. Göz, Divan’ın genelinde çizilen sevgili tipinin tam bir benzeri
mahiyetindedir. Onun görevi âşığı yolundan çevirmektir. Göz sarhoştur, cadıdır,
sahirdir, âşığı da kendine benzetmeye çalışır. Bu vasıflara sahip olan göze
güvenilmez. Ubeydî, sevgilinin gözünü âşığı vahdet yolundan alıkoyduğu için
kâfirden ve cadıdan daha kötü olarak vasıflandırır:
Nice sÀóir nice kÀfir nice cÀdÿ gördüm äanma çeşmüñ gibi bir merdüm-i bed-òÿ gördüm
201/1
Sevgili kâfirdir, zulmetmek kâfire mahsus bir sıfattır. Âşığa zulmeden, onun
ağlamasına sebep olan sevgilinin hattıdır. Aslında âşık bu zulmün sonunda maddeden
arınır, bu onun yararınadır:
äanmañ belÀ-yı ùura-i èanberden aàların Òaùù-ı siyeh didükleri kÀfirden aàların
227/1
268 Kelâbâzî, a.g.e., s. 90. 269 Uludağ, a.g.e., s. 200.
133
1. 8. 16. Şehit
Divan’da şehitlik makamı âşıkların aşk şehidi olmaları ve İslâm tarihindeki
bazı olaylarla ilgili olarak kullanılmaktadır. Tasavvufa göre şehit Hak yolda Hak için
Hak sevgisiyle can veren, sevgilisinin tecelli ışığıyla gözlerini yumandır.270 Âşık da
aşk şehididir. Âşık sevgili için can vermiş, aşkını ifşa etmiştir. “Bir kimse âşık olur
da, iffet ve namusunu gizli tutup ölürse şehit olur.”271 Bu yüzden böyle bir makama
ulaşan âşık için, başucunda bulunan mezar taşı bile âdeta bir insan gibi ona ikram
etmek, onun hizmetini görmek için beklemektedir:
Seng-i úabri başı ucında şehìd-i èaşúa Ey èUbeydì ayaà üzre ùurup ikrÀm eyler
58/5
Şehitlik makamı İslâm tarihindeki önemli olayları anımsatmak için de
kullanılmıştır. Ubeydî, Hz. Osman evinde savunmasız bir şekilde şehit edilmesine
telmihte bulunur. O’nun kana gark olan elbisesi, boyunun sancağına kanlı bayrak
olmuştur. Hz. Hüseyin ise Kerbela’da kana bulanan vücudu lal-i nab gibi olmuştur.
Hz. Muhammed, onu bu makamı ulaşmasından dolayı sahiplenmiştir:
Úana müstaàraú libÀsuñ úÀmetüñ sancaàına Perde-i Àl oldı ey şÀh-ı şehìdÀn óaøreti
291/4
Sen şehìd-i KerbelÀ’nuñ úana müstaàraú tenin Laèl-i nÀb idindi kendüye nebìler òÀtemi
294/2
1. 8. 17. Peri
Peri, Divan’da güzelliği, görünmez oluşu gibi niteliklerinden dolayı istiare
yoluyla sevgili yerine kullanılır. Periler maddî varlık sahibi olmadıkları için
görünmezler. Sevgili de âşıklara görünmez. Fakat sevgilinin güzelliğiyle peri boy 270 Uludağ, a.g.e., s. 326. 271 Uludağ, a.g.e., s. 326.
134
ölçüşemez. Periler zaten görünmezler. Ubeydî, kinaye yoluyla hem sevgilinin
yanında boy ölçüşemeyeceğini hem de onların görünmez varlıklar olduğunu
vurgulamıştır:
Ol gün yanında gösteremez kendüyi peri Cismi ne deñlü olsa èUbeydì anuñ laùìf
146/5
Sevgili âşıklara görünmese de cevr u cefadan vazgeçmez. Âşığın hayret
makamına ulaşarak onu temaşa etmesi öyle kolay değildir. Fenâfillâha ulaşması için
kesreti, masivâyı yok etmesi gerekir. Peri olan sevgilinin bu zulmü onun için bir
lütuftur; ama âşık bu zülmü ona hiçbir insanın yapamayacağını söyleyerek şikâyet
eder:
èArø idüp èÀrızını göñlümi òurrem itmez Ol perì itdügini dünyÀda Àdem itmez
102/1
Âşık, mecnun gibi olmuştur. Aşk ile kendinden geçmiş ve aklî dengesini
kaybetmiştir. O, perinin aşkından dolayı zincire vurulmuştur:
Her ùarafdan regleri zincìre çekdi cismini Sen perì-rÿnuñ èUbeydì var ise ise mecnÿnıdur
56/5
Peri yüzlü sevgilinin bu cefaları âşığın tahammül sınırını zorlar. Tahmisin
sonunda insanların da vefasızlığından şikâyet edilir. Mecnun gibi dağların eteğini
tutmak gerektiği belirtilir. Büyük sufiler dünya ve ahiretin hayrını halvette,
yalnızlıkta bulduklarında birleşmişlerdir.272 Halvet ve uzleti yani insanlardan ayrı ve
uzak yaşamayı isteyen şair, bu düşüncesini Kanuni Sultan Süleyman’ın (Muhibbi)
beyitleriyle dile getirir:
272 Kara, a.g.e., s. 106.
135
Ey èUbeydì dil-i pür àamda ãafÀ úalmadı hiç Çekmedügüm bu cihÀn içre belÀ úalmadı hiç Ol peri itmedügi cevr ü cefÀ úalmadı hiç Ey Muóibbì beni Àdemde vefÀ úalmadı hiç Sen de Mecnÿn ãıfat ùaú yüri ùaàlar etegin
Thm.6/5
1. 8. 18. Fazilet
Divan’da fazilet geniş bir şekilde ele alınmıştır. İnsanların günahları sayısız
olduğu halde Allah onlara karşı fazilet sahibidir,273 Hz. Muhammed’in ashabı O’nun
fazilet denizinde boğulmuştur,274 Hz. Ali fazilet ehline ilim kapısıdır,275 devrin
padişahı erbab-ı fazl için fazilet hanıdır.276 Ubeydî, fazilet konusunda kendisine de
telkinde bulunarak cehd etmesi ve fazilet sahibi olması gerektiğini belirtir. Mücahede
nefsin arzularından kurtularak Hakk’ın, aklın ve dinin iradesine boyun eğmektir.277
Nefs, bu savaşı kazanırsa meyve veren bir ağaç gibidir, çevresine de fazilet dağıtır;
ama âşık, nefsinin arzularına uyarsa cismini perişan eder, cahil kalır, değersiz bir ot
gibi olur:
Cehd it nihÀl-i meyve-i faøl ol èUbeydì’yÀ TÀ kim yÀbanda úalmayasın òÀr u òas gibi
310/5
Övülen ilmiyle söz ülkesinin padişahıdır. Fazilet ve irfan sahibi olup, marifet
ehlidir. Onun bu ilmi kesbî değil vehbîdir. Bu yolun sonunda marifet ve muhabbet
vardır. “Muhabbet marifetin meyvesidir, çünkü bilmeyen sevmez.”278
Òüsrev-i memleket-i naôm u suòan-perversin Maèrifet ehli muóibbì şeh-i fÀøıl-tersin
243/1
273 UD, 98/1. 274 UD, 131/3. 275 UD, 292/2. 276 UD, K. 3/26. 277 Kelâbâzî, a.g.e., s. 202. 278 Kara, a.g.e., s. 132.
136
1. 8. 19. Meşhûr Âlimler
Divan’da bir beyitte hadisleri bir araya getirerek İslâmiyet’e büyük hizmetleri
geçmiş Buharî ve Müslim’ den bahsedilir, onların fazilet sahibi olduğu belirtilir:
Bir BuòÀri’dür felek faøluñ biòÀrınuñ diye äafóa-i èÀlemde şol Müslim ki cemè eyler óadìå
25/4
1. 8. 20. Muhtesip
Muhtesip, dinin emir ve yasaklarına uyulup uyulmadığını denetleyen
kimsedir. Muhtesip ilim sahibi olmalı, haramdan kaçınmalıdır. O, meyhaneye hoş
bakmadığından dolayı haramın işlenmesini önlemek amacıyla meyhanedeki şarap
küplerini döker. Ancak o, şarabın mahiyetini bilmeden, masivâ ile ilgili olmadığını
bilmeden bunu yapmış, sevap işlediğini zannederken aslında yerini cehennem
etmiştir:
Muótesib meykedede gör nice od etdi yerin Dökdi hep pÀreleyüp iki òumuñ úaùrelerin
Mua.20
1. 8. 21. Şeriat
Şeriat, İslâm dininin inanç, ibadet ve muamelat esaslarını ve hükümlerini
ifade eder. Dünyada şeriata uygun yaşayan yani doğru yolda olanların kıyamette
Sıratı geçmede korkmalarına gerek yoktur:
Úorkulıú görmez úıyÀmetde äırÀùı geçmede RÀh-ı şerè-i müstaúìmüñde olanlar rÀst-rev
249/4
137
Divan şiirinde Hz. Muhammed, âlem gülistanın gülüdür.279 Divan’da Hz.
Muhammed’in meclisi gül bahçesine, kendisi bu bahçenin şeriat gülüne, ashabı da
çiçeklere benzetilmiştir:
Sen gül-i Àl-i şerìèat meclisüñ gülzÀr-veş Oldı elùÀfuñda aãóÀbuñ úamu ezhÀr-veş
119/1
1. 8. 22. Sabır
Âşığın vuslat yolunda ıstırabını yansıtan en önemli unsurlardan biri de
sabırdır. Onun sabretmekten başka bir çaresi yoktur. Gönüldeki aşk ateşi öyle
dehşetli bir şeydir ki ona dağlar bile tahammül edemez. Aşk ateşine demir ve taş bile
dayanamaz. Aşk ateşinin meskeni âşığın gönlüdür:
Ùaàlar ãabr idemez sÿz-ı dile baş degül Áteş-i èaşúa demürle döyemez ùaş degül
190/1
Istırap çekerek buna sabır göstermekte en güzel misal Hz. Eyüp’ün hâlidir.
Sabır âşıklığın şiârıdır. Ubeydî, belalar karşısında sabırlı olmayı Hz. Eyüp’ün sabrına
benzetir. Hz. Yakup ise hararetli aşkta çektiği keder ve sıkıntı ile sabrın başka bir
örneğidir. Âşık, şikayet amacı olmaksızın başına gelen musibetleri açıklarken sabrın
özüne aykırı davranmamak için, kendi durumu Hz. Yakup ile Hz. Eyüp’ünkine
benzetir:
áamuñla yaş dökerüz gÿyiyÀ ki Yaèkÿb’uz BelÀña ãabr iderüz ãanasın ki Eyyÿb’uz
107/1
Âşık şâkir değil şekûrdur. Şâkir ihsana şükrederken, şekûr belaya, geciken
ihsana, verilmeyene de şükredendir.280 Âşık, sabreden kimsenin Allah’ın kontrolü
279 Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yay., Ankara 2000, s. 54. 280 Kuşeyrî, a.g.e., s. 259.
138
altında olduğunu bilir.281 Âşık, beşerî iradesiyle bir şey yapamaz, o “Sabr billah”la
yani beşerî irade ve kudretle değil Allah ile sabreder.282 Sevgilinin dert ve belaları
karşısında şükreden âşık için aşkın elem kadehi, ab-ı kevserden lezzetlidir:
Derdüñe ãabr eyleyüp şükr eyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ
42/3
Aşkta coşkunun, heyecanın son kertesine varan âşıkta sabır kalmaz. Artık,
âşığın sabra ihtiyacı yoktur, ıstırabı daha da artmıştır. Hakk’a vuslatın çabuklaşması
için sabır terk edilir; çünkü âşığın vuslattan sonra sabra ihtiyacı yoktur:283
äabır ırmaàı çekilmişdür èUbeydì teşneden Áh-ı pür-sÿzıdur aña şimdi yanup yaúılan
232/5
Ubeydî, sıkıntılarından dolayı ah çeker. Ah, âşığın iç âlemindeki elemini
gösterir.284 Âşığın ah çekmesi Allah’a sığınma manasındadır. O, bunun bir çözüm
olmadığını gönlüne telkin eder. Sabırlı olması gerektiğini, Allah’ın emri karşısında
yapacak bir şey olmadığını hatırlatır:
Ey göñül var yüri ãabr eyle yeter Àh etdüñ Böyle oldı nidelüm emr-i ÒüdÀ-yı MüteèÀl
Tkb.2/4
281 Tûr, 52/48. 282 Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, AÜ, İlâhiyat Fak. Yay., No:190, Ankara 1991, s. 131. 283 Altıntaş, a.g.e., s. 271. 284 “Ah” kelimesindeki ha ve hemze harflerinin çıkış yeri boğazın en uzak yeridir. Bu harfler, kalbe yakınlığından dolayı kalbin eğilimini ve sevgisini ifade eder. (İbn Arabî, a.g.e., s. 138. )
139
1. 8. 23. Yecûc
Kıyamete yakın yeryüzüne dağılarak bozgunculuk yapacak iki kavimden biri
olan Ye’cûc divanda sevgilinin hattıyla işlenmekte ve hat bu kavme
benzetilmektedir, âşığın bu kavmin fitnesinden korkusu yoktur:
Ùut kim ol ehl-i dil gözi mekkÀre rÿyın sed ider Yeécüc-i òaùù-ı fitnesinden òavfimüz yoú úıl úadar RuòsÀr u zülfiyle ùutar şarú ile àarbı ser-te-ser äad Àferinler óüsn-i òoş-ÀåÀrına İskender’üñ
M.Mz.5/2
2. TASAVVUF
Tasavvuf kelimesinin hangi kökten geldiği konusunda olduğu gibi, bu
kelimenin tarifi konusunda da belli bir görüş birliği sağlanamamıştır. Mustafa Kara
konu ve gaye açısından tasavvufu şöyle izah eder: “Tasavvuf bir gönül terbiyesidir.
Gönül de insan bulunduğu için tasavvufun konusu insandır, gayesi ise onun kalbî
yönünü eğiterek, olgunlaştırarak kemal derecesine ulaştırmaktır.”1 denilebilir.
Tasavvuf kültürü de Hicrî 2. asırdan sonra oluşmaya başlamıştır. 7. asırda bu
kültürün kurumsallaşması tarikatların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tarikatların insan
ve insan psikolojisiyle ilgili olmasından dolayı geniş kitleler arsında benimsenmiştir.
Tasavvuf ve tarikat anlayışının revaçta olduğu bu dönemde padişahların şeyhlerle
iletişim hâlinde olduğu bilinmektedir. Böyle bir tabloda Ubeydî’nin toplumda
benimsenmiş olan bu yaşam biçimine ilgisiz kalması ve bunları şiirlerine
yansıtmaması elbette düşünülemez.
Tasavvufî terimlere şiirlerinde sık sık yer veren Ubeydî’nin bir tarikata bağlı
olduğu ile ilgili herhangi bir ifade Divân’da tespit edilmemiştir. Ancak, aşka ve
marifete önem vermesi, “tarîk-i şuttârın” yani Allah’a aşk ile ulaşmak isteyenlerin
yolunun etkisinde olduğu söylenebilir. O, bu dünyada ilahî aşk kadehini içerek
cennet şarabını hak eder. Onun amacı aşk sultanı olmaktır:
CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl
187/1
Úasdum budur ki Òüsrev-i devrÀn-ı èaşú olam Óükm eyliyem àam iline sultÀn-ı èaşú olam
206/1
1 Kara, a.g.e., s. 18.
142
Aşk ile ilgisi olmayan gönülleri viraneye benzeten şair, aşk ateşi ile yandığını
belirterek onu ateşten bir gömleğe benzetir:
Ádemün úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür
44/1
Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyup aàlamalı èÀşıú-ı giryÀnum ben
218/1
èUbeydì gerçi ter-dÀmenler ÀsÀn didiler èaşúı Erenler óaúúı biz añı oddan pìrehen bulduú
157/5
O, hakiki aşkı idrak ettiğinden beri onun hâlini sadece Allah bilir:
ÓÀlet-i èaşúuñ èUbeydì óall idelden kendüye Tañrı’dan àayri anuñ hiç kimse bilmez óÀlini
317/5
Bütün bunlara rağmen aşk devletini her şeyden üstün tutar. Dünyaya ve
masivâya önem vermez. Onun aşk ile elde ettiği sultanlığa ne Hz. Süleyman ne de
Dara ve Cem gibi padişahlar ulaşır:
èÁşıúuz devlet-i èaşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanmañ mütekebbirlenirüz
112/1
Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnuz Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz
100/1
TÀc u taòtı terk idüp òÀk ile yeksÀn oldılar Cürèamuz içmek ümìdiyle Cem u DÀrÀ bizüm
205/4
143
Ubeydî, marifete de önem verir. İnsan için marifet hazinesi her şeyden
üstündür:
Bir yaña olsa cihÀn bir yaña kÀr-ı maèrifet èÁúil olan kişi eyler iòtiyÀr-ı maèrifet
22/1
O, nefis illetinden kurtulmanın gerektiği inancındadır. Çünkü Hakk’a sefer
için bu illetten kurtulmak gerekir:
Nefsini ednÀ bilen a‘lÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”
150/5
Dem-be-dem eşk ile Àlÿdeliği pÀk iderüz Dergeh-i Óaúú’a sefer etmege óÀøırlanuruz
112/4
Şair, Divân’da gönül terbiyesini esas alan bir tasavvuf anlayışını
benimsemiştir. Hakk’a sefer için gönlün masivâdan arındırılması gerektiği anlayışı
üzerinde durur. Bu bölümde biz onun Divân’ından hareketle tasavvufî yönünü ortaya
koymaya, tasavvufî terimleri ayrı ayrı ele alıp örnek beyitler vererek konuyu
desteklemeye çalışacağız.
2. 1. Varlık, Birlik (Tevhid)
Hak yolunda cevhere ulaşmada varlık bir perdedir, engeldir. Cevhere,
ulaşmak isteyen talip varlığını toprak ile birleştirmelidir. Taliple kastedilen Hakk’ı
talep eden kişidir. Hakk’ı talep eden kişinin maddî varlığını terk etmesi gerekir:
Úanúı ùÀlib cevher-i maúãÿda irmek istedi Varlıàın mÀnend-i úan òÀk ile yeksÀn eyledi
323/2
144
Hak aşkıyla terbiye edilmeyen, O’nda yok olmayan vücutlar zillet içindedir.
İnsanın yegâne derdi Hak aşkı olmalıdır. Kendini bu yolda feda eden biri ancak bu
şekilde varlık kazanır:
Almayın başın ele bulmadı serdÀrlıàı Derd-i èaşúuñda yoà olanda bilün varlığı
320/1
Kâinat, Allah’ın birliğini ispat eden delillerle doludur. Ubeydî, Allah’ın
birliğini kabul etme, tevhide ulaşma hususunda bir derviş tavrı içindedir:
ÁfitÀbuñ şemèi õÀt-ı pÀküñe rÿşen delìl Birligüñe õerre deñlü şüphe yoú aãlÀ senüñ
161/3
2. 1. 1. Masivâ
Tasavvufta Allah’tan başka her şeyi ifade eden masivâ2 Divan’da Ubeydî’nin
vuslata ulaşmasını engelleyen bir unsur olarak ele alınmaktadır.
Gönülde Hak sevgisinden başka bir şeye yer verilmemelidir. Çünkü gönülde
“Allah’tan başka neyin sevgisi varsa, onun sevgilisi, hatta ilâhı odur. Bu yüzden
kalpten masivâ putunun değiştirilmesi, sevginin hep Allah üzerinde yoğunlaşması
büyük önem arz eder.”3 Kalp Allah’ın makamıdır. İlahî nuru yansıtabilmesi için
masivaya yer vermemesi ve ilahî sevgiye teslimiyet hâlinde olması gerekir.4
Gönüllerin sevgilisi olan Hakk’ın Ubeydî’nin kalp evine misafir olmamasının nedeni
kalbinin masivâyla dolu olmasıdır:
2 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 210. 3 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara 1997, s. 488. 4 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, Çev. Yaşar Keçeci, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2000, s. 220.
145
Nice girsün göñlüne èÀşıú o maóbÿbü’l-úulÿb MÀ-sivÀdan òÀne-i úalbüñ senüñ tenhÀ degül
192/4 Göz, kalpten dünya güzelliklerine açılan bir penceredir. Masivâ kalp evine
göz vasıtasıyla girer. Ubeydî, bunu engellemek için yani masivâya nazar etmemek
için gözyaşlarını perde kılar:
MÀ-sivâya naôar itme diyü perde idersin Çeşm-i nem-nÀki èUbeydì bürüyen yaş degül
190/5
Tasavvufî anlayışa göre Mecnun tipinin sufilerin yaşantısıyla ilgisi yoktur.
Tasavvuf ehli, kendisini manevî âlemin temsilcisi gören bu tipten hep yakınmıştır.5
Ubeydî, Mecnun gibi aklını masivâya vermek istemez. Böyle yaparsa ateş zincirine
maruz kalacağının korkusunu yaşar:
Úorúarın silsile-i nÀra giriftÀr olasın MÀsivÀya ùaàıdup èaúlunı olma Mecnÿn
Tkb.1/1
2. 1. 2. Sır, Raz, Esrar, Vakıf, Temaşa
Bu mefhumlar beyitlerde aşk ve güzellik unsurlarıyla işlenir. Sevgilinin,
fenâfillâh makamı olan dudağı âşıklar için sırdır. Onu ancak ehl-i hâl olanlar
anlayabilir. Sevgilinin sırlarla dolu dudağının mahiyetine vâkıf olan Ubeydî,
donakalmıştır, hayran hayran onu seyreder:
NüktedÀnlar geçerüz èUbeydi ammÀ YÀruñ esrÀr-ı lebin añlamada óayrÀnuz
100/5
5 Schimmel, a.g.e., s. 28.
146
Madde âleminde sırları çözmek, kalbin fethi Ubeydî için Hak’tan kendine
sunulan bir lütuftur, bu durum kesbî değil, vehbîdir; çalışarak elde edilmez. Bu
sırlara ulaşan biri gayb erlerinin padişahıdır:
Biz ol emìr-i serìr-i sarÀy-ı sırruz kim RicÀl-i àayb olupdur bize sipÀhiler
62/2
Allah’tan olan rüyalar açık olduğu için bunların yoruma ihtiyacı yoktur.
Ubeydî, Allah’ın lütfu olan bu sırlara rüya yoluyla ulaşmak ister:
ÒÀbe varsañ vaóy olurdu saña ey bìdÀr-baòt Göz yumarsañ da bulurdun nice sırra ittilÀè
141/4
Aşk bir sırdır, onu açığa çıkarmamak gerekir. Tasavvufta sır, muhabbet ve
dostluk hâlini gizli tutmaktır.6 Muhabbet ehli, cananın aşk sırrını ele duyurduğu için
gönüldeki inlemeleri de gözden çıkarmıştır:
Ele ùuyurduàıçün rÀz-ı cÀnÀnı Muóabbet ehli göñülden çıúardı efàÀnı
304/1
Fakat sırrın açıklanması âşığın iradesi altında olan bir durum değildir, aşk
sırrına can dahi nâ-mahremken âşık, aşkın sırlarını halka duyurarak hem kendini
rüsva etmiş hem de gözyaşını. Bu yüzden gözyaşı bile onu gördüğünde mahcup olur:
Ben ùuyurdum diyü rÀz-ı àam-ı èaşúuñ óalúa Yaşumuñ yerlere düşer yüzi gördükçe beni
318/2
6 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, Hakikat Bilgisi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1996, s. 536.
147
Âşıkların sevgiliye olan daimî sevgileri, sevgilide helak olmayı isteme hâlini
ortaya çıkarır.7 Tasavvufta ârifler, sırlarla ilgili söz söylemekten bunları ortaya
çıkarmaktan men olunmuşlardır.8 Âşık, aşk sırrını sadece gözyaşlarıyla değil, ahıyla
ve insanlarla dertleşerek de ifşa eder. Bu yüzden pişmanlığını dile getirir, o ölse de
toprak olsa da gam yemez; çünkü sevgilinin yoluna kurban olduğu duyulmuştur:
Ehl-i Àhun dehre ifşÀ itmedük àam úalmadı RÀz-ı dil söylenmedük iúlìm-i èÀlem úalmadı Derd-mendüñ olduàum bir adem úalmadı Ben helÀk olsam nola àam òÀk olsam nola Yoluña can virdügüm duyıldı úurbÀn olduàum
Mmt.12/2
Sevgiliden bir emir gelmediği sürece âşık, sırrını ifşa edemez.9 Sermest bir
hâlde olan âşık, ibn-i vakt olduğu için ne yaptığını bilmez. Gam pîrinin ona sunduğu
esrarlar, hâlini ifşa etmesine neden olur. Ancak o, bu gerçeği hâlini ifşa ettikten sonra
anlar:
Şimdi bildüm fÀş iden keyfiyyet-i óÀlüm benüm CürèadÀn-ı pìr-i àamdan yidügüm esrÀr imiş
124/4
Kalp, Allah’ın sırlarının mahzenidir.10 Kalbi esrar-ı ilâhînin tecellilerine
mahzar olan Ubeydî’nin sözleri hayranlık uyandırır. Gönlünden bir pınar gibi akan
bu ilâhî sözler herkesi hayran eder. Şair, söylediklerinin ilâhî sırların mahzeni olan
gönlünden çıktığı için dünyaları hayrete düşürdüğünü söyler. Ubeydî kendi nazmını
överken aslında, Divan şiirinde mana ve bikr-i mananın ne kadar önemli olduğunu da
hatırlatır. Divan şiirinde mana şiirin esası olup hayran bırakma amacındadır. Şiirin
manasındaki özgünlük değer kazanmasında çok etkilidir.11 Şiirlerinin farklılığını
7 İbn Arabî, a.g.e., s. 90. 8 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 30. 9 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 124. 10 Sefercioğlu, a.g.e., s. 22. 11 Mengi, a.g.e.,s. 39- 40.
148
anlatmak isteyen şair onların ilahî bir ilhamla yazıldığından dolayı herkesi hayran
ettiğini belirtir:
Sözlerüñle be èUbeydi bizi óayrÀn etdüñ Úalbüñ esrÀr-ı ilÀhiye meger maózendür
89/5
Âşığın esrara vâkıf olması için hayran bir şekilde kendini yitirmesi gerekir.12
Bir tekkeye benzetilen bu dünyada Hakk’ın sırlarına ilimle değil, aşkla ulaşılır. Bu
yüzden aşk hayranı olmak gerekir, yani Hak aşkıyla Hakk’ın sırlarına ulaşılır:
EsrÀr-ı Óakk’a vÀúıf olıgör èUbeydiyÀ Derseñ bu òÀn-úÀhda óayrÀn-ı èaşú olam
206/5
Ubeydî, bir kasidesinde övülenin sırlara vâkıf olduğunu belirtir:
Ùabè-ı pÀki vÀúıf-ı sırr-ı żamÀyir olmaàın SÀyile cevÀbın virür cevÀbın etmeden èarż-ı su’Àl
K.3/32
Hak, kudretinin kemalini dünyada mahzar eder. Dünya Hakk’ın sırlarıyla
müzeyyen olmuş bir levhadır:
Eyleyüp sükkÀn-ı çaròı vÀúıf-ı esrÀr-levó Cümleye úıldı kemÀl-i úudretüñ izhÀr levó
31/1
Divan’da temaşa kavramı da tasavvufî bir ıstılah olmasının yanında ağırlıklı
olarak sevgilinin güzellik unsurlarıyla kullanılır.13 Âşık, sevgilinin meclisinde akılla
12 Mustafa Tatcı, Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası, KTB Yay., Ankara 1998, s. 171. 13 UD, 286/1, Mua. 93.
149
değil, ancak gönülle idrak edilebilecek ayrı bir âlemde olmanın hâlini yaşar. Bu
âlemin lütfunu yaşayan âşık için cennet fikri söz konusu değildir.14
Dünyayı kalp gözüyle görmek için gönül aynasını kirden ve pastan
arındırmak, nesnelerin gerçek hüviyetleriyle, ilâhî nurla aydınlanmış gönüllere
aksetmesini sağlar.15 Bu yüzden maddî âlemdeki ilâhî güzelliği temaşa etmek için
bedeni tasfiye etmek, kesretten arındırmak gerekir. Çünkü temaşa kalp gözüyle olur.
Ubeydî, gözünü tasfiye edilmiş bir kadehe benzetir. Bunun neticesi kalp gözüyle
temaşadır, sermest hâlidir:
Dìde-i rÿşenimüz cÀm-ı muãaffÀ idelüm Çeşm-i Àòarla bu dünyayı temÀşÀ idelüm
208/1
Gönül, hakikatin tecelli mahalli, sırların temaşa edildiği yerdir. Âşık, gönül
aynasına sevgiliyi misafir ederek buradan onu temaşa eder. Çünkü “Dilin zikri,
gaflet; kalbin zikri kurbettir.”16 Âşık, gönülden hakikî sevgiliyi temaşa ederek
kurbiyet kazanmak ister:
èAks-i rÿyuñdan göñül Àyìne peydÀ eyledi Anda mÀh-ı òaddüñi bì-óad temÀşÀ eyledi
299/1
Bu hâlde olan bir gönül Hak’la doludur, nefsanî arzulardan uzaktır, saftır ve
fazilet ehline hikmet membaıdır, temaşa yeridir:
Nice ìåÀr ider faøl ehline óikmet leèÀlini TemÀşÀ eyle gel dìde dil-i deryÀ meèÀlini
Mua.148
14 UD, 282/3 15 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 95. 16 Hucvirî, a.g.e., s. 308.
150
2. 1. 3. Gönül, Dil, Sine, Kalp, Yürek
Divan’da gönül ve onu ifade eden diğer unsurlar âşığın aşkıyla ilgili her türlü
gelişmenin algılandığı yerdir. Divan’ın genelinde gönül şu hâl ve teşbihlerle işlenir:
Gönül mahzundur, aynadır, çaresizdir, gamlıdır. Hasta gönül sevgilinin aşkına
susamıştır. Âşığın bir köşke benzeyen kalbi ihlasla doludur.17 Kalp bir hanedir, aşkla
viran olmuştur. Yaralı gönül sevgilinin esiridir.18 Gönül bir güvercindir,19
harabedir.20 Gönül ateşi, âşığın aşkını ifşa eder.21 Gönül bir hazinedir.22 Kanlı gönül
sürekli inler, onun çekmediği bela kalmamıştır. Gönül gölgedir.23 Gönül aşk ateşiyle
biryan olmuştur.24 Gönül kuldur,25 sahradır.26 Ubeydî’nin, Divan’da bu mefhumları
temelde üç başlıkta işlediği söylenebilir. Bunlar: Sevgilinin âşığın gönlüne olan tavrı,
sevgilinin bu tavrı karşısında âşığın gönlünün hâli ve tasavvufî manada gönül olarak
özetlenebilir.
Âşık için gönlün en büyük hazinesi ve gıdası gamdır.27 Âşığa zulmetmekte
kararlı olan sevgili, âşığın göğsünde adeta bir gam ülkesi açar, ahın sancağını oraya
diker:
Açmaàa àam kişverini sìnemün ãaórÀsına ŞÀh-ı dil dikdi düòÀnı Àhdan sancaàını
331/3
Sufilere göre aşkın sebebi maşuktan nail olunan ya da olunacak olan
şeylerdir. Sevgilinin âşığa ihsanı çoğaldıkça maşukluğa istihkak da çoğalır.28 Hak
âşığı olanlar Allah’a ulaşmak için gece gündüz ağlarlar. Onların ayrılığı ruhlar
âleminden dünyaya gelmeleriyle başlamıştır. Onlar, aşkı asıl vatan olan elest
17 UD, 127/3. 18 UD, 91/1. 19 UD, 12/1. 20 UD, 109/1. 21 UD, 59/5. 22 UD, 79/2. 23 UD, 55/1. 24 UD, 218/1. 25 UD, 46/1. 26 UD, 331/3. 27 Mermer, a.g.e., s.113. 28 İbn Sina, a.g.e., s. 58.
151
bezminde tanımışlardır.29 Ubeydî, aşk ateşi içinde yanmaktadır, bu acıyı dindirmek
için gözyaşı döker. Fakat büyük gönüllerin alevli yanışına su da fayda vermez.
Çünkü onun gönlü, devası olmayan aşk derdine yakalanmıştır. Mutsuz olan gönlü
feryat ederek teskin etmeye çalışır:
Áteş-i èaşú ile yüregi biryÀnum ben Acıyup aàlamalı èÀşıú-ı giryÀnum ben
218/1
èAşú derler bir devÀsız derde uàratdı beni Nice feryÀd etmeyim her dem dil-i nÀ-şÀddan
240/2
Âşığın aşk acısıyla parçalanmış sinesinin sadası âlemi kaplamıştır.30 Onun
gönlünün bu fâni cihandan çekmediği bir bela kalmamıştır.31 Bu hâlde olan biri
madde âleminden tecrit olmuş bir veli gibidir. Onun için ağlamak ve gülmek ya da
lütuf ve kahır arasında bir fark yoktur. Kalbinin kanla gark olmasına bile umarsızdır;
çünkü o Hak ile beraberdir:
Dìde giryÀn şemè òandÀn olduàından baña ne Úalb pür-òÿn cÀm òandÀn olduàından baña ne
261/1
Sevgilinin aşk gemisine binen gönüllerin esir olmaktan başka çaresi yoktur;32
çünkü sıhhat aşkta bulunur. Kalp gözü açık olanlar, sevgilinin aşkından dolayı yaralı
gönüllere sahip olanlardır:
DÀyimÀ ãıóóatdedür şunlar ki bì-mÀruñ ola Úalbi olur münşerih her kim dil-efgÀruñ ola
285/1
29 Adem Çalışkan, “Yunus Emre’nin Bir İlâhisi ve Dilbilim Açısından İncelenmesi”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 146. 30 UD, 55/1. 31 UD, 103/1. 32 UD, 76/1.
152
Nefsine hâkim, âşık, sevgi dolu kimselere ehl-i dil yani gönül sahibi denir.33
Ehl-i dilin nazarları sevgilinin hayalinedir; çünkü gönül sahipleri Hak hariç bütün
varlıkların birer hayal olduğuna inanırlar. Ubeydî, ehl-i dil olamamanın pişmanlığı
içindedir:
Diúúatle eyle vaãf-ı hilÀlin èUbeydì’yÀ Ehl-i dilüñ naôarları şimdi òayÀledür
74/5
Çünki bunlardan èUbeydì àaraøuñ var senüñ Ehl-i dil olımadum diyü nedÀmet itme
278/5
Vuslata yani Hakk’a ermek, kemale ermek yine Hakk’ın lütfudur. Vuslat
arzusu içinde olan Ubeydî, bu hakikatle çaresiz gönlünü teselli edemediğini dile
getirir:
Óaú verürse irişürsin yine vaãlına diyü Dil-i bì-çÀreyi bir pÀre tesellÀ idemem
213/2
Gönül, aşkın idrak merkezi ve hakikatin tecelli ettiği yerdir. Bir gönülde iki
sevgi olmaz. “Yâre dönebilmek için ağyardan yüz çevirmek, masivânın kir ve
şaibelerinden temizlenmiş olmak gerekir.”34 Tasavvufta, gerçek bilginin medresesi
aşk olup, bu bilgi gönül kitabından okunur. Bu medresenin müderrisi ise Allah’tır.35
Allah’ın her iki âlemde de baktığı yer gönüldür.36 Allah; ağyardan, masivâdan pak
gönüllere tecelli eder. İlahî sevginin yeri ne göktür ne de yeryüzüdür. Bir hadiste:
“Yerime göğüme sığmadım da iman sahibi kulumun gönlüne sığdım.”37
buyrulmuştur. Âşıkların gönülleri, yerlere ve göklere sığmayan Allah’ın tecelli ettiği
yerdir:
33 Eraydın, a.g.e., s. 15. 34 Mustafa Kara, Gönül Mektupları,Mavi Yay., İstanbul 2003, s. 172. 35 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 104. 36 Ahmet Kabaklı, Mevlânâ, TEV Yay., İstanbul 2000, s. 117. 37 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 180.
