UGROZAVANJE BEZBJEDNOSTI

1.UVOD

U okviru ove teme upoznaem se sa ugroavanjem bezbjednosti kao i njenim oblicima.Ugroavanje bezbjednosti oveka, drave i drutva se analizira, sagledava i razvija kao najznaajniji segment za opstanak ivota ljudi i njihove tvorevine, tj.dostignutog kapaciteta i kvaliteta razvoja i ureenosti ivota istih. U tom smislu naroito je indikativna bezbjednost drave u kojoj ljudi ive I koja je uvijek manje ili vie bila nezaobilazna tema raznovrsnih istraivanja razliitih nauka.U tom smislu za ovaj rad naroito je indikativna politika bezbjednosti i mogunosti ugroavanja, odnosno izgradnja bezbedne drave u uslovima postojanja razliitih vrsta i oblika ugroavanja bezbjednosti.Detaljnim prouavanjem nekih drutvenih pojava ugroavanja bezbjednosti bave se posebne naune discipline kao to su socijalna patologija, kriminologija i slino. Ugroavanjem drutva nastalim delovanjem prirode (zemljotresi, poplave, poari) bave se prirodne nauke ,dok se drutvenom stranom ugroavanjem bave sociologija, psihologija, pravo, istorija i dr.Unutranja bezbjednost titi suverenitet drave i njenih subjekata od svih antidrutvenih pojava, tj. od pojava koje ugroavaju njeno drutveno ureenje. Unutranja bezbjednost se definie kao stanje drutvenih odnosa koji nisu ugroeni, niti im preti ugroavanje.Na osnovu literature koja mi je na raspolaganju, praenja aktuelnih deavanja u svetu i kod nas na polju ugroavanja bezbjednosti, pokuau da objasnim pojam i oblike ugroavanja bezbjednosti i njihovu funkciju

2. POJAM UGROAVANJA BEZBJEDNOSTI

Svi savremeni sistemi bezbjednosti, bez obzira na koji nain i sa kojim ciljem su organozovani, predstavljaju oblik organizovanja datog drutva u zatiti njihovih vitalnih vrednosti. Njihovo organizovanje polazi od dva osnovna pitanja: 1) Od kojih oblika i nosilaca ugroavanja treba tititi to drutvo 2) Na koji nain treba da deluju elementi sistema bezbjednosti da bi se ostvario osnovni cilj njegovog uspostavljanja.

Neophodno je napomenuti da saglasnost o definiciji pojma ugroenosti ne postoji iz razloga to se razliito upotrebljava. Koriste se razliiti termini koji sa sobom nose i razliite sutine. Ugroavanje u krivino-pravnom smislu znai opasnost, a to podrazumeva manju ili veu mogunost oteenja ili unitenja nekog dobra ili vrednosti.

U socijolokom smislu pojava ugroavanja vezuje se za drutvene sukobe i protiv-drutvena ponaanja i one se ne mogu unapred odrediti. Drugi smatraju da je ugroavanje proces koji nastaje usljed suprotnih interesa koji se ne mogu ostvariti istovremeno niti se moe postii kompromis o stavovima o uklanjanju sukoba, pri emu nosioci razliitih interesa mogu biti subjekti unutar same drave ili neke druge drave.

Kada pogledamo sve ove definicije iz ugla bezbjednosti, kao naune discipline, moemo dati niz veih ili manjih primjedbi. One su ograniene predmetom istraivanja.

Krivino-pravno i socijalno znaenje ne uzimaju u obzir prirodne i tehnike aspekte ugroavanja jednog drutva koji se ne mogu zanemariti. Takoe, iz navedenih definicija ne moe se videti koji obim neke pojave i u kom trajanju mora postojati da bi se to smatralo pojavom ili procesom ugroavanja.

Ne uputajui se u detaljniju analizu razliitih teorija o ugroavanju drutva i drave ipak smo skloni miljenju da iste imaju nedostataka. Glavni nedostatak (manjak) istih se ogleda u injenici da navedene definicije (stavovi) o ugroavanju su ograniene predmetom istraivanja, koji je najee ue postavljen nego bezbjednosne pojave o kojima se govori, a koje mogu u manjoj ili veoj mjeri uticati na stanje bezbjednosti drutva ili drave. Takoe, veoma teko je iz postojeih pojmovnih odreenja ugroavanja bezbjednosti relativno teko sagledati pravi obim neke pojave ugroavanja, ali i u kom trajanju, obimu i intenzitetu ispoljavanja (djelovanja) ista treba postojati da bi se to smatralo pojavom ili procesom ugroavanja. Dakle, sama pojmovna nepreciznost bezbjednosti i ugroavanja bezbjednosti, ali i relativno veliki broj pokuaja definisnja (egzistirajuih definicija) iste predstavlja poseban problem u suprostavljanju i otklanjanju ugroavanja bezbjednosti.

Definisanje, razvrstavanje i objanjenje razliitih izvora i oblika delovanja protiv bezbjednosti drave, moe se izvriti sa aspekta razlicitih naunih, teorijskih, metodolokih i praktinih stanovita. Treba imati na umu da se pojedinim vrstama i oblicima ugroavanja bave razliite nauke, odnosno prirodne ili drutvene nauke u cilju detaljijeg i sveobuhvatnijeg prouavanja istih njihovom pariranju i eliminisanju. Tako npr. prirodnim iniocima ugroavanja bave se prirodne nauke u onom delu u kome se ovjek ispoljava kao bioloka vrsta i njegovim linim iniocima, koji utiu na to.

Sutinu i strukturu pojava ugroavanja nije uvek lako indetifikovati i razvrstati kao ni odrediti njihov obim i intezitet ili krajnje efekte ugroavanja jer su interesi drutvenih slojeva esto u nesaglasnosti ili u neskladu sa interesima vladajuih politikih grupa, pa ak i njihovih lidera.Potreba savremenog drutva, po pitanju sistema nacionalne bezbjednosti i kapaciteta bezbjednosti drave, u sutini je esto idealizovan, odnosno izraz je idealizovanog cilja kome tei pojedina nacija ili politika partija na elu sa njenim liderom. Ugroavanje bezbjednosti drutva (drutveni sukobi) su gotovo svakodnevno stvarnost dananjeg drutva bez obzira na dostignuti stepen razvoja.

Uzimajui u obzir navedene injenice, a pre svega obzirom na mogunost ugroavanja sistema bezbjednosti, pod pojmom ugroavanja podrazumevaju se sve drutvene pojave nastale djelovanjem oveka, prirodne pojave ili pojave nastale u sferi tehniko-tehnolokih sistema koje su znaajnijeg obima usled kojih mogu nastati ili nastaju tetne posledice po integritet oveka, njegovu bezbjednost, slobodu i imovinu, kao i po integritet, subjektivitet drave, njen bezbjednosni i cjelokupni kapacitet.

Ugroavanje je svaka vrsta drutvene, prirodne i mehanike opasnosti kojom se ugroavaju integritet, sloboda, imovina ili zdravlje ljudi, kao i teritorijalni integritet i suverenitet i ustavni poredak i pravo drave, naroda, nacija ili drutvenih grupa i pojedinaca.

3. 1. : ; ; ; ; ; ; ; 2.: ; ; ; 3.-: ; ; ; ; ; . , , , , , .

4.OBLICI UGROAVANJA BEZBEDNOSTI

Moemo rei, nema zemlje koja danas nije iz ovih ili onih razloga, manje ili vie ugroena djelovanjem razliitih snaga, bilo spolja bilo iznutra. Razlozi za postojanje te ugroenosti su, izmeu ostalog, u njihovom meunarodnom ili geopolitikom poloaju, hegemoniji velikih sila, unutranjoj nestabilnosti, nerazvijenosti demokratskih institucija, raznim suprotnostima interesa, postojanju separatistikih tenji nacionalnih manjina kod vienacionalnih drava i drugo. Osnovna podela prema mestu nastanka, na spoljnu i unutranju bezbjednost, pojave ili delatnosti ugroavanja mogu se podeliti na organizovane, usmeravane i dolaze spolja (izvan teritorije zemlje) i one iji se osnovni uzroci i nosioci nalaze unutar temlje.Prema mjestu odakle dolaze ili gde nastaju, oblici ugroavanja bezbednosti dele se na: Spoljne (oruani i nenaoruani) Unutranje (oruani i nenaoruani)

4.1. SPOLJNI OBLICI UGROAVANJA BEZBEDNOSTI

Spoljni oblici ugroavanja bezbjednosti dijele se na oruane i neoruane.Spoljni oruani oblici bezbjednosti su: Oruana agrsija Oruana intervencija Oruani pritisak

Spoljni neoruani oblik bezbjednosti je: Specijalni rat ( politiki, ekonomski pritisci, unutranji nemiri, subverzije, meunarodni terorizam)

Oruana agresija kao spoljni oruani oblik bezbednostiAgresija je nasilna akcija jedne ili vie drava protiv teritorijalnog integriteta ili politike nezavisnosti druge drave, preduzeta s namerom da se ospori pravo na opstanak drave, izmjeni njen drutveno-ekonomski sistem, otcjepi dio njene teritorije i tome slino.

