J )

·~

.T.C .. · - · MARDıN V ALILlGI

!.ULUSLARARASI ARTUKLU SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi

25-26-27 Ekim 2007 MARDİN

Ciltl

*****

l st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ARTUQY P APERS

25-26-27 October 2007 MARDİN

Volume l

E~itör · Dr. İbrahim Özcoşar

TOrl'lye 91yanet v" ·ri -­islam Ar:ıştırmul:ırı Morkozi

KUtUptınnesi

Dem. No:

Tas. No: ULu .

MARDİN ARTUKLULARINDA . . ADLI TEŞKILAT-VE ARTUKLU

KA DILARI JURIDICAL SYSTEM AND ARTUQY QADIES OF

MARJ)İN ARTUOIDS

Abdurrahman Acar

Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.

Özet: Mardin Artuldu Devletinde (1 106-1409) hu­kuki düzen, esas olarak Bü­yük Selçuldu adli teşkilatma

göre şekillenmiş olup, şer'i ve örfi yargı olmak üzere iki kısırndan oluşmaktadır. ·

. Artuldularda şeri' yar­gı teşkilatının başında, Ar­tuklu Meliki tarafından tayin edilen ve Mardin'de oturan kadi'l-kudat(başkadı) bulun­urdu. Kadıya davaların görül­mesi sırasında naip, katip ve­kil, rnuhzır ve şahidu'l-adl

gibi görevliler yardımcı ol­muştur. Kadılar, esas olarak kendisine intikal eden arazi .~nlaşmazlıkları, alacak-vere­cek ve miras ile ilgili davalara bakar, vakıf tesis işlemlerini

tescil eder ve suç işleyeniere gerekli cezalan verirdi. Kadı-' lar, bu asli görevlerinin yanı srra Artuldu Melikleri tarafın­dan kendilerine verilen elçilik görevini yerine getirir, yine melik ve emirlerin nişan, ni­kah işlemlerini yapar ve dev­let adamları ile önde gelen şahsiyetterin cenaze namazla­rını kıldırırdı.

Mardin Artuldu Dev­letinin ilk yarım yüzyıllık tari­hinde kadılık görevini, çoğun­luğu Nubate Oğullan ailesine mens~p kimseler yürütmüş­lerdir.

Abstract: The law regime in Mardin Artuqy State (1106-1409) was shaped in principle according to juridical system of Great Seljuqs consisting of two parts; shar'i and customary judge-ments.

In the head of shar'i judgement organization of Artuqy was qadi al-qudat, appointed by Artuqy Melik and dwelled in Mardin. Offi­cials such as regent, secretary, deputy, muhzır, and shaid al­adi helped the qadi in time of hearings. Qadies basically heard cases about land disag­reements, business relation­ship and inheritance, register­ed offıcially foundation procedures, controlled ~hem and punished those comrnitt­ing a erime. Besides this principal duties, he carried · out arnbassadorship d!lties given to him . by Artuqy Melik, made the rulers and leaders engagement and marriage ceremonies, and performed the pray at a fııneral of governrnent affıci­als and import'luıt personals. · In the fırst fıfty-year

part of Mardin Artuqy State\s history the majority of qadies belonged to Nubata son's family.

Abdurrahman Acar

Giriş Güneydoğu Anadolu bölgesinde hüküm sürmüş olan Türkmen

beylikleri arasında Artuklular'ın ayrı bir yeri ve önemi bulunmaktadır. Artuklular, Hlsn Keyfa veAmid'de (495-628/1101-1231), Mardin'de (502-81111108-1408) ve Harput'ta (581-631/1 185-1233) olmak üzere üç şube halinde bölgede hüküm sürmüşlerdir. Mardin Artuklulan, hanedanın en uzun ömürlü şubesi olduğu gibi İslam kültür ve medeniyetine ciddi katkılarda bulunmuşlardır.

Artukoğullanmn hakim bulunduklan Meyyafarikin, Amid ve Mardin gibi büyük merkezler, daha önceki asırlarda kuvvetli birer bilim ve düşünce merkezi konumuna gelmişlerdi. Bu Türkmen sütalesinin ilk hükümdarlan, şahsen ilim ve sanat konulanyla ilgilenmemekle beraber, Ortaçağ İslam hükümdarlanm takip ederek ilim adamlannı ve ilim kurumlanın hirnay~den geri durmamışlardır1 • Sonraki dönemlerde ise Arap edebiyatma ve İslami ilimiere oldukça vakıf hükümdarlara (ıİısl. Büsameddin Temürtaş) rastlandığı gibi çeşitli ilim dallannda eserler vermiş çok sayıda ilim adamı yetişmiştir. Bu~lar arasında devlet işlerinde, divan görevlerinde ve kadılıklarda bulı..i:nınuş önemlişahsiyetler de bulunmaktadır.

1M. Fuad Köprülü, "Artuk Oğulları", İA, I, ~1 7.

' ~-

' ' ~ .18T-::·, i -.:._:~~··

Artuklular

Artuldularda hukuki düzen, esas olarak Büyük Selçuklulardaki adli teşkilata göre şekillenmiş olup, şer'i ve örfi yargı olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Şer'i yargı sisteminde en yüksek görevli kadi'l-kudat , yani başkadı idi. Kadi'l-kudat, Artuklt?,: meliki tarafından tayin edilirdi ve Mardin'de görev yapardı. Diğer Artuldu şehirlerinde de şer'i hukuk çerçevesinde davalara bakan kadılar bulunmaktaydı.

Artuldu örfi yargı sisteminin başında ise Emir-i bad (veya dadbeyi) bulunurdu ve özellikle cezai davalara bakardı. Bu bir bakıma Divan-ı Mezalim'in yerini tutuyordu. Artuldu ordusu içinde ortaya çıkan meselelerio halli ile de Kadil-~sker (kazask~r veya Kadı-yı leşker görevli idi2 ~ ·

Artuldu kadılık teşkilatı ve Artuldu kadılan hakkında yararlandığımız temel kaynak İbn u '1-Ezrak el-Fariki 'nin Tarihi 'dir. Biz bu Tarih'in Ahmet Savran tarafından Türkçeye tercüme edilmiş olan Artuldulada ilgili kısmını3 referans gösterdik. Bu incelememizde yararlandığımız diğer kaynak eserler ise İbn İlalmış olarak da bilinen Ömer b. Hıdır ed-Düneysiri 'nin Tarihu Dün eysi/, İbnu'l-Adim'in Ziibdetü'l-haleb5

, İbn Hacer el-Askalani'nin ed­D_iirer el-Kamine6

, İbn Battuta'nın Seyahatname1, Katip F~rdi'nin

Mardin Artuklu Eniirieri Tarihı-8 ve Abdulgani Fahri Efendi'nin Mardin Tarihi9 isimli eserleridir.