153
èÁşıúuñ göñlin ele alan bulur Allah’ını Kim anuñ mirèat-ı úalb-i pÀkidür meclÀ-yı dost
21/4
“Gönülde Allah’tan başka neyin sevgisi varsa, onun sevgilisi, hatta ilâhı odur.
Bu yüzden kalpten masivâ putunun değiştirilmesi, sevginin hep Allah üzerinde
yoğunlaşması büyük önem arzeder.”38 Günahlarla gönlünü kirleten Ubeydî, Hakk’ın
lütfunu bekler; çünkü gönül paslanmıştır. Günahlarla bulanmış bir gönül ancak Allah
sevgisiyle aydınlatılır. Ubeydî, ilâhî bade kadehiyle gamlı gönlünü pastan tasfiye
etmek, gönül aynasını temizleyip Hakk’ın lutfuyla sermest olmak ister:
Cevher-i lütfuñ meger kim sìm-sìmÀ eyleye Yoòsa cürm ile göñül pÀs oldı mÀnend-i nüóÀs
115/4
Bir ãafÀ-baòş cilÀsını bulup cÀm içelüm Jeng-i àamdan dil-i maózÿnı mücellÀ idelüm
208/4
Ölüm bile âşığın gönlündeki hasreti sona erdiremez. Gönül toprak altında da
çürümez. O, daima sevgilinin hasretiyle yanmaktadır. Âşığın mezarında görünenler
sünbüller değil de aşkla yanan gönülden çıkan hasret dumanlarıdır:
MezÀrum üzre ãanmañ k’oldı sünbüller èıyÀn yer yer Yanar óasret odı dilde çıúar andan dühÀn yer yer
65/1
Aşk ateşiyle yanan gönüllerden çıkan kıvılcımlar Arşta güneşi korkutur.
Güneş, kendine gökleri kat kat kale kıldığı halde, aşk ateşiyle yanan gönlünden
semalara yükselen kıvılcımlardan korkmaktadır:
38 Cebecioğlu, a.g.e., s. 488.
154
Ceyş-i şerÀr-ı Àteş-i dilden mi òavf ider EflÀki úıldı kendüye úat úat óisÀr şems
117/4
Herhangi bir kimsenin gönül evini yıkmak ahiret hayatına zarar verir. Ubeydî,
cennete ulaşmak isteyen birinin bunu yapmaması gerektiğini ifade eder. Âşıklar da
ayrılık ateşiyle yanıp yıkıldıkları halde kimsenin gönlünü yıkmazlar:
Kimsenüñ göñli evini yıúıp oda yaúma Dirisen dÀr-ı úarÀruñ ola Beyt’ül-maèmÿr
Tkb.2/3
CÀm-ı hicrinden dil-i èÀşıú ufanıkdur Müddeèiye içürüp bir kere göñlin yıúmadı
324/2
2. 1. 4. İnsan, Âdem
Tasavvufa göre insan âlemin özü, mahlukatın en şereflisidir. Kâmil insan
gözbebeğine benzer, çünkü her şeyi görür. “Varlıklar içinde Tanrı sıfatlarının
bütününe mahzar olan tek varlık, insandır.”39 Onun gözündeki nur Hakk’ın
isimlerinin suretleriyle kâinatta zahir olmasıdır ki, buna şuhudî tecelli denir.40
İnsanın gözündeki bu nur, Hakk’ın bir lütfudur:
Nÿr-ı lütfuñ lemèasıdur dìde-i insÀnda lemè Şemme-i iósÀnum olmışdur onuñ gÿşunda şemè
140/1
Tecellinin mahalli kalptir. Kalp görünmez, fakat tecelli nuruna sahip kalpler
için görünmeyen şeyler kalpte görünür. Gerçek sevgiliye duyulan aşk gönlü
masivâdan, gafletten ve heva pasından temizler.41 Ubeydî, tecelliye mahzar olan
39 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s.159. 40 Uludağ, a.g.e., s. 341. 41 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜ İlahiyat Fak. Yay., Nu.82, İstanbul 1997, s. 210.
155
insan kalbini gözle görülemeyen bir köşke benzetir, bu aşk sayesindedir. Ama
tecelliye mahzar olmayan, ilâhî aşktan habersiz olan kalpler ise viranedirler:
Ádemün úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür
44/1
İnsanın ömrü bir kadehtir. O, bu kadehten demlenerek gayp nurlarını temaşa
eder. Onun dostu gönül kanıdır, o kesreti arındırıp kâmil insan olma yolundadır:
Ádemüñ sÀàar-ı èömrine zamÀn bir demdür Hey dirìà ol daòi òÿn-i dil ile hem-demdür
57/1
Ubeydî, insan unsurunu tasavvufî ıstılah olarak işlemesinin dışında
vefasızlığın timsali olarak da gösterir,42 insan sevgili kadar acımasız olabilir.43 Allah,
insanı her ne kadar bütün canlılardan üstün yaratmışsa da44 insanın da bu fâni
dünyada bir sonu vardır. Ölüm onun için kaçınılmaz bir hakikattir:
Tutalım biñ başimiş dehr-i fenÀ Àdem Ey dil elbette olur Àòir anuñ bir dem
Tkb.2/2
2. 1. 5. Can
Beyitlerde can, vuslata ulaşmak isteyen âşığı engelleyen, bu yüzden de
sevgilinin kastettiği, âşığın da her zaman sevgili uğruna vermeye hazır olduğu bir
unsur olarak işlenmektedir. Can, âşık için bir azaptır, onun için asıl makam elem ve
ıstıraptır,45 âşığın teni can gözüne perde olduğu için âşık ilâhî sevgili karşısında
mahcuptur,46 sevgilinin nimetleri sonsuz olduğu hâlde can gözünde gaflet vardır.47
42 UD, Mhm. 6/5. 43 UD, 102/1. 44 İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 765. 45 UD, 26/1. 46 UD, 107/3.
156
Âşık, sevgiliden başkasına iltifat ettiğinden yani kesrete, masivâya
yöneldiğinden ayrılık hançeri canına geçer,48 sevgilisinden ayrı olması canına müşkil
gelir.49 Can, aşk diyarına ulaşmaya engeldir. Aşk diyarında mutluluğun şahı olmak
için can defterinin temiz olması gerekir. Can defteri günahlarla, kirlenmiştir. Bu
günahlar temizlenmedikçe âşık, aşk diyarında mutluluğun padişahı olamaz. Aşk
ülkesinde şah olmak isteyenin öncelikle defterindeki hatalarına kalem çekmesi
gerekir:
Her kim diyÀr-ı èaşúa şeh-i kÀm-yÀb olur Evvel sevÀd-ı defter-i cÀna úalem çeker
92/4
Ubeydî, sevgilinin aşkının derdinden dolayı paramparça olmuş vücudunu
gezdirir. Âşık, bu hâlini kafeste olan bir bülbülün gezdirilmesine benzetir,50 o,
sevgilinin derdiyle inlerken yoluna can vermekten şikâyet etmez,51 çünkü sevgilinin
aşkının müptelası olan yeniden can bulur; ama hakikî sevgilinin sevdasının ilacı,
vahdete ulaşmanın yolu can kaydını bir kenara bırakmak, canı terk etmektir. Canı
canana verip azâde olmaktır. Hz. Mevla’nın ifadesiyle “Ekmek verirsen, ekmek
verirler; can verirsen can bulunur.”52:
MübtelÀ-yı derd-i èaşú-ı yÀr aña cÀn virür Terk-i cÀn ise èilÀc-ı èillet-i sevdÀ-yı dost
21/3
2. 1. 6. Ten, Cism
Beyitlerde cism-i nâ-tüvân, gam cismi, cism-i deli, hane-i ten, ten-i sad çak,
ten-i haşak gibi daha çok olumsuzluk ifade eden benzetmelerde kullanılan ten
mefhumu âşığın vuslat yolundaki en büyük engellerinden biri olarak gördüğü ve
47 UD, 115/1. 48 UD, 52/2. 49 UD, 124/1. 50 UD, 86/3. 51 UD, Mmt. 12/1. 52 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 17/18.
157
bunu aşması gerektiği inancında olduğu bir konudur. Bu yüzden âşık, her nefeste
cismini yok etmek ister,53 sevgilinin aşkı ve güzellik unsurları da âşığın cismini ve
tenini mahveden unsurlardır.54 Ubeydî, ten evinin misafirleri olan dert ve gamın
ıstırabından zaman zaman haykırır, medet bekler.55 Şair, bütün bunlara rağmen
maddî varlığı olan cismini, sevgiliden dolayı oluşan yaralarla doldurarak, yani
maddeden, nefsanî arzulardan sıyrılarak makamını yükseltmeyi amaçlar. Sevgiliden
cismini yaralarla doldurmasını ister. Bu yaralar aşkın verdiği sıkıntılardan oluşur.
Âşık, sevgilinin aşkıyla yananların makam atlayacağını hatırlatır:
Penbe-i dÀà ile pür úıl èacep mi cismümi Post-pÿş olur èUbeydì èÀşıú-ı şeydÀ-yı dost
21/5
Âşığın canı cisminde daralmıştır. Kalbinde çok büyük sıkıntılar yaşamaktadır.
Onun bu hâli bir dervişin heybet hâline benzer. Bu hâlde olan birinin yüzüne kılıçla
vurulsa bile hissetmez.56 Bu hâlin tahammülsüzlüğü içinde olan Ubeydî, cisminin
sevgilinin gam kılıcıyla parçalanmasını ister:
Cismümüñ teng-i úabasında ùaraldı cÀnum Yetiş ey tìà-i àam-ı yÀr anı çÀk eyle
283/3
İmtihanlarla dolu vuslat yolu sabr gerektirir. Allah, sevdiği kulu belalara
uğratarak imtihan eder. Kimi kullar, O’nun lutfuna şükrederken kimi kullar ise,
O’nun kahrına şükreder.57 Belalar, gamlar ve sıkıntılar karşısında sığınılacak tek
varlık Allah’tır. Aşk yolunun cismine mukadder kıldığı engeller karşısında Ubeydî,
Allah’ı tazim etmekten başka bir yolu olmadığının idrakindedir. Geçmişte sosyal
hayata dair bir iz olan ve diğer insanlara sıkıntılı zamanlarda haber vermek için
okunan ezanlardan bahsedilir:
53 UD, 255/1. 54 UD, 30/1, 68/3, 117/2. 55 UD, 255/3. 56 Kuşeyrî, a.g.e., s. 154. 57 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 28.
158
áamuñ od ãalsa cisme cÀn u dil Allahüekber der Úaçan bir şehre Àteş düşse oúurlar ezÀn yer yer
65/2
Âşığın yegâne amacı sevgiliye ulaşmaktır. Ama ten elbisesinden sıyrılmadan
bunu yapması imkânsızdır. Tenini çöp ve süprüntüye benzeten Ubeydî, sevgiliye
ulaşma arzusunu dile getirir. Bunun için bir rehbere ihtiyaç duyar:
ŞÀd olup aldururın kendümi kÿyına yaşum Ey èUbeydì ten-i òÀşÀke ne dem rehber olur
82/6
Ubeydî’nin vücudu ahıyla parçalanmış, delik deşik olmuş bir kafes gibidir.
Bu kafeste can bir bülbül gibidir. Ruh kuşu âşığın param parça olmuş vücut
kafesinden uçmak ister:
Gezdürür cÀnını èÀşıú ten-i ãad-çÀkiyle Bir úafesle ãanasın anı ki bülbül getürür
86/3
Şairin maddeyle, kesretle işi yoktur. Onun menzili beyt-i mamur ya da yokluk
ülkesidir. Ubeydî, ten elbisesinden sıyrılıp beyt-i mamura ulaşmak ister. Burası
meleklerin, nurdan varlıkların kıblesidir. Onun vücut mülkünde teni beslemesine de
gerek yoktur; çünkü ten kendisine yoldaş değil, vuslatına engeldir:
èUbeydì òÀne-i tenden èurÿc it beyt-i maèmÿra Deli olma yüri bu menzil-i virÀnı neylersin
222/5
Nice bir besliyeyim mülk-i vücÿd içre teni èAzm-i rÀh-i èadem etsem bene yoldaş degül
190/4
159
2. 1. 7. Ruh
Divân’da ruh, genellikle âşığın canı manasında kullanılmıştır. Ebedî hayatta
nihai makam dünya hayatında yaptıklarımızla ilgilidir. Karun zalim, cimri, dünya
malına tapan biri olduğu için Hz. Musa’nın duasından dolayı servetiyle yerin dibine
geçmiştir.58 Karun’un hâline telmihte bulunan Ubeydî, Hz. İsa gibi dünya nimetine
değer vermeyenlerin ruhunun Allah katındaki kadrini hatırlatır:
GirÀn-cÀn olma ÚÀrÿn-veş yer altı olmaya yirün Sebÿk-rÿó ol ki úadrüñ göklere aàsun MesìhÀ-veş
120/2
2. 1. 8. Lâ-mekân
Maddî varlıklar için mekân fikri, cismaniyet sınırları içine girmeyen şeyler
için mekânsızlık yani lâ-mekân söz konusudur. Tasavvufta kâmil insanlar için zaman
ve mekân mefhumu yoktur. Hatta bu tür sınırlamalardan münezzeh olduklarından
neredeliğin ve mekânın bulunmadığı yerde sürekli Hak ile beraberdirler.59 Ubeydî,
bedenle ilişkisini en alt düzeye indiren ve ruhanîleşen bir veli gibi lâ-mekân
olduğunu belirtir:
Kimselerseñüz diyü ãorar isen èUbeydì’yÀ Kÿşe-be-kÿşe èÀlem ider lÀ-mekÀnlaruz
106/5
2. 2. Dünya, Cihân, Âlem, Dehr
Bu mefhumlar Divan’da gerçek anlamının dışında genellikle tasavvufî ıstılah
olarak kullanılmış, dünyanın bir tuzak olduğu beyitlerde sık sık işlenmiştir. Sevgiliye
kavuşma saadeti yaşayanlara göre dünya, ferdi kayıtlar âlemi olduğundan
murdardır.60 Dünya insanı gaflete sürükler, Allah’tan uzaklaştırır. Akıllı olan kişi
dünyaya muhabbet etmez, ömür sermayesini gaflet vadisinde bitirmez:
58 Pala, a.g.e., s. 313. 59 Konevî, a.g.e., s. 86. 60 Gölpınarlı, a.g.e., s. 174.
160
èAúil olan kişi dünyÀya muóabbet mi ider Naúd-i ömrün çür idüp yoú yire àaflet mi ider
Tkb.2/2
Mutasavvıflara göre dünya süslü ve güzeldir. İnsanları cezbederek kendine
çeker, aslında çirkin bir varlıktır.61 Dünyanın rütbesi, zenginliği kişinin itibarını
arttırmaz,62 dünya malı dünyada kalır.63 İnsanın bu fâni dünyada kavgalara karışması
anlamsızdır. Bu yüzden dünyanın debdebesi terk edilmeli, onun süsüne, ziynetine
aldanılmamalıdır. İnsan dünyanın kulu değil de Allah’ın kulu olmalı, kendini O’na
muhtaç bilmelidir:
Dehr-i fÀnìde bugün yer iki günlük èömre Bunca àavàÀyı kişi başına alup neyler
Tkb.2/2
Ùumturak u óaşem ü tÀcı yüri terk eyle Bir gedÀ ol bu cihÀn ziynetine etme naôar
Tkb.2/2
Sâlik için dünya huzur mekânı değildir,64 dünya hayatı onun için zulmet-i
hicrdir,65 dünya tekkesinde onun için en büyük nimet gam ve mihnettir.66 Dünya
hayatı âşık için gurbettir. Gurbette olan aslî vatana, ruhlar âlemine özlem duyar,
hasret çekerek ağlar. Dünya mülküne ayak basmakla ağlamaya başlayan âşığın
gözyaşları ölünceye kadar devam eder:
Mülk-i dünyÀya úadem baãduúda çünki aàladuú Gider olduúda bu èÀlemden bizi úıl pür-neşÀù
134/4
61 Mustafa Aşkar, Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, KTB Yay., Ankara 1998, s. 328. 62 UD, 67/3. 63 UD, 67/1. 64 UD, M.1. 65 UD, 185/4. 66 UD, 112/5.
161
Dünya köhne bir gülbahçesidir. Bu bahçeden hazan eksik olmaz:
Meh u mihr ü şafaú ãanma òazÀn olmış varaúlardır CihÀn bir köhne gülşendir ki hiç andan òazÀn gitmez
101/2
İnsan-ı kâmil dünya gamı çekmez; çünkü onun Hak’tan gayrı olan şeylere
ayıracak vakti yoktur. O, gamın ne olduğunu bilmez, mutludur. Bu durumda olan biri
tasavvufî hâllerden bast hâlini yaşar. Gönlü şen, zihni berraktır:
DünyÀ àamın çekenler ile soóbet etmezüz áam bilmezüz zamÀnede bir şÀd-mÀnlaruz
106/4
Âşık için en büyük zenginlik aşktır yani manevî zenginliktir. O dünya
zenginliğine önem vermez. Onun bu dünyadaki en büyük devleti Hak aşkıdır:
èÁşıúuz devlet-i èaşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanmañ mütekebbirlenirüz
112/1
Dünya bağında bir iki günlük bir mutluluğun önemi yoktur,67 ölüm kadehi
dünya zevkini unutturur,68 ah içinde olan âşığın fâni dünyada yaşayacak dermanı
kalmamıştır.69 Dünya, âşık için güvenli bir yer değildir. Bu yüzden âşığın çekmediği
dert, karşılaşmadığı bir bela kalmamıştır. Dünya, bir mâtem yeri olmasıyla sadece
insanları değil, tabiatı da etkiler. Dünyanın böyle olmasından dolayı yer karalar
giyer, felek göklere girer:
SarÀy-ı èÀlemün yÀ Rab binÀsında ne óalet var Ne anda úaãr-ı ÀsÀyiş ne cÀy-i istirÀóat var
84/1
67 UD, 53/4. 68 UD, 53/3. 69 UD, 217/5.
162
CihÀn-ı bì-beúÀdan çekmedük dil bir belÀ úalmaz Anıñçün göz yumup ayrılsa ardınca baúa úalmaz
103/1
Yer úara giyse felek göklere girse yeridür Ey èUbeydì bu cihÀn cÀy-geh-i mÀtemdür
57/5
Dünya âşık için bir tuzaktır. Dünya sebatsız olduğu için âşığın avare gönlü
kararsızdır. Bu yüzden âşık, gönlünü temize çıkaramaz. Masivâyla kirlenen gönül saf
değildir:
Dil-i ÀvÀremüz èömrüm senüñle eglenür yoòsa CihÀn-ı bì-åebÀt içre nemüz var bì-úarÀruz biz
114/3
áayri meh-rÿlar ile èÀlemi seyrÀn itdüm áamdan ÀvÀre dili hiç müberrÀ idemem
213/3
2. 2. 1. Taalluk
Dünyaya bağlanıp gönülde masivâya yer vermek manasında olan taalluk,
Divan’da Ubeydî’nin eleştirdiği ve kurtulmak istediği bir husustur. Sûfîlerce dünya
sınanma yurdudur.70 Sınanma yurdunda ahiret için hazırlık yapmak gerektiğinin
bilincinde olan Ubeydî, dünya kaydından kurtulmak ister. Ahiretin tarlası olan bu
dünyayı geçici bir tekkeye benzetir. İnsanlar ise bu tekkede misafirdir:
Ne içün úayd-ı taèalluúla muúayyed olavuz Bir iki gün bu fenÀ tekyede òod mihmÀnuz
100/3
70 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 99.
163
Dünya bir tuzaktır. İnsana makam ve itibar verir. Gönlünde Hak aşkı olan biri
için bu iyilik değildir. Bu tehlikeyi dile getiren şair, bunun iyilik olmadığını bilakis
bu ilginin insanı felaketlere sürükleyeceğini belirtir:
Sen ãanursın ki saña cÀh virüp iyilik ider Òaberün yoú seni ol çÀha atar ey miskin
Tkb.2/1
Dünyada akranlarının yardımıyla makama ve mevkiye talip olanlara seslenen
şair, ahireti de hatırlatarak orada rütbe ve derecenin söz konusu olmadığını, dostların
da kişiyi kurtaramayacağını dile getirir:
Olursın àayret-i aúranile ey ùÀlib-i manãıb Ya èuúbÀda merÀtib úaùè iden yÀrÀnı neylersin
222/3
Dünyaya ilginin sebeplerinden biri de dünya güzelliklerinden olan yıldızlar
ve güneştir. Âşığın en büyük sermayesi gözyaşı ve aşktan sararmış yüzüdür. Aşk
yolunda akan gözyaşları ve aşktan sararmış yüzü âşığı bu tuzaktan kurtarır:
Aldanup encüm ü mihrine taèalluk etme Saña yaşun yeter aúça ruò-ı zerduñ altÿn
Tkb.1/5
2. 3. Bazı Tasavvufî Kavramlar
2. 3. 1. Makam, Hayret
Makam, sâliğin sıkıntılara katlanarak erişmiş olduğu mertebedir. Sâliğin
makamında ikamesi ve bir üst makama geçmesi için gerekli olan unsurlardan biri de
onun fakr yolunu benimsemesi ve dünya hırsından uzak olmasıdır, çünkü dünya
aşağılıktır. Sâliğin makamı dünya değil, Anka gibi Kaf dağıdır, orada kanaat vardır:
164
Meges gibi óarìã-i cìfe-i dünyÀ-yı dÿn olma MaúÀmuñ úulle-i ÚÀf-ı úanÀèat eyle AnúÀ-veş
120/4
Makamı feleğin köşkü olanların da er geç ebedî mekân olan mezara
gelecekleri,71 dünya makamına önem veren akılsızların kalpleri öfke ve intikamla
dolu olması,72 Ubeydî’nin makamını günahlarla gark olmuş görerek Allah’tan
kıyamet günü için af dilemesi73 makam mefhumu etrafında işlenen diğer konulardır.
Hayret ise sâliğin her makamda veya hâldeki şaşkınlığıdır. Hakk’ın tecellileri
sonsuz olduğundan âşık bunları kavrayamaz ve hayrete düşer.74 Hayret, âşık için
tehlikeli bir hâldir. Sâliğin bu makamı Allah’ın inayeti olmadan geçmesi söz konusu
değildir. Sâlik, bu makamı ya Hakk’ın yardımıyla geçer ya da gaflete düşerek yolunu
şaşırır. Bu yüzden Ubeydî Allah’tan medet bekler:
Ya ilÀhì úıl bizi vÀdi-i óayretden òalÀã Gözi açıúlardan idüp eyle àafletden òalÀã
128/1
Hakk’ın eşyadaki tecellileri mihrabı bile hayrete düşürmüştür. Çünkü
sevgilinin kaşlarında ilahî hakikatin tecellisi idrak etmiştir. Şaşkınlığından mescidin
duvarına yaslanıp kalmıştır:
Görince úaşlaruñı óayret aldı anı meger Ki tekye eyledi dìvÀr-ı mescide miórÀb
12/4
Hakk’ın kudretiyle sadece insanlar değil bütün ağaçlar, yedi kat yerde hayret
hâli içindedir. Yaratıcının kudreti karşısında ağaçlar dikilip kalmış, yer ise susmuş
beklemektedir; yâni onlar da kendilerine göre bir hâl içindedir: 71 UD, 319/5. 72 UD, 96/1. 73 UD, 140/5. 74 Bu hayretin çoğalması için Hz. Peygamber : “Allâhım hayretimi ziyadeleştir.” diye dua ederdi. (Seyyid Muhammed Nûr, Edebî ve Tasavvufî Mısrî Niyâzî Dîvânı Şerhi, Haz. Mahmut Sadettin Bilginer, Esma Yay., İstanbul 1982, s. 143.)
165
äunèuñı görüp dikildi úaldı her naòl-i bülend Yalıñuz olmadı óayretden yedi úat yer òamÿş
118/2
2. 3. 2. Zühd, Zikr
Ubeydî’nin zühde bakışı zahide olduğu gibidir. Zühd sahipleri sürekli kınanır,
çünkü onlar nefsi için, bir menfaat için bu yolu seçmişlerdir. Aşk yolunda zühdle
mesafe alınamaz. Zühd, şeriatı yani aklı esas alır, oysa âşığın akılla işi yoktur. O,
elinde aşk kadehiyle gezer, rinddir, tasavvuf ehlidir.75 İnsan için meziyet olan akıl ve
ilim, kişinin hakikati görmesine engel olabilir.76 Bu yüzden aklı esas alan zühd terk
edilmeye lâyıktır. Zahid, zühdlüğü gereği aşk yolunda rüsva olmayı ayıp sayar
utanır. Âşığın ise böyle bir kaygısı yoktur. Ubeydî, gönlüne zahidin bu öğütlerini
dinlememesini, zühd eteğini bırakmasını telkin eder. Çünkü âşık melamî-meşreptir,
utanma gibi bir kaygısı yoktur, ibn-i vakttir, anını gönlüne göre yaşar, bu tür kaygılar
taşıması onu hakikat yolundan uzaklaştırır, o zühde değil sevgiliye yönelir:
Bir dem elden úomayup bir ruò-ı gülnÀr etegin Tutagör Àb-ı revÀn gibi çemenzÀr etegin Tutma zÀhid gibi zühdün hele zinhÀr etegin Pend gÿş itme dilÀ alma ele èÀr etegin Úo ne dirlerse disünler ùutagör yÀr etegin
Mhm.6/1
Bu mefhum Divan’da sadece Hak âşıkları için değil, tabiat unsurları için de
kullanılmıştır. Tevhid ehli, Allah’ın birliğini aklından ve gönlünden bir an olsun
çıkarmaz. Dil ile yapılan zikirler belli bir noktadan sonra kalbin zikrine dönüşür. Bu
aşamada artık, kalbin zikri dinlenir. Tevhid ehli, Allah’ı bir an olsun unutma
gafletinden sıyrılıp kalbinin zikir sesini duymak için dil ile zikir hâlindedir:
75 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s. 109. 76 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 81.
166
Ehl-i tevóìdüñ dili õikrüñledür güyÀ senüñ Óamdüñi tesbìh idinmişdür úamu eşyÀ senüñ
161/1
Dünya tekkesinde imtihanlarla sınanan insanların yegâne kurtuluşu
yaratıcısını bilmesi ve O’nun istediği gibi yaşamasıdır. Sabah ve akşam yaratıcısını
zikreden, O’nu bir an olsun aklından çıkarmayan ancak salih kimselerdir:
äülehÀsı bu òÀnkÀh içre Õikreder òÀlıúını şÀm u seher
K.5/ 7
Gaflete düşüp yaratıcısını unutanların mekânı kıyamettir. Bu korkuyu dile
getiren Ubeydî, son nefeste Allah adını anarak ilahî bade kadehinden içerek tevhide
ulaşmak ister:
Olmayam her kez úıyÀmet ıssından teşnedil Baña bir cÀm içirürse õikr-i nÀmuñ soñ nefes
116/4
Âşığın maksudu cennete değil, cemale erişmedir. Âşık, cemale ulaşmak için
sevgilinin vuslat makamı olan dudağını dilinden düşürmez:
èAceb mi zÀhidÀ óÿr-ı behişte nÀôır olmazsam Dilüm bir nesne õikr etmez leb-i cÀnÀneden àayrı
305/3
Kâinattaki bütün varlıkları edep dairesi içinde yaratan Allah’ı sadece insanlar
değil, diğer varlıklarda zikretmektedir. Rüzgâr “Hu!” sesiyle zikrederken Nil ve Fırat
nehirleri ise secde hâlinde Allah’ı zikretmektedir:
Her úaçan evãÀfuñı õikr eylese ùurmasa bÀd Cÿş idüb deryÀlar ol demde úabardurlar úulaà
143/3
167
Dillerinde dÀyima cÀri olup ismüñ senüñ VÀd-i èaşkuñda õikr eyler yürür Nìl ü FırÀt
17/3
2. 3. 3. Fakîr, Fakr, İstiğna, Hâk
İnsanların Allah’a karşı kendi fakirliklerini idrak ederek masivâdan yüz
çevirmeleri ve sürekli bir istiğna ile Allah’a karşı ihtiyaç içinde olmalarıdır. Fakat
çok zengin ve her şeyden müstağni olmak sıfatı tam ve mutlak surette Allah’a
mahsustur.77 Fakr âşığın içinde bulunması gereken bir hâldir.78 Onun her şeyden
müstağni olan Hakk’ın dergâhından maksudu varlığın aslı ve yaratılış sebebi olan
aşkın zenginliğine ulaşmaktır. O, Hak aşkıyla istiğna sahibi olmak ister:
áınÀ-yı èaşúdur dÀyim faúìrüñ HemÀn maúãÿdı dergÀh-ı áanìden
235/2
Fakirlik, surette fakirlik ve manen fakirlik olmak üzere iki türlüdür. Malı
mülkü olmayan kimse surette fakirdir. Beşer sıfatından ve hâllerinden çıkarak,
kendini bir şeye malik görmeyip fâni görmek ise manevî fakirliktir.79 Fakr mülkünün
yani manevî fakirliğin şahı olmak için nefsanî haz ve nimetlere yüz çevirmek gerekir.
Nefsin arzuları, şan, şöhret80 sevdası bu şahlığa engeldir:
èUbeydì şÀh-ı mülk-i faúr olam dirsen dimÀàuñda HevÀ-yı şevúet ü sevdÀ-yı èunvÀn olmamaú yegdür
53/5
77 Tatlısu, a.g.e., s. 226, 227. 78 İsmet Şanlı, Fidâyî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın İncelenmesi, UÜ Sos. Bil. Ens., Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa 2003, s. 110. 79 Mehmet Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 203-204. 80 Şöhret için, Ebubekir Kıtanî: “Şeytanın taktığı yulardır.” demiştir. ( Safer Baba, a.g.e., s. 268.)
168
Hakk’ın aşk gemisinde sadece âşıklar değil, zengin beyler de onun aşkından
dolayı fakr yolunu tutmuşlardır:
Fülk-i èaşúıñda nice diller esìr olmışdur Üsküfe úÀdir àani begler faúìr olmışdur
76/1
Fakr yolunda Hz. Peygamber yaşantısıyla en güzel biçimde örnek olur.
Dünyada sahip olamayacağı zenginlikler olmadığı halde Hz. Peygamber fakirliğiyle
övünmüş,81 arpa ekmeğini kendine yeterli görmüştür:
Úurã-ı ihsÀnuñ kenÀr iken felekde mÀh-ı nev Faúr ile faòreyleyüp úılduñ taèÀmuñ nÀn-ı cev
249/1
Aşkta sevilen Allah olduğuna göre âşığa düşen bir tavır olarak gerçekleşen
istiğna, Hak âşığının zenginliğini, Allah’tan başka her şeyden vazgeçmesini, dünyaya
tenezzül etmemesini82 ifade eder. Toprakta kıymetli şeyler gömülüdür. Hele, bu
toprak sevgilinin ayağına ait olursa âşığın kimyaya83 ulaşmasını sağlar. Bu, âşık için
en büyük zenginliktir. Onun istiğna sahibi olması yani sevgilinin, Hakk’ın kendisine
kâfi olduğuna inanması, başkasına ihtiyaç duymaması ve tenezzül etmemesidir.
Onun istiğna sahibi olması sevgiliden kaynaklanır:
Biz şeh-i dünyÀya istiànÀ ãatarsaú yeridür ÒÀk-pÀy-i yÀre irdük kimyÀya mÀliküz
110/4
81 “Fakirliğimle iftihar ederim.” (Mustafa Tatcı, Yunus Emre Divânı İnceleme, KTB Yay., Ankara 1990, s. 168.) 82 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 101. 83 Kimya, toprağın üzerine iksir dökülerek kıymetli maden hâline getirilmesi işlemidir. Fakat beyitteki manasını tasavvufî yönden düşünmek gerekir. Bu mefhum tasavvufta ham insanı olgunlaştırmak manasında kullanılır. (Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 131.)
169
Hâk, Divân’da genellikle âşığın sevgiliyle olan aşkında tevazusunu ifade
etmede kullanılmıştır. O, sevgilinin mahallesine ulaşmak için yolunun toprağı olur,84
âşığın gönlü, sevgilinin yolunun toprağıyla âdeta bir gölge gibi birleşmiştir.85 Toprak
âşığın tevazusunun işaretidir. Ubeydî, sevgilinin talebi olursa onun için toprak
olmaya hazırdır. Bu âşığın değer kazanmasına vesiledir. Âşık, üstadına teslimiyet
gösteren bir mürid gibidir. Zaten insanoğlunun menşei topraktır, toprak da devamlı
teslimiyet üzeredir, tedbiri yoktur.86 Ubeydî, teslimiyetle aşkta kemal derecesine
ermiştir:
ÒÀk olur yÀruñ olursa maùlabı Ey göñül başdan geçüp ten úalıbı
Mua.70
Âşık, sevgilinin ayak toprağını başına tac edinmeye hazırdır.87 Sevgilinin
ayak izinin tozunu başına tac edinme hususunda âşık şevke gelir; çünkü onun gönlü
ilâhî sevgiliye kavuşma özlemiyle doludur:
İzüm tozını efser idin didi baña yÀr Didüm èUbeydì şevúile n’ola ser üstine
265/5
Toprak, varlık âleminin dört unsurunun (toprak, su, hava, ateş) en aşağısıdır.
Âşık da kendisini toprak gibi hâkir olarak görülür. O, bu dünyada toprak içinde
perişan bir hâldedir. Bu, ölmeden evvel ölen dervişlerin hâlidir:
Óaúìrüz derd-mendüz müst-mendüz òÀk-sÀruz biz Ayaklar ùopraàı pÀ-mÀl-i àam kemter-àubÀruz biz
114/1
Toprak, âşığın tevazusunu ifade etmenin dışında ölüm gerçeğini hatırlatan
beyitlerde de işlenir.88 84 UD, 122/5. 85 UD, 55/1, 82/2. 86 Eraydın, a.g.e., s. 22. 87 UD, Mmt. 14/4.