Agresija je najtei oblik ugroavanja bezbjednosti jedne zemlje. U zavinosti od konkretne, vojno-politike situacije i neposrednih politikih i vojno-strategijskih interesa, cilj ovake oruane agresije moe biti radikalan ili manje-vie ogranien. Krajnji cilj agresije jeste posedovanje teritorije, ruenje drutveno-ekonomskog i ustavnog sistema zemlje i porobljavanje naroda.

Agresija je najee oruana, odnosno izvodi se primjenom vojne sile, ali obuhvata i svaku akciju usmjerenu protiv teritorijalne cjeline i nezavisnosti druge drave ili protiv mira u svetu. U tom smislu, govori se o ekonomskoj, politikoj subverzivnoj i drugim vrstama agresije. Mogui vidovi agresije jesu: invazija, pomorska blokada, razliiti oblici napada oruanih snaga na kopnu, s mora i iz vazdunog prostora, i to upotrebom oruanih snaga stacioniranih na tuoj teritoriji u agresivne svrhe, doputanje stranoj sili da koristi neiju teritoriju protiv tree drave, slanjem oruanih formacija i plaenika na tuu teritoriju radi napada koji su na nivou agresije.

Osnovne vrste agresije moemo uslovno podeliti na : -lokalnu agresiju-agresiju u regionalnom ratu-agresiju u sklopu svjetskog rata.

Agresija u lokalnom ratu podrazumeva izolovani napad jedne ili vie zemalja, bez irenja ratnih dejstava, barem u poetku na druge zemlje.Agresija u regionalnom ratu mogla bi da nastupi direktnim napadom na jednu zemlju ili kao posledica proirenja nekog lokalnog rata.U svetskom ratu agresija na neku zemlju mogla bi da usledi prije rata, na poetku rata ili u toku rata radi zaposedanja i korienja dela teritorije ili cijelog njenog prostora, kao agresorske osnovice za izvoenje ratnih dejstava irih razmera.

Oruana intervencija kao spoljni oruani oblik bezbednosti U najirem smislu, intervencija je spoljna akcija kojom se utie na unutranje sukobe suverene drave.Intervencije mogu da budu razliite, od manje nasilnih poput politikih govora koji utiu na unutranju politiku, ekonomske saradnje i pomoi, podmiivanja, te slanja vojnih savetnika i podrke pri opoziciji, do ogranienih vojnih akcija, vojne invazije ili okupacije kao njenih brutalnijih vidova.

Oruana intervencija je nedozvoljeno mijeanje u unutranje stvari jedne drave, primenom oruane sile, kojim se negiraju njena suverenost i samostalnost.

Re je o jednom od najekstremnijih vidova primene sile u meunarodnim odnosima koji podrazumeva slanje sopstvenih oruanih snaga u stranu dravu kako bi se nametnuo eljeni politiki ishod.

To je otvorena ili prikrivena primena sile kojoj pribegava jedna zemlja ili vie njih, prelazei pri tom granicu zemlje kako bi uticala na nain vrenja vlasti i politiku koju ta zemlja sprovodi.

Predstavlja najgrublje krenje principa neintervencionizma nemjeanja u unutranje poslove suverenih drava.U poslednje vrijeme izraen je fenomen tzv. selektivnog intervencionizma, to znai da se u gotovo identinim situacijama u nekim dravama vojno i humanitarno intervenie, a u nekima se ne intervenie.

Specijalni rat kao neoruani oblik bezbjednostiSpecijalni rat je posledica prilagoavanja politike sa pozicija sile novim meunarodnim i unutranjo-politikim uslovima radi postizanja istog cilja razliitim sredstvima.

Definie se kao skup planski organizovanih i koordinarnih politikih, diplomatskih, ekonomskih, psiholoko-propagandnih obavjetajno-subverzivnih, teroristikih i vojnih akcija, kao i mjera i postupaka koje jedna ili vie drava samostalno ili preko meunarodne zajednice preduzimaju protiv zemlje objekta napada radi ostvarenja svog ciljaOpti objekt napada jeste drava i njen meunarodni status u okviru meunarodne zajednice. Posebni objekti napada su osnovne vrijednosti svakog drutva, kojima se obezbeuju njegov opstanak, razvoj i prosperitet. To se odnosi na: ustavni poredak, teritorijalni integritet, drutveno-ekonomski sistem, drutveno-politiki sistem, sistem bezbjednosti, informativni sistem, obrazovanje, kultura i slino.

Taj proces ima vie faza i svaka od njih predstavlja korak ka zaotravanju odnosa, odnosno korak ka povienju inteziteta primene sile. Ove faze vremenski nisu ograniene i kreu se od nekoliko meseci do nekoliko godina, to zavisi od meunarodnih okolnosti, ali i volje i snage zemlje koja je napadnuta da se brani.

Prva faza poinje najblaim i vrlo suptilnim metodama koje nije mogue u prvi mah prepoznati, jer se kriju iza normalnih meudravnih odnosa na polju kulture, nauke, obrazovanja, a ustvari se koriste za prikupljanje obavetajnih i drugih podataka.

Druga faza podrazumjeva ve mnogo aktivnije angaovanje ne samo obavetajnih ve i dravnih i meunarodnih institucija u vrenju pritiska. Tim momentom se pojavljuju i prvi zahtevi meunarodne zajednice prema zemlji napada , usmereni ka njenoj demokratizaciji, odustajanju od agresivnih namjera, davanju veih prava nacionalnim manjinama i slino.

Trea faza podrazumeva konkretizaciju zahtjeva, njihovo javno iznoenje i pretvaranje u meunarodna dokumenta, institucionalizaciju sredstava, pridobijanje sredstava masovnih komunikacija za svoje ciljeve i eskalaciju pritiska do maksimalnog inteziteta.

4.2. UNUTRANJI OBLICI UGROAVANJA BEZBJEDNOSTI

Unutranji oblici ugroavanja bezbjednosti dijele se na : oruane i neoruane.Unutranji oruani oblici ugroavanja bezbednosti manifestuju se kroz unutranje sukobe, a posebno kroz: Oruanu pobunu Terorizam masovnih razmjera Graanski rat

Unutranji neoruani oblici ugroavanja bezbjednosti su: Obavetajna i izviaka djelatnost Sabotae i diverzije Graanski neredi Destruktivna, psiholoka, propagandna djelatnost Kriminalitet Sociopatoloke pojave Tehniko-tehnoloki akcidenti Ekstremizam Ugroavanje bezbednosti saobraaja Poari Ugroavanje ivotne sredine

Oruana pobuna kao unutranji oruani oblik ugroavanja bezbjednostiPobuna je masovna akcija individualno i po broju neodreene grupe ljudi radi nasilnog obaranja nekog drutvenog ili dravnog sistema ili rada suprotstavljanja nekom organu ili nekoj mjeri dravne vlasti.Pobunu moemo definisati i kao organizovanu oruanu politiku borbu, iji cilj moe biti preuzimanje vlasti revolucionarnim prevratom i smjenom postojee vlasti, dok su u drugim sluajevima ciljevi pobune limitirani i ogranieni na odreene ciljeve, kao to je odvajanje od centralne vlasti i uspostavljanje autonomije ili posebne drave u etnikim i religijski odreenim granicama ili pripajanje nekoj drugoj dravi.