Konuyu Artuldu adli sisteminin karakteri ve işleyişi, Artuldu kadi'l-kudatlan (Mardin kadılan) ve diğer Artuldu kadılan olmak üzere üç başlık altında inceleyeceğiz.

2 Coşkun Alptekio, "Artuklular", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İs,tanbul 1988, VIII, 189. 3 İbnu'l-Ezrak, Meyyafarikio ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), çeviri ve notlar: Ahmet Savran, Erzuurm 1992. 4 Ömer b. Hıdır b. İlalmış ed-Düneysiri, Tarihu Düneysir(Hilyetü's-Seriyyin min havassi 'd-Düneysiriyyin), nşr: İbrahim Salih, Daru '1-Beşair, Dımaşk, 1413/1992. . 5 İboul-Adim, Zübdetü' l-haleb min tarihi Haleb, nşr: SüheylZekkar, Daru'l-küttabi'l-Arabi, Dımaşk 1418/1997, I · 6 İbn Hacer el-Askalani, ed-Dürerü'l-Kamine, basım yeri ve tarihi yok, U, 290. o

7 İbn Battuta, Rihle, oşr: Muhammed Abdulmuoim el-Urayan, Daru İhyai'I-Ulum, Beyrut 1412/1992, s. 247-248 (İbo Battuta Seyahatnamesi, çeviri ve notlar: A. Sait Aykut, YKY, İstanbul2000, I, 339-340). 8 Katip Ferdi, Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, nşr: Ali Emiri, haz: Y. Metin yardımcı, Edit: İbrahim Özcoşar-Hüseyin H. Güneş, İstanbul2006. 9 Abdulgarıi Fahri Efendi(Bulduk), Mardin Tarihi, baz: Burhan Zengin, Ankara 1999.

ı . ~

'-'-288- ; , -~~

Abdurrahman Acar

Artuldu Adli Sisteminin Karakteri ve işleyişi Diğer birçok Türk-İslam devleti gibi Artuldular da sivil halkın

adli meselelerini İslami kurallara göre çözüme kavuşturma görevini kadılara vermişlerdi 10• ·

Mardin Artuldu Devletinin (1 108-1406) kurucusu olan Necmeddin İlgazi, Haçlılara karşısında elde ettiği zaferleri kadar adaleti ve ilisanlan ile, halka hizmet ve merhameti ile de ün yapmıştır. O, etraf mernleketlere göre Mardin ve Haleb'de ve.rgileri hafifletmek suretiyle halkın sevgisini kazanmıştır. ·zamanında Diyarbekir bölgesinde asayişin sağlanması sayesinde ~icaret kervanlan güven ve düzen içerisinde hareket etmeye başlaınıştır11 •

Artuldu hükümdarlannın iyi idareleri, ba.l.ka hizmet ve adaletleri üzerinde Müslüman ve Hıristiyan . kaynaklar ittifak etmişlerdir12 • Kaynaklarda Belek Gazi(ö. 1124 ), Teınürtaş(ö. 1 157), Necmeddin Alpı(ö. 1176) ve Melik Davud II'un (ö. 1376) adil, iyi idareci ve halkın refahına önem verdikleri, hatta Temürtaş'ın, vergileri azalttığını duyan çok sayıda Musullu çiftçinin Mardin'e göç ettiği 13 nakledilmektedir.

Artuldu melikleri, ileride görüleceği üzere, ilmi ve ilim adamlarını himaye etmişler; devrio önde gelen· bazı İslam hukukçulannı Mardin'e çağırarak müderrislik ve· kadılık görevlerine getirmişlerdir.

Artuldularda yargı teşkilatının başında bulunan kôdi '1-kudat, Artuldu meliki tarafından tayin edilirdi ve başkent Mardin'de otururdu. Düneysir (Koçhisar, Kızıltepe ), N asibin (Nusaybin), Hı sn Keyfa (Hasankeyf) ve Meyyafarikin (Silvan) gibi Artuldu şehirlerinde ise Mardin kadısının naipleri görev yaparlardı. ·

Artuldularda kadi'l-kudat · (başkadı), hükümdar tarafından merasimle tayin edilirdi. Başkadı da diğer şehir ve kasabalara kadı veya naib tayin ederdi. Bu tayinler için de merasimler yapılırdı. Mesela daha önce Ahlat kadısı olan Sadreddin Ebu Ali el-Hasan b. Ali b. Muaz, 26 Safer 556/24 Ocak 1161 Perşembe günü Meyyafarikin kadılığına tayin edilince kendisine atlas cübbe, sarık ve taylasan giydirilmiş; · kadı bunun ardından halkla beraber camiye gitmiştir14• Yine Meyyafarikin kadısı Alemeddin Ebu'I-Hasan b. Nubate,

10 Remzi Ataoğlu, "A.rtuklu Devlet Teşkilatı", XI. TrK Bildirileri, C:II, (Ankara 1994) s. 730. . 11 OsR?-an Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi yayınlan, İstanbul 1998, s. 150, 203. 12 Turan, a.g.e, 203 13 Bkz: Turan, a.g.e, 161, 196,203. · 14 İbnü'l- Ezrak, Meyyafarikin ve Aınid Tarihi, 126.

Artuklular

516/1122 senesinde öldüğünde yerine oğlu Taceddin Ebu Salim getirilmiş ve Şemsdüdevle ona hilat giydirip izzet ve ilcramda bulunmuştur15• · İslam tarihinde, ilk zamanlardan beri duruşmalar camilerde,

camilere bitişik yerlerde ve kadı'nın oturduğu evlerde yapılmaktaydı 16

• Artuldular devrinde de duruşmaların camilerde yapıldığı, Latifiye Camii'nin sahanlığının mahkeme yeri olarak kullanıldığı 17 anlaşılmaktadır. ·

Kadıya davaların görülmesi sırasında naib, kôtip, vekil, mui7Zlr, şalıid'ul-adl gibi görevliler yardımcı olmakta idiler.