170
2. 3. 4. Yakîn, Müşahede, İlm-i Ledün
Yakîn, kesin ve apaçık bilgi manasındadır. İlme’l-yakîn, ayne’l-yakîn,
hakka’l-yakîn olmak üzere üç derecesi vardır.89 İmanın bulunduğu yerde yakîn de
bulunur.90 Ubeydî, hak dostlarının kendisini Hakk’a götüreceğini düşünür. Bu
yüzden, onlarla dost olanların yakîn sahibi olacağını belirtir:
Himmet-i ehl-i yaúìn olup úadìmi hem-demüñ SÀbıúu’l-eyyÀmdan nuãret úadìmüñdür senüñ
183/2
Allah, çıplak gözle görülemez, çünkü göz, mahsusu idrak edebilir. O, sadece
kulun kalbinde müşahede edilebilir. Bu nurun kalbe aksetmesi için âşığın ten
perdesinden sıyrılması gerekir. Bu perdeler insan ile hakikat arasında vuslata engel
olmakta ve hakka’l-yakînin önünü kesmektedir.91 “Müşahedenin en üstünü ise,
sivanın ortadan kalkarak, kalbin Allah’tan başkasını düşünmemesidir.”92 Ubeydî, ten
cübbesinden sıyrılamadığı için mutlak birliği müşahede edememenin ve kalbinde
olan masivânın mahcubiyeti içindedir:
ÓicÀbdur tenümüz cÀn gözine óayfÀ kim Ruòuñ müşÀhedesinde anuñla maócÿbuz
107/3
Gayptan haber verme ve başkasının kalbinde olanı bilme hâli sufîlerde vaki
olup buna keşf ve firaset denir.93 İlm-i ledün Hakk’ın katından sufinin kalbine
ilhamla ve keşfle gelen, hakikatleri görmesini sağlayan bir kaynaktır. Sufi, iç
saflığını artırarak hakikatle arasında perdeleri kaldırdığı için gökyüzü ona daha açık,
güzel ve saf görünür. Allah’ın safasını seyreder, bunun sonu yoktur:
88 UD, 58/2, Tkb. 2/2. 89 Nûr, a.g.e., s. 140. 90 Hucvirî, a.g.e., s. 248. 91 Kara, a.g.e., s. 149. 92 Ebu’l-Alâ Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, Çev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal, İz Yay., İstanbul 2004, s. 253. 93 İbn Haldun, a.g.e., C. 1, s. 305.
171
Her kime èilm-i ledünden keşf iderseñ bir sebú Raúú-ı menãÿr-ı felek aña görine azraú
153/1
2. 3. 5. Sıdk, Sadakat, Sadık, Ebrar, Vefa
Bu mefhumlar, seyr ü sülûk yolunda olan âşık dışındaki şahıslar için de
kullanılır. Sadakat ve sıdk konularında Hz. Ebubekir örnek gösterilir. O, cihan
peygamberini sevmede sıdk mülkünün padişahıdır.94 Hz. Ebubekir, Hz.Peygambere
sadakat aşkıyla bağlı olan dostudur.95 Dünya malı, insanın ihtirasını daha da arttırır.
Bu hâle Karun’un durumu şahid-i sadık olur.96 Âşık, sadakat ehlidir, sevgiliye
verdiği vaadini yerine getirir. Aşkından dolayı yaralarla bezenmiştir; ama sevgili
sadık değildir, ona verdiği sözü tutmaz.97
Ubeydî, Hakk’a ulaşma yolunda tarîk-i ebrarı, yani hayır sahipleri olup özü
sözü doğru olanların yolunu tutmuştur. Bu yol, mücahede ve riyazet sahiplerinin
yoludur.98 O, Hakk’ın didarına lâyık olmak ister, bunun için fazilet sahibi olmalı,
gönül âlemini berraklaştırmalı, kalbini tasfiye etmelidir. Çünkü âşığın kalbi bir
aynadır, bu ayna temiz olursa ilâhî tecellileri aksettirir ve sevgilinin bakışına
dayanabilir:
Çeşm-i pÀk-i bì-naôìrünle eger manôÿr olam LÀyıú-ı dìdÀr olup bende olam ebrÀr-veş
119/4
Tasavvufta mevt-i esved, fenâfillâha ulaşmaktır. Yani muhibbin mahbupta
yok olmasıdır.99 Bu hâlde olanlar için lütuf ve kahır arasında fark yoktur; çünkü
sadakat her hâlükârda Hakk’a aynı derecede bağlı kalmayı gerektirir. Sadık âşıklar
için sevgilinin kahrının zehri, şerbetlerden daha lezzetlidir. Bu yüzden âşık, kavlinde
sâdık olduğunu belirterek muradına ermek ister, medet bekler:
94 UD, 289/1. 95 UD, 289/2. 96 UD, Tkb.1/1. 97 UD, 216/3. 98 Aynî, a.g.e., s. 220. 99 Necmüddin Kübra, Tasavvufî Hayat, Haz. Mustafa Kara, Dergâh Yay., İstanbul 1996, s. 44.
172
èÁşıú-ı ãÀdıúlaruñ vardır ki anlara gelür Zehr-i úahruñ şerbet-i cÀm-ı muèanberden leõìõ
42/4
Úavlümde ãÀdık olduàum içün beni bugün İrgür murÀda ey şeh-i aèlÀ-yı salùanat
K.2/25
Tevbe isteğe bağlı olursa anlam kazanır, devam ettirilir. Âşık şevk hâlindedir,
yani Allah’a kavuşma özlemindedir. Sıddıkların tövbesine ulaşması için mum gibi
yanması gerekir. Mum kendini yakarak yok eder. Âşığın kalbini yakan, onu şevke
getiren ilâhî nurun parıltısıdır. O, müşahede ehli olduğu için kalbinde irfan nurları
parlar, tevbesi ise sıddıkların tövbesidir. O, Allah’ın kereminden utanıp Hak için
tevbe eder:
Ùutuşup şevú ile gül-geşte-i èaşú ile özüñ Şemè-veş her gice itsin dir isen üstüne nÿr Nefsüñi tevbe-i ãıdú ile yüri úahr eyle İtmedin mevt seni dehr-i fenÀda maúhÿr
Tkb.2/3
Divan’da âşığa ait bir nitelik olarak zikredilen vefa, sevgilide bulunmayan bu
yüzden de onun eleştirilmesine neden olan bir kavramdır. Âşığın ilk sevdiği son
sevdiği olduğundan bundan başka bir sevgiyi bilmez.100 Âşıklar vefa ehli
kimselerdir. Onların vefa sahibi olmaları Elest bezmindeki ahitlerindendir. Âşığın
vefası, kulun kulluk hâlinde asi olmayı kendine haram kılması esasına dayanır.101
Tasavvufta ruhun makamlarından biri de “vefa ehli” olmaktır. Bunlar safa içinde
neşelenirler.102 İrfan meclisinde marifet ve keşf sahipleri vardır. Bu yüzden böyle bir
mecliste ancak vefa ehli güzeller zikr olunabilir. Vefa ehli güzeller için marifet
sahiplerinin ömrü bir lütuftur:
100 Pala, a.g.e., s. 51. 101 Hucvirî, a.g.e., s. 213. 102 Hucvirî, a.g.e., s. 393.
173
VefÀ ehli güzeller õikr olındı bezm-i èirfÀnda Bilenler didiler èömrüm senünçün luùfi àalibdür
90/4
2. 3. 6. Murad, Nefs
Murad, şairin Hakk’a vuslatını dile getirmede kullanılır. Zirâ, onun iradesi
elinden alındığı için âşık Hakk’ın muradına göre hareket eder. O, Allah’ı sevmeden
önce, Allah onu ezelde sevmiştir. Bu yüzden âşık, aşk ile viran olmuştur. Onun
muradı vuslat hazinesine ulaşmaktır. Sadece bu hazineye ulaşmayı kendine reva
görür:
Genc-i murÀda ermiyem ondan revÀmıdur Ben nice yıllar ola ki vìrÀnı-ı èaşú olam
206/2
Ubeydî, kendini aşk ateşine pervane gibi atıp sevgiliye ulaşmak için can atar.
Fakat onun asıl muradı, mum gibi yanmak, aşk ateşini varlığında, gönlünün
derinliklerinde hissedip muradına, fenâfillaha ulaşmaktır:
N’ola pervÀne gibi odlara yansam benüm şemèam MurÀdumca saña sÿz-ı derÿnum yanmadum gitdüm
207/3
Divan’da nefs, kötü huyların ve çirkin fiillerin ortaya çıkmasının sebebi
olarak ele alınmakta, nefs illetinden kurtulmanın çaresi olarak ona muhalefet etmek,
onu terbiye ve irşad etmek olduğu belirtilmektedir. Hakikate ulaşmak için nefsle
gerektiği gibi mücadele etmek gerekir. Mevlana’nın “Her düşman senin ilacındır,
senin için hoş ve faydalı bir kimyadır.”103 dediği gibi nefs düşmanının isteklerine
muhalefet ederek ondaki ilaca ulaşmak önemlidir.
103 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 124.
174
Kul sadece Allah’ı değil, nefsini de tanımakla mükelleftir. İnsan, yaratıcısının
emrini ve nehyini öğrenerek hakkını öderse ve kulluk vazifesini yaparsa nefsine ârif
olduğundan Rabb’ını da bilir.104 Nefsinin fâni olduğunu bilen, Rabb’ini izzetle tanır:
Nefsini ednÀ bilen ala bilür Allah’ını Ey èUbeydì bu durur mefhum-ı kavl-i “men èaref”105
150/5
Nefsini öldüren, ona muhalefet eden bir kimsenin nefsin heva ve arzularından
korkacak bir şeyi yoktur. Nefsine uyan bir kimse günah denizinde ve kötülüklerin
içinde kaybolup gider:
Nefs-i hevÀsı bir kişinüñ sÀkin olmasa DeryÀ-yı cürminüñ görür ol şerr ü şÿrını
297/4
Nefsle yapılan mücadele hiç bitmez. Onunla yapılan mücadelede zaman ve
mekân mefhumunun sonu yoktur. Bu yüzden Hz. Peygamber, Tebük Savaşı’ndan
dönerken etrafındakilere “Küçük savaştan büyük savaşa dönüyoruz.”106 demiştir.
Nefsinin arzularından dolayı inleyen Ubeydî, çaresizliğini dile getirir. Nefs illetinden
kurtulmak için Allah’tan medet bekler:
Nefs elinden zÀr u giryÀnuz bize senden meded èAúıbet fikr ile óayrÀnuz bize senden meded
38/1
104 İbnü’l Arabi, Tasavvuf Makamı, Çev. İbrahim Aşkî Tanık, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, s. 59. 105 “Nefsini tanıyan Rabb’ını da tanımış olur.”(Hucvirî, a.g.e., s. 310.) 106 Aşkar, a.g.e., s. 314.
175
Müminin ruhu onu cennete davet eder, nefsi ise cehenneme çağırır.107 Nefs-i
emmârenin elinden kurtulmak isteyen Ubeydî tövbe edip Allah’tan hidayet bekler:
Bu güneh-kÀr èUbeydì úulınuñ da yÀ Rab Rahmet ü lüùfuñ ile cÀnını rÀóat eyle Nefs-i emmÀre elinden anı Àzad idüp äoñ nefes tevbe vü tevfiúi hidÀyet eyle
Tkb.2/5
Seyr u süluk arzusu olan sâlik, ancak tövbe ederek Allah’a yakınlaşır.108 Nefs
illetinden kurtulmanın yolu Allah aşkından dolayı tövbe etmektir. Varlığı aşk ile
yakıp gönlünü Allah’a kavuşma özlemiyle dolduran, nefsini tövbe-i sıdk ile yok
etmelidir. Bu Allah korkusundan değil, Allah aşkında dolayı yapılan bir tövbedir:
Ùutuşup şevú ile gülgeşte-i èaşú ile özüñ Şemè-veş her gice itsin dir isen üstüñe nÿr Nefsüñi tevbe-i ãıdú ile yüri úahr eyle İtmedin mevt seni dehr-i fenÀda makhÿr
Tkb.2/3
2. 3. 6. 1. Heva
Âşık, Divan’da sevgili ve onun güzellik unsurları ve aşkı için hevasına
uymaktan kendini alıkoyamaz. Âşık, aşkında sebat eden, gayra ve kesrete
meyletmeyen kimsedir. Sevgilinin aşkıyla dost olan âşık için başka bir arzuya ihtiyaç
yoktur:
RÿzgÀra alınur mı Àşıú-ı åÀbit úadem èAşú ile hem-dem olan àayri havÀyı neylesün
223/4
107 Hucvirî, a.g.e., s. 313. 108 Kocatürk, a.g.e., s.10.
176
Kulun görevi hevasına muhalefet edip helak olmasını önlemektir. Ancak aşk
söz konusu olunca ona muhalefet etmek imkânsızdır. Aşk arzusu içinde vuslat
heyecanıyla çırpınan Ubeydî, hâlini anlayacak kimselerin olmadığından yakınır:
Aramızda niôÀm-ı óal-i dilden dem urur yoúdur HevÀ-yı èaşú ile birúaç perìşÀn rÿzigÀruz biz
114/2
Sofu da nefsinin arzularına uyma sebebiyle eleştirilir. Arzularının peşinde
sürüklenen sofunun nefsinin karar kılacağı, teskin olacağı son yer toprak, yani
ölümdür:
Şimdi òÀşak-ãıfat ãïfi hevÀyile yiler ÇÀk-i òÀke ãoúılup soñ nefes ÀrÀm eyler
58/2
2. 3. 6. 2. Mağrur Olma
Ubeydî, Divan’da nefsin davranış ve hâllerinden olan kibirlenme, gurur,
kıskançlık gibi mefhumlardan da bahseder. Kim nefsine uyarak kendini büyük
görürse bu durum onun perişan olmasına ve inlemesine neden olur:
Şu kim gögsin gerüp yüksek ùutup kendin büyüklense èUbeydì zÀr u sergerdÀn olur çarò-ı muèallÀ-veş
120/5
Zaten kibirlenmek âşığa yakışmaz. Onun en büyük saadeti, zenginliği
aşktadır. O, aşkın hakikatine inandığı için dünya ile kibirlenmez:
èAşıúuz devlet-i aşú ile aña yerlenirüz Bizi dünyÀ bile ãanma mütekebbirlenirüz
112/1
177
Hayatın köşküne dayanıp mağrur olan kişi hüsrandadır. Çünkü ölüm, nefsine
uyan bu mağrur kişiyi er geç toprağa sokacaktır:
áure olma dayanup úaãr-ı óayÀta bir gün ÒÀk-rÀh eyler anı bÀd-ı fenÀ ey maàrÿr
Tkb.2/3 Nefs sürekli teyakkuzda olduğu için onunla mücadele zaman ve mekân
yönünden sonsuzdur. Zira, vecd hâlinde olan gönül ehli bile gururunu
giderememiştir. Ubeydî, gönül ehlinin ancak ölüm gerçeğini hatırlayarak bu
gururunu yeneceğini belirtir:
YÀd eylesün diyÀr-ı fenÀya mürÿrını CÀh-ı vecd-i dil ehli gidersin àurÿrını
297/1
2. 3. 6. 3. Tama, Ehl-i dünyâ, Esir-i câh, Fesâd
İnsanın maddeye olan düşkünlüğünü ve açgözlülüğünü ifade eden tama
Divan’da âşığın uzak durduğu bir davranıştır. Aşkı talep eden kişi için maddî
unsurlar önemsizdir. Oysa nefsine uyan ehl-i dünyanın en değer verdiği şey altındır.
Aşkı talep eden ise, bu tür şeylere değer vermez. Ehl-i dünya, ölümün kendisinden
uzak olacağını düşünerek dünya için çalışarak ömrünü sağlamlaştırdığını zanneder:
ÙÀlib-i iksìr-i èaşú almaz anı bir manúıra Ehl-i dünyÀ mÀlınuñ en eşrefi altun iken
234/3
Ehl-i dünyÀ ùaşdan yapmaàile ùaş óavlısın ÒÀne-i ömri esÀsın üstüvÀr olur ãanur
67/2
178
Makam sevgisinin sonu yoktur. Bu yüzden bu yolda divane olmak yerine
nefsin bu bağından kurtulmak gerekir:
Esìr-i cÀh olanlar silsile dìvÀnesi olur Alup boynuña úayd-ı èizzet-i devrÀnı neylersin
222/4
Zira makam sevdasına düşkün olanlar nefslerine uyup göğüslerinde öfke,
gönüllerinde ise hainlik, vefasızlık saklarlar:
RicÀl-i bì-òıred iôhÀr-ı àayøı ãadre ãaúlarlar áılÀf-ı dilde seyf-i intiúÀmı àadre ãaúlarlar
96/1
2. 3. 7. İnayet, Himmet
Ubeydî, Allah’ın inayeti olmadan kurtuluşa eremeyeceğini bildiğinden
günahkâr ve çiğnenmiş varlığını ancak O’nun inayetiyle, himmet kadehiyle
kurtarmak ister:
Ey şeh-i èÀlem ayaúlansın èUbeydì pÀy-mÀl Úıl èinÀyet aña cÀm-ı pür-safÀ-yı himmetüñ
180/6
Allah’ın inayetine nail olmak diğer varlıklara olan tavırlarımızla da ilgilidir.
Bu gerçeği dile getiren Ubeydî, Allah’ın inayetinin kendisine nasip olmasında diğer
insanlara olan yaklaşımın da etkili olduğunu söyler:
Kime èayn-ı èinayet çeşmün Baña èayn-ı èinÀyet olmışdur
69/3
179
Ubeydî, Sultan Selim’e yazdığı kasidesinde saltanatın ona Allah’ın inayetiyle
nasip olduğunu belirtir:
èAvn-i ilÀh ile dimiş idüm ben anda kim Sana èinÀyet oldı èaùÀ-yı salùanat
K.2/24
Divan’da himmet kavramı Allah, Hz. Muhammed ve sevgili için
kullanılmaktadır. Ubeydî, dünyada itibar kazanmasında gönül âleminin etkili
olduğunu belirtir. Rabbanî feyzlerle saadete ulaşan şair, Hakk’ın himmeti sayesinde
izzete de ulaşır:
èAcep mi èizz u devlet pÀyesinde pay-dar olsam İrübdür bana himmetler saèadet dest-gÀhumdan
244/2
Ümmetin Hak divanında bir safta toplanması ancak Hz. Muhammed’in
himmetiyle gerçekleşir:
Himmetüñle ümmetüñ aóvÀli bulursa niôÀm Baàlaya dìvÀn-ı Óaúda cümle tertìb üzre ãaf
148/3
Övülenin himmet sarayı çok geniştir. Onun himmeti Arş’ı aşmıştır:
èArş-ı aèlÀdan muèallÀdur sarÀy-ı himmetüñ ÒüsrevÀ aèlÀdan aèlÀdur semÀ-yı himmetüñ
180/1
2. 3. 8. Vecd, Safa
Vecd, tasavvufta Hak’tan gelen mükaşefe ve tecellileri ifade eder.109 Ehl-i dil,
diyâr-ı fenâya yani aslî vatana gideceğini unutmamalıdır. Fenâ hâli, hakkıyla
109 Uludağ, a.g.e., s. 369.
180
gerçekleşirse sâlik, sufilerin ihsan dedikleri mertebeye ulaşır.110 Vecd hâli, ehl-i dilin
Allah’a kavuştuğu yegâne hâldir, kendini unutur, Rabb’ini bulur. Ama bunun için
önce gururunu ortadan kaldırıp, nefs temizliğini gerçekleştirmesi gerekir. Ubeydî,
gönül ehline yokluk ülkesine gideceğini unutmaması gerektiği bu yüzden de
gururunu ortadan kaldırması tavsiyesinde bulunur:
YÀd eylesün diyÀr-ı fenÀya mürÿrını CÀh-ı vecd-i dil ehli gidersin àurÿrını
297/1
Safa, saflık ve arınma manasına gelir. Divan’da safa sevgilinin bir özelliği
olmasının dışında işret meclisinde dağıtılmasıyla ele alınır. Safanın en büyük
membaı sakidir, fakat en büyük safa aşktır. Aşkın gamıyla yanan gönüllerin safaya
ihtiyacı yoktur; çünkü onlar aşk ateşiyle masivâdan arınmışlardır. Ubeydî, aşk
şarabıyla sarhoş olanlara sakinin elinden bu zevki ve duruluğu yaşamaları
temennisinde bulunur:
èAşú ile àam-nÀk olan diller ãafÀyı neylesün Derd ile başı òoş olanlar devÀyı neylesün
223/1
SÀúi-yi kevåer elinden çok ãafÀya irişe Her kimüñ èaşúuñ şarÀbıyla alışdı meşrebi
293/3
Hz. Muhammed’in zâtı safa kaynağıdır. Onun ihsan madeni, zâtının safa
sıfatlı olmasından feyz alır:
Menbaè-ı cÿd ü ma’den-i ihãÀn ÕÀt-ı pÀk-i ãafÀ ãıfÀtuñdur
50/2
110 İhsan, Hz. Muhammed’in “Allah’ı görür gibi ibadet etmendir.” diye işaret ettiği makamdır.(Afîfî, a.g.e., s. 252.)
181
Ubeydî, katışıksız safaya ulaşmış, nefs ateşini söndürmüştür. Bu vasfıyla
saflık timsali olan âşık beşerî alâmetlerini de mahvederek elbiseye sığmaz olmuştur.
Bu yüzden can bahçesi kavuşma rüzgârıyla yani Rahmanî nefesle ayakta durur. O,
ilâhî cemalin tecellisini temaşa edecek kadar saf bir hâle ulaşmıştır:
äafÀdan cÀmeye sıàmaduàına àonca-veş cismüm Nesìm-i vaãlun oldı ey gül-i gülzÀr-ı cÀn bÀèiå
26/4
2. 3. 9. İrfan, Marifet, Keşf
İrfan, manevî ve ruhî tecrübeyle elde edilen bilgiyi ifade eder. İrfan
meclisinde ancak vefa ehli güzeller zikredilir. Onların vefası Elest meclisinden gelir.
İrfan meclisi marifet ehlinin, aşk erbabının meclisidir. Âşık, zikrinde zikredilenden
başka her şeyden geçer. Kendinden geçip vuslat hâline yani Hakk’ı bulmaya nail
olur. Vuslat hâlini yaşayan âşıklar, kendi hayatlarını sevilen yolunda feda ederler:
VefÀ ehli güzeller õikr olındı bezm-i èirfÀnda Bilenler didiler èömrüm senüñçün luùf-i àÀlibdür
90/4
İrfan ilahî hikmetlere ve kâinatın sırlarına dair olan; okuyarak ya da çalışarak
değil de Hakk’ın lütfuyla kazanılan bilgi ve sezgidir.111 İrfan meclisinde esrara vakıf
olan ârifler Hakk’a ermiştir. Onlar, başka âlemde yaşar, Hakk’ın tecellilerini temaşa
eder. Kendi iradesine göre değil, Hakk’ın iradesine göre yaşar. Hak aşkından dolayı
bezm-i irfanda aşkın hararetinden dolayı rakseder:
İrişüp bezm-i èirfÀna olup esrÀra vÀúıflar MezÀyÀ söyleşilse raús urur bì-àÀye èÀrifler
Mua.90
111 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 73.
182
II. Bayezid için yazılan kasidede Edirne’ye gelen keşf erbabının
özelliklernden de bahsedilir. Bunların kimi manevî, kimi de maddî zenginliklere
sahiptir. Manevî zenginliğe sahip olanların gönlü irfanla doludur, maddî zenginliğe
sahip olanlar ise İran hükümdarından Hüsrev’in hazinelerinden genc-i şâyegâna112
sahiptirler:
Kimi laèl-i medó-i èirfÀn ile mÀl-a-mÀl idi Kimi olmışdı dür-i himmetle genc-i şÀyegÀn
K.1/18
Ubeydî, devrin padişahına yazdığı kasidede memduhun Allah’ın inayetiyle
fazilet sahibi olduğunu beliritir. Allah’ın onun makamını irfan sarayı kılmasını
temenni eder:
Seni çü úıldı şeh-i faøl-ı èan-úarìb ÒüdÀ MaúÀmuñ eyleye ãaón-ı sarÀy-ı èirfÀnı
K.4/23
Marifet, sufilerin manevî ve ilâhî hakikatleri tadarak elde ettikleri bilgi olup
maksada giden ve götüren yolu ifade eder.113 Dünyayı tercih eden nefsinin esiri
olacağından nerden gelip nereye gideceğini tefekkür etmez. Oysa, dünyaya önem
vermeyen ârif için önemli olan manevî ve ilâhî hakikatlerdir. Onun için marifet
hazinesi dünya hazinesinden daha evladır. Bu yüzden, Ubeydî’ye göre akıllı olan kişi
yani irfan sahibi ârif, dünyayı değil de marifeti tercih eder:
Bir yaña olsa cihÀn bir yaña kÀr-ı maèrifet èÁúil olan kişi eyler iòtiyÀr-ı maèrifet
22/1
Marifet, ârifin kalbinde ortaya çıkan bir nurdur. Kalpten cismanî âlemi
çıkarıp kalp aynasındaki pasları silmek ve kalbi kötü huylardan temizlemek Allah’a
112 Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Haz. Cemal Kurnaz, İstanbul 2004, MEB Yay., s. 238. 113 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 20.
183
teveccüh nispetindedir.114 Kir ve paslardan arınmış kalpte marifet alevinin yanması
âşığı karanlıklardan kurtarır, onun hakikati bulmasını sağlar. Marifet, öyle bir alevdir
ki bu yolda kalbe tecelli nurları akar, perdeler kalkar. Bu yüzden, âşık için hiçbir
sıkıntı, gam, keder ve masivâ kaydı söz konusu değildir. Kalbinde yanan bu alevle
Hakk’ı tadarak ve yaşayarak öğrenme mertebesi olan Hakka’l-yakîne ulaşır:
Ôulmet-i àamdan òalÀã olmaz kimüñ kim yanmaya ÒÀne-i úalbinde şemè-i şÿledÀrı maèrifet
22/2
Marifet kadehinden, irfan kadehinden içmeyen birinin, dünyayı tam
manasıyla tanıması, onun safasını, temizliğini, zevkini temaşa etmesi, Hakk’a dair
bilgiler elde etmesi söz konusu değildir:
Bezm-i devrÀnın ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoşgüvÀr-ı maèrifet
22/3
Gönül ehli marifet sahibidir. Kendisi ve çevresiyle bağını kesdiği ve
uzaklaştığı ölçüde Hak ile tanışır. Marifet ehlinin sözleri, insanüstü âlemlerden
habersiz olanlar tarafından yadırganır.115 O, doğru yolda yürüdüğünü bildiği için
münkirlerin, kâfirlerin kınamasından çekinmez. Zaten peygamberler de Hak yoluna
davetlerinde hep kınanmışlardır. Marifet ehli, irfan nuruyla dolu meyve veren bir
ağaçtır, bu yüzden taşlanır:
MaèÀrif ehlini ãanmañ ki ùaèn-ı düşmene fırlar NihÀl-i meyve-dÀr-ı ùaşlayup yapraàını óırlar
Mua.89
Gönül de gonca gibi kapalı ve sırlarla dolu olma özelliğine haizdir. Gönülde
marifet gülleri yüz gösterince canda bülbüller zahir olur. Tasavvufta gül, gönülde
114 İsa Çelik, “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 27. 115 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 20.
184
meydana gelen bilginin neticesi ve meyvesidir.116 Yani gönülde marifet olunca,
yerlere ve göklere sığmayan Hakk’ın aşkı olunca117, can da şevk sahibi ruhun
simgesi olan ve gülü sevmeye yazgılı bülbül Hak aşkının neşesiyle öter:
áonca-i dilden maèÀrif gülleri yüz gösterip ÔÀhir oldı canda şavú-ı bülbül-i èarş-èarşiyÀn
K.1/2
Ubeydî, şiirlerinin marifet incisi olduğunu söyler. Okyanuslarda inci
çıkarmak oldukça maharet ister ve meşakkatli bir iştir. Şiirleri, ilâhî aşkla varlık
kazanmıştır. Manevî, ilâhî ve gizli hakikati bulmak, okyanustan inci çıkarmaya
benzer:
Naôm-ı gevher-bÀrum olaldan benüm baór-i muóìù Oldı maènÀ anda dürr-i şah-vÀr-ı maèrifet
22/4
Sevgili söz ustasıdır, marifet ehlidir, çok faziletlidir:
Òüsrev-i memleket-i naôm u suòan-perversin Maèrifet ehli muóibbì şeh-i fÀøıl-tersin
243/1
Keşf ve keramet Allah’ın veli kullarında olan olağanüstü hâl ve sözlerdir. Hz.
Ali keşf ve kerametin hazinesidir,118 velayet kapısının anahtarıdır:
Sendedür gencìne-i keşf ü kerÀmet yÀ èAlì Sendedür miftÀó-ı ebvÀb-ı velÀyet yÀ èAli
292/1
116 Uludağ, a.g.e., s. 149. 117 “Beni benim arzım ve semâlarım içine alamazlar. Beni mü’min kulumun kalbi içine alabilir.” (Kocatürk, a.g.e., s.16.) 118 Sahabeden sadece Hz. Ali değil, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman keşf ve keramet hususunda mükemmel bir şekilde nasiplenmişler; fakat bunu bir itibar vasıtası olarak görmemişlerdir. Aksine bunu bir imtihan olarak görüp, vaki olan bu olağanüstü hâllerde Allah’a sığınmışlardır. (İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 852.)
185
Sevgilinin ağzı ile ilgili söz söylemek herkesin harcı değildir. O, sırlarla
doludur. Mana âlemine vâkıf olanlar onun sırrını çözebilir. Tasavvufta sadece keşif
sahipleri, gaybî kelamın sırrına ulaşır.119 Âşık, Allah tarafından kalbine açılan sırları
yakînî olarak müşahede eder ve bunu ifşadan haz alır. Bu durum nüktedanın
muammaları çözmesi gibidir. Bunun için tecrübe ve ihsan gerekir:
CÀnum eyler deheni rÀzını ifşÀdan óaô NüktedÀn olan ider keşf-i mu‘ammÀdan óaô
136/1
2. 3. 10. Adem, Fenâ, Fenâ-ender-fenâ
Tasavvufta adem, yokluk ve hiç manasında kullanılır.120 Adem, Divan’da
tasavvufî manasının dışında ölümü hatırlatan bir unsur olarak da işlenir. Övülenin
unvan sahibi olmasının ya da önünde kullar yürütmesinin yokluk mülküne hiçbir
faydası yoktur. Sevgiliye bu gerçeği hatırlatan Ubeydî, insanın ölüm diyarına bunlar
olmadan tek başına gittiğini belirtir. Orada unvanın ya da insanlara kul olan âşıkların
hiçbir faydası yoktur:
èAdem mülkine bir gün yalıñuz gitsen gerek şÀhum Öñünce şimdi úullar yüridüp èunvÀnı neylersin
222/2
Aşk, ayrı olduğu zamanlarda sevgiliye meyletmeyi, sevgilinin varolduğu
sırada da onunla bir olmayı gerektirir.121 Tasavvufta gaye Allah’a ulaşmak
olduğundan insan-ı kâmilin ölmeden evvel ölüp ölmemek üzere doğması gayeye
ulaşması demektir.122 Ayrılık ateşi âşığın varlığını yok etmiştir. Vuslatı isteyen,
Hakk’ın varlığında bâki olmak isteyen âşık, artık, yokluk mülküne gitmenin zamanı
geldiğini belirtir. Yani, gayesine ulaşmasının vakti gelmiştir:
119 Konevî, a.g.e., s. 23. 120 Uludağ, a.g.e., s. 24. 121 İbn Sina, a.g.e., s. 26. 122 Tatcı, a.g.e., s. 182.
186
Yaúdı yandurdı firÀúuñ beni nÀr-ı eleme Ger tutarsañ yeridür cÀnib-i mülk-i èademe
260/1
Yokluk diyarına yolculukta tene ihtiyaç yoktur. Çünkü âşığın vuslatını
engelleyen ten maddedir, perdedir. Ubeydî, tenin bu yolculukta kendine yoldaş
olamayacağının idrakindedir:
Nice bir besliyeyim mülk-i vücÿd içre teni èAzm-i rÀh-ı èadem etsem beñe yoldaş degül
190/4
Ubeydî, gönlünün melamet yolunda misafir olmaktansa yokluk diyarında
oturmayı tercih eder:
Dil nice rÀh-ı melÀmetde misÀfir olsun RÀóat-ÀbÀd-ı èademde úo mücÀvir olsun
221/1
Şair, kendini nazm padişahı olarak vasıflandırır. Zira onun nazmındaki ateş
gibi sözler, ahilerin yokluk memleketine yönelmesini sağlamıştır:
Görüp bu òüsrev-i naômuñ sözindeki sÿzın èUbeydì ùutdu èadem kişverine Àhìler
62/5
Sufîler, fenâ dedikleri hâl aracılığıyla Allah’a ulaşmayı tasavvufî hayatın en
büyük hedefi kabul ederler.123 Bu hâli yaşayan Ubeydî, bütün kâinatın fenâ ateşinde
kül olmasını temenni ederken, kendisi ise sevgilinin aşkının ateşiyle yanmak ister:
NÀr-ı fenÀ ile kül ola küll-i kÀyinÀt Ben daòi mihr-i yÀr ile sÿzÀn-ı èaşú olam
206/4
123 Afîfî, a.g.e., s. 177.
187
Ubeydî, dünyaya rağbetten elini çektiği için kendini zühde vermiştir. O, fenâ
yolundaki bir derviş gibi kılığına önem vermez. Beden şalı onun için en güzel
kıyafettir.
Mÿy-ı cisminden èUbeydì úara şÀlı var iken SÀlik-i rÀh-ı fenÀ àayri úabÀyı neylesün
223/5
Harabat ehlinin ilâhî aşk şarabıyla feyz bulup yokluğa yani Hakk’a ulaştığını
gören Ubeydî, melamet kadehini içer. O, kınayanların kınamasından korkmadan
doğru yolda yürüyerek harabatîler gibi vuslata ulaşır:
ÒarÀbÀt ehlini gördüm fenÀ cÀmıyla mest olmış İçüp ben de melÀmet cÀmını oldum òarÀbÀti
311/2
Fenâ mülkünün padişahı olmak için masivâ kaydından kurtulmak gerekir. Bu
diyardaki padişahlık dünya padişahlığı gibi maddî zenginlik gerektirmez. Bu diyarın
padişahının tacı ancak saçları olabilir. O, başında fani âleme ait hiçbir şey
taşımamalıdır:
‘Ubeydì mÿy-i serden àayrì bir efser úabul itme İdersen Àrzÿ-yu òüsrev-i mülk-i fenâ olmaú
159/5
Bu diyarda ancak harabat ehli olanlar padişah olur. Onların büyüklüğünü,
manevî derecelerini Dara gibi bir padişah bile görmemiştir:
FenÀ dÀrına gel gör şevket-i ehl-i òarabÀtı Ki DÀrÀ görmedi èömrinde herkez böyle dÀrÀtı
311/1
188
Pervane, hakikî âşığın timsalidir. Şem, ise salikin kalbini yakan ilâhî
nurdur.124 Pervane, aşk derdinden dolayı zayıf düştüğü için yokluk ülkesine varamaz.