Cilj pobune moe biti dobijanje ogranienih politikih koncesija koje se ne mogu ostvariti primenom manje nasilnih sredstava.Oruana pobuna je specifian oblik pobune u kojem su njeni uesnici, svi ili djelimino, snabdjeveni orujem ili oruima podobnim za napad i odbranu, pri emu je za kvalifikovanje pobune kao oruane potrebno da uesnici stalno nose oruje, ve je dovoljno da ga u tu svrhu poseduju i da se njime ili povremeno koriste ili dre na mestima odakle ga mogu lako upotrebiti.

U sutini, stratezi oruanih pobuna imaju dva osnovna zadatka: Oduzimanje legitimnosti aktuelnom reimu, i Dobijanje legitimnosti za sebe (da bi se opravdalo lino postupanje)

Glavni sadraji oruanih delatnosti su eksponirani oblici ciljno usmerenog nasilja, koji se naziva i oruano dejstvo. Pod pojmom oruanog dejstva podrazumevamo sadraj protiv-pravne oruane delatnosti sa neposrednom primenom oruja, kao i drugih sredstava nasilja na najee nediskriminativno izabrane objekte sa ciljevima da se izazove opti strah i nesigurnost graana, ali i nepoverenje u dravni poredak.

Sama oruana pobuna odvija se u tri sukcesivne faze. U prvoj fazi ideoloko jezgro (grupa,organizacija, politika partija) nastoji da stvori to iru bazu za svoje djelovanje i pritom koristi iskljuivo politiko-verbalne metode djelovanja. Druga faza podrazumeva djelovanje na progresivnom slabljenju protivnika javne vlasti i preuzimanju kontrole nad stanovnitvom pri emu se koriste i oblici fizikog nasilja (ucene, fiziki obrauni sa neistomiljenicima, masovne ruilake demonstracije, kao i sporadini oruani sukobi sa organima reda). Trea faza je ofanzivna i karakterie je pojava veeg broja manjih organizovanih naoruanih grupa, pa i veih vojno organizovanih formacija. Konani cilj ove faze je preuzimanje vlasti, odnosno otcepljenje dela teritorije koja se nalazi pod kontrolom pobunjenika od matine drave.

Terorizam masovnih razmera kao unutranji oruani oblik ugroavanja bezbjednostiMoe se rei da njegova rasprostranjenost, intezitet i nain ispoljavanja pokazuju visoku korelativnost izmeu terorizma kao pojave i stanja meunarodnih odnosa. Terorizam postaje viedimenzionalni politiki fenomen koji pojavnim oblicima doivljava drutvenu i politiku kulminaciju. Terorizam je vieslojna pojava koja ako se eli sagledati u svojoj ukupnosti, podrazumeva interdisciplinarni pristup i uporedo istraivanje u vie oblasti. Sagledavanje teorizma komplikuje postupanje subjektivnih i objektivnih inilaca koji oteavaju prodor u njihovu iroku i sloenu problematiku. Objektivne inioce predstavljaju savremeni drutveni odnosi i protivrenosti, tj. sukobi interesa koji dovode do pojave i primjene ovog oblika politikog nasilja, i nepotpuno pravno regulisanje na nacionalnom i meunarodnom nivou. Subjektivni inioci koji oteavaju nepristrasan pristup terorizmu proistiu iz politiki motivisanog ponaanja drava na meunarodnom planu, koje esto u ostvarivanju svojih interesa izbegavaju i kre preuzete meunarodne obaveze ije bi se sprovoenje trebalo da doprinese suzbijnju terorizma.

Terorizam je planski akt nasilja koji podrazumevaju odreene drutvene s ciljem ouvanja ili osvajanja vlasti, odnosno terorizmom se s pravom naziva samo onaj teror koji u svom biu sadri socijalno-psiholoku, odnosno politiku komponentu.

Teroristi se deklariu kao borci protiv neke drave ili njenog ureenja te za objekte uvek biraju one koji su simbol te drave ili te politike ili objekte koji su predmet zatite dravnih institucija. Oni teroristikim aktom kroz publicitet omoguavaju javno iznoenje motiva i ciljeva.

Sredstva masovnih komunikacija su u tom sluaju medijum za komunikaciju sa dravom, ali i sa javnou pri emu je javnosti namjenjen strah od brutalnosti, a vladi zahtev za ostvarenje politikog cilja. Teroristi javno preduzimaju odgovornost za svoja dela.

Graanski rat kao unutranji oruani oblik ugroavanja bezbjednostiGraanski ratovi su najradikalniji oblici reavanja unutranjih protivrenosti, dok manji unutranji sukobi ili pobune mogu da budu uvod u takav rat, ukoliko legalna vlast nije sposobna da ih suzbije. Graanski rat je oruana borba izmeu politikih, nacionalnih i drugih antagonistikih drutvenih grupa u jednoj zemlji, radi ostvarivanja politikih i ekonomskih interesa. Znaajan uzrok su i nagomilani i nereeni socijlni, ekonomski, politiki i drugi odnosi meu narodima. Kriterijumi za ocenu da je re o pobuni ili graanskom ratu su sledei: Obim angaovanja snaga Intezitet oruanih akcija Trajanje akcija Njihov teritorijalni oblik

Mogue je da se graanski rat vodi paralelno sa meunarodnim, to je sluaj kada legalna vlast istovremeno ratuje sa pobunjenikim snagama i snagama agresora.

Kao vrsta unutranjeg oruanog sukoba graanski rat ne podlijee pravilima meunarodnog ratnog prava, tako da strane koje ga vode ne uivaju status strana u sukobu u smislu ovog prava. Pobunjenici uvek nastoje da nivo njihovog nasilja preraste u graanski rat, kako bi se pred meunarodnom zajednicom pravno izjednaio poloaj strana u sukobu, to se dogaa kada pobunjenici izdejstvuju od legalne vlade priznanje svojstva ratujue strane. Takvo priznanje se daje pod sledeim uslovima: Ako ustanici kontroliu jedan deo nacionalne teritorije Ako na elu imaju lokalnu vladu koja vri suverena prava na kontrolisanoj teritoriji Ako borbu vode organizovane jedinice potinjene vojnoj disciplini, koje potuju zakone i obiaje ratnog prava

U tom sluaju graanski rat mora da se vodi u skladu sa pravilima meunarodnog ratnog prava, koje obe sukobljene strane stavlja u isti pravni poloaj. Ukoliko je i druga drava priznala takvo svojstvo pobunjenika, ima obavezu da se prema objema ratujuim stranama ponaa neutralno a u skladu sa pravilima o neutralnosti.

Obavetajna izviaka delatnost kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiTo je planska i kontinuirana aktivnost koja se sprovodi u svim sverama drutvenog ivota zemlje, ali uvek sa izraenim teitem i prioritetom. Sprovode je i spoljni i unutranji inioci ugroavanja, najee udrueni, sa jasnim ciljem da pravovremeno prikupe to vei broj tanih podataka o stanju drutveno-politikih, vojno-policijskih, ekonomskih, kulturnih, meunacionalnih i drugih odnosa u naoj zemlji. Obavetajne slube nosilaca ugroavanje bezbednosti nae zemlje imaju precizno definisanu ulogu u planiranju, prikupljanju i obradi podataka ali i realizaciji planiranih ciljeva na psiholoko-propagandnom planu, politikih, ekonomskih i vojnih pritisaka, kao i organizovanja teroristikih akcija i pobuna.

Sabotae i diverzije kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiPod sabotaom se podrazumeva smiljena i prikrivena delatnost pojedinaca ili grupa radi izazivanja materijalne tete u proizvodnji, radnoj organizaciji ili objektima na kojima rade. Karakteristino je za sabotere da svojim radom ili neradom tee da izazovu to vee i ire tete, a da se istovremeno dobija utisak da je teta nastala kao posledica sluajnosti, nemarnosti, javaluka, loeg materijala, tehnologije ili konstrukcije ureaja ili maine. U vojnoj organizaciji sabotae se mogu izvoditi na sredstvima naoruanja i vojne opreme kako u fazi projektovanja i proizvodnje tako i u fazi neposrednog korienja nekog sredstva.