Görevi ve bağlı bulunduğu divan hakionda açık bilgi verilmemekle birlikte hem naiblik hem 'de katiplik görevini beraber yürüttüğü18 kaydedilen Zeynüddin Şibab, muhtemelen kadı naibi ve katibi idi.

Kadılar, esas olarak kendisine intikal ettirilen arazi anlaşmazlıklara, alacak-verecek ve miras ile ilgili davalara, İslam hukuk kurallarına ve bunların Hanefi mezhebindeki içtihatlarına göre bakar, suç işleyeniere gerekli cezaları verirdi.

Kadı, davalara bakarken, ihtiyaç duyarsa şehrin müftüsüne veya Reisü'l-Hanefl}ye olarak bilinen, önde gelen mezhep imamına başvurarak onlardan görüş isterdi.

Kadılar, bunlara ek olarak vakıf tesis işlemlerini tescil eder ve denetlerdi. Mesela Kubeddin İlgazi' II'nin kurduğu Cami-i Kebir vakfının valifiyesini, yani vakıf senedini Kudüslü Kadı Abdüsselam tescil etmiştir19•

Kadılar, adli çerçevdeki görevleri dışında, Artuklu melikleri tarafindan, diğer hükümdarlar nezdine elçi olarak da gönderilmişlerdir. Mesela Taceddin b. Nübate, Meyyafarikin · emiri Şemsüddevle Süleyman b. İlgazi (ö. 518/1 124) tarafından Anadolu Selçukluianna elçi olarak gönderilmiştu-ı0. Yine 1124 senesinde kuşatma altında olan Halep' ten, Mardinde bulunan Temürtaş'a bir elçilik beyeti gönderildiğinde, bu heyetin başında Halep · kadısı Ebu Ganim Muhammed b. Hibetullah, bulunuyordu21

•

Diğer yandan kadılar, ordunun gayrımü_slim kuvvetlerle yaptığı ·savaşlarda askerleri cibad'a teşvik etme ve '·onların I?oralini

ıs İbnü'l- Ezrak, a.g.e, 39 16 Mehmet Ak.if Aydın, "Mahkeme", OtA, XXVII, {Ankara 2003), s. 340. 17 Bkz. Katip Ferdi, Mardin Artuldu Melikleri Tarihi, s. 3 1 18 Remzi Ataoğlu, a.g. m., s. 730 ( İbnu' l-Ezrak Tarihi'nden naklen). 19 Abdulgani Falıri Efendi, Mardin Tarihi, 51. 20 İbnu'l-Ezrak, 39. 21 AJi Sevim, Makaleler, Ankara 2005, I, 338

-290-

Abdurrahman Acar

yüksek tutma konusunda da önemli bir rol üstlenmişlerdir. Mes~la İl gazi, Irak Selçuklu Sultanı 'nın direktifiyle 1121 senesinde Gürcülere karşı girişilen ve yenilgiyle sonuçlanan sefere kadısı Alemüddin b. Nubate ile oğlu Alemüddin Ebu'l-Kebir'i de göndermişti22• Halep kad.ısı İbnu'l-Haşşab da Aksungur el-Porsuıd, Haçlılan Halepten uzaklaştınrken onunla birlikte idi. Kadı, onu Haçlılan takip etmesi için teşvik etmişti?3 .

Artuldu kadılan, adli ve siyasi görevlerinin yanı sıra, Artuklu melik ve şehzadeleri ile hanedana mensup diğer şahısiann nişan ve nikah işlemlerini yapar; aniann cenaze namazlannı da kıldınrlardı. İbnu'l-Ezrak el-Fanki'nin kaydettiğine göre Artukluların Meyyafarikin meliki Şemsüddevle Süleyman, Anadolu Selçuklu Sultanı Kılıçarslanın kızıyla evleneceği zaman, · kadı Taceddin Ebu Salim b. Nubate, Malatya'ya giderek gelini Meyyafarikin'e getirrniştir24

Şemseddin b. el-V aiz b. Ta bar el-Bağdadi, 56611 171 de Amid'de öldüğü.nde, onun namazını kadı Bahaeddin, Meyyafarikin'de kıldırmıştıl5 . Yine Bahaeddin, es-Sahib Necemddin'in 566/1171 Mardin'de de ölen kızı Hatumın taziyesi için Meyyafarikin'e gi tmiştif26.

2. Artuklu Kadi'l-Kudatları (Mardin Kadıları)

Mardin'de, üçyüz yıllık Artuklu bilirniyeti sırasında çok sayıda kadının görev yapmış olduğu muhakkaktır. Fakat ulaşabildiğimiz kaynaklar, bu dönem içerisinde Mardin kadılığı görevini yapanlardan sadece yedisinin ismini kaydetmektedir.

Mardin Artuldu Devleti'nin (1 106-1406) ilk yanın yüzyıllık tarihinde, kadılık görevini, çoğunluğu Nubate O~lları ailesine mensup kimseler yürütrnüşlerdir. İbnu'l-Ezrak'ın keydettiğine göre, bu aileden, Necmeddin İlgazi (ö.l 122) zamanında Alemüddin Ebul­Feth el-Kerim ve Hüsameddin Ternurtaş (1122-1 164) zamanında da Alemüddin Ebu'l-Feth Muhammed, Mardin kadılığı ·görevinde bulunmuşlardır. Ebu' I-Kasım b. Nubate de 549/1154) senesine kadar kadılık görevinde bulunmuştur. Böylece bu aileye mensup kadılar, 59 sene süreyle Artuklu Devletinde görev yapmışlardır27•

22 Sevim, Makaleler, I, 232. 23 İbnu'l-Adim, Zübdetü'l-haleb min tarihi Haleb, nşr: Süheyl Zekkar, Daru'l­küttabi'I-Arabi, Dımaşk 1418/ 1997, I, 424. Rİbn Ezrak, 39. ıs İbnu '1- EZ~"ak, 163. 26 İbnu'J- Ezrak, 163. 27 İbnu'l- Ezrak, 163.