Takatsiz pervane, kalbindeki ilâhî nurun yardımıyla mumu asa edinerek yokluk
ülkesine varmayı başarır:
Şehr-i fenÀya varmaàa yoàidi ùÀúatı Şemèi èasÀ idinmese pervÀne-i øÀèìf
146/2
Bu âlem güzelliklerle dolu olduğu için insanı hayran bırakır.125 Fakat fâni
olan bu âlemden ayrılan insanın menzili ahirettir:
èÁúıbet sen daòi bu bezm-i fenÀdan ey dil Getürüp ayaàı èuúbÀda idersin menzil
Tkb.2/3
Varlık da rüzgâr gibi geçici olduğu için Ubeydî, fenâyı bir rüzgâra benzetir.
İnsanın yaratılışındaki unsurlardan biri de topraktır. İnsanı bir avuç topraktan
yapılmış bir binaya benzeten Ubeydî, onun vücut köşkünün fenâ rüzgârıyla alt üst
olacağını hatırlatır:
Dime kim bÀd-ı fenÀ úaãr-ı vücÿdum yıúamaz Bir avuç topragun olur mı binası muókem
Tkb.1/2
Gül kitabında, gül ve bülbülün aşkı yazılıdır. Bu aşkta gülde naz, bülbül de
ise niyaz vardır. Bülbül bu kitabın fenâ faslını kabul ettiği, ona boyun eydiği için
figan eyler:
Gül kitÀbından fenÀ faãlını iõèÀn eyledi Gülşen içre èandelip anuñçün efgÀn eyledi
323/1
124 Uludağ, a.g.e., s. 327. 125 UD, 53/3.
189
İnsan, idrak aynasını yokluk tozları kaplamadan önce dünyaya ibretle bakmalı
ve Hakk’ın varlığının şuurunda olmalıdır:
èAyn-ı ibretle baúa gör görinen eşkÀle Úonmadan gerd-i fenÀ Àyìne-i idrÀke
272/4
Ubeydî, fâni olan bu âlemde tasavvufî hâllerden “fenâ-ender-fenâ” hâlini yani
şuur ve his dünyasından uzak olan başka bir âlemde yaşamaktadır. Bu hâlde olan
biri, kendi muradını Allah’ın muradında yok eder, nefsini öldürdüğünden aşk ile
dirilik bulur. “Ölmeden önce ölünüz.” hadîsine mahzar olur.126 Ubeydî, Hak aşkıyla
yanan bir derviş gibidir:
FenÀ ocaàıdur èÀlem göñül abdÀlı úo andan Yanup nÀr-ı muóabbetle fenÀ-ender-fenÀ olsun
233/3
2. 3. 11. Bekâ
Bekâ mefhumu dünya mefhumu ile birlikte işlenmekte ve dünyanın bâkî
olmadığı vurgulanmaktadır. Âşığın, bâkî olmayan bu dünyadan çekmediği bela
kalmamıştır. Dünya âşığa beladan başka bir şey vermemiştir. O, dünyadan ayrılınca
yani ölünce dünyanın ardından bakakalmayacağını yani dünyaya hasret
duymayacağını, aklının dünyada olmayacağını ifade eder:
CihÀnı bì-bekÀdan çekmedük dil bir belÀ úalmaz Anıñçün göz yumup ayrılsa ardınca baúÀ úalmaz
103/1
Âşık, kocakarıya benzetilen dünyaya yakın olmamalıdır. Fani olana kapılmak
mecazî sevdaya düşmek olduğuna göre âşık bu geçici dünyanın baki olmadığını
bilmelidir:
126 Aynî, a.g.e., s. 326.
190
Çünki bu èÀlemi fÀnì saña bÀúi úalmaz Erlik it pìre-zen-i dehre ãaúın olma yaúın
Tkb.2/1
2. 3. 12. Halvet, Uzlet, Sohbet
Bu mefhumlar nefsin terbiye ve tezkiyesini temin eden birbirine bağlı hâl ve
davranışlar bütünü olup, Divan’da âşıkların gayp âleminin lezzetlerini tatmalarını
sağlar.
Hz. Peygamber Mekke’ye oldukça uzak olan Hıra dağında ibadet ve
tefekkürle halvet hayatı yaşamış olduğundan kalbine yalnızlık sevgisi düşmüştü.127
Hz. Peygamberin evi ve bulunduğu meclis bir halvet sarayı, Cebrail’in mevkisi ve
Kur’ân-ı Kerîm’in menzili olarak düşünülmüştür:
Kÿşe-i òalvet-sarÀyuñ cÀy-gÀh-ı Cebreìl Meclis-i èÀlì-maúÀmuñ menzil-i vaóy ü kitÀb
10/2
Hz. Peygamber mübarek yüzüyle gaybın halvet sarayına çerağ olmuştur.
O’nun nurdan altıyüz kanada sahip vahy meleği olan Cebrail’le kurbiyetini kimse
elde edemez:
Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀrun çerÀà
144/2
Ubeydî, sonunda uzletin faziletini idrak eder. O, dervişler gibi uzlet hayatı
yaşamak arzusundadır. Uzlet hayatı yaşayan kimselerin mutluluğun şahı olduğunu
belirtir:
Sözüñ muóaããılın diyeyin mi èUbeydì’yÀ èUzlet iden kimesne şeh-i kÀm-yÀb imiş
126/5
127 Yılmaz, A. M, a.g.e., s. 79.
191
Tasavvufta sohbetin insan tabiatı üzerinde büyük tesiri vardır. Hz. Peygamber
“Kişi, dostunun dini üzredir. O hâlde, kiminle dostluk kurduğuna dikkat etsin.”128
buyurmuşlardır. Ubeydî, en feyizli sohbet meclisinin Hz. Peygambere ait olduğunu
belirtir. Onun sohbetiyle sahabe tarifi imkânsız manevî hazlara müyesser olmuştur:
Õevúa aãhÀbuñ irişmişdir ki şÀha her biri äoóbetüñle muàtenem olup firÀvÀn etdi óaô
138/2
Sohbetin üç şartı zaman, mekân ve ihvandır.129 Saf, halis sohbette âşıkların
gönüllerinin coşması, mamur hâle getirilmesi yani hakikatlere açılması ihvanın
katılımına bağlıdır. “Yar-ı hasü’l-has” yani en güzel dost olan sevgili, kâmil mürşit
bu sohbette saflığın ve feyzin membaıdır:
Òurÿş-ı muùrib ü òïş-i şarÀb u soóbet-i òÀã äafÀ durur ele girürse yÀr-ı òÀãü’l-òÀã
127/1
2. 3. 13. Kanaat, Anka
Tasavvufun önemli esaslarından biri olan kanaat, âşığın sevgili ile olan
aşkında vuslat yolundaki en önemli azıklarından biridir. Zira, sevgili âşığa ne reva
görürse âşık da ona kanaat eder. Sevgili kanaat mülkünün şahıdır, istiğna sahibidir.
Âşığın aşk derdinden sararmış suretine, yüzüne bakmaz. Âşık ise sararmış yüzünü
ona altın olarak sunmak ister:
Ey şeh-i mülk-i úanÀèat ãÿretine bakmaduñ Saña altuñ olalum òarcar didiler nice úaà
144/4
128 Hucvirî, a.g.e., s. 483. 129 Gölpınarlı, a.g.e, s. 277.
192
Ubeydî, Divan’da Anka kuşu ve Kaf Dağı’nı da zikretmektedir. Dünya
leşinde hırslanıp aşağılık biri olmaktansa Kaf Dağı’nda kanaatin timsali olan Anka
olmak daha iyidir:
Meges gibi óarìã-i cife-i dünyÀ-yı dÿn olma Maúamuñ úulle-i ÚÀf-ı úanÀèat eyle AnkÀ-veş
120/4
2. 3. 14. Velayet, Keramet, Feth
Tasavvuf yolundaki yüce mertebeleri ifade eden bu mefhumlar, Allah’ın bir
lütfu olarak büyük zâtlara verilmesiyle ele alınır. Hz. Ali, velayet kapısının
anahtarıdır. Ona şah-ı velayet denilmesi ilk imam olmasına ve nübüvvetin sırrının
velayet oluşu inancına dayanır.130 Keşf ve keramet hazineleri, velayet kapısının
anahtarları Hz. Ali’dedir:
Sendedür gencìne-i keşf ü kerÀmet yÀ èAlì Sendedür miftÀó-ı ebvÀb-ı velÀyet yÀ èAlì
292/1
Mutasavvıflar, keramet yolu ile gaybı idrak etme kabiliyetine sahiptirler.131
Şairin irfanı, ameli ve ibadetiyle keramete ulaşmasında harabattan aldığı feyz
etkilidir:
ÒarÀbÀta ayaà basmaàla irdük beyt-i maèmÿra YÀ bu deñlü kerÀmatı be ãïfì biz neden bulduú
157/3
Sâliğin gönlünün ilme ve marifete ulaşarak kemale ulaşmasını132 ifade eden
feth, Ubeydî’nin talep ettiği bir mertebedir. Tasavvufta, sevgilinin ağzı Hakk’ın
kelamıdır. Ağız, gayb âleminden bir muammadır. Sır erbabının gönlüne Allah’tan
130 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1995, s. 560. 131 İbn Haldun, a.g.e., C.1, s. 299. 132 Uludağ, a.g.e., s. 135.
193
lütuf olmadığı sürece onların bunu anlaması, fethin yani kalp gözlerinin açılması
mümkün değildir:
İsm-i àaybiden dehÀnuñ bir muèammÀdır ki hiç İtmedi her kez anı bir kÀşif-i esrÀr fetó
33/4
Gonca kapalı oluşu dolayısıyla içinde sırlar ihtiva eder. Ubeydî, goncayı ağzı
kapalı bir şarap küpüne benzetir. Tasavvufta gül, gönülde meydana gelen bilginin
meyvesidir. İçi sırlarla dolu olan gonca, açılıp gül olunca içinde saklı olan marifet
meyveleri ortaya çıkar:
Bir òum-i ser-bestedür àonca derÿnı zerle yer Keff-i gül ider ùılsımını anuñ her bÀr fetó
33/2
2. 3. 15. Sefer, Seyr, Seyr-i Mâverâ
Sufilerin Hakk’a yaptığı manevî yolculuğunu ifade eden sefer, ruhla
yapılacağı gibi ; çile çekmek, şeyhlerle görüşmek, Allah’ın arz üzerindeki eserlerini
seyretmek133, dünyevî bir hâlin etkisinden kurtulmak için mekân değiştirmek134 gibi
bedenen de yapılabilir.
Ubeydî, âlemin her köşesini seyreden bir sefer ehlidir. Âşık, Allah’ın
kâinattaki eserlerinden sadece güneşin bile seyredilmesinin insanları hikmetlere gark
edeceğini ve onları Allah’ın yarattığı her şeyde hikmeti idrak etme adına sayısız
seferlere sürükleyeceğini belirtir:
Kÿşe kÿşe cihÀnı seyr etdüm Nice müddetler oldum ehl-i sefer
K.5/2
133 Uludağ, a.g.e., s. 303-304. 134 Kuşeyrî, a.g.e., s. 492.
194
èÁlem-i mihrüñ görür her kim ider Mihr-i èÀlem-tÀb-veş bì-óad sefer
Mua.223
Sefer bedenen olabileceği gibi ruhen de olabilir. Aslında aşka yapılan bu sefer
Elest meclisinde başlamıştır. Ubeydî, aşka sefer edenlerin gurbette birer misafir
olduklarını dile getirir. Gayb âleminden dünyaya gelen ruhlar, asıllarına dönmek için
aşka sefer ederler. Ayrılık, asıl vatanlarından ayrılmış, gurbette olan bu ruhları
misafir eder:
Ey èUbeydì rÀh-ı èaşúa kim sefer úıldıysa hicr Anı àurbet-òÀne içre mihmÀn eyledi
323/5
Seferin adaplarından biri de çile çekmektir. Sefer için Hakk’a yönelen âşık
önce can sermayesini verir, sonra sevgilinin gamıyla çileli seferine azmeder. Bu
seferde gamdan daha münasip bir yoldaş bulamadığını belirtir:
Gördüm ki gedÀ ucuz u yoldaş münÀsib CÀn naúdini virdüm de àamuñla sefer itdüm
199/2
Eğer âşığın amacı seyr-i mavera yani öte âlemlere, görünmeyene doğru
yürümekse çektiği çileler daha da şiddetlenir. Bunun için gözyaşlarını aşk ile
akıtması, bedenini bu yolda iki kat ederek maddî unsurlardan tamamıyla sıyrılması
gerekir. Bu hâl, âşığın Hakk’ın sıfatlarına bürünme mertebesi olan “seyr fi’llâha”
ulaşmasını sağlar:
Yaşun èÀşıú aúıt èaşú ile kaddüñ raúìbi òam úıl Eger dirsen işüñ her demde seyr-i mÀverÀ olsun
233/4
195
2. 3. 16. Geda, Kurban
Ubeydî, huzuru ve mutluluğu dünyaya yönelmektense maddî unsurlardan
sıyrılarak gönül zenginliğinde arar. Onun için en büyük zenginlik yoksulluktur. O, bu
dünyanın gösterişine ve zenginliğine nazar etmektense geda olmayı yeğler:
Ùumturak óaşem ü tÀcı yüri terk eyle Bir gedÀ ol bu cihÀn ziynetine etme naôar
Tkb.2
Dünya hayatındaki sultanlık bir dervişin tercih edeceği bir şey değildir. Onun
perişanlığı yoksullukta değil, zenginliktedir. Şair, dünya hayatının zahirde olan
yoksulluğunu sultanlıktan üstün tutar:
GedÀlıú var iken èÀlemde sulùÀn olmamaú yegdür Begüm cemèiyyet-i òÀùır perìşÀn olmamaú yegdür
53/1
Dünya hayatındaki şahlık, felaketin, kederlerin kaynağıdır. Allah’tan başka
kimseye ihtiyacı olmayan, ruhu masivâdan arınmış bir yoksul farklı bir âlemin zevki
içindedir. Bu, kalpte yanan marifet alevinden kaynaklanan bir zevktir. Ruhî zevkler
ve manevî hazları ancak tadan bilir. Ubeydî, bir yoksulun bu marifet zevkine
dünyanın şahının asla ulaşamayacağını belirtir:
ŞÀhlar çekdügi endÿhı gedÀlar çekmez Bir gedÀ itdügi zevúi şeh-i èÀlem itmez
102/3
Ubeydî, padişahlığı sadece maddî zenginlik için kullanmaz. Saadet
memleketi, Rabbanî feyzlere ulaşmış marifet ehlinin mertebesidir. Bu yüksek manevî
makama ulaşmanın kul olmaktan, kul olup gereklerini yapmaktan geçtiğini vurgular:
196
SaèÀdet kişverine pÀdişÀh olmaú diler her kim Aña söylen yÀ vallÀhi gedÀ olsun gedÀ olsun
233/2
Kurban mefhumu Divan’da âşığın mecazî sevgili uğruna canını feda ederek
hakikî sevgiliye ulaşmasıyla işlenir. Tasavvufta hakikate mecaz köprüsüyle gidilir.135
Âşığın kurban olması, nefsini Allah yolunda feda etmesidir, fenâ mertebesine
ulaşmasıdır. Ubeydî, bu yolla Allah’a kurbiyyet kazanmak ister. Fakat bu kurbiyyet,
mekânî yakınlık değil de, marifetullahta istiğrak, O’nun kudretine, azametine tam
imanı, daimî bir zikr ve kulluğu ifade eder.136 Ubeydî, gam tekkesinde nefsini sevgili
uğruna kurban eder, tevazu sahibi bir derviş gibi başı açık olduğunu ve ayak altına
alındığını belirtir:
Óüsn ile ol meh bulaldan şehr içinde iştihÀr èÁşıú-ı abdÀlıdur tÀcın giyer her tÀc-dÀr Tekye-i àamda úulı úurbÀnı olursam ne var èÁşıú-ı pÀmÀliyem başı açuú abdÀliyem Òÿblarda ùaúyeci dervìş úıldum iòtiyÀr
Mmt.14/1
Sevgili uğruna canını feda edenler hoş bir zamana, ebedî bir hayata ulaşır. Bu
ebedî hayattaki yakınlık Elest Bezmindeki yakınlık gibidir:
İrüşüp bir òoş deme bulur óayÀt-ı sermedi Şol fütÀduñ kim ser-i kÿyuñda úurbÀnuñ ola
284/3
2. 3. 17. Lisân-ı kâl, Lisân-ı hâl
Zahire dayanan ilme kâl dili, hakikate dayanan ilme ise hâl dili denir. “Kâl
ehlinin sözü, hâl ehlinin sözü gibi zevkî değildir, yani manevî bir zevkle
söylenmemiştir.”137 Ubeydî, kâinatın yaratılış sebebi olan aşkın kal diliyle
135 Mâhir İz, Tasavvuf, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 60. 136 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, MÜ İlâhiyat Fak. Vakfı Yay., Nu.82, İstanbul 1997, s.90. 137 Aşkar, a.g.e., s. 271.
197
anlatılamayacağını belirtir. Aşk kitabında yazılanlar soru ve cevap şeklinde
anlatılamaz, bunlar dile getirilemez:
Gelmez lisÀn-ı úale suéÀl ü cevÀb-ı aşú Böyle beyÀn ider bunı ey dil kitÀb-ı èaşú
160/1
Harabat ehli olanlar, nefsanî arzularını terk ederek beşerî vasıflarından
sıyrılan irfan sahibi kişilerdir. Onlar, aşk tekkesinde pîr-i fenâ yani şeyhlerinin
yardımıyla aşk ilmini öğrenirler. Aşk ilminin lisanı, hakikat lisanı olan, Allah
tarafından insanın kalbine vahyedilen138 hâl dilidir. Gönlünü aşk tekkesinde Hak
aşkıyla dolduran harabat ehli, kendi iradesiyle hareket edemez. İlâhî aşkın hükmü
altına girdiğinden dolayı ancak hâl diliyle gönlündeki sırları ifade edebilir:
ÒarÀbÀt ehline pìr-i fenÀ bir ilm oúıtmış kim LisÀn-ı óÀl ile taèbir olur ancaú èibÀrÀtı
311/4
2. 3. 18. Menzil, Menzil-i Maksud, Menzil-i Fenâ
Ubeydî, menzille birlikte tasavvuftaki devir nazariyesini de işler. Bu anlayışa
göre manevî âlemden maddî âleme gelen ruhların izlediği yola kavs-ı nüzûl, dönüşte
izledikleri yola da kavs-i urûc denilir.139 Ubeydî, bu suflî âlemden kurtulup aslî
vatanına dönmek ister. Ancak insan-ı kâmil mutlak vücûda ulaştığından dolayı âşığın
tenden, vücuttan kurtulması gerekir. Çünkü ten, mutlak vücûd ile arasında bulunan
bir perdedir. Ubeydî’nin menzili meleklerin kıblesi olan beyt-i mamurdur, onun bu
suflî menzilde işi yoktur:
èUbeydì òÀne-i tenden èurÿc it beyt-i maèmÿra Deli olma yüri bu menzil-i vìrÀnı neylersin
222/5
138 Schimmel, a.g.e., s. 120. 139 Kemikli, a.g.e., s. 195.
198
Menzil-i maksuda ulaşmak, bu yoldaki engelleri aşmak âşığın cüzî iradesiyle
mümkün değildir. O, menzil-i maksuda tevbe makamıyla başlar, rızayla nihayete
ulaşır. Nihayette tevhid vardır. Allah’ın tevfikine mahzar olur. Ubeydî, tevfik-i
ilâhîyle yani Allah’ın rızası ve inayeti olmadan menzil-i maksuda ulaşmanın
imkânsızlığını belirtir:
Bì-taèab menzil-i maúãÿda olursuñ vÀãıl Eger olursa èUbeydì saña tevfìú refìú
158/5
Hak aşkına talip olanlar murakabe hâlindedir. Onlar gönüllerini hevadan
korumuşlardır, tevazu sahibidirler. Vuslat için menzil-i fenâda hazırlık yapmışlardır.
Onlar dünya kayıtlarından, maddi güzelliklerden vazgeçmişlerdir.
ÒÀki göñüllerini hevÀdan ãaúındılar Bu menzil-i fenÀda ekenler úuyÿdını
297/3
Beytü’l-mamur meleklerin Kâbe hizasında bulunan kıblesidir. İman sahibi
olması yönüyle âşığa benzetilen bir hacının işlendiği Terkib-bendde onun menzilinin
Beytü’l-mamur olması için temennide bulunulur:
Kimsenün òÀne-i úalbini òarÀb etmez idi Yeridür menzil olursa aña Beytü’l-maèmur
Tkb.1/5
Aşk menziline ulaşmak beraberindeki felaketlere katlanmayı gerektirir.
Muhabbetin evveli aldanmaktır(naz, cilve), sonunda ise katl vardır(fenâ).140 Bir
süvariye benzetilen güneş, haşr gününe kadar bile aşk yolunu bitiremez:
140 Kuşeyrî, a.g.e., s. 409.
199
Úaùè idemez menÀzil-i èaşúı èUbeydì’yÀ TÀ óaşr òınú-ı çaròa olursa süvÀr şems
117/5
Âşık, fakr sahibidir yani daima kendisini Allah’a muhtaç hisseder. Nefsine
göre yaşamaz; çünkü nefs-i emmâre meşhur olmayı ister, hod-perestlik ister. Bu
istekler âşık için afettir. Allah ile kul arasındaki en büyük perde nefsin istekleridir.141
Ubeydî, menzil-i maksuda ulaşmayı ve Hakk’ın vuslatına nail olmayı engelleyen bu
perdeleri terk etmeyenlerin aşk menziline asla ulaşamayacağını hatırlatır:
èAşú ãaórÀsında irmez menzil-i maúãÿdına Ey èUbeydì geçmeden der-bend-i neng ü nÀmdan
228/5
2. 3. 19. Gayb, Ricâl-i Gayb, Hicâb
Gayb, kulun bilgisi dışında olup; ancak Allah’ın ilmi dairesinde bulunan her
şeydir. Tasavvufta ise Hakk’ın kendisinden değil kuldan gizlediği şeyleri ifade
eder.142 Yok olan, görünmeyen, mahiyeti tam olarak anlaşılmayan şeyler gaybtandır.
Sevgilinin ağzı da gayb âleminden izler taşır. Onun sırrını kalp gözü açık olan keşf
sahipleri değil de ancak Allah bilir:
İsm-i àaybiden dehÀnuñ bir muèammÀdur ki hiç İtmedi her kez anı bir kÀşif-i esrÀr fetó
33/4
Ubeydî’ye gaybdan sevgili ile ilgili övgüler sunulmuştur; ama o gaybî
bilgileri çözemez. Sevgilinin yanağının bu sırları kendine arz etmesini ister; çünkü
yanak ilâhî isimlerin ve cemalin zuhur etmesine sebep olan tecellidir:
141 Safer Baba, a.g.e., s. 224. 142 Uludağ, a.g.e., s. 145.
200
Çün èUbeydì’ye ãunıldı àaybden medóüñ senüñ Umarın aña nice sırr-ı nihÀn èarø ide ruò
35/5
Âşık, kanlı gözleri için gayb bağından sevgilinin lal dudağının sözlerini
getirir. Hasta olana ilaç verilir. Sevgilinin sözleri kanlı gözlere iyi gelecek, gaybdan
gelmiş faydalı bir hünnaba benzetilmiştir. Bu sözler ona ilaç olur:
Çeşm-i òÿn-Àlÿduna èunnÀb-ı nÀfièdür deyü áayb bÀàından getürmiş laèl-i òoş-güftÀr dost
20/3
Pervane âşığın temsilcisidir. Vahdete ulaşmak için mumun etrafında dönerek
kendini ateşe atar ve fenâfillâha ulaşır. Sevgilinin yanağı ise, gayb âleminin
çerağıdır. Fakat bu âlemdeki hakikatlere ve sırlara; pervanenin yani âşığın, Cebrail
kadar yakın olması söz konusu değildir:
Olımadı anda pervÀne muúarreb Cibrìl Oldı bir òalvet-sarÀy-ı àayba ruòsÀruñ çerÀà
144/2
Ubeydî, gayb âleminin emiridir, rical-i gayb yani tasavvuf düşüncesinde
dünyayı idare ettikleri kabul edilen sufiler topluluğu143 ise onun askerleridir:
Biz ol emìr-i serìr-i sarÀy-ı sırruz kim RicÀl-i àayb olupdur bize sipÀhiler
62/2
Devrin sultanını öven bir kasidede onun tabiatının gayb âleminin sırlarını
açtığını belirtir:
143 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s. 160.
201
Rumÿz-ı èilmi açar mıydı olmayaydı eger áuyÿba maùlaè ol ùabè-ı gevher-efşÀnı
K.4/9
Madde âlemine ait olan her şey bir perde olup bunlar gönülden atılmadıkça
Hakk’a vasıl olmak mümkün değildir. Mutasavvıflar hep zıtlık ve beraberliklerde
mananın ve özün anlaşılmasıyla ilgilenmişlerdir. Onlar “hicab” kelimesini ilahî
tecelliye maddî ve manevî engeller, gönül kirliliği ve perde olarak
adlandırmışlardır.144 Perdeli insanlar, Hakk’ın güzelliğini göremezler.145 Âşığın teni
de onun kalp gözünün açılmasına engeldir, âşık mahcuptur; çünkü manevî ve ilâhî
gerçekleri doğru biçimde göremez, kalbinde perde vardır:
ÓicÀbdur tenümüz cÀn gözine óayfÀ kim Ruòuñ müşÀhedesinde anuñla maócÿbuz
107/3
2. 3. 20. Bela, Cevr, Cefa, Gam, Mihnet, Elem
Divan’da, âşığa musallat olan ve onun perişanlığının başlıca sebepleri
arasında yer alan bu unsurlar, âşığa sıkıntı vererek aşkında karamsar olmasına neden
olur. Âşığın belaya uğraması, Bezm-i Elestteki “Bela” ahdinin neticesidir yani o,
sevgiliden gelecek belalara, sıkıntılara o zaman evet demiştir. Sözüne sadık olan ve
sevgiliden gelen belalarla imtihan olan Ubeydî, kendisinin umman olduğunu
dolayısıyla başına gelen belalar birer sel de olsa tasa veremeyeceğini belirtir:
Seyl-i bÀrÀn-ı belÀ bize küdÿret viremez Degme nesne bizi taàyir idemez èummÀnuz
100/4
Divan şiirinde sevgilinin rakibe itibar ederek onu yay gibi kendine çekmesi,
âşığı ise ok gibi fırlatarak kendinden uzaklaştırması, âşıklar tarafından adaletsizlik ve
144 Karaismailoğlu, a.g.e., s. 45. 145 Konevî, a.g.e., s. 100.
202
zulm olarak değerlendirilir.146 Oysa âşık, sevgilinin belaları karşısında sabır sahibi
olmak hususunda Hz. Eyüb’e benzer.147 Ubeydî’nin gönlünün bu fâni dünyada
çekmediği sıkıntı, bela kalmamıştır.148 Âşık için dayanılması güç bir durum olan
ayrılık sıkıntısı, onun ahıyla dünyayı delmesinin sebebidir. O, âşık olmanın gereği
olarak ömrünü bela içinde geçirir:149
Delübdür Àhumuz hicrüñle çaròı BelÀyile geçürdük rÿzigÀrı
314/2
Eskilere göre dünyada olup biten her şey feleğe isnâd olunur.150 Ubeydî,
dünyada başına gelen belaları felekten bilir:
ÒÀk-i çeşmüm üzre ey meh mihrüñ ile ãubó u şÀm Başımuñ döndügi budur kim belÀ gerdÿnıdur
56/3
Âşığın gönlünde marifet alevi yandığından dolayı gamdan kurtulmuştur.151
Âşık, bu dünyada bir gedadır, şah değildir. Onun yaşadığı zevki padişahlar bile
yaşayamaz. Bu zevk, irfan nurunun kalbindeki tecellisidir. Bu zevki tadanlar, dünya
gamı çekenlerden uzak dururlar, âşıklar dünya gamının ne olduğunu bilmezler:
Şahlar çekdügi endÿhı gedÀlar çekmez Bir gedÀ itdügi õevúi şeh-i èÀlem itmez
102/3
146 Ahmet Atillâ Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995, s. 47. 147 UD, 107/1. 148 UD, 103/1. 149 “Hak Teâla bir kulunun duasında sesine muhabbet ettikçe, o kulun duasına icabet etmeyi geciktirir; bu gecikme duanın tekrar tekrar yapılmasını murattır.” (Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, Mavi Yay., İstanbul 1997, s. 27.) 150 Onay, a.g.e., s. 230. 151 UD, 22/2.
203
DünyÀ àamın çekenler ile ãoóbet etmezüz áam bilmezüz zamÀnede bir şÀd-mÀnlaruz
106/4
Gönülde sevgilinin aşk elemi olmazsa gönül harap olur.152 Ehl-i gamın aşk
yolundaki dostu kendi ahıdır.153 Çünkü gönlünü gama vermesi segilinin talebinden
dolayıdır. Tasavvufta gam sevenin sevgilisi uğruna seve seve katlandığı zorlukları
ifade eder. Sevgilinin bu talebi karşısında âşığa düşen gönlünü gama vermesidir:
áama vir göñlüñi diyelden yÀr Kendüyi virdi bu dil-i bìmÀr
52/1
Âşk gamının ateşi âşığı güçsüz bırakır, yakıp kül eder. Ubeydî, âşıkların
gönüllerinin aşk gamına tahammül edemediğini, bu sırrı halka ifşa ettiğini belirtir.
Kendisi de bu dertten muztariptir. Bu yüzden kendine sevgilinin gamını gönlünde
saklaması için telkin eder; çünkü bunu açığa çıkarmak kesretin işaretidir:
Bizden evvel niceler èaşú ile olup nÀ-tüvÀn Áteş-i àamla yanup külli kül olmışlar hemÀn Eyleyüp èaşú-ı nihÀnı nÀrını óalúa èıyÀn Bir nice sÿzÀn ile dilleri biryÀn ile Biz de geldük èÀlemde yanduú yaúılduú bir zamÀn
Mmt.17/1
äaúla dilde èUbeydì fÀş itme áam-ı dildÀrı úo nihÀn olsun
241/5
152 UD, 109/1. 153 UD, 102/4.
204
Aşk acısını gözyaşlarıyla teskin etmeye çalışan âşığın gözyaşı da kendisi gibi
inler, figan eder. Gözyaşının inlemesinin nedeni gam yolunda taş ile dövülmesidir:
Yaşumuñ seyli ãadÀsın dime bì-hÿde durur RÀh-ı àamda döginüp tÀş ile efgÀn eyler
88/4
Ubeydî, mezarına gam hazinesini defneder,154 gam vadisini sevgili uğruna
gözünden akıttığı yaşlar doldurur.155 Âşıkların dünyadaki nimeti aşk yolundaki
mihnetlerdir,156 zira, aşk dayanılması güç bir durumdur. Aşkla tanışan bir âşığın bu
yolun mihnetlerinden dolayı bir daha sıhhat bulması düşünülemez:
Maraø-ı èaşú èUbeydì ne èacep mihnet olur Úangı èÀşıú ki aña uàraya sıóóat bulmaz
104/5
2. 3. 21. Feyz, Nur
Feyz, Hakk’ın bâtınının tecellilerinden olup O’nun ez-Zâhir isminin
hükümlerindendir.157 Hz. Muhammed’in feyzin kaynağı olması Hakk’ın ez-Zâhir
isminin tecellisindendir. Dünyada saflık feyzinin kaynağı Hz. Peygamberin zatıdır.
Feyz nurunun membaı ise kalbidir:
ÕÀt-ı pür-nÿruñ senüñ çarò-ı ãafÀ-ÀåÀr-ı feyø Úalb-i rÿşen-rÀyuñ ey meh maùlaè-ı envÀr-ı feyø
131/1
154 UD, 65/5. 155 UD, 87/1. 156 UD, 112/5. 157 Konevî, a.g.e., s. 48.
205
O’nun feyz veren sohbetleriyle ashabı fazilet denizine boğulmuştur:
Nice aãóÀbuñ feøÀéil baórine àarú olmasun Oldı lafô-ı Àb-dÀruñ zer-i deryÀ-bÀr-ı feyø
131/3
Övülenin himmetiyle Ubeydî’nin tabiatı değişir, kemal hâline bürünür,
gülzar-ı feyz olur. Bu durum onun kalbinin fethi, gönlünün marifete ve irfana
açılarak feyze ulaşmasıdır. Bu feyz Allah tarafından onun kalbine verilir. Bir gonca
gibi kapalı ve sırlarla dolu olan Ubeydî, Hakk’ın yardımıyla o sırlara ulaşmış bir feyz
sahibidir:
áonca-i medóüñ ôuhÿr etdi èUbeydì’den senüñ Himmetüñle olalı ùabèı anuñ gül-zÀr-ı feyø
131/5
Sevgili için yazılmış olan şiirler bir deniz gibidir. Deniz özet bilgiyi, içindeki
inci olan sözler ise ayrıntılı ilmi ifade eder. Önemli olan bu manalı sözleri idrak
etmektir. O’nun feyz havuzunun kaynağı, divit kalemidir. Tasavvufta mürekkep
hâlinde olan ilim özet hâldedir, mürekkep kaleme geçince ilim ayrıntılı bir hâle gelir.
Allah ilk olarak kalemi yaratmıştır.158 Ubeydî, övülenin ince nüktelerinin nazm
denizinin incisi, divitinin ise feyz havuzu olduğunu belirtir:
Baór-i naômuñ düri nükÀtuñdur Feyø-i óavøı şehÀ devÀtuñdur
50/1
Kelime olarak “aydınlatmak, aydınlanmak”, terim olarak “gözün diğer
görülecek varlıkları gözle idrak etmesi” olarak tanımlanan nur aynı zamanda
Allah’ın isimlerinden biridir.159 Divan’da nur mefhumu Allah, Hz. Muhammed,
sevgili ve onun güzellik unsurları, âşık ile ilgili çeşitli unsurlarda, güneş ve ay gibi
tabiat unsurlarını vasıflandırmada kullanırken oldukça geniş bir yelpazede 158 Ceylan, a.g.e., s. 50. 159 Aşkar, a.g.e., s. 331.