Diverzija je smiljena, prikrivena i neoekivana akcija pojedinaca, grupa ili organizacija, dravnih organa ili oruanih snaga u miru i ratu, koji upotrebaljavaju ekspoloziv radi unitavanja ljudi, nanoenja materijalne tete ili postizanja politikih i psiholokih efekata.Razlikuju se politike diverzije, psiholoke diverzije, ekonomske diverzije i vojne diverzije.

Graanski neredi kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiGraanski neredi su oblik naruavanja javnog reda i mira. Oni nastaju kao posljedica politike borbe, ekonomskih uslova, vjerskih i etnikih netrpeljivosti. Neke drave graanske nerede koriste protiv drugih drava, kao mehanizme specijalnog rata. Uesnici u graanskim neredima smatraju da je njihovo osnovno, demokratsko, pravo da izraavaju svoje miljenje i u tome nalaze opravdanje za svoje postupke. Tanka je linija izmeu demonstracija ( u ovom sluaju je irelevantno da li su demonstracije ilegalne ili legalne) i graanskih nereda.

Efikasno suzbijanje graanskih nereda postie se dobro organizovanim sistemom bezbjednosti. Intervencija policije, koja se najee koristi u suzbijanju nereda, mora da bude usmerena i na zatitu zakonitosti i na zatitu ljudskih prava. To se postie tako to se potuju odreena naela proistekla iz policijske strategije i taktike suzbujanja graanskih nereda. Ona su nastala dugogodinjim iskustvom policiskog delovanja, kao i nauno istraivakim radom iz oblasti menadmenta, kriminalistike, psihologije, taktike, kriminologije i drugih nauka.Efikasna intervencija dovodi do uspostavljanja javnog reda i mira, ne ugroavajui pritom osnovna ljudska prava. Neefikasna i previe nasilna intervencija policije dovodi samo do produbljavanja krize, alje negativnu sliku svetu i stvara netrpeljivost graana prema nosiocima vlasti koja se manifestuje jo masovnijim neredima. Da bi se ovo izbeglo policija mora potovati unapred propisane procedure i na najefikasniji nain prilagoditi intervenciju novonastaloj situaciji.

Destruktivna, psiholoka, propagandna delatnost kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiPropaganda (lat. propagare irenje ideja, uverenja i uenja ) je svaki sistematski napor da se manje ili vee grupe ljudi pridobiju za stav koji odgovara onome koji taj napor preduzima. Time se bave drave, politike stranke, crkve, privredna preduzea, a nerjetko i posebno opremljene slube koje zapoljavaju naroito obueno osoblje.Propagandna djelatnost je organizovana i smiljena aktivnost i tehnika sprovoenja irenja miljenja, ideja i raspoloenja da bi ih ljudi usvojili i ubudue postupali u skladu sa njima. Destruktivno psiholokopropagandna djelatnost manifestuje se i kao medijski rat. Re je o zbiru tehnika psiholokog pritiska koji upotrebljavaju politiki lobiji, organizacije i pojedinci s ciljem da postignu sopstvene politike ciljeve, pri tom koristei sredstva masovnog informisanja protiv izabrane ciljne gupe u vlastitoj zemlji ili u drugim zemljama u irokom vremenskom razdoblju.

Kriminalitet kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiPod kriminalitetom podrazumjeva se svako devijantno ponaanje koje obuhvata protivpravno ponaanje koje se sankcionie kao krivino delo. Kriminalitet je jedan od najaktuelnijih problema u svim savremenim zemljama, to potvruje i injenica da je on u stalnom porastu. Zbog njegove drutvene opasnosti i tetnosti sva drutva nastoje da ga suzbiju stalnih pronalaenjem adekvatnih i efikasnih metoda i sredstava. Ono to naroito pada u oi kod kriminaliteta jesu njegova raznovrsnost i obim. Na kriminalitet svako drutvo reaguje organizovano i to preventivno ili represivno. Preventivna reakcija se smatra optimalnim reenjem ukoliko daje takve rezultate. Preventivna delatnost je plod opte drutvene akcije ali i razvijene bezbjednosne kulture. Represivno delovanje je neizbeno i sprovode ga kao specijalizovani organi unutranjih poslova tako i tuilatva, sudovi, inspekcija i drugi organi. O delikatnosti problema kriminalitet i njegovog uticaja na unutranju stabilnost zemlje govori i injenica od konkretnih drutvenih uslova u jednoj zemlji ali i okruenje u kojem se ta zemlja nalazi. Kriminalitet je znaajan oblik ugroavanja unutrnje bezbjednosti iz toga to postoji uzrona veza izmeu kriminaliteta i drugih sociopatolokih pojava.

Sociopatoloke pojave kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiSocijalna patologija je naziv za naunu disciplinu koja se bavi sociolokim prouavanjem devijantnog ponaanja,odnosno reakcijom drutva na to ponaanje. To je skup razliitih pojava koje se smatraju nepoeljnim i negativnim sa stanovita odreenih opteprihvaenih vrednosti i normi u drutvu(kriminalitet,alkoholizam,narkomanija..)

Kriminalitet podrazumeva svako devijantno ponaanje odnosno protivpravno ponaanje koje se sankcionie kao krivino delo. Na kriminalitet svako drutvo djeluje organizovano preventivno i represivno. Preventivna reakcija smatra se optimalnim reenjem ukoliko daje takve rezultate. Preventivna delatnost je plod opte-drutvene reakcije ali i razvijene bezbjednosne kulture. Represivno djelovanje je neizbjeno i sprovode ga kako specijalizovani organi unutranjih poslova, tako i tuilatva, sudovi, inspekcije i drugi organi. Na kriminalitet utiu mnogobrojni uzroci, povodi i uslovi. Kao najznaajniji pominju se rat, ekonomska kriza, nestaica robe na tritu, siromatvo i drugi sociopatoloke pojave, porodica, politiki sukobi. Kriminalitet je znaajan oblik ugroavanja unutranje bezbednosti i zbog toga to postoji uzrona veza izmeu kriminaliteta i drugih sociopatolokih pojava(alkoholizam,narkomanija,prostitucija i dr.)

Upotreba droge dostie alarmantne razmere tek 60. i 70. godina XX veka. Od tog vremena narkomanija se smatra drutvenim problemom sa razliitim negativnim uticajem na drutvo. Narkomanija predstavlja stanje psihike ili fizike zavisnosti ili i jedne i druge od droge, koje nastaje kod osoba koje periodino ili stalno uzimaju drogu. Svako drutvo reaguje preventivno ili represivno na pojavu narkomanije. Mjere reagovanja drutva klasifikuju se prema tzv. optem modelu reagovanja koji se u osnovi sastoji od 4 modela.Prvi je moralistiko-legalni (moralna osuda,danas se retko primenjuje). Drugi je medicinski model (narkoman se smatra bolesnikom te ga treba leiti). Trei model je psihosocijalni (linost uivaoca kao i okolnosti koje ga okruuju). etvrti je socio-kulturni model (narkomanija se smatra drutvenom devijacijom).Sa stanovita oblika unutranjeg ugroavanja bezbednosti, narkomanija je znaajna ne samo zbog kriminalnog ponaanja narkomana nego i proizvoaa i rasturaa droge. U vezi sa drogom postoje dva inkriminisana vida: proizvodnja i trgovina, kriminalni aspekt uzimanja droge. U sluaju kada njihov broj, snaga i mo dostignu takve razmere da uu u strukturu drave i ponu da upravljaju njom opasnost po bezbjednost zemlje dostie alarmantne razmjere. Za nas je aspekt trgovine drogom interesantan jer naa zemlja predstavlja znaajnu svetsku raskrsnicu puteva prema Evropi kao tritu i zato to se trgovina drogom veoma isplati pa je separatistiki pokret na Kosovu i Metohiji koristi kao metod nabavljanja sredstava za svoje politike ciljeve.