-291-

Artuklular

Nubate oğlarına mensup kadılardan sonra Mardin kadılığına Abdüsselam el-Makdisi'nin getirildiği görülmektedir. Ünlü tabip, kadı Fabreddin el-Mardini (Muhammed b. Abdllsselam el-Makdisi el­Maridi, İbnu'l-Meşhedi, ö. 594/1198)' nin babası olan Kudüslü Abdüsselam, Kutbeddin İ1gazi (ll 76-1184) zamanında, Mardin kadılığı görevinde bulunrnuşttı?8. Fabreddin el-Mardini'nin dedesi Abdurrahman b. Abdüsettar da, ileride kaydedileceği üzere, Duneysir (Koçhisar) kadılığı yapmıştır. Kutbeddin İlgazi'nin · 1178'de yaptırdığı Mardin Cami-i Kebir'in vakıflanna ilişkin vakfıye, Kadı

Abdüsselam el-Makdisi tarafından tasdik ve tescil edilmişti?9• Oğlu Fabreddin de muhtemelen Eyyubi idaresinde, Halep kadılığı yapmışt~0.

Tarihu Düneysir'in yazan Ömer b. Hıdr ed-Düneysiri'nin (ö. 640/1242-43) Mardin'e yerleşmiş olan oğlu Ebu Muhammed Abdurrahman da burada bir süre kadılık yapmıştır. Babasından hadis dersleri almış olan3 ı Kadı Abdurrahman'ın ne kadar süreyle Mardin'de görev yaptığı bilinmemektedir.

Mardin kadılığında bundan sonra yine Düneysirli olan baba­oğul iki kadı 'nın peş peşe görev yaptığını görmekteyiz. Bunlar Muhammed b. Süleyman Mücella ile oğlu Abdullah b. Muhammed'dir.

Kadi'l-Kudat Muhammed b. Süleyman Mücella ed­Düneysiri, 35 sene Mardin kadılığı yapmış ve 666/1269 senesinde ölmüş~2• Buna göre o, 631/1233 senesinde kadılık görevine başlamıştır. Katip Ferdi, bunun Artulduların Diyarbekir meliki olan

28İbn İlalmış, Tarihu DUneysir, 180-181; Cemaleddin Ebu'I-Hasan Ali b. Yusuf eı: Kıfti, lhbaru'l-Ulema bi Ahbari'l-Hukema, thk: Abdülmecid Diyab, Mektepet İbn Kuteybe, Kahire 2001, s. 397. 29 Abdulgani Fahri Efendi, Mardin Tarihi, 133; Sadi Bayram, "Arşivlerde Kayıtlı Mardin'de Yapılmış En Eski Vakıflar", Makalelerle Mardin, I, Tarih-Co~fya, edit: İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 295 30

• "Fahreddin el-Mardini, hikmet ve tıpta bilgisine müracaat edilen bir kimse idi. Bağdat'ta Hibetullah b. Said b. et-Tilı:iıiz'den tıp okudu. Şihabuddin Sühreverdi onun yanında biraz felsefe (hikmet) okumuştur. Fahreddin, eş-Şeybur-Reis Ebu Ali İbn Sina'nın bazı beyitlerini şerbetmiştir" İbn İlalmış, Tarihu Düneyşir, 180-181. Geniş bilgi için Kı:fti, İbbaru'l-Ulema, 397; İbo Ebi Usaybi3, Uyunu'l-Enba fi Tabakati'l­Etibba', · thk: Muhammed Basit Uyuni's-Sud, Daru'l-Kütübi'l-İlmiye, Beyrut 14I9/1998, s. 368-36; Ali Durusoy, "Fahreddin el-Mardini", DİA, XII (İstanbul 1995), 86-87. 31 İbo İlalmış, Tarihu Düneysir, 13 (muhakkik notu). 32 İbn Hacer ei-Askalani, ed-DUrer el-Karnine, II, 290. Katip Ferdinin Ali Emiri neşrinde bu kadı'nın 613-666/1269 seneleri arasında 53 sene görev yaptığı kaydedilmektedir. Ancak bu bilgiler muhtemelen bu konudaki bilgi veren tek kaynak konumundaki İbn Hacerin ed-Dürerindeki rakamların yanlış aktanlmasından kaynaklanmaktadır.

'' . -292- ·:· __ ..... _.....,

Abdurrahman Acar

Melik Nasıruddin (Artuk Arslan) b. Kutbeddin İlgazi (ö. 632 11234) zamanında kadı olduğunu33 kaydetmektedir.

Muhammed b. Süleyman ed-Düneysiri 'nin ölümünün ardından oğlu Abdullah b. Muhammed (ö. 720/1320) Artuldu kadil­kudatt olmuştur. O, Melik Salih (1312-1365), zamanında yanın asır kadar görev yapmıştı?4 . Katip Ferdi, Abdullah ed-Düneysiri'nin, babasının bırakmış olduğu büyük şöhret ve güzel işlere hürmeten onun yerine tayin olunduğunu35 belirtmektedir. Tam adı Ebul-Fazl b. Ebil-Meali Şemseddin İbnul-Mühezzeb olan Abdullah ed-Düneysiri, Recep 646/Ekim-Kasım 1248'de Mardin'de doğdu. Babası, vezir Muhammed b. İsmail b. El-Yefni (?) ve başkalarının yanında hadis okudu. Abdullah ed-Düoeysiri 68111282, 706/1306 ve 715/1315 senelerinde hacca gitti. Mardin hükümdan ile birlikte Bağdad'a seyahat etti. Birzali, Mucem 'inde ondan şöyle bahsetmektedir: "0, iyi, akıllı, şahsiyetli, saygın ve ağırbaşlı bir kişi idi. Memleketin değişik yerlerinde naipleri vardı. 720 senesi Zilkade ayı sonu /Ocak 1321 'de öldü" 36

. Kadi'l-kudat Abdullah ed-Düneysiri, İbn Battuta'nın kaydettiği · üzere, ·Melik Salih'in(ö. 763/1365), Burhaneddin el-Mavsıli'den önceki kadi'l-kudatı idi37

•

Hakkıoda en çok bilgi sahibi olduğumuz Artuldu kadi'l-kudatı Burbaneddin el-Mavsıli'dir. Mavsıli ile ilgili geniş bilgiyi İbn Battuta Seyahatnamesi'nde bulmaktayız. İbn Battuta, Mardin'e gelişinde el-. Mavsıli ile görüşmüş, eserinde, onun ilmi şabsiyeti hakkında değerli bilgiler vermiş ve onun köylü bir kadının aitevi bir sorununu çözmesini konu alan ilginç bir hikayeye yer vermiştir.