206
işlenmektedir. Fakat bu ismin hakikatinde ve bu isme hak kazanmada hiçbir şey
Allah’a ortak olamaz. Manevî âleminde sıkıntılı günler yaşayan Ubeydî, karanlıktan,
günah bataklığından kurtulmak için Allah’ın lütfunun nuruna ihtiyaç duyar:
Üzerimden refè idüp etdügi cürmüñ ôulmetin Eyle YÀrab nÿr-ı lüùfuñle èUbeydì yüzin aà
143/5
Kainatta her şey zıddıyla kaimdir: Güzel-çirkin, iyi-kötü, iman-küfür, fayda-
zarar vs.160 Hakk’ın yaratma kudreti siyah gözde nur yaratır. Yüzde ise siyah ayva
tüyleri bitirir:
Merdüm-i dìde siyÀh iken yaratduñ anda nÿr Nÿr-ı ruòda òaù bitürdüñ eyledüñ eødadı cemè
140/3
Nur, kâinatta zâhir olan Allah’ın esma ve sıfatlarının tecellileridir. İnsanın
gözüne aydınlık veren, gözün nurunu ve insanın işitmesini sağlayan ise O’nun
ihsanıdır:
Nÿr-ı lüùfuñ lemèasıdur dìde-i insÀnda lemè Şemme-i ihsÀnum olmışdur onuñ gÿşunda şem
140/1
Yer ve göklerin yaratıcısının aşkına, onunla buluşma arzusuna düşen biri
güneşten haz alamaz. Asıl olan hakikate ulaşmaktır, sevgiliye ulaşmaktır. Kâinata
akseden sevgilinin tecellileri, onun aşkı yanında fâni bir hüviyette olduğu için haz
vermez:
ÒÀlıú-ı eflÀk ü òÀkün èaşúı şevúine düşen Ey èUbeydì mihr-i pür-envÀrdan almadı óaô
137/5
160 Eraydın, a.g.e., s. 149.
207
2. 3. 22. Ayine, Cevher, Araz
Ayine, Divan’da âşığın gönlü ile birlikte ele alınmakta ve âşığın gönlünün
Allah’ın zat, sıfat, isim ve fiillerinin tecelligâhı olduğu belirtilmektedir. Âriflerin
kalpleri Hakk’ın aynasıdır.161 Sevgiliye duyulan aşk kalp gözünün açılmasını sağlar.
Ubeydî’nin gönlü, ay yüzlü ilâhî sevgilinin tecelli ettiği yerdir:
Şol zamÀn kim mihr-i yÀr ile açıldı cÀn gözi Baúdı bu Àyìne-i úalbe görindi meh yüzi
Mua.48
Masivâ nimetlerinden lezzet almadan, nefsanî bir haz duymadan onları
temaşa etmek bu nimetlerin hakikatlerine vâkıf olmayı sağlar. Ubeydî, gönül
aynasından ay yüzlü sevgilinin yanağını sınırsız temaşa ederken aslında ilâhî
güzelliği müşahede etmektedir. Hakk’ın isim, fiil ve sıfatları en ziyade insanda tecelli
etmiştir. Şair, insandaki bu güzelliği seyrederken bunların hakikatini kavramak, onu
başka bir aleme götürmüştür:
èAks-i rÿyuñdan göñül Àyìne peydÀ eyledi Anda mÀh-ı òaddüñi bì-óad temÀşÀ eyledi
299/1
Ubeydî’ye göre asıl güzellik kâmil insanın gönlünün dünyanın maverasını
yani gaybı göstermesidir. Masivâdan arınmış gönlün ayine-i âlem-nümâ olması yani
hakikatleri göstermesi sadece onun cüzî bir özelliğidir:
LetÀfet mÀverÀ-yı dehri göstermek dürür yoòsa Ne cüz’ìdür dile Àyìne-i èÀlem-nümÀ olmaú
159/2
Tasavvufta cevher, kendi kendisine bir varlığı olan, gerçekleşmesi başka bir
şeye ihtiyaç duymayan özdür, mayadır.162 Varlığı cevhere bağlı olan, değişikliğe
161 İbnü’l Arabi, a.g.e., s. 82. 162 Kam, a.g.e., s. 112.
208
uğrayan şeyler ise arazdır.163 Ubeydî, aşkın bir cevher olduğunu bildiğinden,
dünyaya aldanmamak gerektiğini belirtir; çünkü dünya arazdır. Dünyayı yani arazı
terk etmek cevher olan aşka zarar vermez, asıl olan aşktır:
Ey èUbeydì aldanup dünyÀya èaşúı virme sen èAşú bir gevherdür anuñ úıymeti dünyÀ degül
192/5 Talip, bir tarikata girmek isteyen kimsedir. Ehil olduğuna karar verilirse şeyh
kabul eder ve mürid olur.164 Talibin talebi cevher-i maksuda yani vahdete ulaşmaktır.
Buna ulaşmak için ya sevgilinin toprağına talip olarak onunla bir olur ya da kendi
varlığını toprak ile birleştirir, yani cismini, maddeyi yok eder:
Úanúı ùÀlib cevher-i maúsÿda irmek istedi Varlıàın mÀnend-i úan òÀk ile yeksÀn eyledi
323/2
Âşık için sevgilinin vuslatı da cevher niteliğindedir. Burak, Hz.
Muhammed’in hasretiyle gözyaşlarını dökmüştür; ama sonunda vuslat cevheriyle
maksuduna ulaşmıştır. Burağın gözyaşı dökmesi kabz hâline, vuslatı ise bast hâline
misaldir. Ubeydî, de içinde bulunduğu ayrılık sebebiyle Burak gibi gözyaşı
dökmektedir:
Ey èUbeydì óasretinden gerçi dökdi nice yaş Gevher-i vaãlıyla Àòir şÀd-mÀn oldı Buraú
154/5
Gönül aynasının pas olması cevhere ulaşmaya engeldir. Bu ayna ne kadar saf
olursa ilâhî hakikatler gönle daha kolay tecelli eder ve gayb âlemi temaşa edilir.
Gönlünün pasından mahcup olan Ubeydî, bunun temizlenmesi için Rahmanî nefese
yani Hakk’ın lütuf cevherine muhtaçtır:
163 a.g.e., s. 115. 164 İz, a.g.e., s. 167.
209
Cevher-i lütfuñ meger kim sìm-sìmÀ eyleye Yoòsa cürm ile göñül oldı mÀnend-i nüóÀs
115/4
2. 3. 23. Gayr, Ağyar, Düşman, Adüv
Bu mefhumların âşık, sevgili ve rakip üçgeni içinde ele alındığı görülmekte
ve sevgili rakip konusunda uyarılmaktadır. Ubeydî, rakibi ağyar ve düşman olarak
görmektedir. Âşık, aşk yolunda sıkıntılar karşısında umman gibidir. Bu umman, bela
sellerini kendinde yok eder. Belalar ve sıkıntılar âşığa tasa veremez; onu bozamaz.
O, bir ummandır, gayra meyletmez. Kendini ummana benzeten âşık, üzerine gelen
belaları da denize akan ırmağa, sel sularına benzetir ve bu suların ummanı
değiştiremeyeceği, yapısını bozamayacağı gibi, belaların da kendisini
değiştiremeyeceğini, aşkından döndüremeyeceğini belirtir:
Seyl-i bÀrÀn-ı belÀ bize küdÿret viremez Degme nesne bizi taàyir idemez èummÀnuz
100/4
Sufîler, ilâhî aşka geçişte mecazî aşkı bir köprü olarak görürler.165 Hakikat
yolunda kesret bir köprüdür. Aşk ehli, kesret engellerini hakikate ulaşmada bir köprü
olarak kullanır. Zira, ehl-i aşk ağyarı yâr için, ilâhî sevgili için besler. Onun muradı
tahammül gösterip güle ulaşmaktır. Gül ise tasavvufta Allah güzelliğinin
simgesidir:166
AàyÀrı yÀr içün n’ola beslerse ehl-i èaşú Güldür èUbeydì perverìş-i òÀrdan àaraø
130/5
165 Ayvazoğlu, a.g.e., s. 57. 166 Uludağ, a.g.e., s. 149.
210
2. 3. 24. Tövbe, Nedamet
Tövbe mutasavvıflarca üç derecede incelenmiştir. Bunlar: tevbe, inabe ve
evbedir. Tövbenin en ileri derecesi “evbe” olup, Hakk’ın rızasını kazanmak için ona
yönelmektir.167 “Evbe” aşkı tanıyanlar için riyakârlığın ortadan kalktığı, her şeyin
Hakk’ın rızası için yapıldığı bir makamdır. Servi boylu bir sevgili insana zühdü
unutturur. Serv vahdettir, Allah’ın birliğini simgeler.168 Bu aşka yakalanan birinin
elinden aşk kadehi eksik olmaz. Zahidin tövbesi cehennem korkusundandır. Ama
âşık, Allah’ın kereminden utanıp tövbe eder. Onun tövbesi “evbe” derecesindedir,
tövbe her tarafını sarmıştır:
Gözüñ ùutsa eger serv-úÀmet çeşm-i bÀdÀmı Úoyup zühdü úomazın bir dem elden cÀm-ı gül-fÀmı İnanamaz èUbeydì gör ne der ol şÀh-ı İslÀmı Muóibbi tevbeyi ãırdı dem-À-dem nÿş idüp cÀmı Şu göñlümden geçen gibi baña bir gül-èizÀr olsa
Mhm.7/5
Tövbe, müminlerin ahlâkı olup ehl-i küfürde tövbe ve pişmanlık yoktur.169
Tövbe bir sufi adayının ilk makamı ya da başlangıç noktası olduğundan günah
işlemekten sırt çevirmesi ve dünya kaygısından uzaklaşmasıdır.170 Ubeydî,
günahlarından dolayı yüzünün kara olduğunu, bunlardan arınmak istediğini ve
pişmanlığını dile getirerek Allah’tan medet bekler:
Yüzimüz úara yuyup arıt èUbeydì’yle bizi Çoú günÀh etdük peşìmÀnuz bize senden meded
38/5
Pişmanlık, içten ve samimi olursa yapılan hata ve günahların farkına varılır.
Gönülde büyük üzüntü doğuran hataları tekrar yapmayı engelleyen bir tövbeye bu tür
167 Yılmaz, H.,K., a.g.e., s. 163,164. 168 Uludağ, a.g.e., s.310. 169 Safer Baba, a.g.e., s. 284. 170 Schimmel, a.g.e., s. 130.
211
bir pişmanlıkla ulaşılır. Ubeydî, tövbenin insanın kendini değersiz ve âciz olarak
görme düşüncesiyle birleşmesi üzerinde durur:
Bir gün ola ki ne èişret ne èibÀdet idesin èÁciz u óïr yatup yerde nedÀmet idesin
Tkb.1/2
Nedamet, sevgili ile ilgili olarak da ele alınır. O âşığa cevr ü cefa da nedamet
etmez.171 Âşık ise ehl-i dil zümresine ulaşamamanın pişmanlığı içindedir.172
2. 3. 25. Havf u Recâé
Korku ve ümit anlamına gelen bu kelimelerin aynı beyitlerde geçmediği
fakat kulların Allah’tan korkması ve ümitlerini kesmemesi, sığınılacak tek varlığın O
olduğu, rahmetinin sonsuzluğu gibi konuların Divan’ın genelinde sıkça işlendiği
söylenebilir. Nefsinin arzuları peşinde koşan kimsenin Allah korkusundan, O’nun
gazabından haberi yoktur. Allah’ı bırakıp tapınılan diğer şeylerin en menfûr olanı
hevâ ve hevestir. Ubeydî, nefsine uyanların nefsini putlaştırdığı düşüncesindedir.
Bunları Allah’ın değil de nefsinin kulu olmalarından dolayı eleştirir:
Sen uyup nefs hevÀsına yiyüp içmekde Göñlüñe õerrece gelmez idi òavf ile nÀr
Tkb.1/3
Talip, arzularının gerçekleşmesi için gayret göstermelidir. Tasavvufa göre
talip Hakk’ı sevgiyle değil, ibadet yoluyla arayan kişidir.173 Ümidi bir bağa benzeten
şair, talipler için her durumun kolay kılındığını açıklar:
BÀà-ı ümìde ùÀlip úaãd etse açılurmış İkbÀl-i dil olınca her kÿşe açılurmış
Mua.72
171 UD, 219/5. 172 UD, 278/5. 173 Uludağ, a.g.e., s. 337.
212
İnsanın Allah’ın lütfuna ve nimetlerine nail olma isteği onun sonsuz
rahmetine güvenmesindendir. Korku ve hatanın verdiği endişe ile çırpınan Ubeydî,
ümitlidir,174 Allah’tan af diler. Yapmış olduğu kötülüklerini ve utanılacak
davranışlarını af perdesi ile örtmesi için Allah’a yalvarır:
Kemligine naôar eylerseñ olur işi tamÀm Perde-i èafvuñ ile eyle èuyÿbın mestÿr
Tkb.1/5
2. 3. 26. Tarîkatla İlgili Unsurlar
2. 3. 26. 1. Tarîk, Tarîkat
Divan’da tarîk ve tarîkat kavramları hem aşk yolunu hem de tarikat anlayışını
ifade eden seyr ü sülûku yani bir rehberin öncülüğünde manevî ve ruhî yolculuğa
çıkarak Hakk’a ermek gibi manaları işlerken kullanılır.
Allah’a giden gerçek yolu irşad ve irfan sahibi olan arifler bilir. İrfan manevî
ve ruhî tecrübeyle yani marifet, keşf, sezgi gibi hâllerle elde edilir. Âşıklar fenâ
yolunda doğru yolu gösterirler. Sufiler, fenâ sözü ile insandaki kötü sıfatların yok
olmasına işaret ederler, Allah’ın hibesi olan hâlleri ihlaslı ameller ile saflaştırırlar.175
Bu makam kesbî değil, vehbîdir. Allah’ın lütfudur. Ubeydî, âşıkların fenâ yolunun
irşad sahipleri olduğunu belirtir, tekkedekilerin bundan haberi yoktur:
Bizüz fenÀ yolın irşÀd iden ilÀhiler Ùarìú-i Óaúú’ı ne bilsün bu òÀn-úÀhiler
62/1
Hz. Muhammed’e kavuşmayı, O’nunla karşılaşmayı bir ülkeye benzeten
Ubeydî, kendisinin bu kavuşma ülkesine ulaşmasını sağlayacak en güvenli yolun
İlâhî aşk yolu olduğunu belirtir:
174 “Allah’tan (ve affından) ümit kesmek(ye’s) de küfürdür.” Kelâbâzî, a.g.e., s. 255. 175 Kuşeyrî, a.g.e., s. 160-161.
213
Kişver-i vaãl-ı Óabìbu’l-lah’a vÀãıl olmaàa RÀh-ı èaşúuñdur èUbeydi’nüñ ùarìú-i eslemi
294/5
Şeriatın emirlerine uymak tarikat yolunun kapısıdır, yani gafleti terk etmek,
nefs-i emmârenin ihtiraslarından kurtulmak şeriatın emridir. “Tarîkat, hakîkat ve
şerîat hükümlerine göre davranışlarda bulunmaktır.”176 Menzile ve Hakk’a ulaşmak
isteyenlerin dünya ve onun sunduğu geçici zevklerden feragat etmesi gerekir. Hz.
Muhammed “Müminin ferasetinden sakının. Çünkü o, Azîz ve Celîl olan Allah’ın
nuru ile bakmaktadır.”177 buyurmuştur. Ubeydî, bu ferasete ulaşmak isteyenlerin
nefs-i emmâreyi tarikatla şeriatin emirlerine göre irşad etmesi gerektiğini belirtir:
Gözün aç àafleti úo fikr u ferÀset demidür Nefs-i emmÀre-yi irşÀd-ı ùariúat demidür
Tkb. 2/2
Ahın olduğu yerde ıstırap vardır. Ahı hırka giyen bir dervişe benzeten
Ubeydî, onun karalara girmesi gerektiğini belirtir. Çünkü onun yolu fakr yoludur,
böyle yapmazsa ayıplanır:
Ey Àh gir úaraya bugün úara giymemek Olur úalendarÀn-ı ùarìúat yanında şeyn
236/2
2. 3. 26. 2. Dergâh, Tekke, Hankâh, Harabat, Meyhane, Virane
Ubeydî, Divan’da bu unsurları birbirinden ayrı düşünülmeyecek bir şekilde iç
içe kullanılmıştır. Bu unsurlarla birlikte bade, cam, mey, saki ve bu manadaki diğer
kelime ve kavramlar, mecazî veya tasavvufî manalarda kullanılmıştır. Ubeydî,
Tasavvuf edebiyatında zaruretlerin ortaya çıkardığı bir gelenek olan hakikati mecaz
ile örterek aşkını terennüm etmekte ve bu mecazî anlatım ilâhî hakîkate asla ters
düşmemektedir.
176 Şahver Çelikoğlu, Ma’rifetullah Allah’ı Bilme, Marifet Yay., İstanbul 2001, s. 153. 177 Kuşeyrî, a.g.e., s. 321.
214
Âşık, sürekli olarak göz yaşı dökmekte, masivâ kirinden temizlenerek
Hakk’a sefer etmeye hazırlanmaktadır. Tasavvufta bedenle ve kalple olmak üzere iki
nevî sefer vardır. Zor olan kalple yapılan, bir sıfattan diğer bir sıfata yükselme
şeklinde olan kalbî seferdir, seyr ü sülûktur.178 Ubeydî, Hakk’a seferde “seyrila’llâh”
yani Allah’a doğru yolculuk179 makamındadır. O, daha masivâdan ve nefs
tehlikesinden kurtulmak için çabalar. Kalp makamının son, isim makamının
başlangıç noktasında olduğu için, sürekli döktüğü gözyaşlarıyla kesretin bulanıklığını
gidererek Hakk’a sefer için hazırlanmaktadır:
Dem-be-dem eşk ile Àlÿdeliği pÀk iderüz Dergeh-i Óaúú’a sefer etmege óÀøırlanuruz
112/4
Bütün mevcudat Hakk’ın dergâhına yüz sürer.180 Hakk’ın dergâhı sıkıntıda
olan kulların sığındığı, hâllerini arz ettikleri yerdir.181 Şair, hikmetli şiirlerinin
Allah’ın dergâhında makbul olmasını niyaz eder.182
Tasavvufta insanda var olan aşağılık nitelikleri eğitip bir sufi olabilmenin tek
yolu aşk yoluna girmektir.183 Tekke, ilâhî aşk şarabının içilip sarhoş olunduğu ve
feyz kaynağı olan bir mekândır. Âşık, aşk tekkesinde seyr u sülûkunu tamamlaya
çalışan bir abdaldır. O, ruhen, aklen, ahlâken olgunlaşmak ve nefsini terbiye etmek
için yol alır:
Olmuşum tekye-i èaşú içre ‘Ubeydì ÀbdÀl Yol yol eylersem eliflerle tenüm yolumdur
75/5
Âşık, dünya malına değer vermez.184 Dervişlerin dünya ve ahiretle ilgili bir
çıkarları olmadığı için ruhlarında hep sonlu âlemin ötesine gitmenin, sonsuz olan 178 Kuşeyrî, a.g.e., s. 376-377. 179 Uludağ, a.g.e., s. 305. 180 UD, Tkb. 1/3. 181 UD, 132/1. 182 UD, 147/4. 183 Schimmel, a.g.e., s. 165. 184 Tatcı, a.g.e., s. 128.
215
Allah’a ulaşmanın özlemini duyarlar.185 İnsan, bu dünyada misafir olduğu için
nefsinin esiri olup dünya tekkesine bağlanmasının ve dünyayı mesken tutmasının bir
manası yoktur. Fanî olan bu tekkede bir dervişin teslimiyetine uygun olarak
yaşamak, nefsanî arzulardan ve taalluktan kurtulmak, ölmeden evvel ölmek sırrına
ulaşmak gerekir:
Ne içün úayd-ı taèalluúla muúayyed olavuz Bir iki gün bu fenÀ tekyede òod mihmÀnuz
100/3
Dünya tekkesinde âşık devamlı gamla ağırlanır,186 Hak yolunu tekkedekiler
değil de fenâ yolunu tutan irşad sahipleri bilir,187 Âşık, dünya tekkesinde bir
çerağdır,188 han-kâh müridin pirine, mürşidine aşkla teslim olduğu yerdir.189 Abdalın
nefsini köreltmek istediği yer melamet han-kâhıdır,190 mürşidlerin mezarları da
onların tekkeleridir, kemikleri bu tekkenin çerağlarıdır.191
Tasavvufta herhangi bir şeye sahip olmak, aslında o şey tarafından sahip
olunmak demektir. Gerçek fakir dünya kaygısı çekmez. Onun yalnızca Allah’a
ihtiyacı vardır.192 Harabat ehli, bu geçici dünyada şevket sahibidir. Asıl padişahlık
harabatta yokluğu şiar edinenlerindir; çünkü bunlar kanaat ve fakr sahibidir. Bunlar
kendilerini daima Allah’a muhtaç bilirler ve her şeyin gerçek sahibinin Allah
olduğuna inanırlar. Onlardaki bu büyüklüğe ve gönül zenginliğine ne Dara ve Cem
gibi padişahlar ne de Hz. Süleyman ulaşamamıştır:
FenÀ dÀrına gel gör şevket-i ehl-i òarÀbÀtı Ki DÀrÀ görmedi èömrinde herkez böyle dÀrÀtı
311/1
185 Mengi, a.g.e., s. 209. 186 UD, 112/5. 187 UD, 62/1. 188 UD, 80/5. 189 UD, 107/4. 190 UD, 64/4. 191 UD, 143/2. 192 Schimmel, a.g.e., s. 143.
216
Ne SüleymÀn-ı zamÀnuz ne Cem-i devrÀnız Gel òarÀbÀta bizi gör ki nice sulùÀnuz
100/1
Gönül aşkın yağmasına uğramış, sevgilideki güzellikler ile darmadağın
olmuştur, perişandır, dertlidir. O, bu hâliyle dünya malına değer vermeyen derviş
gibidir. Gönlün izzeti ancak bu şekilde artar:
Bir òarÀb-ÀbÀddur göñlüm gözüm merdümleri Dökdi dünyÀ mÀlını taèmìr olınmaz neyleyeyim
209/4
Âşığın ayağı, aslında bir tekke olan meyhaneden başka bir yere gitmez.
Çünkü aşk ve şevk ile dolu olan meyhane, huzur ve kemalin mahallidir.193 Orada
safa veren kadehten başka bir şey yoktur. Saki, orada aşk kadehini sunan pir-i
mugandır, mürşid-i kâmildir. Onun sunduğu şaraba alışan hakikî imana erişir. Âşık
için bundan daha büyük bir zenginlik, coşku ve lütuf yoktur. Elinde aşk kadehiyle
sürekli meyhanede oturur:
Ayaàum adım atmaz bir yere meyòÀneden àayrı Elüm bir nesne tutmaz sÀúìyÀ peymÀneden àayrı
305/1
Aşk ehli, meyhaneye düşerek meyin müptelası olmuştur. Âşık, meyhanede
bâtın sırlarına vâkıf olmayı, aşkın devletini, saadetini elde etmeyi ister. Sufilerin
şarap demekten muradları marifetullahtır, bunun sonu muhabbetullaha gider. Yani
irfan duygusudur ve aşktır.194 Âşığı bu hâle getiren, sermest eden sevgilinin lal
dudağıdır. Tasavvufta leb-i la’l yani kızıl süs taşını andıran dudak, bâtınî feyizler ve
rûhanî lezzetler;195 mey, bâde, şarap, ilâhî aşk;196 sâkî, mürşid;197 meyhane198; câm,
193 Tarlan, a.g.e., s. 36. 194 Kurnaz, Tatcı, a.g.e., s. 24. 195 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 233. 196 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 197 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 198 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 199.
217
kadeh, kâse kelimeleri âşığın ilahî muhabbetle ve rûhânî hazla dolu kalbi199
manalarında birer remizdir. Âşık, aşk dergâhında ilâhî badeyle mest olmuştur:
èAşú ehlini laèlüñ düşürelden meye sÀúì ÜftÀde èUbeydì daòi meyòÀneye düşdü
329/5
Dünyadaki bütün şaraplar bitmiş; ama şair hâlâ sarhoş olmamıştır. Gaybtan
sunulan aşk kadehine hasrettir, hâlâ nim-mesttir:
Bana beñzer fÀni bu meyòÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehi oldı daòi ben nìm-mest
19/1
Akl, Allah’a ibadete ve cennete girmede, kulluk yapmaya vasıtadır. İlâhî bade
kadehinden içip tevhitle sarhoş olan sâliğin akla ihtiyacı yoktur, rububiyeti temaşa
eder. Kuvvetli vâridatla kulun kendinden geçip manevî sarhoşluğunu ifade eden sekr
halindedir.200 Sekr, aşkın en aşkın ve taşkın hâlidir.201 Âşığın yeri meyhanedir, rüsva-
yı dost olmak ister; çünkü âşık, Allah’ı sevmeden önce Allah onu ezelde sevmiş ve
dost edinmiştir. Âşık, meyhanelerde olmak ister. “Meyhaneden murad, kâmil
mürşidin gönlüdür. Orası Allah sevgisinin hazinesidir, kadehten murat ise, Hak
tâlibine yaptığı ism-i Celâl telkinidir. Ya da, dilinden dökülen mârifet-i ilâhîye dair
sözlerdir. Sâlik onları dinledikçe verdikleri zevkle mest olup, aklı bir şeye ermez
olur.”202:
èAúlum aldı çünki cÀm-ı laèl-i rÿó-efzÀ-yı dost Úoñ beni mey-òÀnelerde oluben rüsvÀ-yı dost
21/1
199 Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 54. 200 Safer Baba, a.g.e., s. 244. 201 İskender Pala, Kitâb-ı Aşk, Alfa Yay., İstanbul 2006, s. 77. 202 İbrahim Allahverdiyev, Fuzûlî’nin Divânı’ndaki Gazellerinde Tasavvufî Kavramlar, MÜ Sos. Bil. Ens. İlahiyat Anabilim Dalı,Tasavvuf Bilim Dalı,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003, s. 47.
218
İnsanın kalbi gözle görülmeyen bir köşktür; ama köşkleri mamur kılan aşktır.
Aşk hazinesine sahip olmayan bir kalp her ne kadar köşk gibi görünürse de aslında
manevî cevherlerin yer almadığı bir viranedir, yıkıntıdır. Viraneyi manalı kılan
cevherdir. Çünkü kalp yere ve göğe sığmayan Allah’ın içine sığdığı yerdir, marifetin,
irfanın mahallidir:
Ádemüñ úalbi ki gözler görmedük kÀşÀnedür Anda èaşúuñ olmaz ise genci yoú vìrÀnedür
44/1
2. 3. 26. 3. Ocak
Ocak, manevî yönden birtakım özelliklere sahip olan ailelerdir. Tasavvuf
yolunda olan ocaklar, her devirde cemiyet için büyük şahsiyetler yetirmişlerdir. Ocak
mefhumu da Divan’da hayat ocağı,203 fenâ ocağı,204 muhabbet ocağı,205 mihnet
ocağı,206 gönül ocağı,207 ve ocağa mensup olmak,208 gibi tabirlerle kullanılmaktadır.
Eskiden tekkeler çerağlar yardımıyla aydınlatılırdı. Ubeydî, çerağa benzettiği
güneşin yanmasını kendisinin ocağa mensup olmasına bağlar. Tasavvufta asitan
tekkeyi, çerağ ise nuru ve marifeti temsil eder. Tekkeler, dergâhlar marifetin, nurun
kaynağı olan yerlerdir. Güneşin dünyayı aydınlatması düşüncesiyle, âşık aslında,
dünyanın bir tekke olduğunu ifade etmek ister. Güneş ise bu tekkenin çerağıdır. Yani
Allah’ın lütfuyla dünya tekkesini aydınlatan güneş, tekkelerdeki çerağlar gibi
marifetin, hakikatin ve Hakk’ın kendi hakkında sâlike verdiği bilginin tecellisidir:
èUbeydì’ya güneş andan yaúar çerÀàı müdÀm Bu ÀsitÀnda biz bir ocaàa mensÿbuz
107/5
203 UD, 259/5. 204 UD, 233/3. 205 UD, 240/4. 206 UD, Mmt. 14/2. 207 UD, Mua. 99. 208 UD, 107/5.
219
2. 3. 26. 4. Ney, Mizmar, Sema, Raks
Ney, kamışlıktan kesilip ayrılmış, göğsüne ateşle delikler açılmış, başına,
ayağına hatta boğumlarına madenî halkalar ve teller takılmış, koparıldığı yerdeki
rutubetten mahrum kaldığı için, sapsarı ve kupkuru olmuştur. İçi tamamıyla boştur.
İçine hava ile neyzenin nefesi dolar. Kendi başına kalırsa sesi, sedası çıkmaz. Neyin
bu özellikleri insan-ı kâmile benzer. İnsan-ı kâmil de böyledir. Âlem-i ilâhîden anâsır
âlemine gelmiş, masivâ zincirine vurulmuş, ayrılık ateşiyle bağrı şerha şerha olmuş,
eski makamındaki feyzinden mahrum kalmış; zihnini vehimden ibaret varlıklardan
arındırmış, kendisini Allah’ın iradesine terk etmiş. İlâhî nefes hangi perdeden zuhur
ederse o nağmeyi icra etmektedir.209 Âşık da insan-ı kâmildir, o da sevgilisinden
ayrılmıştır, gurbettedir, onun aşkıyla, gamıyla yanmaktadır. Bu âlemde o da gariptir,
gurbettedir. Gece gündüz dolaşıp sevgilisini ve asıl vatanını arar. İnsan-ı kâmilde şu
âleme gelirken meşakkatlere ve acılara duçar olmuştur:210
NÀr-ı derd ü àamla mecnÿn ùolaşup leyl ü nehÀr Yandı mizmÀr Àteş-i miónetle nice rÿzi-gÀr Ey èUbeydì èaşú ile VÀmık yaúıldı ãad hezÀr Bir nice sÿzÀn ile dilleri biryÀn eyle Biz de geldük èÀleme yanduú yaúılduú bir zamÀn
Mmt.17/3
Ney bu kadar acı çekmesine rağmen, aşk ateşini dile getirmede âşık kadar
hazinle inleyemez, aşk ateşinden bahsedemez. Çünkü Hak yolunda olan âşık, vuslat
aşkı ve vatanına duyduğu hasretle yanmaktadır:
Çaldılar çarpdılar nÀy daòi muùribler Anları bulmadılar nÀle-i dil gibi óazìn
246/4
Âşığın bu figanı ve gönlünün inlemesi neyi kıskandırır. O, mecliste çalınır.
Aşkın sırlarını ifşa eder; ama âşığın inlemesine erişemez. Ney, bu hâliyle kesildiği
209 İsa Çelik, “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Bayram Yay., 5. sayı, 12 Ocak-Haziran 2004, Ankara 2004, s. 44, 45. 210 Yaraşır, a.g.e., s. 184.
220
yerdeki saz gibidir, âşığın muhabbetle dolu inlemesinin yanında onun bu sesinin
hiçbir estetiği ve ulvîliği yoktur. Neyin sesini, çarha ulaşan âşığın figanına
benzetmeye çalışması şaşılacak şeydir. Onun sesi âşığın sesinden daha pestir,
aşağıdır:
Meclis içre çalınup beñzi dönübdür sÀza MuùribÀ iñledeli reşk-i fiàÀnum nÀyı
312/3
Diye sÀàar mıdur ney muùribÀ àÀyetde pest iken Şebìhüm der o şeh bezminde çaròa iren efgÀna
267/4
Âşığın bu nalesi şehrin vaizinin kulağına çalınır. Ubeydî’nin bu hayali,
sarhoşların şehirde bağırmalarını, nara atmalarını anımsatır. O, bu nalesini neye
benzetir; çünkü “Neyin sadası vahiy gibi, ilham gibi ulvîdir. Onun için sıcaktır, alev
gibi, ateş gibi yakıcıdır. Bu aşkı duymayan, bu ateşe değip onunla yanmayan kimse
için tek çare yokluktur. Bu yokluk, maddî varlık bağlarından kurtulup, benlikteki
canı aşkın eline vermek, kısaca nefsin heveslerinden, ihtiraslarından yok
olmaktır.”211 Aslında âşık hevasına uymaz, o, muhabbetle inler, Hak aşkıyla inler:
NÀlemüz vÀèiô-i şehrüñ çalınup úulaàına Ney gibi ehl-i hevÀsın dile sÀàarlanıruz
112/3
Sema ve Raks, Divan’da âşığın sevgilinin aşkı karşısında vecde gelmesini,
kendinden geçmesini ifade etmede kullanılır. Sema, bilhassa Mevlevîlerde olup
tasavvuf ehlinin dönmeleri, raksetmeleridir.212 Dinî hislerin, şuurun ve mistik
duyguların semanın en coşkun derecelerinde bile kaybolması söz konusu değildir.213
Sufiler, kainattaki bütün sesleri, fiilleri, sessizliği ve hatta sesle hiç ilgisi bulunmayan
211 Allahverdiyev, a.g.e., s. 63-64. 212 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay., İstanbul 2004, s. 268. 213 Kabaklı, a.g.e., s. 103.
221
manevî hakikatleri, sırları bile musikî ahengi olarak görürler.214 Ubeydî, bir beyitte
âdeta bir semahanede yapılan Mevlevî ayini olan semayı tasvir eder. Şem neyzendir,
Mevlevî külahını giyinmiş ney çalmaktadır. Neyin bu yanık ve lâhûtî sesiyle coşan
pervaneler şevke gelen semazenlerdir. Pervaneler, şemin etrafında dönerek sema
ederler, Hak’tan gelen ve Hakk’a çağıran bu ses ve ateş etrafında vecd hâlinde
dönerler:
Şevú ile pervÀneler nice semÀèa girmesün Şemè alup nÀyın ele giydi külÀh-ı Mevlevì
319/4
Sufiler, raksı eğlence ve oyun olarak görmezler.215 Meleklerin arş, hacıların
Kâbe ve gezegenlerin güneş etrafında dönmeleri gibi âşık da sevgilinin yanak mumu
etrafında döner, raks eder. Çünkü yanak onun Kâbe’sidir. Tasavvufta şem sevgiliyi,
Allah’ı; pervane âşığı temsil eder. Âşık, sevgilinin yanak mumunun ateşi etrafında
dönerken beşerî vasıflardan sıyrılır, İlâhî vasıflarla donanır. Sevgilinin yanağına
ulaşma arzusu, onun kendinden geçerek raks etmesine neden olur. O, bu bela
meclisinde pervane-i suzan olmuştur, kendini bu ateşe atarak fenâfillaha ulaşır:
Döne döne baña raks etdürüp şemè-i ruòuñ şevúi BelÀ bezminde bir pervÀne-i sÿzana döndirdi
301/2
Âriflerin raksı, esrara vakıf olduktan sonradır. Sufilerin raksı halli müşkül
olan bir meseleden sonra kendilerine malik olamamalarıyla başlar.216 İrfan
meclisinde esrara vakıf olan ârifler için artık, müşkül bir mesele kalmamıştır,
bunların aklı alındığından Mutlak Zâtın yani Allah’ın kontrol dairesine
girmişlerdir.217 Onların meziyetleri Allah’tandır, geldikleri bu makam vehbîdir.
Allah’ın lütfuyladır, onlar kâinatın sırrına ulaşma meziyetiyle raksederler:
214 Süleyman Uludağ, İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ, Uludağ Yayınları, Bursa 1992, s. 229. 215 Uludağ, a.g.e., s. 232. 216 Kuşeyrî, a.g.e., s. 326. 217 Tatcı, a.g.e., s. 150.
222
İrişüp bezm-i èirfÀna olup esrÀra vÀúıflar MezÀyÀ söyleşilse raús urur bì-àÀye èÀrifler
Mua.90
2. 3. 26. 5. Cübbe, Destar
Divan’da tarikat yaşam tarzıyla ilgili unsurlara da yer verildiği görülmektedir.