Prostitucija je jedan od oblika devijantnog ponaanja. Uvek je oznaavana kao moralni problem i porok. Po definiciji je to pruanje odreenih seksualnih usluga drugim osobama bez obzira na pol u zamenu za novac ili neki drugi vid nagraivanja. Bavljenje prostitucijom sa stanovita bezbednosti znaajno je jer postoji dokazana veza izmeu prostitucije i drugih opasnijih oblika ugroavanja unutranje stabilnosti drutva. Prostitutka moe da bude podstrekiva i sauesnik kriminalne delatnosti, moe da uestvuje u pokrivanju kriminalaca, moe da bude rastura ukradene robe, moe da bude mamac za navoenje rtava, moe i sama da bude izvrilac krivinog dela.Alkoholizam i kockanje. Njihov uticaj na drutvo moe biti direktan kada dostigne takve razmere da ga ugroava i indirektan pod im se podrazumeva da najvie pogaa porodicu a ona je osnovna elija drutva.

Tehniko-tehnoloki akcidenti kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiTehniko-tehnoloki akcidenti dovode do negativnog stanja ljudske bezbednosti, to se pre svega ogleda dozvoljenim granicama, ili da je dolo do egocita i do totalnog unitavanja i destrukcije ivotne sredine ljudska bezbjednost se ugroava mnogostruko, posebno imajui u vidu injenicu da kroz veliko zagaivanje ivotne sredine. Zagaivanjem ivotne sredine, bilo da je ono malo u je ivotna sredina osnovna matrica ivota kako oveka tako i svih drugih ivih bia.

Alcidenti po definicijama EU predstavlja iznenadnu pojavu velike emisije, poara ili eksplozije kao rezultat neplanskih dogaaja u okviru odreene industrijske aktivnosti koja nastaje u okviru ili van industrije ukljuujui jednu ilii vie hemikalija.

Do tehniko-tehnolokog akcidenta moe doi u: Postrojenjima u kojima se manipulie opasnim materijalima Skladitima opasnih materija Saobraaju prilikom prevoza opasnih materija Deponijama na kojima se mogu nai opasne materije

Osnovne karakteristike tehniko-tehnolokih akcidenata: Do udesa dolazi iznenadno, najee nou i esto u serijama Udesi su dosta nepredvidivi, s obzirom na vreme, mjesto, vrstu i lokaciju, posebno kada se radi o udesu sa opasnim materijama Imaju dosta specifinosti s obzirom na mogunost nastanka i obim posledica po ljude, radnu i ivotnu sredinu Dosta esto i pored zaustavljanja procesa nekontrolisanog oslobaanja opasnih supstanci, saniranje posledica je oteano i zahteva dugoroan proces Po mestu nastanka, udesi su najee vezani za fiksne instalacije i transport Obezbeenje od hemijskog udesa u miru zahteva kompleksne mere (monitoring, zatitu, uklanjanje posledica) i reagovanje tj. odgovor na udes prema unapred pripremljenim planovima zatite.Iz svega reenog moe se vidjeti koje opasnosti po ljude, samim tim i po stanje ljudske bezbednosti, prete od tehniko-tehnolokog akcidenta.

Ekstremizam kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiTermin ekstremizam (od lat. extremum, to znai krajnost, iskljuivost) je sinonim za jednostranost, iskljuivost, nepomirljivost i netrpeljivost, dok pod politikim ekstremizmom podrazumevamo shvatanja i ponaanja koja bitno i znatno odstupaju od konvencionalnih, drutveno prihvatljivih politikih stavova i ponaanja. U skladu sa tim moe se zakljuiti da ekstremizam u irem smislu rei, obuhvata sva politika shvatanja i ponaanja (pojedinaca, grupa, organizacija) koja drastino odstupaju od onoga to je prihvatljivo, legalno i legitimno u politikim odnosima i borbama unutar jednog demokratskog drutva. U uem smislu, pod ekstremizmom se podrazumeva spremnost na upotrebu nasilja i uopte najgrubljih metoda i sredstava radi ostvarenja sopstvenih politikih ciljeva. Ovakva ponaanja redovno izazivaju ozbiljne politike i bezbjednosne probleme u svakom drutvu.Kao izrazito negativna i po drutveno i dravno ureenje u cjelini razarajua pojava, ekstremizam se u praksi razliito ispoljava. Vidovi ispoljavanja se najoptije mogu podeliti na: 1) kleroovinizam i verski fanatizam (ekstremizam u meuvjerskim odnosima) 2) ekstremni nacional-ovinizam (ekstremizam u meunacionalnim odnosima); 3) regionalni partikularizam i separatizam; i 4) totalitarizam (ekstremizam iz redova totalitarnih i antidemokratskih politikih organizacija i pokreta). S pravom se smatra da svaki politiki ekstremizam predstavlja negaciju demokratske ustavne drave, a bez obzira na to kako se u praksi manifestuje (rasizam, nacional-ovinizam, ksenofobija i sl.).

Ugroavanje bezbednosti saobraaja kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiBezbjednost saobraaja kao oblik ugroavanja unutranje bezbjednosti znaajan je zbog opasnosti po ljudski ivot i materijalna dobra. Posledice saobraajnih nezgoda su viestruke i znaajne ne samo za unesreenog i njegovu porodicu nego i za samo drutvo. Tu se misli na umanjenje broja radno sposobnog stanovnitva poveanjem broja invalida, to kao posrednu posljedicu ima odreen uticaj na odbranu i bezbjednost zemlje, s obzirom na to da je najvei broj poginulih i povreenih meu mladima. Zatim se misli i na ogromnu materijalnu tetu kako zbog gubitka tih sredstava, tako i zbog leenja i rehabilitacije povreenih.Uroavanje bezbjednosti saobraaja posledica je greke nastale zbog nepridravanja saobraajnih propisa ili alkoholisanosti, umora, nedovoljnog znanja, bolesti, uslova puta, vremenskih uslova, tehnike neispravnosti vozila.

Poari kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiume su prirodna bogatstva kojima je pokrivena priblino etvrtina zemljine povrine. Veliko iskoritavanje uma zapoeto tokom proteklih stolea, kao i kisele kie uzrokovane industrijskim otpadnim plinovima, u nekim dijelovima svijeta su doveli do znatnog smanjenja umskih bogatstava. Uz ve navedene uzroke, vezane iskljuivo uz ljudski faktor, najvei dodatni doprinos smanjenju svjetskog umskog fonda ine poari. Uzroci poara mogu biti raznovrsni: od onih potpno prirodnih-kao to je npr. udar munje u visoko stablo, do onih vezanih iskljuivo za ljudsku nepanju-baeni neugaeni opuak, nepotpuno ugaene izletnike vatre i sl.Sa bezbjednosnog stanovita poari mogu negativno da utiu kako na eksploataciju prirodnih bogatstava, tako i na rad privrednih potencijala i tokove privreivanja. Zbog toga zatita od poara, eksplozija i havarija ima poseban znaaj, za ta se i odvajaju znatna, ali nedovoljna materijalna sredstva.

Ugroavanje ivotne sredine kao unutranji neoruani oblik ugroavanja bezbjednostiivotna sredina, kao i odnosi koji nastaju delovanjem ljudi na prirodu, ima svoj realni drutveni, pravni, ekonomski, politiki, kao i bezbjednosni aspekt.Osnovni oblici ugroavanja ivotne sredine su raznovrsni vidovi zagaivanja vode, vazduha, zemljita, djelovanje jonizujuih zraenja, buka, itd. Tako je voda ugroena svim oblicima ljudskog delovanja, poev od individualnih radnji ovjeka, pa do procesa na globalnom planu. Vazduh se ugroava posebno od industrije, grejanja, motornih vozila, nuklearne energije, raznih otpadaka, opasnih materija. Zemljite je takoe ugroeno procesima urbanizacije, industralizacije, gde posebno strada poljoprivredno zemljite, ume, prirodna bogatstva. ume su ugroene svim oblicima djelovanja oveka, poev od individualnog unitenja, sjee, pa do masovnih unitenja i pretvaranja uma u druge povrine, ime se smanjuju fiziki obim tog izvora ivota.

5.Bezbjednosni rizici i prijetnje tehniko-tehnolokog porijekla

Razne su vrste rizika poznate: Finansijski; Tehnoloki; Zdravstveni; Ekotoksikoloki.

Rizik moe biti: nepredvidiv; predvidiv.