İbn Battutanın sufı-meşrep bir kadı olan Burhaneddin ei­Mavsıli ile ilgili anlattıkları şöyledir:

"Biz Mardin'e girdiğimizde Artuklu hükümdan el-Melik es­Salih b. el-Melik el-Mansur idi. Bunun veziri de, çağının biricik alimi Cemaleddin es-Sincari idi. Bu, Tebriz'de okumuş, zamanın büyük alimierin yanında okumuştur: Sultanm kadil-kudat'ı ise Burhaneddin el-Mavsıli idi"38

.

33 Katip Ferdi, Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, s. 78 (Ali Emiri'nin notu). 34 İbn Hacer ei-Askalani, ed-Dürer ei-Kamine, Il, 290. · 35 Katip Ferdi, Mardin Aıtuklu Melikleri Tarihi, 68 '(Ali Emiri'nin notu) 36 İbn Hacer el-Askalarıi, ed-Dürerü '1-Kamine, Il, 290. 37 Katip Ferdi, a.g.e, s. 78 (Ali Emiri'nin notu) 38 İbn Battuta, Rible, I, 247; Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 191. (lbn Bcıttuta Seyahatnamesinin Türkçe bir tercümesinde (tre: A. Sait Aykut, YKY, istanbul 20ÔO, s. 339-340) bazı yanlışlıklar bulunmaktadır. Her şeyden önce Musullu olan Kadı Burhaneddin'in nisbesi 'Musuli' değil, 'ei-Mavsıli ' şeklinde olacaktır.

Tercümede Aıtuklu veziri Sincari'nin devrio büyük alimlerine yetiştiği, onlarla görüştüğünü anlatan cümle yanlış aktarılmıştır. Burada yapılan vahim hata ise Kadı

-293-

Artuklular

"Kadı Burbaneddin, evliyadan Şeyh Feth el-Mavsıli'ye39

intisab etmişti. Bu kadı dindar, Allahtan korkan ve erdem sahibi bir insandır. Kadı, değeri on dirbem bile etmeyen kaba yünden yapılmış bir elbise giymektedir. Giydiği sarık da böyledir. Davalara, l genellikle medresenin dışındaki mescidin salınında bakınaktadır. Burada kendisini ibadete verir. Onu tanımayan biri, bu haliyle görse kadı'nın hizmetçilerinden, yardımcılarından biri zanneder'"'0•

İbn Battuta kadı el-Mavsıli'yi bu şekilde tanıttıktan sonra şu hikayeye yer vermektedir:

"Bana kadı ile ilgili olarak şöyle bir olay anlatıldı: Kadı, mescidin dışında iken, bir gün bir kadın onun yanına gelir. Onu tanımadığı için de " İhtiyar, kadı nerdedir (nerde oturuyor)" diye sorar.

Kadı: "Onunla ne işin var (ondan ne isteyeceksin)" der. Kadın şunları anlatır: "Kocam beni dövdü. Onun benden

başka bir bamını daha var ve ikimize eşit davranrruyor. Bu yüzden onu kadıya gitmeye çağırdım. Fakat o, buna yanaşmadı. Ben fakirim. Onu mahkemeye getirtmek için kadı 'mn görevlendireceği adamlara verecek param da yoktur. (Bu yüzden ben kendim geldim)"

Kadı: "Kocanın evi nerdedir? . Kadın: "Şehrin dışında Mellahin41 köyündedir" der. Kadı Burbaneddin, kadına "Ben seninle beraber onun yanına

gideceğim" der. Kadın "V allahi sana verebileceğim param yok" der. Kadı der ki: "Buna karşılık senden bir ücret almayacağım.

Sen köye git ve köyün dışında beni bekle. Ben de ardından geleceğim" Kadın, kendisine tenbib edildiği üzere köyüne gitti ve kadıyı

beklerneye başladı. Bir yere giderken arkasından kimsenin kendisini takip etmesini istemeyen kadı tek başına köye varır. O, kadını takip ederek kocasımn evine gelir. Koca, kadıyı görünce " Seninle beraber gelen bu uğursuz adam da kim" diye sorar. Bu sözü duyan kadı şu cevabı verir: " Vallahi, ben senin dediğin gibiyim. Fakat sen önce

Burhaneddin'in Musul kadısı olarak gösterilmesidir. Halbuki Burhaneddin Musullu olup Mardin kadi'l-kudat'ıdır. Kış: İbn Battuta, Rilıle, I, 247. · 39 İslam tarihi kaynaklannda biri "Büyük Feth" , diğeri de "Küçük Feth" olmak Feth b. ei-Mavsıli adında iki sufinin adı zikredilmektedir. İlki İbrahim b. Edhem'in çagdaşı olan Feth b. Muhammed b. Vi şah (ö. h 1 70), ikincisi ise Bişr el-Hafi'nin çağdaşı olan Feth b. Said Ebu Nasr (ö. h. 220)'dır. Bkz: Zebebi, Siyeru Alami'n-Nubela, VII, 350, X, 483. Kadı Burhaneddin'in bunlardan hangisine intisap etmiş olduğunu tespit edemedik. 40 İbn Battuta, Rible, 1, 248 41 Bu köyün şimdiki Kabala beldesi olduğu belirtilmektedir. Bkz: Mardin Artuklu Melikleri Tarihi ( notlar, s. 32) .