Dervişler için dünya hayatı ile ilgili bütün unsurlar birer masivâdır. İlahî aşkla yanan
birinin dinin zahirî yaşam tarzını yansıtan cübbe ve destardan haz almadığını belirten
Ubeydî, aşağıdaki beyitle sufilerin “Bu dünyaya çıplak geldik, çıplak gideriz, hiçbir
şeye sahip olmayız.”218 anlayışını da hatırlatır:
NÀr-ı èaşúuñla yanup èuryÀn ü biryÀn olanuñ Cübbeye göz dikmedi destÀrdan almadı óaô219
137/4
2. 3. 26. 6. Vatan, Ezel, Ruz-ı elest, Gurbet
Tasavvufta asıl vatan, insan ruhunun bu âleme gelmeden önce bulunduğu
ruhlar âlemidir. Bu yüzden içinde yaşadığımız bu âlem âşık için önemsizdir, onun
hasreti hep aslî vatanadır. Bu dünyada gurbette olmanın üzüntüsünü yaşayan Ubeydî,
dünyayı beğenmez. Onu eski bir yapıya benzeten şairin böyle düşünmesinde aslî
vatana duyduğu hasret220 etkilidir:
Sorarsañ bir bu dünyÀyı ne resm üzre vaùan bulduú Degül encüm delinmiş saúfı bir dÀr-ı kühen bulduú
157/1
Divan şiirinde âşıklar, sevgililerine ilk olarak elest meclisinde
vurulduklarından âşıkların o günden sonraki bütün ruh ve beden hâlleri, o aşk ile
218 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 358. 219 Bu beyit Yunusemre’nin “Dervişlik olaydı tac ile hırka / Biz de alır idik otuz kırka” beytini hatırlatır. (Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 1999, s. 268.) 220 Âşığın aslî vatanına özlem duyması aslında onun imanından kaynaklanır. Çünkü Hz. Peygamber “Hubbu’l vatan mine’l-iman” yani “Vatan sevgisi imandandır.” buyurmuşlardır. (Tatcı, a.g.e., s. 302.)
223
dolu geçmektedir.221 Âşık, gönlünü ezel pazarında, aslî vatanı olan Elest meclisinde
yitirmiştir. Gönlünü Hakk’a, hakikî sevgiliye vermiştir. Bu dünyada, madde
âlemindeki sevgililere gönülde yer yoktur. Çünkü onlar mecazîdir, âşığı kesrete
iterek onun kâmil bir insan olmasını engeller:
Yitürmişdük ezel bÀzÀrı içre göñlimüz naúdin CihÀna geldük anuñ sÀóibiñ bir sìm-ten bulduú
157/4
Âşık, feleğin kadehini ruz-ı elestte şevk ile içmiş ve onu gökyüzüne asmıştır.
Ayrıca âşığın feleğin kadehini gökyüzüne asması düşüncesi, güneşi de
hatırlatmaktadır. Tasavvufta kadeh âşığın gönlünü ifade eder. Bezm-i Elest’te,
Allah’ın ruhlara hitaben “Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?” sorusuna ruhlar “Bela
(evet)” diyerek cevap vermişler.222 Gönül kadehini ilâhî aşkla doldurmuşlardır. Sadık
kalacağına söz veren âşığın gönül kadehine bir başkasının azmetmesi imkânsızdır:
CÀm-ı çaròı indirüp bir kimse daòi içmedi Nÿş idüp şevú ile ben aãdum anı rÿz-i elest
19/4
Ubeydî’nin aşkı, ezel meclisindeki “bela” akdiyle başlamıştır. O, Rabbi’nin
Elest meclisindeki sualine “Evet!” diyerek bir akit yapmıştır. Şair, kendisinin gerçek
Mecnun olduğunu belirtir. Aşkı yani tanıyan Kays’ın bu hususta kendisiyle
düşünülmesini istemez:
Daòi Úays adı yazılmamışdı dìvÀna ezel Ben muóabbet yazısında baş açıú Mecnun iken
234/4
Sufilere göre, dünya hayatı gurbettir. Asıl vatandan ayrı olan insan, aslî
vatanın özlemini duyar. Ruhlar âleminden dünya hayatına vücud bularak gelen
insanlar aslında gurbettedir. Sefer için azmeden, kavs-i urûc yolundaki insan-ı 221 Pala, a.g.e., s. 106. 222 İbn Arabî, İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 28.
224
kâmildir. Yani madde âlemine inen ruhların izledikleri yol kavs-i nüzul ve dönüşte
izledikleri yol da kavs-i urûctur. Tasavvufî anlayışa göre Allah, insan-ı kâmili âlem
için yaratmış, toplayıcı suretinin kemalinden dolayı her şeyi onun emrine vererek
onu bu âlemde misafir etmiştir.223 Aşka sefer eden, gurbet evinde misafir olan kâmil
insandır. Misafirin arzusu ise vuslattır:
Ey èUbeydì rÀh-ı èaşúa kim sefer úıldıysa hicr Anı àurbet-òÀne-i òÀk içre mihmÀn eyledi
323/5
2. 3. 26. 7. Riyazet
Bu unsur, Divan’da aşk yolunun sıkıntılarını dile getirmede kullanılır.
Âşıkların sevgiliye ulaşmadaki en büyük sıkıntısı nefsin arzularından kurtularak onu
eğitmek, onunla cenk etmektir. Âşıkların iyi nam kazanmak gibi bir arzuları yoktur.
Onlar, halktan uzaklaştığı, nefslerine muhalefet ettikleri sürece hakikate ulaşırlar.
Mey ilahî aşkı ifade ettiğinden Ubeydî, bu kadehten içerek âleme rüsva olmak ister.
Aslında o riyazet köşesinde nam ve şöhret kaygısı olmadan nefsini terbiye etmekle
uğraşırken diğer insanların onun zahirdeki davranışlarına göre hüküm vereceğini
bilir:
Nìk-nÀm olımaduú zehr ü riyÀżat ile çün Mey içüp kendümüzi èÀleme bed-nÀm idelüm
203/3
Ubeydî, riyazet hususunda zahitlerden öğüt almaya tahammül edemez. Çünkü
o rinddir, gösteriş meraklısı zahidin samimi olmayan öğütlerine ihtiyacı yoktur.
Ubeydî, dünyaya karşı ilgisiz ve kanaatkâr olduğunu belirterek bu konuda zahidin
kendisine öğüt vermesini istemez:
223 Kam, a.g.e., s. 128.
225
ZÀhidÀ luùf it bize añma riyażat kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz
111/2
2. 3. 26. 8. İrşâd
İrşâd, Divan’da seyr ü süluk yolunda bulunan dervişin durumunu ifade
etmede ve âşığın aşk yolunda çektiği sıkıntıları dile getirmekte kullanılır. Fenâ yolu
tarik-i Hak’tır. Hakikati bulmada ancak irfan sahibi mürşidler kılavuzluk yapabilir.
Mürşidler, seyr ü sülûk yolunu tamalayarak ilm-i ledüne vâkıf olan kişilerdir.224
Ubeydî, Hak yolunda Hakk’ı bulmada irşâd vazifesi yaptığını belirtir:
Bizüz fenÀ yolın irşÀd eden ilÀhiler Ùarìú-i Óaú’ı ne bilsün bu òÀn-úÀhiler
62/1
Gaflet derin bir uykudur ve feraset sahibi bir mümine yakışmaz; ancak nefs-i
emmare üzerindeki perdeleri kaldırmak, gafletten uyanmak öyle kolay değildir.
Tasavvufun özü olan güzel bir ahlâka sahip olmak225 ancak nefs-i emmâreyi irşâd-ı
tarîkatle ezmek ve onu mücahede kılıcıyla katletmekle elde edilir; çünkü bu, kişinin
en büyük düşmanıdır:
Gözün aç àafleti úo fikr ü ferÀset demidür Nefs-i emmÀre-i irşÀd-ı ùariúat demidür
Tkb.2/2
Mürid, irşâd bahsinde mürşidine teslim olur. Onun yardımı olmadan seyr ü
süluk yolundaki engelleri aşamaz. Kalben dahi şeyhine muhalefet etmez.226 İrşâd
mevzusunda onun, pirinin eteğine yapışması, ondan feyz alması gerekir. Ubeydî,
mürid-mürşid ilişkisini hatırlatan bir beyitte gönlünü bir müride benzetir, onun irşâd
bahsinde pirinin irfanı karşısındaki âcizliğini dile getirir:
224 Mustafa Kara, Gönül Mektupları,Mavi Yay., İstanbul 2003, s. 203. 225 Kuşeyrî, a.g.e., s. 330. 226 Kuşeyrî, a.g.e., s. 405.
226
Dil muóabbet ocaàında bir uşaúdur gerçi kim Nice pìre daà urur baóå etseler irşÀddan
240/4
2. 3. 26. 9. Feragat, Fariğ
Aşk yolunda hakikî sevgili uğruna her şeyden vazgeçmek manasında olan
feragat, Ubeydî’nin saadet ve huzur vesilesi olarak gördüğü bir makamdır. İlâhî
sırlara vâkıf olmak için tac ve tahttan feragat edilmelidir.227 Kâbeye ulaşmak isteyen,
oraya varamazsa da bu isteğinden dönmemelidir:
Çünki Beytü’l-ÓarÀm’a ermezsin Olma Beytü’l-ÓarÀm’a fÀrià
145/3
Vuslat arzusuyla yanan âşığın feragat edemeyeceği şeyler de vardır. İlâhî
bade kadehinden içen Ubeydî, tevhidle sermest olmuştur. O, şevk-i câmdan feragat
edemez. Şevk-i câm onun marifetle, Allah’a kavuşma özlemiyle dolu gönlünün ve
aşkının simgesidir. O, bu aşktan feragat edemez:
Oluruz şehr-i cÀmdan fÀrià Olmazuz şevú-i cÀmdan fÀrià
145/1
2. 4. Tasavvufî Tipler
2. 4. 1. Ârif
Ârifler, fakr yolunu tutar. Onlar için önemli olan manevî zenginlik, irfan ve
marifet zenginliğidir. Ehl-i şevket altın süslemeli elbiseler giyerken ârifler ise
vücutlarını hasırlarla süsler:
227 UD, 205/4.
227
Úo ehl-i şevket egninde münaúúaş zer-úabÀ olsun Ser-À-ser cism-i èÀriflerde naúş-ı bÿriyÀ olsun
233/1
Ârif, insan-ı kâmildir. O, Hak ile bâki olduğu için onu hiçbir şey
bulandırmaz. Nefs, vücutta hükümran olmak ister fakat, ârifler nefislerinin kölesi
olmazlar; çünkü onlar, Allah’ın ilminin, bâki olduğunun idrakindedirler. O’nun
kuvvet ve kudretini anlamada nefislerinin cehaletinin farkındadırlar. Nefislerinin
fâni, âciz ve zaif olduğunu bilirler:
Nefsini ednÀ bilen aèlÀ bilür AllÀh’ını Ey èUbeydì bu durur mefhÿm-ı úavl-i “Men èaref”
150/5
Ârif, dudağın sırrına vâkıftır; çünkü o marifet sahibidir. Onlar sevgilinin
vahdet makamı olan dudağı sayesinde Hak ile olmanın hazzını yaşarlar. Cahillerin
ise bunu görmesini istemezler, hattın buna perde olmasını isterler; çünkü hat gaybı
ifade eder:
èÁrifler ile lebleri èıyş-ı müdÀm ider NÀdÀn gözine olsa n’ola perda-dÀr òaù
133/2
Gönlüne irfan nurunun tecellileri akan ârif için en büyük makam elem ve
ıstıraptır. Makam ârifin azmederek ulaştığı yerdir, sıkıntılara katlanarak buraya lâyık
olunur, ulaşılır. Ârif için en büyük azap ise candır; can perdedir, vuslata ulaşmada
engeldir:
Manãıb didükleri elem ü ıøùırÀb imiş CÀn-ı èazìz èÀrife èayn-ı èaõÀb imiş
126/1
228
2. 4. 2. Pîr, Pîr-i Mey-furuş, Pîr-i Mugan, Saki, Rehnümâ
Bu tabirler Divan’da tasavvuf ıstılahlarına göre kullanılmakta ve âşığın Hak
aşkını dile getirmedeki heyecanını ifade etmede, masivâdan sıyrılma isteğinde,
Hakk’a vasıl olma ümidinde adı geçen kişilerden medet beklemesiyle
işlenilmektedir. İlâhî aşk yolunda olan sâlik için irade söz konusu değildir, sufilere
göre mürid iradesi bulunmayandır.228 O, badeye, meye kendi iradesi dışında meyl
ider. Bunlar tasavvufta aşkı, muhabbeti, şevki yani aşkın galabesini, coşkunluğunu
ve heyecanını ifade ederler. Bu durumda âşığın aklına ve şuuruna göre hareket
etmesi söz konusu değildir; ama sofu bunu anlayamaz. Âşık meyhanede mey içer,
pîrlerle yani şeyhlerle oturup sohbet edip bunların feyzinden yararlanmasına gerek
yoktur. Çünkü âşık, bu feyzi içinde ilâhî aşkı barındıran badeden alır. Hakikat
yolunda ilâhî aşk kadehini yudumlamak pirlerle oturmaktan daha evladır. O, Allah’la
insan arasındaki sevgiyi dile getiren meşhur hadîs-i kudsînin hâli içindedir.229 Bu
hâlde olan birinin Allah’tan başka hiç kimseye ihtiyacı yoktur:
MeyòÀnede bulunmadı dün pìr-i mey-furÿş Çekdüm ãafÀ ile meyini iòtiyÀrsız
109/2
Pìrlerle ùur otur der ben sebÿ-keş èÀşıúa BÀde vü maóbÿbe ãïfì iòtiyÀr olur ãanur
67/4
Sevgilinin hattının gamı, âşık için katlanamayacak acılar verir. O, cisminden
vazgeçmek ister, canından kurtulmak ister. Bu acılara dayanamayan Ubeydî, ecel
pirinden katlini ister. Ecel gelince maddî hayat son bulur. Tarikata giren bir sufi de
kendini pîrine teslim eder. Beşerî sıfatlarından irfan sahibi pîrinin yardımıyla sıyrılır.
Sevgiliye kavuşma sabırsızlığı içinde olan Ubeydî, eceli kendisine irşad yolunu
gösteren bir pîre benzeterek ondan canını almasını ister:
228 Kuşeyrî, a.g.e., s. 283. 229 “Kulum Beni anar ve düşünür. Bana ibadetle yaklaşır. Ben ona daha çok yaklaşırım. Kulum Bana daha çok ibadet eder. Ben de ona daha fazla yaklaşırım. Nihayet öyle bir an gelir ki, Ben kulumun işiten kulağı, gören gözü, söyleyen dili olurum. Artık o, Benimle işitir, Benimle görür, Benimle konuşur.” (Altıntaş, a.g.e., s. 65.)
229
Ol cevÀnuñ àam-ı òaùùın çekemez òasta göñül Cismin ey pìr-i ecel úatline irşÀd eyle
255/2
Gönül, muhabbet ocağında kendini şeyhine, pîrine teslim etmiş bir çocuğa
yani müride benzetilir. Müridlerin kendilerine yol gösteren pîrlere, şeyhlere saygılı
ve edepli olması, itirazda bulunmamaları gerekir.230 Mürid, iradesi elinde
olmayandır, onun pîrinin yanında irşaddan bahsetmesi nefsine uyması, hakikat
yolundan uzaklaşması demektir:
Dil muóabbet ocaàında bir uşaúdur gerçi kim Nice pìre daà urur baóå etseler irşÀddan
240/4
Harabat ehli için pirin sohbetinde bulunmak, ondan feyz almak çok
önemlidir. Harabat erleri olan dervişler de pirlerinin meclisinden yararlanırlar:
ÒarÀbÀt erlerini söyledüp el úıããadan óisse Ki her fenÀ pìrinden eylerler óikÀyÀtı
311/3
Pir-i mugan Mecusî keşisidir, şarap sattığı için meyhaneci yerine de
kullanılır.231 Tasavvufta meykede tekke, pir-i mugan aşk şarabını sunan hakikî ve
kâmil mürşiddir. Ubeydî, aşkla ve şevkle Rabbine münacaat için yöneldiği bu
mahalde pir-i muganın yardımı olmadan lütfa ulaşmanın söz konusu olmadığını
bildiği için ondan yardım ister:
Meykede úapusına geçdi èUbeydì diyü yaz Lüùf it ey pìr-i muàÀn yerde úoma nÀmımuzı
309/5
230 Kuşeyrî, a.g.e., s. 418. 231 Onay, a.g.e., s.358.
230
Hak yolunda olan sâlik için kimya gibi maddî unsurlara heves etmesi, onun
hırs sahibi biri olup imanın eksilmesine neden olabilir. Çünkü kimya, madenleri
altına çeviren batıl bir ilimdir.232 Oysa talibin matlubu kimya değil, Hak olmalıdır.
İnsanın manevî yolculuğa çıkmadan önce bir mürşid arması zarurîdir. Mürşidin kitap
ve sünnetin emirlerine agâh olacak kadar bilgili, kemal sıfatıyla donatılmış, dünya ve
makam sevgisinden geçmiş, Muhammedî bir ahlaka sahip olması gerekir.233 Ubeydî,
talibe kimyaya heves edip batıla düşmesi yerine, tasavvufta tevazunun sembolü olan
toprağı mürşidden talep etmesini belirtir:
Muúdim-i pìr-i muàÀndan ùaleb-i òÀk eyle KimyÀya heves etme sözüm idrÀk eyle
283/1
Şairlere göre aşk bir ilmdir. Zahidi cahil ve nadan olarak niteleyen âşıklar,
onun aşk ilmini anlayamayacağını bilirler.234 Divan’da saki kavramı da diğerleri gibi
kâmil mürşidi ifade eder. Zahid ise cehl-i mürekkeptir, bilmezliğinin, cahilliğinin
farkında değildir. O, şarabın hakikatini idrak edemez:
ZÀhid-i cehl-i mürekkep raàmına sÀúì bugün Gel òumÀrı yazalum k’ezmiş bize peymÀne sürò
36/2
Saki meclisin en önemli kişisidir. Tasavvufta saki, kâmil mürşid, ona hizmet
edenler ise müridlerdir. Müridlerin mürşidlerine hizmette kusur etmemeleri gerekir,
hizmette kusur meclisin safasını ortadan kaldırır:
Kerem úıl sÀúìye óürmette ùut cÀm-ı muãaffÀyı ÚaøÀ ile şikest olursa meclisde ãafÀ úalmaz
103/2
232 İbn Haldun, a.g.e., C.2, s. 940, 949. 233 İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti, Şifâu’s-Sâil, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1998, s. 234-239. 234 Ahmet Atilla Şentürk, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid Hakkında, Enderun Kitabevi, İstanbul 1996, s. 56, 57.
231
Sakinin yokluğunda âşık heva kadehini içer.235 Ubeydî, gül renkli göz
yaşlarıyla yani kanlı gözyaşlarıyla gül yüzlü sakinin dudağını sular,236 düşmanın
aksinin meclise girmesi âşığı ve sakiyi rahatsız eder,237 saki nurlu eliyle âşığa el
uzatır,238 denilerek saki çeşitli konularda işlenir.
Vücûdun birliğine inanan sufilere göre aşk, sevenin sevgilisinde kendisini
yok etmesi, maşukun var olmasıdır. Hakk’a ulaşmanın yolu aşktır. Ubeydî, bu yolda
ahıyla kandilci olmuştur. Yani karanlık olan yolu aydınlatan, engelleri ortadan
kaldıran bir kılavuzdur, bu yol vahdet yoludur:
Áhumla şeh-i èaşúa çün meşèÀle-dÀr oldum Gir yola èUbeydì kim bir rÀh-nümÿnum ben
231/5
Sufi şevk sahibi olmalı yani gönlü Allah’a kavuşma arzusuyla dolu olmalıdır.
Şevk diyarında cam, kadeh kılavuzdur. Bu ilâhî bade kadehinden içen tevhidle
sermest olur. Âşık, kederler içinde perişan olmak yerine şevk diyarına erişip ilahî
bade kadehinin kılavuzluğuna sığınmayı tavsiye eder:
İriş diyÀr-ı şevúe idin cÀmı rehnümÿn áuããa elinde niceyedek olasın zebÿn
229/1
2. 4. 3. Evliya, Eren, Zamanın Kâmili
Tasavvuf yolundaki yüce mertebeleri ifade eden bu kavramlar Divan’da
sevgili için kullanılmasının yanında, bazı sahabeler için de kullanılır. Ubeydî,
sevgilinin büyüklüğünü ifade etmede âcizdir. Enbiya ve evliya hâlini ona arz eder,239
evliyalar O’nun askerleridir.240 Aşkı tanımayanlar onun mahiyetini bilemezler, oysa
235 UD, 61/3. 236 UD, 87/5. 237 UD, 84/3. 238 UD, 39/2. 239 UD, 132/5. 240 UD, 10/3.
232
aşk ateşten bir gömlek gibi olduğundan dolayı herkes buna tahammül gösteremez.
Şair, aşkı tanımayanların bu iftiraları karşısında Allah katında şefaatleri kabul edilen
bir eren tavrıyla aşkın zorluğunu ifade eder:
èUbeydì gerçi ter-dÀmenler ÀsÀn didiler èaşúı Erenler óaúúı biz añı oddan pìrehen bulduú
157/5
Velilerin de birçok dereceleri vardır. Bunların en üstünü “kutp” olup Hakikât-
i Muhammediyye’nin vârisidir.241 Ubeydî, zamanın kâmili yani sahib-i zaman, kutup
olma makamına nasıl ulaştığını soranlara bunu Allah’ın faziletiyle olduğunu belirtir:
Didiler göñlün nice oldı zamÀnuñ kÀmili Ol faøìlet ãÀóibi úıldı didüm óÀãıl dili
Mua.43
2. 4. 4. Âşık, Uşşak
Tutkun, düşkün, aşırı derecede seven manalarına gelen “âşık” terimi,
tasavvufta Allah’ı azamî derecede seven kişiler için kullanır. Şair, Divân’da sadece
Allah’a olan aşkını değil, Hz. Peygambere, ashabına da olan bağlılığını ve aşkını dile
getirir. Âşıkların gönlü, Allah’ın hanesi ve nazargâhı olarak ele alınır.242 Ehl-i aşkın
yaşadığı âlem anlatılamaz; ancak yaşanır.243 Aşk, âşık için ezelde takdir edilmiştir.244
Bu yüzden, âşığın aşk şarabını içmekten başka bir seçeneği yoktur. Âşık, cümle
âlemlerin sarhoş olduğu sevgi şarabını kana kana içerek aşkı tatmak, Hakk’a ulaşmak
ister:
241 Hz. Peygamber, “ Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.” buyurmuşlardır. (İbn Haldun, Mukaddime, C.1, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 2004, s. 467.) 242 UD, 21/4 243 UD, 29/2 244 UD, 157/4
233
Cümle è Àlemler şarÀb-ı èaşúuñ ile mest olup Bedr-i enver bÀde-i mihrüñle pür peymÀnedür
44/3
CÀm idüp kÀse-i serden içelüm èaşú meyin Bilmezüz n’olacaàuz çünki ser-encÀmımuzı
309/2
Âşık, sevgi şarabına iradesi dışında yönelir.245 Her âşığın aşkı ayrı bir aşk
kitabıdır.246 Dağların tahammül edemediği aşk derdine âşık, gönlüyle meydan
okur.247 İnsan kalbindeki sevgiye hakim olur, ancak kalbindeki aşk ise onun
hakimiyeti altına girer, iradesi elden gider. Sevenin sevgilisinde kendisini yok
edeceği bu hâlde sıhhat söz konusu değildir:
Maraø-ı èaşú èUbeydì ne èacep miónet olur Úangı èÀşıú ki aña uàraya sıóóat bulmaz
104/5
Aşk yolu sadakat ve sıkıntılara tahammül gerektirir. Aşk ile dost olanın başka
bir şeye ihtiyacı yoktur. Âşık, “lütfun da hoş, kahrın da hoş!” kaidesince kendisine
takdir edilen her şeyden lezzet alır:
èÁşıú-ı ãÀdıúlaruñ vardur ki anlara gelür Zehr-i úahruñ şerbet-i cÀm-ı muèanberden leõìz
42/4
RÿzgÀra alınur mı èÀşıú-ı åÀbit-úadem èAşú ile hem-dem olan àayri hevÀyı neylesün
223/3
245 UD, 67/4 246 UD, 73/4 247 UD, 190/1
234
Âşık için rahatlık söz konusu değildir.248 O, her şeyini sevgili uğrunda
vermelidir.249 Aşk derdi, âşığın tenini toprak etmiştir. Toprak, tasavvufta tevazuyu ve
nefsin tekamülünü ifade eder. O, nefsini aşk ile terbiye ettiğinden dolayı, zâhire
önem veren sofunun elbisesini istemez. Aşkını ölümüyle mezara götüren âşık,
şehitlik makamına ulaştığını düşünür:
Ten-i ãad-çÀkini òÀk eyledi dembeste-i èaşú PÀrsÀ cÀmesini istemedi òaste-i èaşú
Mua. 75
Seng-i úabri başı ucında şehìd-i aşúa Ey èUbeydì ayaà üzre ùurup ikrÀm eyler
58/5
Ubeydî, Mecnun’un âşıklığını beğenmez. Kendi aşkının Mecnun’dan önce,
ezel meclisinde başladığını belirtir.250 Mecnun, bu yolda rüsva olmuştur.251 Onun bu
yolda rüsva olmasının sebebi, aşkının can ve gönülden olmayışından kaynaklanır.
Oysa, Ubeydî âlemin yaratılış sebebi olan hakiki aşkı idrak etmiş, gönlünü muhabbet
bağına çevirmiş, aşkını ifşa etmemiştir:
CÀn u dilden saña èÀşıú olmayup da Leyli’nün Dest-i èaşúuñ vaãf iden Úays’uñ sözi yÀbÀnedür
44/2
YÀr şeró itdükçe dil gülzÀr-ı sinem dÀàını Dir ki lÀl ile donatmışsın muóabbet baàını
331/1
Bahtı ezelde kara yazılmış252 olan aşk ehlinin vücudu kanlı yaralarla
doludur.253 Aşk erbabının gözyaşları, gökyüzüne kadar ulaşır.254 Aşk yolunda
248 UD, 159/3 249 UD, 72/5 250 UD, 234/4 251 UD, 240/5 252 UD, 48/1 253 UD, 48/1 254 UD, 70/5
235
sıkıntılar çeken âşık, kanlı gözyaşlarıyla sevgisini ispat eder. Bu yolda gözyaşı
dökmezse, sıkıntılara katlanmazsa “âşıklık” namını elde edemez:
RÀh-ı mihrüñde meşaúúatler çeker èaşú ehli kim Úanlı yaşı yüzini úana yumaú yüz suyıdur
73/3
Eşk-i çeşminden dem-À-dem cismi pür-nem olmasa Ey èUbeydì èÀşıúun noúãan gelürmiş nÀmına
271/5
Avare olan âşık,255 ayrılık acısıyla inlemekte, dertlenmektedir. Onun tek
arzusu, kendisini sevgilide yok ettiği, maşukun var olduğu vuslat hâlidir:
GÀh aàlarsın geh inlersin èUbeydì derd-mend Düşmedüñse firúate bu mübtelÀlıklar nedür
46/5
Arzÿ-yı vuãlatuñ èuşşaúa şekerden leõìõ Õikr-i nÀmuñ dÀ’imÀ úand-i mükerrerden leõìô
42/1
2. 4. 4. 1. Ehl-i Muhabbet, Ehl-i Hâl, Ehl-i Kemal, Eh-l-i Nazar, Ulü’l-
ebsâr, Talip
Sevgili, sâliğin edebe aykırı davranışlarından dolayı onu kahreder, bu kabz
hâline işarettir, ona manevî ceza verir. Ancak bunun ardından gelen ve sevgilinin
lütfunun ve dostluğunun tecellisi ise bast hâlidir. Muhabbet ehline münasip olan
sevgilinin lütfudur:
Didüm úahrı mı pekdür dilberün yÀ luùfı mı òoşdur Didiler kim muóabbet ehline luùfı münÀsibdür
90/3
255 UD, 164/1
236
Hâl, kulun samimiyet ve amelleri neticesinde Allah’ın dilediğine verdiği bir
lütufdur. Ashab-ı zevkin kalplerinde Hakk’tan gelen irfan nuru vardır. Onlar ehl-i
hâldir, düşünüş ve inanışlarını sözle değil, hâlleriyle yansıtırlar, bu yüzden ilâhî
tecellilerin lütfuna mazhar olurlar:
Ehl-i óÀl aãóÀb-ı õevúe Àb-ı lüùfuñ içmege Oldı bÀà içre sumÀúì lÀleler rengìn suñaú
153/4
Âşığın izzetini artıran en önemli unsur, her şeyden önce yaratılışın hakikatini
bilmesidir. Yani kalbinde marifet ve irfanın ortaya çıkmasıdır. Ubeydî, aşk fennini
kemale erdirmek ister; çünkü bu ilim, onun kendini bilmesini sağlar, kendini bilen
Rabb’ini de bilir. Bu kerameti elde etmek ve izzetini artırmak için çalışması yani aşk
fennini kemale erdirmesi gerekir:
èAşú fennini èUbeydì nola tekmìl etseñ èİzzeti artar imiş kesb-i kemÀl eyleyenüñ
176/5
Sevgilinin kemal ehli olması, âşığın da bundan pay almasını sağlar. Ubeydî,
kendine kemal ehli bir güzel sevmesini telkin eder. Bu sevgili, zarif insanlar ile
şiirler konusunda sohbet edebilecek bir kemale sahip olmalıdır:
Bir kemÀl ehli güzel sev ki èUbeydì her bÀr ÔürefÀyile muãÀóip ola eşèÀr diye
274/5
İnsan güzel olan şeyleri canlılara mahsus lezzetlerle severse kınanır,
ayıplanır. Fakat hoş bir sureti aklî bakımdan severse, ilgi gösterirse maşuktan yüce
bir tesir alarak ilahî bir esere duyulan bir sevgiyi, bir fazileti elde eder. Kalp
meyvelerinin en saf ve masum olanını hak ederek Hz. Peygamberin “İhtiyaçları
güzel yüzlülerden temin ediniz.” hadîs-i şerîfine mahzar olur ve âşıklık derecesine
yükselir.256 Sevgili sadece kemal ehli olmasıyla değil, güzelliğiyle de görenleri
256 İbn Sina, a.g.e., s. 98.
237
hayrette bırakır. Sevgilinin güzelliği karşısında ehl-i kemal onun ayaklarına kapanır,
öper. Bu zâhirde bir buse gibi görünür; ancak bâtında ise nefsanî vasıf ve sıfatlardan
münezzeh olmuş kemal ehlinin mutlak güzellik karşısındaki feyz ve cezbe hâlidir.
Onların, sevgilinin ayağını öpmesi bir dervişin şeyhinin eteğini öpmesindeki manevî
haz gibidir:
Medóine óad yoú durur óaddün bil ey Àşüfte-óÀl Görse ayaàın lebiyle bÿs ider ehl-i kemÀl
K.3/29
Sevgilinin ilâhî güzelliğinin lütfu dünyayı kaplamıştır. O, kemalin kaynağıdır.
Kemalinin lütfu, halka insan-ı kâmil olma yolunda lütuf gösterir. Onun mutlak
kemalatının vasfedilmesinde söz kusurludur, ömür kısa, akıl şaşırmıştır. Onun bu
nitelikleri, âşığın dilinin tutulmasına neden olur:
äafóa-i dehri ùutup vaãf-ı cemÀl-i lüùfuñ Dil-sitÀn oldı úamu òalúa kemÀl-i lüùfuñ
179/1
Dil nice vaãf-ı kemÀlÀtını taórìr eylesün Lafô úÀãır èömr kÿteh èaúl óayrÀn nuùú lÀl
K.3/11
Ubeydî, nazar ehli ve görüş kabiliyetinde olanların takipçisidir. Bu
kabiliyeteki kişiler basiret sahibidir. Bunlar, kutsiyet nuruyla aydınlanmış bir kalple
sevgilinin dudağına bakarlar ve bu nurla hakikati ve iç yüzünü görürler, kadrini
takdir ederler. Sevgilinin dudağı sırlarla doludur, onu nefs gözüyle değil, kalp
gözüyle temaşa etmek ve onun sırrını çözmek, hakikatini ortaya koymak nazar
ehlinin işidir:
Bildürüp la‘l-i lebüñ úadrini ulü’l-ebãÀr Ne úadar ehl-i naôar olsa mubaããırlanıruz
112/2
238
Kemal hâlini elde etmek ve kâmiller sınıfında yer almak, basiret ehli olmak;
ancak Allah’ın himmetiyledir:
Zümre-i aèyÀnda manôÿr ulü’l-ebãÀr ola Her kime kim iki gözle baúsa hÀy-ı himmetüñ
180/2
Ubeydî’nin talebi Hakk’a ulaşmaktır. Tâlibin matluba ulaşması için O’nun
istediği gibi yaşamak gerekir. Hz. Muhammed âlemin yaratılış sebebidir. Allah
katında bu kadar değerli olduğundan Hz. Peygamberin eşiğinin tozunu sürme olarak
kullanan taliplere melekler yüzlerini gösterir, O’nun yoluna kendini adayanlar ise
hakikate, cevhere ulaşır:
Úangı ùÀlib kim àÿbÀr-ı ÀsìtÀn-ı ravżañı İktióÀl eylerse aña úudãiyÀn èarż ide ruò
35/2
Cevher-i maúãÿda irüp işini altÿn ide Úanúı ùÀlib kim senüñ òÀk ile yeksÀnuñ ola
284/4
Allah’ın sonsuz merhameti sayesinde taliplerin maksuda ulaşması daha da
kolaylaşır. Ümit bağına gönlüyle yönelen, ilahî güzelliği can ve gönülden temaşa
etmek isteyen taliplere her kapı açılır:
BÀà-ı ümìde ùÀlib úaãd etse açılurmış İkbÀl-i dil olınca her kÿşe açılurmış
Mua.72
CÀn u dilden devlet-i dìdÀruña ùÀliblerüz Senden artuú yoú maùlÿbumuz maúãÿdumuz
98/2
239
Talipleri maksuda ulaştırmak, ihsanlara gark etmek Hakk’ın bir anlık emri
içinde gerçekleşir:
Nice biñ ùÀlibi bir demde ider ber-hÿrdÀr Bezl idüp meyve-i maúãÿdı nihÀl-ı lutfuñ
179/3
2. 4. 4. 2. Zaafiyet
Dervişliğin alâmetlerinden olan zafiyet Divan’da âşığın sevgiliye olan
meylini, onun aşkı karşısında âcizliğini, gönlünün ona akışı gibi hâlleri tasvir
etmektedir. Âşığın gamdan inleyen teninin sıhhat bulması mümkün değildir.