Rizik je funkcija verovatnoe nastanka i moguih posljedica opasnog dogaaja, pojave ili procesa koji se deava ili se moe desiti i koji izaziva opasnosti i tete po ivot, zdravlje ljudi, ivotnu sredinu i materijalna dobra.Smanjivanjem jednog ili oba elementa (verovatnoe nastankaV ili moguih posledica-P) smanjuje se i veliina rizika: R= (V,P).ivot veeg dijela modernog ovjeanstva gotovo je nezamisliv bez tehniko-tehnolokih dostignua koja su u funkciji ekonomskog prosperiteta i kvaliteta ivota. Meutim, i za njih, naalost, kao i za vatru i vodu, vai stara izreka da su dobre sluge, a zli gospodari.Sve tehniko-tehnoloke opasnosti mogu da se klasifikuju kao: tehniko tehnoloke opasnosti praene jonizirajuim zraenjem i izvorima zraenja prirodnog i vjetakog porijekla, koje dolazi od probnih nuklearnih eksplozija i nezgoda s nuklearnim orujem, nuklearnih energetskih reaktora, nuklearnih istraivakih reaktora, postrojenja za preradu i proizvodnju nuklearnog goriva, odgajalita za radioaktivni otpad i materijale, neznanja i neopreznog rukovanja radioaktivnom materijom, kao i disfunkcije navedenih tehnolokih sistema; hemijska kontaminacija vode, vazduha i tla do ega dolazi djelovanjem irokog spektra pojava i materija kojima se zagauje voda (spiranjem s poljoprivrednih ili industrijskih povrina kiom ili topljenjem snijega...), vazduh (prirodnim i antropogenim materijama, u gasovitom, tenom i vrstom stanju) i povrine zemljita (industrijskim i metalurkim postrojenjima...); udesi u hemijskoj industriji, odnosno u proizvodnim i drugim pogonima u kojima se proizvode ili upotrebljavaju opasne supstance, u industrijskim i drugim skladitima opasnih supstanci, na sredstvima i putevima za prevoz opasnih materija i u stovaritima, odnosno skladitima opasnih materijala. nestruno odlaganje vrstog otpada, tako da mnoge deponije, naroito ako su locirane blizu naselja, ugroavaju bezbjednost ljudi poarima, eksplozijama gasova koji nastaju raspadanjem materija otpada, zadimljavanjem okoline, smradom deponije i kontaminacijom ivotne sredine; poari koji mogu da nastanu usljed dejstva prirodnih pojava (sunce, munja...) tehnikih fenomena (greke na dalekovodima i instalacijama...) i ljudskog faktora (namjerno, nenamjerno) u stambenim naseljima, na poljoprivrednim dobrima, u industrijskim kompleksima, umama i poljima gdje mogu da uzrokuju velike ljudske i materijalne gubitke; saobraajne nezgode u drumskom, eljeznikom, avionskom i saobraaju na vodi; rudarske nesree koje nastaju usljed dejstva rudnikih gasova, eksplozija ugljene praine, prodora vode, i itkih materijala u rudnike, poara endogenog i egzogenog porijekla, iznenadnih izboja gasa i materijala i agresivne mineralne praine.

5.1.INDUSTRIJSKI UDESI KAO RIZIK U IVOTNOJ SREDINI5.1.1.Pojam i karakteristike udesa

Postoji mnogo razliitih definicija pojma udes i akcident i u zavisnosti od pristupa, pravnih sinonima i definicija koje su usvojile odreene meunarodne organizacije, moe se zakljuiti da se udes ili akcident definie kao: nekontrolisani dogaaj nastao prilikom procesa proizvodnje,transporta ili skladitenja, u kojem je dolo do oslobaanja odreenih koliina hemijskih opasnih materija u vazduh, vodu ili zemljite, i to na razliitom teritorijalnom nivou, to za posljedicu moe imati ugroavanje ivota i zdravlja ljudi, materijalna dobra i posljedice po ivotnu sredinu.Prema usvojenoj direktivi Evropske zajednice, akcident predstavlja pojavu velike emisije, poara ili eksplozije nastale kao rezultat neplanskih dogaaja u okviru neke industrijske aktivnosti, koja ugroava ljude i ivotnu sredinu, odmah ili nakon odreenog vremena, u okviru ili van granica preduzea, i to ukljuujui jednu ili vie opasnih hemikalija.Svaki hemijski udes ima odreene specifinosti tako da se svaki mora pojedinano posmatrati u zavisnosti od vrste, jaine tj. prostornog obuhvata, obima posledica i vremenskog trajanja.Mogu se izdvojiti neke osnovne karakteristike hemijskih akcidenata:1. Specifini su s obzirom na mogunost nastanka, prevenciju, obim moguih posljedica i nain sanacije;2. Relativno su nepredvidivi u odnosu na vrijeme i vrstu udesa, kao i lokaciju kada se radi o transportu;3. Zahtijeva se trenutno reagovanje prema ranije utvrenim organizacionim mjerama;4. Po mjestu nastanka mogu biti vezani za fiksne instalacije ili za transport;5. esto se ne raspolae potrebnim ili dovoljnim informacijama i opremom za brzo reagovanje na procjeni vrste i stepena opasnosti to poveava prostornu ugroenost, obim posljedica po ljude i ivotnu sredinu kao i dimenzije teta;6. Uee na otklanjanju posljedica i sanaciji tete je veoma teko i zahtijeva dugotrajan proces;7. Spreavanje nastanka akcidenata zahtijeva kompleksne mere prevencije,razraen informacioni sistem i adekvatne mjere smanjenja negativnih posljedica.

U odnosu na trajanje i tok udesa mogu se definisati odreene faze to moe biti od znaaja prilikom odgovora na udes i aktivnosti koje treba preduzimati u cilju prevazilaenja negativnih posljedica udesa. To su:-prva faza, vrijeme prije nastanka udesa i u njoj je potrebno preduzeti sve preventivne mjere da bi se spreio udes;-druga faza, vrijeme trajanja udesa odnosno kada je potrebno obezbijediti spaavanje ivota i preduzeti mjere zatite najugroenijih;-trea faza se odnosi na vrijeme neposredno nakon udesa kada se prua prva pomo i medicinska u okviru zdravstvene slube i obezbjeuje opstanak u nepovoljnim uslovima;-etvrta faza predstavlja vrijeme poslije udesa kada se preduzimaju mjere sanacije i otklanjanja posljedica udesa. Na osnovu analize i procjene rizika, mogue je za svaki konkretan sluaj odrediti zone ugroenosti nakon nastanka udesa. Glavne zone su sljedee:-prva zona je zona u kojoj je nastao udes i u kojoj se pruanje prve pomoi ugroenom stanovnitvu svodi na efikasnu primjenu zatitnih sredstava;-druga zona se moe definisati vremenskom kategorijom u intervalu od 10 do 30 minuta od momenta nastanka udesa i za koje vrijeme dolazi do intenzivnog rasprostiranja toksinih materija. Prostorni obuhvat ove zone zavisi od obima udesa, vrste opasnih materija i uslova koji vladaju na tom prostoru (meteoroloki, topografski i dr.). U ovoj zoni je mogue sprovoenje odreenih mjera u cilju smanjivanja prodora toksinih materija u prostorije, uz istovremenu evakuaciju ugroenog stanovnitva;-trea zona je odreena teritorijom na kojoj e se hemijske materije pojaviti nakon 30 minuta pa sve dok se bude osjeao njihov uticaj. Ova zona predstavlja definitivnu zonu ugroenosti teritorije nekim hemijskim udesom. U njoj se takoe preduzimaju mjere zatite stanovnitva, evakuacija i druge mjere i postupci odreeni planovima zatite.

5.1.2.Mjesta nastanka udesa

Rizik od nastanka hemijskog udesa postoji tokom cijelog procesa proizvodnje, transporta i skladitenja hemijski toksinih materija. Iz ovoga proizilazi da se kao mjesta nastanka udesa mogu identifikovati:1. proizvodna i tehnoloka postrojenja u kojima opasne materije uestvuju u procesu proizvodnje;2. skladita, magacini i objekti u kojima se deponuju ili uvaju opasne materije;3. sredstva i komunikacije kojima se prevoze opasne materije.Prema podacima Meunarodne organizacije za rad (ILO) u svijetu se, procentualno, oko 40% od ukupnog broja udesa dogodi u proizvodnim pogonima, oko 35% udesa se deava pri transportu, a oko 25% se odnosi na udese prilikom skladitenja.