. · - 294- ; -··------

Abdurrahman Acar

karını razı etmelisin". Söz uzayınca insanlar etrafıarına toplandı. Gelenler kadıyı tanıyarak selam verdiler. Bunu gören adam korkmaya başladı ve malıcup oldu. Kadı ona şunu söyledi:

"Korkma, eşinle aranı düzelt". Adam da kendiliğinden hammını hoşnut etti. Bunun üzerine kadı, almış olduğu o günkü nafakasım da onlara vererek köyden ayrıldı'.-42.

İbn Battuta bu hikayeyi anlattıktan sonra kendisinin kadı Burhaneddin ile görüştüğünü ve kadı 'nın kendisini evine misafir ettiğini de kaydeder 43 ve Bağdat'a gitmek üzere Musul'a doğru yola çıkar.

3. Diğer Artuldu Kadıları İlgazi, 1122'de öldüğü sırada Mardin, Halep ve

Meyyyafarikin şehirleri Artuldu hakimiyeti altındaydı. İlgazi'nin ölümünden sonra Mardin büyük oğlu Büsameddin Temürtaş'ın, Meyyafarikin öteki oğlu Şemsüddevle Süleyman'ın ve Halep de yeğeni Bedrüddevle Süleyman'ın idaresinde kaldı44 •

Mardin Artuldu Devleti 'nin merkez teşkilatında görev yapan ve kaynaklarda adına rastlayabildiğimiz kadı sayısı fazla olmakla45

birlikte, Amid(Diyarbakır), Halep, er-Ruba(Urfa), Tell Mevzen (Viranşehir), Düneysir(Koçbisar, Kızıltepe), Dara, Harran ve Nasibüı(Nusaybin) gibi belli sürelerle Artuldu hakimiyetinde kalmış olan şehirlerde görev yapan kadılar bakkındaki bilgilerimiz çok azdır.

Mezbeplere göre bir şehirde birden fazla kadı bulunabiliyordu. Hanefi, Şafii, Hanbeli ve Maliki olmak üzere tayin edilen bu kadılardan hangi mezbebin mensuplan çoğunlukta ise, o mezbebin kadısı baş kadı olurdu.46

• .

Biz burada Artulduların Halep, Meyyafarikin, Düneysir ve Nusaybin' de görev yapan kadıları hakkında elde e~ğimiz bilgileri nakl edeceğiz.

a. Halep Kadıları Halep, Mardin Artuldu hanedanının kurucusu olan

Necrneeddin İlgazi ve halefi Temürtaş zamanlarında bir süre Artuklu hanedam tarafından idare edilmiştir. Kaynaklarda Artulduların Halebteki bu hakimiyetleri zamanında görev yapan kadılardan ikisinin

42 İbn Battuta, Rible, I, 248. 41 i on Battuta, Rible, .l. 248 · 44 Sevi.m, Makaleler, Ankara 2005, I, 239 . 45 Ataoğlu, a.g.m., s. 730 ( G. Watb'dan naklen) 46 Ataoğlu, a.g.m, 730.

'. -295- ·, t..:,,_~ı-~.J

Artuklular

ismi zikredilmektedir. Bunlar Ebu'l-Fazl b. El-Haşşab ile Ebu Ganim Muhammed b. Hibetullah'trr47

•

İlgazi, Halep üzerine yürüdüğünde, şehrin muhafazası ve idaresi kadı Ebui-Fazi İbn el-H(!şşab'ın elindeydi. Halep yetkilileri, İlgazi'nin şehre girmesi konusunda anlaşmazlığa düşmüş, İlgazi de dönmeye karar vermişti. Ancak Kadı İbnu'l-Haşşab ve beraberindeki bir grup insan, arkasından giderek ondan şehre dönmesi için ricada bulunmuşlardı. Bunun üzerine İlgazi şehre girmiş ve ~aleyi teslim aJmıştı (Mayıs ltl7)48

• Böylece İlgazi, Haleb'te Suriye Selçuklu idaresine son vermiştir. İl gazi 1121 'de yeğeni Bedrüddevle Süleyman b. Abdülcebbar'ı Halep naipliğine tayin etmiştir49 . · · · ·

Kadı Ebul-Fazl İbnil-Haşşab, Haçlılada savaşta askerlere büyük moral destek vermiştir. Kadı, Tel(Afrin savaşında (51311 1 19) at üzerinde ve elinde mızrak olduğu halde halkı savaşmaya teşvik ediyordu. Bunu gören bazı askerler "Biz bu sarıklıya tabi olmak için mi yurdumuzdan geldik" dediler. Kadı, buradaki insanlan coşturan bir konuşma yaptı ve insaniann gözünde büyüdü50

•

Belek Gazi'nin Haçlıtarla yaptığı savaşta Kral Baudvin'i esir alması ve Harput'u alması üzerine Haçlılardan Joslin harekete geçmiş ve Halep civarında katliama ve yıkıma başlamıştı (517/1123 ). Onun devam eden eylemleri karşısında Halep kadısı İbnu'l-Haşşab, Halebin önde gelen şahsılannın da onayıyla şehirde Hıristiyanlara ait · kiliseterin mihraplarının yıkılmasını ve mabedierin güneyine yapılmasını ve mabedierin kapı yönlerinin değiştmlerek mescide çevrilmesini emretti. Halepteki en büyük ki1ise bu şekilde mescide dönüştürüldü. Mescidü's-Serracin adını alan bu mescid şu andaki el­Hallaviyyin Medresesi'nin yerinde idi. Camiye çevrilen bir diğer kilise de Haddadin (demirciler) Kilisesi olup o da . günümüzde Medresetül-Haddadin'dir. Bir diğeri de günümüzde İbnu'i­Mukaddem Medresesinin yerinde bulunan Derbul-Hiraf (?) Kilisesi· idi. Bu icraat sonucunda Halepte hıristiyanların sadece iki kilisesi kaldı ki onlar günümüzde de faaliyetteler.51

Kadı İbn u '1-Haşşab, yukanda belirtildiği üzere, Aksungur el­Porsuki'nin, Haçlıları Halepten uzaklaştırması sırasında yanında idi

\ 47 İbnu'I-Adiın, Biyografilerle Selçuklular Tarini (Buğye'tu'-tal~b fi taribi Haleb'ten Seçmeler), çevirve notlar: Ali Sevim, TTK, Ankara 1982, 128. "Ebu Ganim, tarihçi İbnu'l-Adim'in amcasıdır". Bkz. a.y. Sevim, Makaleler, I, 338. 48 İbnui-Adim, Zübdetü'l-haleb I, 387; Alptekin, "Artuklular", Doğuştan GÜnümüze Büyük İslam Tarihi, VIU, 182. 49 Sevim, Makaleler, 1, 217,236. so İbnul-Adim, Zübdetü'l-haleb, I, 390. s ı İbnu'l-Adim, ZUbdetü'l-haleb, I, 412.