Sevgilinin derdi, Ubeydî’yi zaafa düşürmüş ve onun inleyen tenini gizlemiş yani onu
maddeden uzaklaştırarak âdeta görünmez hâle getirmiştir:
Genc-i àamda ten-i zÀrum nice bulsun ãıóóat Perde-i øaèfda derdün anı pinhÀn etdi
308/2
2. 4. 4. 3. Talep
Hakk’ı talep eden kişinin kimyayla uğraşması sufiler nazarında pek hoş
karşılanmaz. Ubeydî, dervişlerin kimyayla uğraşmak yerine, kâmil mürşidlerden feyz
almaları gerektiğini belirtir. Toprağı talep etmek, toprak gibi olmak tevazu
göstergesi; nefsin kontrol altına alınmasıdır. Dervişin nefsini terbiye etmesi ölmeden
evvel ölmek sırrına ulaşmasıyla mümkündür:
Maúdem-i pìr-i muàandan ùaleb-i òÀk eyle KimyÀya heves itme sözüm idrÀk eyle
283/3
Sevgilinin aşkına talip olan âşık, sevgilinin kendisinden beklediği hiçbir
davranışı esirgemez. Ubeydî, eğer sevgilinin talebi olursa onun yolunda toprak
olmaya razı olacağını belirtir:
240
ÒÀk olur yÀruñ olursa maùlabı Ey göñül başdan geçüp ten úÀlebı
Mua.70
2. 4. 5. Derviş, Bende, Abdal, Salik
Bu mefhumlar diğer unsurlarda olduğu gibi tasavvufî ıstılah olarak
kullanılmasının yanında âşığın aşkını dile getirmede bir benzetme unsuru olarak da
işlenir. Ubeydî, kendini,257 gönlünü,258 tabiatta bulunan varlıkları,259 dünyayı260 bir
abdala, dervişe benzeterek onlar gibi fakr sahibi olduklarını belirtir. Âşık, aşk
yolunun dervişidir, derviş gibi tevazu sahibidir, nefsinin esiri değildir,
kanaatkârdır.261 O, mürşidinin ayak toprağını başına taç edinir, onun için dünya tacı
önemli değildir:
Olduàıçün tÀc-ı zerrìninde bir Türki miåÀl Ey èUbeydì göklere etdi külÀhını hilÀl ÒÀk-pÀyüñ tÀc idinsem nola ben şÿrìde-óÀl èÁşıú-ı pÀmÀliyem başı açuú abdÀliyem Òÿblarda taúyeci dervìş úıldım iòtiyÀr
Mmt.14/4
Asıl bendelik Allah’adır. Allah’a kulluk her insanın görevidir. Kenan ilinin
Yusuf’u bile onun esiridir:
Bir Õü‘l-CelÀl pÀdişehe bendeyüz ki biz Anuñ èUbeydì Yÿsuf-ı KenèÀn esìridür
91/5
Âşığın başına gelen belalar onun bendeliğinin ahdini yaptığı Kalu Bela’dan
gelir. “Belâ, belî” yani evet demektir. “Beli” kelimesi de Kâl u Belâ’yı hatırlatır.
Âşık, Kâl u Belâ’da gam, bela çekeceğine dair söz vermiştir:
257 UD, Mmt. 14/1. 258 UD, 16/5, Mua. 4. 259 UD, 117/1. 260 UD, 64/4. 261 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992, s. 170.
241
O şeh müdÀm begler ile cÀm-ı Cem çeker Bezm-i belÀda bendeleri dürd-i àam çeker
92/1
Dünya yokluk ocağıdır, baki değildir. Abdal, muhabbet ateşiyle yanar.
Sufiler, dünya ve ahiretle ilgili hazlardan fâni olmayı sıdk ve muhabbetle izah
ederler. Fenâ hâlini yaşayan bir sufi zaman zaman şuur ve his dünyasına
dönebilir(fenâ-yı nâkıs); “fenâ-ender-fenâ” hâlini yaşayanda böyle bir dönüş yoktur.
Bu ihlas-ı tamdır.262 Kulun irade-i külliyeye tam manasıyla teslim olmasıdır.263
Mubabbet ateşiyle, her an Allah aşkı ile yanan, manevî bir sarhoşluk içinde olan
abdal bu hâl içindedir:
FenÀ ocaàıdur èÀlem göñül abdÀlına úo andan Yanup nÀr-ı muóabbetle fenÀ-ender-fenÀ olsun
233/3
Ubeydî, cihanı, sevgiliye vuslat yolunda olan bir abdala benzetir. O, melamet
tekkesinde sürekli kınanır; çünkü melamet ehli, nefsini kınana kınana ezeceğine ve
yola getireceğine inanır. Ubeydî, gece karanlığının onun şalı olduğunu belirtir:
MelÀmet òÀn-úÀhuñda cihÀn abdÀluñ olmışdur Úarañu gice ey meh-rÿ anuñ bir úara şÀlıdır
64/4
Şair, aşk tekkesinde bir abdal olmuştur. Aşk yolunda istikamet sahibi olmak
gerekir. Bu yüzden o da bu yolda eliflerle yol alır. Elif, tasavvufta istikamet sahibi
olmayı ve Allah’ın birliğine işarettir.264 Vücuduna çektiği elifler, onu sevgiliye
götüren yol olarak düşünülür:
Olmuşum tekye-i èaşú içre èUbeydì ÀbdÀl Yol yol eylersem eliflerle tenüm yolumdur
75/5 262 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh yay., İstanbul 1999, s. 162. 263 Safer Baba, a.g.e., s. 71. 264 Uludağ, a.g.e., s. 120.
242
Divan’da melamet ve abdal kavramları genelde birlikte ele alınır.265 Abdala
benzetilen âşık, gam tekkesinde sevgilinin kurbanı olur.266 Yine abdala benzetilen
sevgilinin yüzüne, zülfün siyah bir şal olması ve onu örtmesi,267 abdalların başı açık
ya da üryan bir şekilde gezmeleri 268 bu mefhum etrafında işlenen diğer konulardır.
Tarikatta olan sufiler seyr ü sülukunu dört derecede tamamlar. Bunlar: talib,
mürid, salik, vasıldır.269 Salik derecesinde olan biri için menzil-i maksuda ulaşma
şüpheleri ve maddî kaygıları yoktur. Onun güzel elbiselere ya da dünyanın
güzelliklerine meyli yoktur. Fenâ yolunda onun şalı, elbisesi vücudundaki kıllardır;
çünkü sufiler “Dünyaya çıplak geldik, çıplak gideriz, derler.”270 Bu benzetme aslında
onların dünya hayatından hiçbir beklentileri olmadığını, onların fakr yolunu
tuttuklarını gösterir:
Mÿy-ı cisminden èUbeydì úara şÀlı var iken SÀlik-i rÀh-ı fenÀ àayri úabÀyı neylesün
223/5
2. 4. 6. Garip
Gurebâ-yı hakikiye (hakikî garipler) gayp âleminde halktan uzak yaşayan
şahıslardır. Onlar meçhul olduklarından dolayı hakikatleri yönüyle bilinemezler,271
halk tarafından taşlanıp deli muamelesi görürler. Âşık da bu dünyada hakikî gariptir,
gurbete düşmüştür. Bu gurbette âşığın maksudu olmasa, gönlü marifet ve temaşaya
kapalı olur. Bu durumda sevgilinin cefa taşları onun üzerinden eksik olmaz:
Her zamÀn seng-i cefÀ atar saña óabìb İki zülfi içre maúãÿduñ ùaleb kıl ey àarìb
Mua.31
265 UD, 317/1. 266 UD, 14/1. 267 UD, Mua. 4. 268 UD, 117/1, 16/5. 269 Altıntaş, a.g.e., s. 8. 270 Uludağ, a.g.e., s. 358. 271 Tatcı, a.g.e., s. 415.
243
Ubeydî, yağan karı insanların ruhlar âlemine gelmesine ve yurdundan garip
düşmesine benzetir. Kar da insan gibi gariptir. O da gökyüzünden yeryüzüne düşen
yer garibidir:
PÀy-mÀl oldı düşicek menzilinden dÿr berf Yer àarìbidür èacep mi böyle olsa òïr berf
151/1
2. 4. 7. Rind
Rind, harabat ehli olan kimsedir. Ubeydî, Divan’da kendisini rind olarak
takdim eder. O, Allah’a yönelmiş bir tasavvuf ehli olup dünya şişesiyle ilâhî aşkı
yudumlar, hatta rindlerden daha fazla bir coşkuya sahip olduğunu, onlardan aşka
daha fazla gark olduğunu söyler:
Şìşe-i çaròile dÀyim mey-i mihrüñ çekerin Úani bir rind-i cihÀn bencileyin mül getürür
86/4
Âşık, aşk bahsinde ilâhî irade ve mukadderat karşısında âcizdir ve çaresizdir;
esir olması âşıklığın bir şiarıdır. O, ilâhî aşkla esir olmuş kâmil bir insandır, rinddir:
Meyòïş ùutarsa n’ola bizi nÀ-tüvÀnlaruz Bir úaç esìr-i bÀde-i rind-i cihÀnlaruz
106/1
Ubeydî, eski hayatımızın iki insan tipi olan zahidle rindi (âşık) karşı karşıya
getirir. Aşkı inkâr eden zahide çatar, rindi destekler. Çünkü rind, ilâhî aşk şarabıyla
kendinden geçmiş olan ârif bir kişidir.272 Âşıklar, zahidlerin riyazetini samimi
bulmazlar ve şarabın verdiği zevkin riyazetten üstün olduğuna inanırlar.273 Zahid ise
vade-i ferda kaygısıyla imanın hakikatinden habersiz olarak riyazetle, nefs
terbiyesiyle uğraşır. Rind ise ibn-i vakttir, o, vahdet şarabını, aşk şarabını içtiği için
272 Metin Akar, Su Kasidesi Şerhi, TDV Yay., Ankara 1994, s. 40. 273 Şentürk, a.g.e., s. 44, 45.
244
gelecek vehmi ve nefsanî kaygıları yoktur. Şair, zahide rindleri riyazet köşesine
çağırmamasını belirtir:
ZÀhidÀ lüùf it bize añma riyÀżet kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz
111/2
2. 4. 7. 1. Mest, Ehl-i bezm, Meczup, Mahmur
Bu mefhumlar, âşığın hakikî aşk yolunda içinde bulunduğu hâlini tasvir
etmede kullanılır. İlâhî aşk kadehinden bir katre içip kıyamet şiddetinden kurtulmak
ister.274 Âşık ehl-i bezmdir, aşk uğruna aklını vermek ister, sarhoş olmak ister. Onun
şuura ve temkinli davranmaya ihtiyacı yoktur.275 İlâhî aşk âşığı mest eder, o sekr
hâlindedir, bu yüzden yollarda sürünür.276 Ubeydî, temyiz kabiliyetini kaybetmiştir,
sekr hâlindedir, yerlerde sürünmektedir. Aslında o, bu hâliyle yere düşen bir
cevherdir. Âşık, bu makamda olan birinin ilâhî sıfatlarla bezenmiş olmasından dolayı
ayak altında olmaması gerektiğini, hor görülmemesi gerektiğini belirtir:
ÒÀke düşmiş bir güherdür bu èUbeydì müst-mend Úaldır anı olmasun pÀmÀl-i zillet her zamÀn
K.1/41
Âşık sekr hâlindedir. Bu hâl kuvvetli bir feyz ve tecelliye mahzar olan sâliğin
kendini kaybetmesidir.277 O, manevî bir sarhoşluk içinde gönül deryasının ne kadar
geniş olduğunu kendisinin yarı sarhoş olmasıyla gösterir. İnsan, muhabbet üzerine
kurulmuş olan iştiyakla sevgilisine vasıl olunca iştiyakı daha da arttığından
sevgilisinin müşahedesine doyamaz. İnsan, bu noktada bütün nehirleri içine alan
fakat bir türlü kanmayan deniz gibidir, susuzluğunu gideremez. Ubeydî, dünyanın
bütün şaraplarını içmiş; ama bu onu etkilememiştir:
274 UD, 118/5. 275 UD, 79/2. 276 UD, 51/4. 277 Kübra, a.g.e., s. 190.
245
Bana beñzer fÀni bu mey-òÀnede bir mey-perest Òumları çaròuñ tehi oldı daòi ben nìm-mest
19/1
Âşık mest-i bî-pervâdır, kimseden çekinmez, rind gibi yaşar. Aşk şarabıyla
mest olduğu için ar duygusu yoktur, yani benliğini yok etmiştir.278 Başı açık, yalın
ayak olan âşığın gözünde meyden, yani ilâhî aşktan başka bir şey yoktur. O her
nefeste Hak ile olan bir sufidir. Tasavvufta sıddıklar, veliler Hakk’ı müşahede
ederler, sekr hâlini yaşarlar. Ubeydî’nin gözünde meyden başka bir şey olmaması,
onun sekr hâlini yaşadığını, aşk, sekr ve cezbenin tesiriyle iyiyi kötüden, yanlışı
doğrudan ayırma şuurunu kaybettiğini gösterir:
Ey èUbeydì aynumuzda meyden artuk nesne yok Biz baş açuk yalın ayak mest-i bì- pervalaruz
111/5
Dünyada sakinin elinden safa kadehini içen bir âşıkta zevk ve keyf hâli hakim
olur. Onun ecel şarabından korkması, kederlenmesi söz konusu değildir. O, ecel
şarabıyla değil de safa kadehiyle mahmur olur:
Kime bir cÀm-ı ãafÀ ãundı bu sÀúi-i felek İtmedi òamr-ı ecelle añı Àòir maòmÿr
Tkb.2/3
Ârifler, müşahede ve temaşadan oluşan marifet bilgisine sahiptirler. Onlar bu
marifeti sevgilinin dudağıyla kelam ederek paylaşırlar. Onlar, Hak ile olmanın
verdiği hazla ıyş hâlindedirler. Bu hâlin cahil kişilere görünmesini istemezler. Bu
yüzden hattın bunu perdelemesini isterler. Hat, tasavvufta gaybı ifade eder. Perde
olursa cahiller, gayb perdesiyle örtülen âriflerin bu durumunu müşahede edemez:
èÁrifler ile lebleri èıyş-ı müdam ider NÀdÀn gözine olsan nola perde-dÀr òaù
133/2 278 Çavuşoğlu, a.g.e., s. 60.
246
Cümle âlem Hak aşkıyla mest olmuştur. Ay, âdeta bu sevgiyle dolu olan bir
müriddir. Güneşin ise bu sevgiden dolayı eli titremektedir. Güneş, vahdet şarabından
sarhoş olan, sekr hâlinde olan bir âşık gibidir:
Cümle èÀlemler şarÀb-ı èaşúuñ ile mest olup Bedr-i enver bÀde-i mihrüñle pür peymÀnedür
44/3
MüdÀm içer şarÀb-ı mihrin ol maóbÿb-ı devrÀnuñ Anuñçün sÀúìyÀ ditrer eli mihr-i dıraòşÀnuñ
166/1
2. 4. 7. 2. Mey, Bade, Şarap, Cüra, Cam, Sagar
Divan’da mey ve ona karşılık olan içki mahiyetindeki ibareler çoğunlukla
tasavvufî manada hakikî aşkı ilham eden, aşkın sâlike galebe çalma hâlini279 temsil
eden aşk şarabı yerine kullanılmıştır. Âşık, dünya şişesiyle aşk şarabını içen bir rind
gibidir.280 Aşk, kime musallat olsa onu tecrit eder.281 Ubeydî, ilâhî aşkla vecd hâlinde
dolaşan bir ermiş gibidir. O, tevazu sahibi olduğu için yalın ayak ve başı açık gezer.
Başı açık, yalın ayak, yarı çıplak dolaşmak Batınî zümre mensuplarının
özellikleridir.282 Ubeydî’nin gözünde, fikrinde, nefsinde Hak aşkından başka bir şey
olmadığı için hâlinden dolayı utanmaz, çekinmez; çünkü Hak yoldadır:
Ey èUbeydì èaynumuzda meyden artuú nesne yoú Biz baş açuú yalıñ ayaú mest-i bì-pervÀlaruz
111/5
Divan’da mey ibrete de benzetilmiştir. Tasavvufta ibret, hâzırı gaib olarak
görmektir. İbretin idrakine ermenin, fenâ meclisine ermek demek olduğunu belirten
Ubeydî, bunun şaşkınlığını dile getirir. Çünkü âlemde kimse, bu apaçık gerçeği
göremez. Aslında bunun idraki ayne’l-yakîn mertebesinde olur, yani görerek hâsıl
279 Pala, a.g.e., s. 85. 280 UD, 86/4. 281 Ceylan, a.g.e., s. 298. 282 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s. 94.
247
olan yakîndir, kalbin müşahede yoluyla hakikî vahdeti görmesi için ibret meyinden
içmesi gerekir:
Ser-i faàfÿrı fenÀ meclisine kÀseyken Kimse èibret meyin içmez bu èacep èÀlemdür
57/4
Bezm ehlinin akla ihtiyacı yoktur. O, ilâhî iradeyle hareket eder. Aşk her
tarafını sarmıştır, o aklına göre değil, gönlüne göre yaşar. Onun gönlü Hakk’ın
tasarrufu altındadır. Gönül hazinesinin yetersiz olması durumunda o, mey uğruna,
Hak aşkı uğruna aklını da vermeye hazırdır:
Genc-i dil eksik ise behÀ-yı meye eger Bezm ehli naúd-i èaúlını virür yetiştürür
79/2
Gam meclisinde gözyaşı eksiz olmaz; ama saf meyle Hakk’ın inayetiyle,
aşkıyla kederler, gamlar son bulur:
Bezm-i àamda àuããa aúıtdıysa gözüm yaşını áuããanın da ãaf mey ezdi nice kez başını
Mua.50
Nurlu dolunay badeyle dolu bir aşk kadehidir,283 âşık altın kadehini aşk
şarabıyla doldurup bunu gül-i rana olarak sevgiliye sunmak ister,284 bade sevgilinin
aşkından dolayı vücudunda yaralar oluşan bir âşığa benzer.285
İlâhî aşk karşısında âşık çaresizdir, zavallıdır. O, badenin esiri olan bir rind-
meşreptir:
283 UD, 44/3. 284 UD, 208/3. 285 UD, 13/2.
248
Mey-òoş ùutarsa n’ola bizi nÀ-tüvÀnlaruz Bir kaç esìr-i bÀde-i rind-i cihÀnlaruz
106/1
Sofu, ilâhî aşktan ve gerçek manasıyla imandan ve Allah sevgisinden
mahrumdur. Âşığın, Allah’ın inayetine ve sevgisine mazhar olduğu ve bunun
neticesinde badeye ve mahbuba yani sevgiliye yönelmesini anlayamaz. Gönülde
kapalı bir sır olan irfan, ancak zevk ve vicdan ile bilinir.286 Âşığın pirlerle oturmaya
ihtiyacı yoktur; çünkü o gönlünü irfan nuruyla dolduran bir âriftir. O, Allah’ı
sevmeden, Allah onu ezelde sevmiştir. Mahbuba ihtiyarı dışında ve ihsan
beklemeden yönelir:
Pìrlerle ùur otur der ben sebÿ-keş èÀşıúa BÀde vü maóbÿbe ãïfì iòtiyÀr olur ãanur
67/4
Gönül kadehi ilâhî aşkla doludur. Bu durumda olan bir âşık başı açık, yalın
ayak gezer, meczuptur. Bunun mahiyetini bilmeyenler onu kınarlar. Ubeydî,
bunlardan ancak gönül kadehinde olan vuslat şarabını içerek kendini koruyabilir:
CÀm-ı dilden bÀde-i èaşúı èUbeydì içe gör Ermeden nÀ-geh aña seng-i óavÀdiåden şikest
19/5
Divan’da şarap unsuru da ilâhî aşkı ifade etmede kullanılan bir unsurdur.
Varlığın asıl yaratılış sebebi aşktır.287 Kendini aşk yolunda yok edenler ancak ebedî
hayata erebileceklerdir. Dünyevî bağlardan tecrit olup sadece Hakk’ın aşkını nuş
eden, cennete nail olur ve Kevser şarabını içer:288
286 Nûr, a.g.e., s. 119. 287 “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi istedim ve halkı yarattım.” (Ceylan, a.g.e., s. 148.) 288 Bu durum iman sahiplerinin bir özelliği olup Kur’ân-ı Kerîm’de bunlar sevgilerinden dolayı da övülür . Bakara, 2/165: “ İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.”
249
CÀm-ı èaşúuñ kim ki nÿş eyler cihÀnda ey Cemìl BÀà-ı cennetde şarÀbı olur anuñ selsebìl
187/1
Hak yolunda geda olmak ve onun aşkıyla yanmak âşıkların maksududur. En
büyük zenginlik, şarabın sırrına yani ilâhî aşkın sırrına vâkıf olmaktır. Şaire göre,
dünyada makam ve saltanat sahibi olan padişahlar eğer bunun idrakine erseler, bu
kadehi başlarına taç edinirlerdi:
ŞarÀb-ı süròla pür ãırçadan sürÀóimüzü Başına tÀc idinürdü göreydi şÀhìler
62/4
Bu aşk şarabı mahzun gönüllerin kurtuluşudur. Onun sayesinde âşık gayb
âlemiyle ilgili sırlara ulaşmış, maddî ve manevî âlemdeki ilâhî güzelliği temaşa
eylemiştir. Bu yüzden şarabın zevkinden ve safasından feragat etmek istemez. Zevk
ve safa sahibidir, yani kalbini irfan nuruyla, temizlikle süslemiştir. O, mazhar olduğu
tecellileri yaşayarak ve tadarak öğrenmiştir, yani hakka’l-yakîn289 derecesindedir:
Yıllarla èıyş u èişret idüp õevú-i ãahbÀ eyledük Devr içre maózÿn göñlümüz àamdan müberrÀ eyledük Yüz biñ ãafÀ sürdük nice èÀlem temÀşÀ eyledük Nice ferÀàat idelüm yÀ nice èuzlet idelüm Biz èÀlemüñ õevú ü ãafÀsın àayrilerde bulmaduú
Mmt.10/2
Sofunun bu şarabın mahiyetini idrak edecek bir derinliği yoktur. En büyük
zenginlik bu hakikat şarabının içindedir: Bu menzilde şaraba düşen hava kabarcığı
için bulunduğu makam saray gibidir. Şarabın hakikati gözle değil, keşf ve müşahede
ile anlaşılır, bu şarap insanı harap eder:
289 “İlmel-yakîn şeriat ehlinin, aynel yakîn tarikat ehlinin, hakkal yakîn ise hakikat ehlinin ilmidir.” (Nûr, a.g.e., s. 251.)
250
Be ãïfì degme şarÀp Àdemi òarÀb eyler ŞarÀba düşeli ãırça sarÀy idindi óubÀb
12/3
Gönlü derya gibi engin olan şeyh, şarabın bir katresine dahi rıza vermez, yani
onu boş yere harcamak istemez. Çünkü bu şarabı kalplerinin terennümü için Hak’la
olmanın verdiği haz zamanına yani işrete saklarlar:
RıżÀ virmez şarÀbuñ úaùresine şeyò-i deryÀ-dil MedÀr-ı èişrete dÀr-ı ùarabda medre ãaúlarlar
96/3
Divan’da hakikî aşkı ilham eden bir diğer unsur da cüradır. Ubeydî, sevenin
sevgili uğruna seve seve katlandığı zorluklarla, sıkıntılarla karşı karşıyadır. Gam
meclisinde cüra gibi ayakaltına alınmıştır. Âşığın bu hâlde olması tevazu sahibi
olduğunu gösterir. Aslında, cüra kadehin dibine çöken tortudur, şarabın özüdür.
Zahirde kıymet görmez ve yere dökülür. Anacak, tasavvufta cüra sâlikten saklı kalan
sır ve makamları ifade eder. Yani cüra, kadehin dibine çökmüştür, kadeh onu gizler,
elinden tutar. Kadeh hakikati, sırrı gizler, hakikat mecazda gizlidir:
èUbeydì bezm-i àamda cürèa-veş pÀ-mÀl-i miónetdür Úadeódür dest-gìri ancaú ol bìmÀr-maózÿnuñ
163/5
Seyr ü sülûk, masivâya yüz çevirmeyi, kişisel arzu ve istekleri yok edip ilâhî
iradenin hâkimiyetini esas alır. Cem ve Dara gibi iktidar ve ululuk sahibi olan
hükümdarlar dünya makamını, taç ve tahtı terk edip fakr yolunu tutmuşlardır. Bu
yolu tutmalarının sebebi cüra içmek yani ilâhî sır ve makamlara vâkıf olmak
isteğidir:
TÀc u taòtı terk idüp òÀk ile yeksÀn oldılar Cürèamuz içmek ümìdiyle Cem u DÀrÀ bizüm
205/4
251
Bu yola girmeyenler, irfanla nakş olan, sırlarla dolu cürayı içme gücüne
sahip değildir. Bu cüradaki mahiyet ve sır karşısında yedi derya bile mahv olur:
Nice nÿş etsün ùolumuz her úadeh-peymÀ bizüm Cürèamuz yanında maóvolur yedi deryÀ bizüm
205/1
Ubeydî, hâlini ortaya çıkaran, ifşa eden unsurun gam pirinin kadehinin esrarı
olduğunu söyler. O, gayb âleminin sırlarına ve temaşa mahalline ulaşmıştır. Bu hâl,
gönül ehlinden ve keşf sahiplerinden başkasının idrak edemediği bir husustur:
Şimdi bildüm fÀş iden keyfiyyet-i óÀlüm benüm CürèadÀn-ı pìr-i àamdan yidügüm esrÀr imiş
124/4
İlâhî sırlara vâkıf olup, sevgiliye kavuşma yolunda sadece gönül ehli değil,
arz, eflak ve bütün eşya kavuşma özlemiyle şevke gelmiş, mest olmuştur:
Arż bì-òÿd şevúden eflÀk ùurmaz çerò urur Cürèamuzdan mest olupdur bu úadar eşyÀ bizüm
205/3
Divan’da câm-ı fenâ, câm-ı marifet, câm-ı aşk, câm-ı lal, câm-ı musaffa, câm-
ı mey-i gülgun, câm-ı lütf, câm-ı dilküşa, câm-ı naz, câm-ı gam, câm-ı şarab, câm-ı
heva, câm-ı cem, câm-ı Cemşid, lale-i câm gibi terkiplerle işlenen câm mefhumu
aşkın hararetini, tasavvufî aşkı, ölüm gerçeğini ifade etmede, zahidin eleştirisinde,
sevgilinin güzellik unsurlarını methetmede kullanılır. Gam kadehi halkın uykusuna
neden olur,290 şarap kadehi bağ-ı bezmde bir güldür,291 âşık safa meclisindeki bir
kadehi bile Cemşid’in ülkesine karşılık olarak vermez, âşığın görevi bela meclisinde
gam kadehi çekmektir.292
290 UD, 57/2. 291 UD, 13/1. 292 UD, 92/1.
252
Ubeydî, bir zahid tavrı içinde gam-ı ferdayı yaşar; ama aşkın hakikatinin de
idrakindedir. Kıyamet şiddetini hissetmemek için Hakk’ın lütf kadehinin bir
katresiyle sarhoş olmak ister. O’ndan lütf bekler:
Şol úadar mest ola duymaya úıyÀmet şiddetin CÀm-ı lüùfuñdan èUbeydì ger úıla bir úaùre nÿş
118/5
Ama ölüm kadehi herkesin tadacağı bir akıbettir, öyleyse bu fâni dünyanın
zevkine hayran olmamak gerekir:
Çeküp cÀm-ı fenÀyı èÀúıbet çünkim geçersin sen Bu èÀlem bezminüñ õevúinde óayrÀn olmamaú yegdür
53/3
Sevgilinin dudağını ömür arttıran bir kadehe benzeten şair, bu kadehin aklını
aldığını belirtir. Bu kadehten içen âşık bedenini tasfiye eder, aklı gider. O, tevhitle
sarhoş olan kâmil bir âriftir. Bu sarhoşluk hâli, âşığın beşerî sıfatlardan sıyrılarak
varlığını Hakk’ta ifna ettiği manevî bir sarhoşluktur.293 Âşık, bu Hak yolda dost için,
hakikî sevgili için rüsva olmaya razıdır. Zaten aklı başında olmayan biri yaptığının
farkında değildir, içinde bulunduğu hâlin ne olduğunu anlamadığına göre rüsva
olmak bu imtihanda onun için ehemmiyetsizdir:
èAúlum aldı çünki cÀm-ı laèl-i rÿó-efzÀ-yı dost Úoñ beni meyòÀnelerde oluben rüsvÀ-yı dost
21/1
Marifet kadehinden içmeyenler devranın meclisinin zevkini yaşayamazlar.
Bu kadehle manevî ve ilâhî hakikatler tadılır, irfana ulaşılır. Yani bu meclisin zevki,
safası; irfan zevki ve nurudur. Bunun tecelli yeri ise âriflerin kalbidir:
293 Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatcı, Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. 11, 12.
253
Bezm-i devrÀnuñ ãafÀsından òaber-dÀr olmadı İçmedi her kim ki cÀm-ı òoşgüvÀr-ı maèrifet
22/3
Nefsanî arzuları ve gam-ı ferda korkusuyla kevser suyuna meyleden zâhid,
yârin aşkının kadehine el uzatamaz:
Óavż-ı kevåerden eger el yumadun ise zÀhidÀ CÀm-ı bezm-i èaşú-ı yÀre zinhÀr uzatma dest
19/2
Âşık, sevgili karşısında âcizdir, zavallıdır. Sevgilinin nazı âşığı perişan eder.
O, yerde toz toprak içindedir. Bu aynı zamanda bir tevazu hâlidir:
ÒÀk ider üftÀdesin gerçi o mest-i cÀm-ı nÀz Úorúarın bir gün bulup yol üzre dÀmÀnın alur
51/4
Sofu bir beyitte ârif ve kâmil bir kişi olarak ele alınmıştır. Ubeydî, kendini
sufi olarak görür. O, dünyanın her türlü hâlini temaşa edebilecek bir hâle maliktir,
dünyayı kadehten yani içi marifetle dolu olan ârif gönlüyle temaşa eder:
CÀmdan seyr eylerüz dÀyim ãafÀ devrÀnını äïfiyüz Àyìne-i èÀlem-nümÀya mÀliküz
110/2
Bu makamda olan yani marifetle dolu bir gönle sahip olan Ubeydî, Allah’a
kavuşma özlemi içinde, sırça saraya sahip şevk mülkünün şahıdır. Hakk’ın nuru
sadece âşığın gönlüne değil, sarayına da tecelli etmiştir. Bu yüzden marifetle dolu
gönle sahip olan âşığın sarayı da cam gibidir, nur saçar:
254
Biz ki bu devr294 içre cÀm-ı dil-küşÀya mÀliküz Mülk-i şevúüñ şÀhıyuz ãırça sarÀya mÀliküz
110/1
Âşık, parlak gözünü, süzülmüş kadeh gibi yapıp bu gözle dünyayı temaşa
etmek ister. Onun gözü süzülmüş bir kadeh kadar saftır. Göz, sevgili uğruna kanlı
gözyaşı döktüğü için âdeta içi şarapla dolu bir kadehe benzer. Gözdeki kan sürekli
olarak sevgiliyi hatırlatır, bu yüzden âşık kanlı gözüyle dünyayı temaşa etmek ister,
yani her an sevgiliyi görmek ister:
Dìde-i rÿşenimüz cÀm-ı muãaffÀ idelüm Çeşm-i Àòarla bu dünyÀya temÀşÀ idelüm
208/1
Divan’da içki mahiyetindeki ibarelerden sagar, ilâhî aşkı ifade eden bir unsur
olarak kullanılmıştır. Âşık, sevgilinin dertleri karşısında sabırlıdır. Bu dert,
sevgiliden, Hak’tan uzak düşmeden kaynaklanmaz, Hakk’a yakın olmanın meydana
getirdiği derttir, arınma sebebidir. İlâhî aşk kadehinin dertleri, elemleri onun için
cennetteki kevser suyundan daha lezzetlidir:
Derdüñe ãabr eyleyüp şükreyleyen dil-òastaña SÀàar-ı ÀlÀm-ı èaşúuñ ab-ı kevåerden leõìõ
42/3
Âşık, sevgiliyi ararken engellerle ve sıkıntılarla karşılaşmaktadır. O,
sevgiliden ayrı düşmüştür, bu hüsrandır. Tasavvufta firkat halk perdesiyle
perdelenmektir.295 Ayrılıktan dolayı kesrette olan âşık, zehirle dolu gam kadehini
içer. Aslında, gam kadehinin zehirle dolu dolu olması, aşkın sıkıntılarını ifade
etmektedir.
294 Beyitteki “devr ve kadeh” kelimeleri bir arada düşünüldüğünde eski içki meclisleri hatırlanmaktadır. Marifet kadehini ancak bu meclise katılabilenler içerler. “Eskiden içki meclislerinde dairesel olarak oturulurdu. Bir tek kadehle ve sırayla içilir ve kadehin böyle elden ele dolaşmasına devr denilirdi.” (Karabey, a.g.e., s. 153.) 295 Uludağ, a.g.e., s. 138.
255
áam sÀàarı ki semm-i helÀhille ùolıdur İçürdi firúÀtüñ baña ol sÀàarı dirìg
142/4
Sagar, mürşidin nurla dolu olan gönlünü ifade eder. Mürşid-i kâmil olan saki
gönlüne gelen bu gamlardan şikâyet etmez; çünkü Hakk’ın gönlüne gönderdiği
gamdan feyz alır:
Düşdükçe mest-i cÀm-ı àamuñ sÀàar üstine SÀúì-i bezm didi yüzüñ güller üstine
265/1
Hz. Muhammed’in ümmetinin dili O’nun mübarek adı sayesinde tatlanmıştır.
Ubeydî, cehennemde sunulacak olan zehirli kadehlerden halas olmak için O’nun
şefaatini bekler:
Dilleri şìrìnken ismüñ ile eyle ümmetüñ SÀàar-ı zehr u ãadìd ü kÀse-i semden òalÀã
129/4
2. 4. 8. Zahid, Hoca, Sofu, Vaiz
Ubeydî’nin bu tiplere bakışı, Divan şiiri geleneğindeki anlayışa uygundur.
Zahid cehl-i mürekkeptir,296cennet ve kevser arzusundadır.297 Hoca, hâdis olan
dünyanın fâni olmayacağını düşünerek mala meyleder,298 akçenin kölesi olur.299
Divan şairlerinin çeşitli vesilerle kınamasına maruz kalan zahid, aslında ham sofu
tipinin de temsilcisidir.300 Sofu heva ve hevesinin peşinde koşar, onu ancak ölüm
bundan alıkoyar.301 Sofu saflık incisini ele geçirse de gözyaşlarının önemi yoktur,302
ancak sofu kimi zaman aşk çizgisine yakınlık kesbeder, namazda kıyamda iken
296 UD, 36/2. 297 UD, 19/2. 298 UD, 67/1. 299 UD, 181/5. 300 Mengi, a.g.e., s. 85. 301 UD, 58/2. 302 UD, 192/3.
256
sevgilinin boyunu düşünür.303 Bu yüzden Ubeydî, onun hakkında olumlu şeyler
söyler.