Pratee pojave se mogu podijeliti na sljedee kategorije:-isputanje opasnih polutanata u vazduh, vodu ili zemljite toksini gasovi, zapaljive ili eksplozivne supstance;-eksplozije materija kojima se izbacuju u atmosferu velike koliine toksinih, zapaljivih i eksplozivnih materija;-poari koji imaju za posljedicu stvaranje oblaka opasnih i bezopasnih gasova, estica i drugih proizvoda sagorijevanja.Udesi vezani za fiksne instalacije obuhvataju eksplozije materija u procesu proizvodnje i skladitenja, poare opasnih materija i isputanje toksinih materija u ivotnu sredinu. Udesi u transportu su vezani za drumski, eljezniki i vodeni saobraaj, s tim to su procentualno najzastupljeniji udesi u drumskom saobraaju.Prema podacima kojima se raspolae u Jugoslaviji je prije uvoenja sankcija 1992. godine, godinje registrovano od 20-25 hemijskih udesa manjeg obima, koji u najveem broju sluajeva nisu prelazili okvire industrijskog kompleksa. Proizvodnja i potronja opasnih materija je u stalnom porastu. Kod nas postoji veliki broj postrojenja kod kojih se u okviru redovne djelatnosti proizvode i primjenjuju opasne materije, vri transport, njihovo skladitenje i uvanje, pa tako postoji stalna potencijalna opasnost od njihovog nekontrolisanog dospijevanja u ivotnu sredinu. Lokacijski, opasne materije su uglavnom vezane za vee gradove, industrijske centre i uz znaajnije saobraajnice.Poseban problem predstavlja injenica da se ne moe predvidjeti kada e nastati i lokacija gdje e do udesa doi.Zbog toga su industrijski najrazvijenije zemlje, uz pomo meunarodnih organizacija, donijele brojne programe, prijedloge, preporuke i konvencije koji se odnose na prevenciju, pripravnost, odgovor na udes, mjere zatite i sanacije.

5.1.3.Analiza i procjena rizika

Metod analize i procjene rizika ima za cilj da identifikuje i kvantifikuje podruja gdje potencijalno moe doi do nastanka hemijskog udesa. To je istraivaki proces koji mora biti struno i nauno zasnovan sa multidisciplinarnim pristupom. Dobro uraena procjena rizika je preduslov za adekvatno planiranje prevencije, pripreme, reagovanja na udes i sanacije posljedica. Ujedno, ova procjena prua dovoljno relevantnih podataka za proces upravljanja rizikom jednim industrijskim postrojenjem i njegovim okruenjem. Mogunost nastanka hemijskih udesa irih razmjera, ugroavanje ivota ljudi i opasnost od trajnog naoruavanja ivotne sredine i materijalnih dobara uticali su na pokretanje i usavravanje odreenih postupaka i aktivnosti kako bi se preventivnim djelovanjem rizik od udesa smanjio na najmanju mjeru, a ako do udesa doe bude pripremljen adekvatan odgovor na udes i efikasno sanirana ugroena teritorija. Proces procjene rizika se moe podijeliti prema razliitim kriterijumima i u zavisnosti od obima kompleksnosti sagledavanja problema. Svaki od dijelova, svojim kvalitativnim karakteristikama, zasebno ini kompleks postupaka i aktivnosti koje se preduzimaju u cilju procjene rizika i slui kao osnova za dalje usavravanje saznanja iz ove oblasti. To su :1. Identifikacija opasnosti od udesa. Predstavlja osnovu za proces upravljanja rizikom jer je u ovoj fazi potrebno obezbijediti sve informacije o postrojenju u kojem potencijalno moe doi do akcidenta. Neophodno je prikupiti podatke o tehnolokom procesu i prisustvu tj. bilansima opasnih materija. Glavni cilj identifikacije je da ukae na sve slabe take u procesu proizvodnje, skladitenja i transporta opasnih materija, gdje moe doi do nastanka udesa. U ovoj fazi prikupljaju se svi potrebni podaci o opasnim aktivnostima i opasnim materijama neophodnim za analizu posljedica i procjenu rizika;2. Modelovanje razvoja udesa i posljedica. Ova faza ima za cilj da predvidi obim moguih posljedica udesa i veliinu tete. Na osnovu prikupljenih podataka o opasnim materijama, rizinim aktivnostima i moguim takama nastanka udesa u procesu proizvodnje i postrojenjima, potrebno je simulirati mogui razvoj dogaaja koji obuhvata sagledavanje mogueg obima udesa i posljedica po ivot i zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, kao i veliinu tete;3. Analiza povredivosti. Analiza povredivosti predstavlja veoma znaajnu fazu koja treba da identifikuje sve osjetljive objekte u okolini industrijskog postrojenja, odnosno sve ono to moe biti pod nepovoljnim uticajem nekontrolisano osloboenih hemijskih materija. Pored povredivih objekata, u ovoj fazi, potrebno je odrediti mogui obim tj. nivo udesa i procijeniti irinu ugroene oblasti. Cilj je da se dobiju podaci o moguim posljedicama hemijskog udesa;4. Ocjena rizika. Ocjena rizika predstavlja etvrtu fazu u kojoj sledi kvantifikovanje svih rezultata iz prve tri faze. Ocjena rizika predstavlja proces kojim se odreuje rizik na osnovu vjerovatnoe nastanka udesa i obima moguih posljedica po ivot, zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. Radi lakeg odreivanja vjerovatnoe nastanka udesa koristi se identifikacija opasnosti dok se obim moguih posledica utvruje na osnovu modelovanja razvoja udesa i podataka dobijenih analizom povredivosti.5. Plan zatite i prevencije od udesa. U ovoj fazi predlau se aktivnosti za otklanjanje mogunosti nastanka udesa kako bi rizik bio prihvatljiv. Pod ovim se podrazumijeva preduzimanje preventivnih mjera kao i definisanje sadraja planova zatite od udesa. Donoenjem planova zatite obezbjeuje se organizovanje i priprema svih subjekata, opreme i tehnike radi najadekvatnijeg odgovora u sluaju udesa uz najmanje mogue posljedice. Da bi planovi zatite odgovorili postavljenom zadatku donose se na osnovu rezultata iz prethodne etiri faze.6. Postupak reagovanja (odgovora) na udes. Ovaj postupak obuhvata skup mjera i aktivnosti koji se preduzimaju na osnovu rezultata faza analize povredivosti i ocjene rizika a u skladu sa planom zatite.Ova faza ima imperativ da definie sve aktivnosti sa ciljem da se udes zaustavi i izoluje, ogranie njegovi efekti i minimiziraju posljedice kao i da se stvore uslove za praenje situacije. Postupak odgovora na udes zapoinje onog trenutka kada se dobiju prve informacije o udesu, koje sadre podatke o mjestu i vremenu udesa, vrsti opasnih materija koje su prisutne, procjeni toka udesa, procjeni rizika po okolinu, procjeni obima udesa i obima posljedica i druge znaajne podatke za odgovor na udes. Postupak odgovora na udes mora se odvijati u skladu sa planom zatite na mjestu udesa i u skladu sa situacijom na terenu.7. Monitoring postudesne situacije. Praenje i sistem kontrole odreenih tetnih materija na podruju na kome je dolo do udesa predstavlja sistem monitoringa koji se sprovodi sa ciljem da se dobije precizna slika zagaenja na ugroenoj teritoriji.Praenje kvaliteta sredine na podruju na kojem se dogodio udes je jedan od prvih koraka koji prethodi sanaciji podruja i ima za cilj kontrolu sadraja tetnih materija, odnosno odreivanje njihovog nivoa.Mjere otklanjanja posljedica udesa. Mjere za otklanjanje posljedica udesa (sanacija) su dio procesa upravljanja rizikom koje imaju za cilj praenje postudesne situacije, obnavljanje i sanaciju ivotne sredine, vraanje u prvobitno stanje, kao i uklanjanje opasnosti od mogunosti ponovnog nastanka udesa. Da bi se sanacija uspjeno sprovela mora da obuhvati izradu plana sanacije i izradu izvjetaja o udesu.Navedeni metodoloki pristup kvalitativno otvara mogunost definisanja pod kojim uslovom e rizik od rada opasnih postrojenja na odreenom prostoru biti prihvatljiv i na koji nain se moe obezbijediti dobro upravljanje rizikom od udesa.Potreba za procjenom rizika u ivotnoj sredini nastala je kao rezultat poveane svesti o nunosti zatite ivotne sredine. Postalo je oigledno da mnogi industrijski i razvojni projekti izazivaju neeljene posljedice u ivotnoj sredini, koje bi se mogle sprijeiti postojanjem razraenog mehanizma upravljanja rizikom od hemijskog udesa.