-296-

1 ..

Abdurrahman Acar

ve onu Haçlılan kovalaması için teşvik etti52• Bu da kadı İbnu'l­

Haşşab'ın Haçlılara karşı yürütülen cibad faaliyetindelci aktif rolünü göstermesi bakımından önemlidir.

Kadı İbn el-Haşşab'ın adı, İlgazi'nin halefi Büsameddin Temürtaş zamanındalci olaylarda da geçmektedir. Ancak Temürtaş'ın Haleb'telci halcimiyeti altı ay sürebilmiştir (Mayıs 1 124-Elcim 1 ı24)53

Baudvin II-Dübeys-Sultanşah ittifakı güçlerinin Haleb'i kuşattıkları ( ı 124) sırada Temürtaş, Haçlılara karşı asker toplamak üzere Mardin' e gitmiş ve şehirde naibi Bedrüddevle Süleyman, bacib Ömer el-Has ve kadı İbn el-Haşşab'ı bırakmıştr Kadı İbn Haşşab, bu sırada Haleb'in reisi konumundaydı. O, şehrin kanınınasından ve ınaliye işlerinden sorumlu idi54

•

İbnu'l-Haşşab, Zengilerden Melik es-Salih İsmail zamanında hayatta olup ve Ha1eptelci Şiiterin lideri konumunda idi. Melik Salih şehre halcim olunca onun öldürülmesini emretti55

· İbnu'l-Adim'in verdiği bilgilerden, · İbn el-Haşşab'tan sonra Halep kadılığına Ebu Ganim Muhammed'in geçtiği anlaşılmaktadır.

Baudovin II-Dübeys-Sultanşah ittifakı güçlerinin ı 124'te Haleb'i kuşatınalan uzamıştı. Korkuya kapılan Halep halkı da Mardin'de bulunan Teınürtaş'a gizlice bir heyet göndererek gelip şehri kurtarmasını ve durumlarını düzeltmesi için istekte bulundu. Mardin'e giden bu heyette Halep kadısı Ebu Ganim Muhammed de bulunuyordu. Heyet Mardin'de iken kadı'mn oğlu Ebul-Fazl Hibetullab'tan gelen bir mektupta şehirde şartlarm çok kötüye gittiği haber verilınekteydi. Ternurtaş da bu duruma kızarak Haleb'e gitmekten vazgeçti. Bunun üzerine Haleb heyeti Mardin'den kaçmış ve şehirlerini müttefik kuvettlerin kuşatmasından kurtarması için Musul bakimi Aksungur el-Porsulci'ye başvurmuştıır. Sonuçta Aksungur'un yardımıyla Haleb'teki kuşatma kaldırılmıştır 56

.

b) Meyyafarikin Kadıları: Mayyafarikinli tarihçi İbn u '1-Ezrak, memleketinde görev

yapan Artuldu kadılarından dördünün ismini kaydetmeketdir. Bunlar Babaeddin Ebu Tahir b. Nubate, Taceddin Ebu Salim b. Nubate,

sı İbnu'I-Adim, Zübdetü'l-haleb, I, 424. SJ Sevim, Makaleler, I, 341'. s4 İbn u '1-Adim, Zübdetü '1-haleb, I, 421; Sevim, Makaleler, I, 338. ss fbnu'I-Adim, Zübdetü'l-haleb, ll, 515-518. s6 İbnu'l-Adim, Zübdetül-hale.b, I, 421-423; a.y, Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Bu~e'den Seçmeler), 128-130; Ali Sevim, Makaleler, I, 339-340; a.y, Makaleler, m, 148-149

Artuklular

Muhammed b. Ebu Ya'la · · el-İs'irdi ve Sadreddin Ebu Ali el­Hasan'dır.

Bu dönemde Meyyafarikinde kadılık görevinde bulunan ilk isınin Bahaeddin Ebu Tahir b. Nubate olduğu anlaşılmaktadır. Bir süre sonra Taceddin b. Nubate'nin oğullan Diyaeddin ve Balıaeddin arasında bir anlaşmazlık çıktı ve kadılıktan azledildiler. Melik Necmeddin Alpı, bunların yeıine 21 Cemaziyy_elalıir 549/4 Ağustos I 154 günü, daha önce katiplik ve vakıf nazırlığı yapı'n.ış olan Muhammed b. Ebu Ya'la el-İs'irdi'yi Meyyafarikin kadılığına getirdi57

. Ancak el-İs'irdi, bir sene sonra görevinden aziedildi ve Şaban 550/Ekim 1155'te Taceddin Ebu Salim b. · Nuoate, Meyyafarikin kadılığına tayin edildi58

. _

Taceddin de Muharrem 552/Şubat-Mart ı ı57'de kadılıktan aziedilerek yerine Muhammed b. Ebi Ya'la el-İs'irdi ikinci defa tayin edildi59

.

Daha önce geçtiği üzere, Ahlat kadısı olan Sadreddin Ebu Ali el-Hasan b. Ali b. Muaz, 26 Safer 556/24 Ocak ı ı6I Perşembe günü Meyyafarikin'e gelmiş ve bu şehrin kadılığına tayin edilrnişti60. Kadı Sadreddin'e göreve tayin edilmesi sebebiyle atlas cubbe, sarık ve taylasan giydirilmiş ve ardından halkla beraber camiye gitrniştir61 •

· Ablat kadısı Kadı ·I?ıyaeddin'in oğlu Sadreddin Ebu Ali, 552/1157 yiiında kadı Nasırüddin b. et-Tabip'in ölümünün ardından Siirt kadılığı da yapmıştı. 62

.