Âşıkları yollarından saptıramayacağını bilen zahidler, onları ancak kınayarak
öfkelerini gidermeye çalışırlar.304 Zahid, zahire göre amel eder, âşığın sinesindeki
dağların, yaraların manasını kavrayamaz. Âşık, ona kendisini kınamaması gerektiğini
telkin eder. Fakat zahid bunu anlayamaz, bu ilâhî aşkla gark olan başka bir âlemdir:
Görüp sìnemdeki göklerle yıldızlar úadar dÀàum Baña ùaèñ etme ey zÀhid bu da bir özge èÀlemdür
61/2
Âşıklar zahidlerin riyazetini samimi bulmazlar.305 Bu âlem rindce yaşamayı
gerektirir. Âşık, şarap içerek içini irfanla süsler, rıza makamındadır. O, ilmiyle dinin
şeklî yanıyla sınırlı kalmayıp özüne nüfuz etme idrakine sahiptir. Zahid ise kirli
nefsini riyazetle temizlemeye çalışır. Oysa rindlerin nazarında bu şekilde bir
riyazetin manası yoktur:
ZÀhidÀ lüùf it bize añma riyÀżet kÿşesin Biz müdÀm içer yürür rind-i úadeh-peymÀlaruz
111/2
Zahid, cübbeye, makama meyletmeyeceğini söylediği halde bundan kötü
şeyler yapar. Takva iddiasında olan zahid sevgilinin benini görünce, tesbihatı bırakır,
istikameti bozulur. Sevgilinin resmi ve nağmesi onun amelini unutmasına, terk
etmesine neden olur. Çünkü o, imanın hakikatinden bî-haberdir, ibadeti şeklen
anlamıştır, manasını kavrayamamıştır:
Bir cübbeye meyl eylemeyüz diridi zÀhid ÒÀlüñ göre subóa-i ãad-dÀneye düşdü
329/2
303 UD, 281/5. 304 Şentürk, a.g.e., s. 53, 54. 305 Şentürk, a.g.e., s. 44.
257
Naúşuñı görse diñlese naàmeñ Unuda zÀhid añmaga ‘ameli
300/2
Ubeydî, zahidin amelinin temelinde riya olduğu için bunların manasız ve
geçersiz olduğunu hatırlatır. Çünkü zahidin niyeti bozuktur,306 ibadeti riyaya gark
olmuştur:
ZÀhidÀ ùurma riyÀyile idersin èameli KÀr-ger olmadı bir nesne ki oldı èamelî
327/1
Zahidin emeli cennet ve onun güzellikleridir, böyle davranması nefsine
hizmet etmesi demektir. Ubeydî, bunu kabullenmez. Onun için asıl önemli olan bu
nimetleri Hakk’a vasıl olmak için terk etmektir. Nefsine düşkün zahid, cennet için
çalışırken, mana âleminde olan âşık ise Hakk’a vuslattan başka bir şey düşünmez:
ZÀhidüñ õikri cennet olmışdur èÁşıúun fikri vuãlat olmışdur
69/1
Ubeydî’nin derdi Allah rızasını kazanmaktır. Tasavvufta rıza iki türlüdür:
Allah’ın kuldan razı olması, kulların da Allah’tan razı olmaları.307 Ubeydî için
sızlanma ve yakınma söz konusu değildir. Onun rızası Hak’tan gelen lütfu da kahrı
da aynı kabul eder. Oysa sofu nefsine göre hareket eder, zahire önem verir. İlim ve
imanı dış görünümüyle ele alır:
RıżÀ-yı BÀrdur ancaú èUbeydì’nüñ derdi CihÀnda sen yüri ãïfi ridÀñı boynuña as
127/5
306 “Ameller niyete bağlıdır, herkes niyetinden mesuldur.” (İz, a.g.e, s. 14.) 307 Uludağ, a.g.e., s. 291.
258
Hakikî şarap, ilâhî aşktır. Bu, insanı harap eder, yani insanın beşerî, suflî ve
nefsanî arzularından uzaklaşmasını sağlar. Şarabın olduğu yer eşsiz bir mekândır,
ufacık bir kadeh içindeki hava kabarcığı bile böyle bir mekânda bulunmakla âdeta
sırça sarayda gibidir. Hava kabarcığı, hakka’l-yakîn derecesinde olan bir âşığa
benzer, yalnızca ilim yönünden değil, aynı zamanda hâl ve müşahede yönünden de
Hak’ta fâni ve Hak ile bâkîdir; ama sofu bunu anlayamaz:
Be ãïfi deyme şarÀb Àdemi òarÀb eyler ŞarÀba düşeli ãırça sarÀy idindi óubÀb
12/3
Sofu, ehl-i aşka karşı muarız durumdadır. Ehl-i aşkın bir âlemi olmadığını,
onların boş yaşadığını iddia eder. Sofu zümresi tarihte Muhyiddin b. Arabî’yi şeyh-i
ekfer(kopkoyu kâfir) olarak adlandırmışlardır.308 Ancak onların öyle bir âlemi vardır
ki bu beyan edilemez, anlatılamaz. Tasavvuf ehli bunu “Men lem yezuk lem ya’rif”
yani “Tadmayan bilmez.”309 düşüncesiyle ifade etmişlerdir. Bu âlemi gönül ehlinden
ve keşf sahiplerinden başkası idrak edemez, idrak edenler de bu sırrı açıklayamaz.
Âşık, ilâhî gerçekler âlemi olan hakikat âlemindedir, bu nefs-i kâmilenin âlemidir:
Ehl-i èaşkun dime kim èÀlemi yoútur ãïfi Başúa bir èÀlemi var óadd-i beyÀndan òÀriç
29/2
Yukarıda ifade edildiği gibi sofu Divan’da aşk çizgisine yaklaştığı sürece
övülür. Ubeydî, bir beyitte kendini aşk kadehinden dünyayı seyreden bir veliye
benzetir. Tasavvufta kâmil insana mirât-ı Hak, ayine-i Rahman denir; çünkü Allah en
mükemmel olarak insanda tecelli eder.310 Tasavvufta kâmiller, Levh-i mahfûza,
Kalem ve ilahî ilim makamına Allah’ın ihsanı sonucu ulaştıklarından gerçekleşmesi
takdir edilen şeylerin de farkındadırlar.311 İlâhî aşk kadehini yudumlayan âşık,
Hak’tan kalbine gelen keşf ve ilhamlarla arşın yüceliklerinde dolaşır. O, zübde-i
308 Kara, a.g.e., s. 23. 309 Kübra, a.g.e., s. 34. 310 Uludağ, a.g.e., s. 58. 311 Konevî, a.g.e., s. 52.
259
âlemdir. Kalpte, Rabbanî bir latife olan sırların312 da maliki olan âşık, ayine-i âlem-
nümadır. Yani Hakk’ın lütfuyla kalp gözü açıldığı için ilâhî güzelliği müşahede
etmektedir:
CÀmdan seyr eylerüz dÀyim ãafÀ devrÀnını äïfiyüz Àyìne-i èÀlem-nümÀya mÀliküz
110/2
Vaiz, sürekli olarak söz ve davranışlarıyla âşığa eziyet veren, ona karşı gelen
kişi olarak ele alınır. Aşk acısıyla inleyen âşığın nalesi ney gibi etkilidir. Âşık da ney
gibidir, vatanından ayrılmıştır, gurbettedir. Aşkın hararetiyle bir mürid gibi sayha
atar. Onun bu sayhası, nalesi vaizin kulağına gider. Ama vaiz aşktan mahrum
tiptir.313 Onun için bunun sarhoş narasından farkı yoktur, bunu idrak edemez:
NÀlemüz vÀèiô-i şehrüñ çalınup úulaàına Ney gibi ehl-i hevÀsın dile sÀàarlanıruz
112/3
Âşık, vaizin anlattıklarını dinleyecek durumda değildir. Âşık, sülûk yolunda
seyri vacib yani zühdün de fevkinde aşk ile hâsıl olan bir mertebededir.314 Vaiz, ehl-i
kal olduğu için şeriatla ilgili şeyleri anlatır, âşık ise ehl-i hâldir. O öyle bir hâldedir ki
bunları duyamaz. O, Hakk’ın cemal tecellisini ve kemal sıfatlarını tecelli hâlindedir,
kalbi aşk hissine gark olmuştur. Vaize kavgayı bırakmasını, çünkü onun sözlerini
duyacak durumda olmadığını; ancak nara-i mestaneleri yani bütün varlığıyla aşk
narası atanları duyabileceğini belirtir:
Úoya àavàÀyı ey vÀèiz úulaàum nesne gÿş etmez SürÀòì úulúuliyle naèra-i mestÀneden àayri
305/2
312 Ramazan Ötkün, Dinî ve Tasavvufî Yönden Nâbî Divanı’nın Tahlili, UÜ Sos. Bil. Ens. İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2003, s. 101. 313 Cemâl Kurnaz, Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, KTB Yay., Ankara 1978, s.112. 314 Ceylan, a.g.e., s. 276.
260
2. 4. 8. 1. Riya, Riyakâr
Ubeydî’nin diğer olumsuz unsurlarda olduğu gibi riyada da timsal gösterdiği
tipler şeyh ve zahiddir. Şeyh, riya sahibidir, riya onun her tarafını kuşatmıştır. Bu
yüzden riyakârlığı mezarda bile devam eder:
Göresin fetó-i riyÀyı úaçın ey şeyò senüñ Gÿr-ı òÀnuñda fenÀ dìdelerüñ cÀm eyler
58/3
Şairlere göre zahid kıyafet ve davranışlarıyla riyakârlığı bir mezhep hâline
getirmiştir.315 Zahid, ikiyüzlü bir sahtekârdır, ibadetlerini Hak rızası olmadan ve
samimiyetsiz bir şekilde yapar. İçinde riya, menfaat bulunan bir amel, Allah katında
tesirli değildir. Ubeydî, zahidi bu konuda uyarır:
ZÀhidÀ ùurma riyÀyile idersin Àmelî KÀr-ger olmadı bir nesne ki oldı èameli
327/1
Zahire aldanan zahid, âşığın elif boylu güzelleri sevmesinin iradeleri dışında
olduğunu anlayamaz. Bu mecazî güzeller hakikî sevgilinin yansımasıdır. Bunlar elif
boyludur, elif istikamettir, istikamet de âşığın ihtiyacı olan çok önemli bir unsurdur.
Ayrıca diğer harfler eliften meydana gelmiştir. Tasavvufta bütün varlıkların
Allah’tan zuhur ve sudur etmesi, diğer harflerin eliften çıkmasına ve meydana
gelmesine benzetilir.316 Âşık, mecazî sevgilide hakikî sevgilinin tecellisini görür. O,
Allah’ın kendisi için yaptığı tercihi ihtiyarı olmadan, O’nun inayetiyle tercih eder,
yani sâlik Hakk’ın iradesine tâbidir:
Saña biz ùoàrusın mı diyelüm ey zÀhid-i sÀlÿå Elif-úad nev-cevÀnlar sevmede bì-iòtiyÀruz biz
114/4
315 Şentürk, a.g.e., s. 61. 316 Uludağ, a.g.e., s. 120.
261
2. 4. 8. 2. Pend, Nasihat
Âşık, zahidin öğütlerine güvenmez. Çünkü zahid, her ne kadar zühd ve takva
ile terbiye etmişse de cüzî akıl sahibiyken, âşık küllî akıl sahibidir.317 Gönlüne
seslenen Ubeydî, onu zahid gibi olmaması konusunda uyarır, zühde asla
meyletmemesini telkin eder. Şair, bu yolda rezil ve rüsva olmayı göze almıştır.
Çünkü zahid masivâ âlemindeki güzellerin hakikî sevgilinin güzelliğinin birer
mazharı olduğunu, onlarda görünenin Hakk’ın güzelliği olduğunu, ruh-ı gülnarın
vahdet noktası olduğunu anlayamaz. Bu yüzden zühd yolunda olanların yanlış
sözlerini tutmak yerine sevgilinin eteğine yapışır:
Bir dem elden úomayup bir ruò-ı gülnÀr etegin Ùutagör Àb-ı revÀn gibi çemenzÀr etegin Ùutma zÀhid gibi zühdün hele zinhÀr etegin Pend gÿş itme dilÀ alma ele èÀr etegin Úo ne dirlerse disünler ùutagör yÀr etegin
Mhm.6/1
Pend ve nasihat, zühd yolunda olanların âşıklara olan bir tavrıdır; ama âşık da
sevgiliye olan aşkından dolayı nasihat eder, ağyar ile birlikte olmamasını belirtir:
YÀruñ aàyÀr ile her kez ittihÀdı olmasa Pend-i èuşşÀúı úabul etse èinÀdı olmasa
268/1
Dime cÀnÀ yine aàyÀr ile soóbet itme Seni sevsin der iseñ aña naãìhÀt itme
278/1
2. 5. Tasavvufî Şahsiyetler
Ubeydî, Divan’da tasavvufî şahsiyetlerden Cami ve Sadi’den bahseder. Kendi
nazmını öven Ubeydî, Cami’nin bile nazmının manasından sarhoş olacağını belirtir:
317 Ceylan, a.g.e., s. 298.
262
Cürèa-i cÀm-ı meèÀnìden olurdı ser-mest Meclis-i nazmuma erseydi èUbeydì CÀmì
313/5
Ubeydî, devrin sultanını öven bir kasidesinde övülenin faziletli tabiatının
etkisiyle baharın gelmesinin, Sadi’nin Gülistan adlı eserini yazmasını sağladığını
belirtir:
BahÀr-ı faøl-ı nesìm-i ùabìèatüñ açdı Görüpdür anda hemìn Saèdi bu GülistÀnı
K.4/20
SONUÇ
Divan şiirinin estetik ve ahenk yönünden zirveye ulaştığı 16. yüzyılda din,
tasavvuf, hikmet, rindlik, aşk, tabiat divanlarda en çok işlenen konular olmuştur.
Muamma ve manzum tarih yazma merakı da bu yüzyılda oldukça fazladır.
Sanatçının yaşadığı yüzyıldan etkilendiği ve yaşadığı toplumun bir parçası olduğu
düşünüldüğünde bahsi geçen konuların; muamma ve manzum tarih yazma hususunun
Ubeydî Divanı’nda da fazlasıyla etkili olduğu söylenebilir.
Bu çalışmada Ubeydî’nin tek eseri olan Divan’ı din ve tasavvuf yönünden
incelenmiştir. Çalışma sonunda kısaca şu neticelere vardık:
Şair, dinî terimleri aslına uygun olarak kullanmıştır. Allah’a ve Hz.
Peygamber’e olan bağlılığını, aşkını samimi bir anlatımla dile getirir. Allah’ın en
güzel isimleriyle işlendiği şiirlerinde, her şeyi yaratanın ve her şeyin sahibinin “O”
olduğu üzerinde durulur. Allah’ın varlığı ve birliği, kâinatın onun eseri olması gibi
konularda somut delillerle O’nun varlığını ispat etmeye çalışmıştır. Ubeydî,
Dîvan’da sadece Hz. Peygamber’e değil, Kur’ân-ı Kerîm’de adı geçen birçok
peygambere, Hz. Peygamber’in ashabına değinmiş; çâryâr adı verilen dört büyük
halife ile Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için birer gazel yazmıştır.
Şairin tasavvufî düşüncelerini ise şöyle sıralayabiliriz: Kanaat ve tevazu,
tasavvuf yolunda sahip olunması gereken en önemli unsurlardır. Ona göre gerçek
sultanlık fakr anlayışına sahip olmakla elde edilir. Sevgili, çoğu şiirinde İlâhî sevgili
olarak görülür. Âşıkların gönlü, Allah’ın misafir olduğu bir yer olarak kabul edilir.
İnsanlara daima doğru yolu göstermeyi ve öğüt vermeyi kendine vazife olarak gören
Ubeydî, hayat tecrübesinin de etkisiyle dünyaya değer veren bir kişiliğe sahip
değildir. Gelip geçici bir konak yeri olarak gördüğü dünyanın değerli ve aldatıcı
yönlerini ortaya koymaya çalışır. Dünyanın aldatıcı olduğunu insanlara anlatmaya
çalışırken uzlet hayatı yaşayarak dünyadan büsbütün soyutlanmayı amaçlamaz.
Hayatı acısıyla ve tatlısıyla kabul eder. Şairin düşünce dünyasının temelinde vahdet
anlayışı vardır. Ubeydî, bu anlayışı kâinat-insan-Allah arasında olan ilişki temelinde
ele alır. Allah, kâinatı kendi güzelliğini seyretmek amacıyla yaratmıştır. Dünyayı bir
ârif tavrıyla seyreden eden şaire göre, her zerrede Allah’ı görebilmek, O’nun her an
264
tecelli eden sıfatlarını idrak etmekle mümkündür. Sonsuz güzelliklerle müzeyyen
olan kesret âleminde gizli olan hakikati bulma gayretindedir. Yani şair, kesret
unsurlarını vahdete, hakikate ulaşmada bir köprü ve araç olarak görür.
Varlıklar içinde Allah’ın sıfatlarının bütününe mahzar tek varlık olan insana
çok değer verir. İnsan, yaratılışının hakikatini kavramalı, hilkatin kemalinin kendinde
gerçekleştiğini idrak etmeli, nefsini eksikliklerden kurtararak insan-ı kâmil olma
yolunda gayret göstermelidir. İnsan âlemin özü, mahlukatın en şereflisidir.
Yaratılışın kemalini kendinde toplayan insan, ancak nefsinin isteklerinden kurtulup,
dünya nimetlerinden uzaklaşarak ve aşkı gaye edinerek hayatın gerçek manasını
idrak edebilir. Masivâyı bir hayal olarak değerlendiren şairin havsalasında hakiki
anlamdaki varlık sadece Allah’tır.
Yaratılışın aslı olan sevgiye çok önem veren Ubeydî, Hak aşkıyla yaşamakta
ve O’nun sevgisinden uzak gönülleri bir virane olarak tasvir etmektedir. Sanatla
marifetin birleştiği bu manevî dünyada Hak aşkı ile aydınlanan bir ruhun kemale ve
hakikate ulaşma arzusunun şiirlere yansıdığı söylenebilir.
Her devirde ve bütün toplumlarda en revaçta olan konulardan biri olan aşk,
insan fıtratında olup hayatın manasını teşkil eden unsurlardan biridir. Şair, aşk
derdini şairliğin sermayesi olarak görür. Bezm-i ezelde, haklarında âşıklık yazısı
takdir edilmiştir. Elest meclisinde verdiği “bela” ahdine gönül hoşluğu ile sadık kalır.
Sevgili uğruna çektiği sıkıntılar, onun kemale ermesine vesile olur. Yaratılışın temeli
aşktır, kâinattaki her şey bu temel üzerine kurulmuştur. Sahîh olup olmadığı tartışılan
ancak, tasavvuf ehli nezdinde kabul gören “Ben gizli bir hazine idim; bilinip
tanınmak istedim ve bilineyim diye mahlukatı yarattım.” kudsî hadîsi, şairin
mizacının etkisiyle eserin özüne işlemiştir. Kâinattaki her güzellikten asıl olana, yani
cüzîden küllîye, vahdete ulaşma düşüncesine sahiptir. Tasavvufî sembol olarak
kullandığı maddî unsurları ve sevgiliyi hakiki güzelliğe ulaşmada araç olarak
kullanır.
Dinî ve tasavvufî mefhumlar, aşk ekseni etrafında döner. Ulvileştirdiği
aşkını tasavvufî mecazlar ile yoğurmuştur. Divan’da İslâmiyet’in hayata akseden
kültürel unsurlarıyla beraber, mana ve imajlarla yüklü bir anlatım vardır. Bu mana ve
265
imajları, yaratılışın aslı olarak gördüğü aşkla yoğurarak maddeden manaya doğru
seyir hâlinde olan ulvî bir aşk anlayışına yaklaşır. Onun aşk anlayışının İbn Arabî’nin
Fütûhât’ında sınıflandırdığı “ruhanî” aşkın dairesine girdiği söylenebilir. Şair,
Divan’da ruhanî sevgiyi benimsemiş, iradesini sevgiliye teslim etmiştir. Onun bu
sevgisinin gayesi ruhanî sevginin özü olan ittihaddır, birleşmedir. Yani, sevgilinin
zâtıyla sevenin zâtının aynı olmasıdır.
Divan’ın geneli incelendiğinde Ubeydî’nin tasavvufî ve tasavvufla ilgili
terimleri çok iyi bildiği ve bunları uygun şekilde kullandığı görülür. Şair, dönemin
edebî geleneğine uygun olarak tasavvufî anlayışta şiirler yazmış, beşerî duygular ve
lirizm yerine, daha çok didaktik bir anlatım benimsemiş, okuyucuya dini ve
tasavvufu öğretmeye çalışırken tasavvufu bir araç olarak kullanmıştır.
Şairin herhangi bir tarikata mensup olup olmadığı kesin olarak
bilinmemektedir. Ancak, şair Mevlevîlik, Melamîlik ve Kalenderîlik gibi tarikatlara
ait anlayışlara ve bu tarikatların ritüellerine de şiirlerinde zaman zaman yer
vermektedir.
Şiirlerinde onun dine ve şeriata uygun tasavvuf almayışına önem vermesinin
dışında, aklı da esas aldığı, bu yolla insanları düşünmeye ve düşündürmeye sevk
ettiği de söylenebilir. Şair, din ve tasavvuf anlayışına; şiirlerine ve dünya görüşüne
çağının anlayışlarını da dâhil etmiştir. Döneminin olaylarını eleştirel bir bakışla ele
alarak tarihî olaylar hakkında da bilgi verir. Özellikle dindar yönetici sınıfın yaptığı
haksızlıklara tahammül edemez. Onlara yönelttiği ithamlarda oldukça sert bir tavır
takındığı görülür. Osmanlı İmparatorluğu’nun her alanda zirvede olduğu bir
dönemde, şairin zaman zaman menfi tablolar çizmesi devrindeki münferit olaylardan
kaynaklanır.
Ubeydî, yaşadığı yüzyılı iyi tanıyarak bunu, dünya görüşü doğrultusunda,
bir gönül ehli tavrında eserine nakşetmiştir. “Tasavvuf ile mevsuf olan kimsenin
hikmete sahip hâkim olması şarttır.” kaidesi gereğince şair; olgunluğu, filozofça ve
istiğna sahibi tavırlarıyla, insanlara hep doğru yolu göstermiş, Allah ve Peygamber
sevgisini aşılamaya çalışarak riyakârlıktan uzak durmak gerektiğini söylemiş ve bu
özellikleriyle zamanına ışık tutmaya çalışmıştır.
KAYNAKÇA
Abdurahman Hıbrî. Enîsü’l-Müsâmirîn. Millet Genel Kütüphanesi, Kayıt no. 616.
Abdulkerim Kuşeyrî (2003). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. Haz.Süleyman
Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay.
Ak, C. (2001). Şair Padişahlar. Ankara: KTB. Yay.
,(2000). Bağdatlı Rûhî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’ndan Seçmeler.
Bursa: Gaye Kitabevi.
Akar, M. (1994). Su Kasidesi Şerhi. Ankara: TDV Yay.
Akşin, S. (2000). Türkiye Tarihi-2 Osmanlı Devleti 1300-1600. İstanbul: Cem Yay.
Altıntaş, H. (1991). Tasavvuf Tarihi. Ankara: AÜ İlâhiyat Fak. Yay. No:190.
Allahverdiyev, İ. (2003). Fuzûlî’nin Divânı’ndaki Gazellerinde Tasavvufî
Kavramlar. İstanbul: MÜ, S.B.E. İlahiyat Anabilim Dalı,Tasavvuf Bilim
Dalı,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Arslan, A. T. (1999). “XVI. Asır Osmanlı İlmi Hayatına Genel Bir Bakış”, Osmanlı,
C. 8, Ed. Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yay.
Âşık Çelebi (1971). Meşâir-üş-Şuarâ. London: Meredith Owens Yay.
Aşkar, M. (1998). Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: KTB Yay.
Aydemir, A. (2003). İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler. Ankara: TDV Yay.
Aydın, A. A. (1990). İslâm’da İman ve Esasları. Seha Neşriyat.
Aynî, M. A. (2000). Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Kitabevi.
Ayvazoğlu, B. (1982). Aşk Estetiği. Ankara: Birlik Yay.
Baron Joseph Von Hammer Purgstall. (1984). Osmanlı Devleti Tarihi, C. 4, 5, 6.
İstanbul: Üçdal Neşriyat.
Beyâni Mustafa Bin Carullah (1997). Tezkiretü’ş-Şuarâ. Haz. İbrahim Kutluk.
Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu
Yay.
Bilmen, Ö. N. (2001). Büyük İslâm İlmihali. İstanbul: Merve Yay.
Cebecioğlu, E. (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber
Yay.
Ceylan, Ö. (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi.
267
Çalışkan, A. (1999). Fuzûlî’nin Su Kasidesi ve Şerhi. Ankara: DİB Yay.
, (2004). “Yunus Emre’nin Bir İlâhisi ve Dilbilim Açısından
İncelenmesi”, Tasavvuf, İlim ve Akademik Araştırma Dergisi. Ankara:
Bayram Yay., Sayı.5, s. 146.
Çavuşoğlu, M. (2001). Necatî Bey Divanı’nın Tahlili. İstanbul: Kitabevi Yay.,
Çelik, İ. (2004). “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”, Tasavvuf, İlim ve Akademik
Araştırma Dergisi, Ankara : Bayram Yay., Sayı.5, s. 27, 44-45.
Çelikoğlu, Ş. (2001). Ma’rifetullah Allah’ı Bilme. İstanbul: Marifet Yay.
Danişmend, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1. İstanbul: Türkiye
Yayınevi.
Dinî, İlmî, Felsefî, Yeni Ansiklopedi (1991). “Salat”, C.3, İstanbul: Timaş Yayınları.
Ebu’l-Alâ Afîfî (2004). Tasavvuf, İslâm’da Manevî Hayat. Çev.Ekrem Demirli,
Abdullah Kartal, İstanbul: İz Yay.
Erzurumlu İbrahim Hakkı (1999). Mârifetnâme. Çev.Abdullah Aydın, İstanbul:
Mehdi Yay.
Eraydın, S. (1997). a) Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları. İstanbul: Mavi Yay.
, (1997). b) Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: MÜ, İlâhiyat Fak. Vakfı
Yay., Nu.82.
Gölpınarlı, A. (1985). Mevlânâ Celâleddin. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
, (1992). Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
, (2004). Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul:
İnkılâp Yay.
Güran, K. (2002). Müslümanın El Kitabı. İstanbul: Timaş Yay.
Hucvirî (1996). Keşfu’l-Mahcûb, Hakikat Bilgisi. Haz.Süleyman Uludağ, İstanbul:
Dergâh Yay.
Işın, E. (1999). “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler
Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yay.
İbn Arabî (2004). İlâhî Aşk. Çev.Mahmut Kanık, İstanbul: İnsan Yayınları.
, (2006). Tasavvuf Makamı. Çev.İbrahim Aşkî Tanık, İstanbul:
Kırkambar Kitaplığı.
268
İbn Haldun (2004). Mukaddime. C.1, C. 2, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh
Yay.
, (1998). Tasavvufun Mahiyeti, Şifâu’s-Sâil. Haz. Süleyman Uludağ,
İstanbul: Dergâh Yay.
İbn Sina (2002). Aşk Risâlesi. Çev.Ahmet Ateş, İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.
İhsanoğlu, E. (1999). Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1. İstanbul: Zaman Yay.
İmâm-ı Gazâlî (1986). İlâhî Nizam. Çev.Yaman Arıkan, İstanbul: Uyanış Yay.
, (2003). Yeni İhyâ-u Ulûmiddîn. Çev.Abdulhalık Duran, İstanbul:
Hikmet Neşriyat.
İmam Nevevî (2003). Büyük Hadis Kitabı Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi. Çev.İhsan
Özkes, İstanbul: Merve Yay.
İsen, M. (2002). “Başlangıçtan 18. Yüzyıla kadar Türk Edebiyatı”, Türkler, C. 10,
Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca, Ankara: Yeni Türkiye
Yay.
İsen M., Bilkan F. (1997). Sultan Şairler. Ankara: Akçağ Yay.
TDV (1998). İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.
İz, M. (2000). Tasavvuf. Haz.M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Kitabevi.
Kabaklı, A. (2000). Mevlânâ. İstanbul: TEV Yay.
Kam, Ö. F. (2003). Vahdet-i Vücûd. Sade.Ethem Cebecioğlu, Ankara: DİB Yay.
Kara, M. (1999). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.
Kara, M. (2003). Gönül Mektupları. İstanbul: Mavi Yay.
Karabey, T. (1996). Ahmed Paşa Hayatı Sanatı Eserleri. Ankara: Akçağ Yay.
Karagöz, M. (2002). “Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler” , Türkler, C. 11, Ed.
Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yay.
Karaismailoğlu, A. (2001). Mevlânâ ve Mesnevî. Ankara: Akçağ Yay.
Karaman, H. (2002). Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar. İstanbul: İz Yay.
Karaman, H. vd. (2004). İman ve İbadetler. İlmihal, C. 1, Ankara: TDV Yay.
, (2005). Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yay.
Kayabaşı, B. (1997). Kâf-zâde Fâéizî’in Zübdetü’l-Eşèâr’ı. Malatya: İÜ, S.B.E., Türk
Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
269
Kelâbâzî (2003). Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta’arruf. Haz.Süleyman Uludağ,
İstanbul: Dergâh Yay.
Kemikli, B. (2000). Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı İnceleme-Metin. İstanbul: MEB Yay.
Kılıç, R. (2002). “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat Portresi, Şemsîye ve Sivâsîyye”,
Türkler, C. 11, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara:
Yeni Türkiye Yay.
Kınalı-zade Hasan Çelebi (1989). Tezkiretü’ş-Şuarâ. C. 2, Haz. İbrahim Kutluk.
Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu
Yay.
Kocatürk, S. (2001). Mevlânâ’da Varlık, İnsan, Aşk ve Ölüm Teması. Ankara: KTB
Yay.
Konevî, S. (2004). Vahdet-i Vücûd ve Esasları, en-Nusûs Fî Tahkîki tavri’l-mahsûs.
Çev.Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yay.
Köksal, M. A. (2004). Peygamberler Tarihi. C. I, Ankara: TDV Yay.
Krassımıra Moutafova (2002). “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Derviş Kardeşlik
Cemiyetleri ve Tarikatları ile Tırnova”, Çev. Müfit Balabanlar, Türkler, C.
10, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çicek, Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye
Yay.
Kurnaz, C. (1978). Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili. Ankara: KTB Yay.
Kurnaz C., Tatcı M. (2001). Türk Edebiyatında Şathiyye. Ankara: Akçağ Yay.
Kürkçüoğlu, K. E. (1973). Seyyid Nesîmî Dîvânı’ndan Seçmeler. İstanbul: MEB Yay.
Kübra, N. (1996). Tasavvufî Hayat. Haz.Mustafa Kara, İstanbul: Dergâh Yay.
Levend, Â. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve
Mefhumlar. İstanbul: Enderun Yay.
Mark Sedgwich (1999). “Dinin Sosyal Hayattaki Yeri, Osmanlı Sufiliğinin Doğası”,
Osmanlı, C. 4, Ed. Eren, Güler. Ankara: Yeni Türkiye Yay.
Mehmet Nâil Tuman (2001). Tuhfe-i Nâilî. Divân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri,
Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı. Ankara: Bizim Büro Yay.
Mengi, M. (2000). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yay.
Mermer, A. (1991). Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ın Tenkidli Metni.
Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür
Merkezi Yayını.
270
Mustafa Gelibolulu Âlî (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Haz. Mustafa İsen.
Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür
Merkezi Yay., Sayı: 93, Tezkireler Dizisi- Sayı: 2.
Nûr, S. M. (1982). Edebî ve Tasavvufî Mısrî Niyâzî Dîvânı Şerhi. Haz.Mahmut
Sadettin Bilginer, İstanbul: Esma Yay.
Onay, A. T. (2004). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Haz.Cemal
Kurnaz, İstanbul: MEB Yay.
Ögke, A. (2004). “Tasavvufta Kenz-i Mahfî Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendinin
Küntü Kenzen Mahfiyyen Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı”, Tasavvuf,
İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara: Bayram Yay., Sayı.5, s. 9.
Ötkün, R. (2003). Dinî ve Tasavvufî Yönden Nâbî Divanı’nın Tahlili. Bursa: UÜ,
S.B.E., İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslâm Edebiyatı Bilim
Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Öztürk, Y. N. (1988). Tasavvufun Rûhu ve Tarîkatler. İstanbul: Sidre Yay.
Pala, İ. (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
, (1999). Âh Mine’l Aşk. İstanbul: Ötüken Yay.
, (2006). Kitâb-ı Aşk. İstanbul: Alfa Yay.
Riyâzî. Riyazü’ş-Şuèarâ. Milli Kütüphane, Kayıt no. Yz. A8807227/200.
Robert Mantran (1999). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Server Tanilli,
İstanbul.
Safer Baba (1998). Tasavvuf Terimleri. İstanbul: Heten-Keten Yay.
Sami, Ş. (1996). Kamûsü’l-Alâm. C. 4, Ankara: Kaşgar Neşriyat.
Schimmel, A. (2000). Tasavvufun Boyutları. Çev.Yaşar Keçeci, İstanbul: Kırkambar
Kitaplığı.
Sefercioğlu, M. (1990). Nevî Divânı’nın Tahlîli. Ankara: KTB Yay.
Solmaz, S. (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Stanford Shaw (1982). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, Türkçesi:
Mehmet Harmancı, İstanbul: E Yay. Tarih Dizisi.
271
Şanlı, İ. (2003). Fidâyî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın İncelenmesi. Bursa: UÜ,
S.B.E., Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı,
Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair. İstanbul:
Enderun Kitabevi.
, (1996). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid
Hakkında. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Şentürk A. A., Kartal A. (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.
Tarlan, A. N. (2001). Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yay.
, (2004). Şeyhî Divanı’nı Tetkik. Ankara: Akçağ Yay.
Tatcı, M. (1990). Yunus Emre Divânı İnceleme. Ankara: KTB Yay.
, (1998). Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası. Ankara: KTB Yay.
Tatlısu, A. O. (1949). Esmâü’l Hüsnâ Şerhi. İstanbul: Başak Yay.
Tolasa, H. (1973). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası. Ankara: ATÜ Yay.
Uludağ, S. (1992). İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ. Bursa: Uludağ Yay.
, (2001). a) İnsan ve Tasavvuf. İstanbul: Mavi Yay.
, (2001). b) Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu Yay.
Ünlü, Ş. (1991). Ubeydî Divânı Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divânın Tenkitli Metni.
İstanbul: MSÜ, S.B.E.,Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Yaraşır, Ö. (1990). Fuzûli’nin Türkçe Gazellerine Dînî-Tasavvufî Mefhumların
Tahlili. Edirne: TÜ, S.B.E.,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Yılmaz, A. M. (1992). Hatem-ül Enbiya Peygamberimiz’in Hayatı. İstanbul: Merve
Yay.
Yılmaz, H. K. (2004). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşr.
Yılmaz, M. (1992). Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler. İstanbul: Enderun Yay.
TDEA (1998). C.1, 3, 4, 5, 7, 8, İstanbul: Dergâh Yay.