5.1.4.Kontaminacija hrane organskim tetnim stvarima

Veina hrane koju konzumiramo sadri odreene potencijalno tetne tvari, bilo da se radi o stvarima koje su prirodni sastojci hrane ili se radi o tvarima koje su namjerno dodane u hranu odnosno stvarima koje se nalaze u hrani kao posljedica kontaminacije hrane nekim vanjskim iniocm ili na neki drugi nain. Meutim, prisutnost tetnih stvari u hrani ne znai nuno da je hrana koju konzumiramo tetna za nae zdravlje. Kada govorimo o sigurnosti hrane moramo razlikovati dva osnovna termina - zdravstveno ispravnu i zdravstveno neispravnu hranu. Hrana se smatra zdravstveno ispravnom ukoliko ne moe prouzroiti tetne utjecaje na zdravlje ljudi ako je proizvedena, pripremljena i konzumirana u skladu sa njezinom namjenom dok se hrana smatra zdravstveno neispravnom ukoliko je tetna za zdravlje ljudi i neprikladna za ljudsku konzumaciju.Kako je vanost hrane u naem svakodnevnom ivotu neupitna tako su zdravstvena ispravnost i nekodljivost hrane posljednjih godina postale bezuslovan zahtjev, kako od kupaca tako i domaeg i meunarodnog zakonodavstva. Programi sigurnosti hrane se sve vie fokusiraju na kontrolu hrane tzv. pristupom od farme do stola. Ovakvim pristupom se nastoji kontrolirati svaki korak vezan uz proizvodnju, skladienje, distribuciju i pripravu hrane. Bez obzira na postupke kontrole hrane od proizvodnje do priprave hrane prisutnost tetnih stvari u hrani je neizbjena. Upravo zbog injenice da ne postoji hrana koja ne sadri bar jednu tetnu stvar nuno je za potencijalno tetnu stvar napraviti ispitivanje procjene rizika i odreivanje maksimalno doputene koncentracije koja se smije nai u hrani odnosno vrsti hrane.evropska unija: Poveana uestalost kontaminacije hrane upuuje na potrebu za poboljanjem sigurnosnih mjera u industriji proizvodnje i prerade hrane. Evropski potroai sve su vie zabrinuti za sigurnost hrane. Kao rezultat takvog stanja, EU i nadzorne dravne institucije drava lanica poveavaju brojpropisa koji se odnose na industriju hrane, to rezultuje veim trokovima, kao i pozitivnijem posmatranju proizvoaa od strane javnosti. Prema nedavno objavljenom izvjetaju u 2004. godini u 25 drava EU prijavljeno je 6.860 sluajeva izbijanja zoonoza s ukupno 42.477 oboljelih osoba. Najuestalije prijavljivane zoonoze su salmoneloza i kampilobakterioza, a najsmrtonosnija listerioza. U 2004. godini bilo je 192.703 prijavljenih sluajeva salmoneloze te 183.961 sluajeva kampilobakterioze. Broj oboljelih u epidemijama vei je nego 2003. godine, a uzrok tome pripisuje se proirenju EU s 10 novih drava lanica. U 2004. godini zamijeen je 22%-tni porast uestalosti salmoneloze u usporedbi s 2003. godinom, te iznosi 42,2 sluaja oboljelih na 100.000 ljudi. U najveem broju sluajeva salmonela je utvrena u peradi i svinja, te u svjeem mesu ovih ivotinja. U izvornih 15 lanica EU, uoen je trend smanjenja pojavnosti salmoneloze. Komisija napominje da je ovo smanjenje najvjerovatnije uzrokovano implementacijom kontrolnih programa za salmonelu u tim zemljama. Pojava kampilobakterioze takoe je registrirana u 2004. godini s 47,6 sluajeva na 100.000 ljudi, to je porast od 32% u odnosu na 2003. godinu. Trend porasta uestalosti kampilobakterioze zamjetan je u 13 od 15 izvornih drava lanica EU. Iznimka su bile panija i vedska, gdje se uestalost kampilobakterioze smanjila. Nove, kao i izvorne lanice EU prijavile su pojavu kampilobakterioze unutar istog raspona, s izuzetkom Republike eke, koja je prijavila najveu uestalost pojave humane kampilobakterioze u EU. Meso peradi bilo je glavni izvor infekcije hranom. Na razini maloprodaje Campylobacter spp. je prijavljen u mesu peradi u rasponu od 8,1% do 77%.U 2004. godini prijavljeno je 1.267 sluajeva listerioze, odnosno 0,3 sluaja na 100.000 ljudi, to je slino rezultatima iz 2003. godine. Meutim, u zemljama koje su imale podatke za nekoliko posljednjih godina, evidentirano je poveanje broja sluajeva listerioze u posljednjih pet godina. Listeria monocytogenes izolovana je iz razliitih namirnica, ukljuujui mesne proizvode, sireve i neke readyto-eat mesne proizvode.

5.1.5.Poari

ume su prirodna bogatstva kojima je pokrivena priblino etvrtina Zemljine povrine. Veliko iskoritavanje uma zapoeto tokom proteklih stoljea, kao i kisele kie uzrokovane industrijskim otpadnim plinovima, u nekim dijelovima svijeta su doveli do znatnog smanjenja umskih bogatstava. Uz ve navedene uzroke, vezane iskljuivo uz ljudski faktor, najvei dodatni doprinos smanjenju svjetskog umskog fonda ine poari. Uzroci poara mogu biti raznovrsni: od onih potpno prirodnih-kao to je npr. udar munje u visoko stablo, do onih vezanih iskljuivo za ljudsku nepanju-baeni neugaeni opuak, nepotpuno ugaene izletnike vatre i sl.

5.1.6.Saobraajne nesree

Saobraajna nesreaje pojam koji oznaava nesreu koja se dogodila na jednoj odreenoj saobraajnici izmeu jednog ili vie uesnika usaobraaju. U upotrebi je takoe i nazivudes. Veina udesa su rezultat nepotivanja saobraajnih znakova i neprilagoavanje brzine vremenskim uslovima.

5.1.7 Jonizirajue i nejonizirajue zraenje

Prema mjerilima Meunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA International Atomic Energy Agency).BiH spada u zemlje tipa B koje imaju iroku upotrebu izvora zraenja u medicini, industriji i istraivanjima. Zbrinjavanje takvog niskoaktivnog i srednjeaktivnog nuklearnog otpada nije trajno rijeeno. Jedan od problema predstavljaju i izgubljeni izvori zraenja kao to su javljai poara, radioaktivni gromobrani, izvori koriteni u medicini i industriji koji su ruenjem objekata i ratnim dejstvima izgubljeni i danas predstavljaju potencijalnu opasnost. IAEA je izdvojila znaajna sredstva za evidentiranje, skupljanje i privremeno skladitenje rasutih radioaktivnih gromobrana i javljaa poara. Takoe se u saradnji sa Federalnom upravom civilne zatite radi na uklanjanju zrna sa osiromaenim uranijumom sa podruja FBiH. Danas je prisutan i problem tehnoloki izmijenjene prirodne radioaktivnosti o kojoj imamo rezultate nekih istraivanja u okolini termoelektrana i rudnika.U Bosni i Hercegovini ne postoji sistematizovana evidencija izvora najnejonizujueg zraenja. Evidencije postoje u pojedinim firmama i vode se uglavnom radi naplate usluga korisnicima kao npr. televizijska pretplata, mobilni telefoni i sl. Istraivanja rizika po zdravlje izazvanog nejonizirajuim zraenjem gotovo da i nema. Zatita od nejonizujueg zraenja nije zakonodavno ureena, niti su razraene mjere i planovi za smanjivanje izloenosti nejonizujuem zraenju.