Meyyafarikin kadıhğına, ıo Cevvel 562 /4 Mart 1167 Pazar günü Ernineddin'in aracılığıyla, Hatunun da görüşü alınarak, yeniden Kadı Bahaeddin Ebu Tahir b. Nubate tayin edildi. Bütün ' yetkiler onda toplandı63 . Bahaeddin, 5 Zilhicce 566 /9 Ağustos ll 71 'de Meyyafarikin kadılığından aziedilip yerine tekrar Kadı Muhammed b. Ebi Ya'la tayin edildi. Meyyafarikin kadıhğı Baıhaeddin'in üçüncü kadılık göreviydi64

•

51 İbnu'l-Ezrak, 112-113 . . 58 İbnu'I-Ezrak, 116. '· 59 İbnu'l-Ezrak, 118. "Taceddin görevden .azledildikten sonra bir müddet Meyyafarikin'de kalmış ve sonra gittiği. Mardin'de hastalanarak vefat etmiştir. (3 Rebiyülahir 552115 Mayıs ı 157). Cenazesi kardeşi ve kalabalık bir cemaat tarafınd,an Meyyafarikin'e götürülmüş ve oradaki aile kabristanına defi:ıedilmiştir.". A.y. 60 İbnu'l-Ezrak, Meyyafarikin ve Amid Tarihi, 126; Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 161. ' 61 İbnu'1-Ezrak, 126. 62 İbnu'l-Ezrak, 119. 63 İbnu'l-Ezrak, 151. 64 İbnu'l-Ezrak, 164.

Abdurrahman Acar

c. Düneysir (Koçhisar) Kadıları:

Ulaşabildiğimiz .kaynaklarda, Artuldular devrinde Düneysir'de görev yapan kadılardan ikisinin ismi zikredilmektedir. Bunlar Abdurrahman el-Makdisi ile Ebubekir Atik b. İbrahim el­Mehellebi' dir.

Artuk.lular devrinde Duneysir'de görev yaptığını tespit ettiğimiz ilk kadı ünlü tabip, kadı Fahreddin el-Mardini'nin dedesi olan Abdurrahman el-Makdisi'dir65 . Ancak · kaynaklarda kadı Abdurrahman'ın görev süresi hakkında bir bilgiye ulaşamadık.

İbn İlaliDJş'ın hakkında en geniş bilgi verdiği Düneysir kadısı yazann ~a hocası olan Ebubekir Atik b. el-Mehellebi (ö. 627/1229)'dir. İbn İlalmış'ın kendisinden en çok fıkıh okuduğu kişi olan el-Melıellebi, Düneysir'e yakın Melıelleb köyünden olup, Düneysir'deki, Şihabiye Medresesinde asistanlık yapmış, daha sonra aynı şehirde kadılık görevinde bulunmuştur. EI-Mehellebi, Mardin'in Artuklu hükümdan Melik el-Mansur tarafından hapsedilmiş ve hapiste ölmüştür.66 . ·

Öte yanda İbn .İlalmış, adı geçen eserinde, iki kadıdan daha bahsetmekteyse de bunların nerede kadılık yaptıklannı

belirtmemektedir. Bunlar Şihabiyye medresesi müderrislerinden olan ve İbn İlaliDJş'a fıkıh akutmuş olan Kadı Ebu İmran Musa el­Makisi67 ile Kadı Ebu Abdullah Muhammed b. Yahya en-Numeyri eş-Şafıi68 ' dir.

d. Nusaybin Kadısı Kısa bir süre Artuklu hakimiyetine girmiş olan Nusaybin'de

de kadılık teşkilatının kurulmuş olduğu muhakkaktır. Nitekim 553/1158 tarihinde bu şehirde kurulan Zeynelabidin Camii vakfının vakfiyesinin devrio Artuklu kadısı tarafından tasdik edilmiştir. Bu vakfıyeyi tasdik eden kadı 'nın verdiği hükme göre vakıf, Hanefi mezhebinin önde gelen imaını Ebu Yusufun ictihadına göre faaliyet gösterecekti. 69

.

Sonuç Üç yüz yıl boyunca Mardin merkez olmak üzere Güneydoğu

Anadolu Bölgesinin önemli bir kısmına hükmeden Artuklu melikleri,

65 İbo İlalm.ış, Taribu Düneysir, 180. 66 İbo İlalmış, Taribu Düneysir, ı 19. 67 İbn ilalmış, Taribu Düneysir, 129. 68 İbn llalmış, Tarihu DUoeysir, 133. 69 Sadi Bayram, "Aişivlerde Kayıtlı Mardinde Yapılmış En Eski Vakıflar'', Makalelerle Mardin, I, 293.

- 299 -:ı . • •J

Artuklular

diğer İslam hükümdarlan gibi ülkelerinde adaleti tesis etmek için çaba göstermişler ve yetenekli kadıları göreve getirmişlerdir. Mardin Artuklu hanedanının kurucusu Necmeddin İlgazi ve halefieri yönetirnde adalet prensibine bağlı kalmaya büyük önem vermişlerdir.

Artuldularda şer'i yargı teşkilatının başında bulunan kadi'l- ~

kudfit (başkadı) Artuklu meliki tarafından tayin edilin~.i ve başkent Mardin'de otururdu. Diğer Artuldu şehirlerinde de ona bağlı olarak çalışan kadılar veya naipleri şeri mahkemelere başkanlık ederlerdi.

Artuklu başkadısı, şeriat mahkemesi başkanlığını yürütmenin yanı sıra, hükümdann kendisine ve.rdiği bazı diplomatik faaliyetlerde bulunur, hanedan ailesinin nikah, cenaze, taziye vb. merasimlerinde hükümdara veka.let ederdi.

Artuklu adli teşkilatı ile ilgili olarak dikkati çeken önemli bir husus, bazı Artuldu kadılannın otuz beş sene gibi çok uzun bir süre görevde kalmış olmalarıdır.

Artuklu başkadıları arasında yarım yüzyılı aşkın bir süre görev yapan Nubate Oğullarına mensup kadıların ayrı · bir yeri vardır. Mardi.nli ünlü tabip, Kadı Fahreddin Muhammed'in babası Abdüsselam el-Makdisi, Düneysirli Muhammed b. Süleyman ve Musullu Burhaneddin, Mardin kadılan arasında dikkati çeken isimlerdir.