ULUSLARARASI

iMAM ~AFii SEMPOZYUMU

INTERNATIONAL

SYMPOSIUM ON AL-IMAM AL-SHAFII

7-9 Mayu;/May/y.\..o 2010

EDiTOR

MEHMET BiLEN

~ KENT l~lkl.ARI

Kent ~Iklar 46

Uluslara.ras1 imam ~afii Sempozyumu

Intemahonal Sympos1um on al-Imam al-Shafll

Editor

Mehmet Bilen

i~diizen - Kapak

Rid wan Xelil

J_,..UI ~WI ~\.o~l ~j.o

Birinci Basla: 2012

Basla-Cilt

Artus Basrm

ikitelli Organize Sanayi Bolgesi

Eskoop Sanayi Sitesi B1 Blok No: 63

Ba~alq;ehir/istanbul Tel: +90 0212 671 70 92

Fax: +90 0212 671 70 93

ISBN: 978-605-5402-40-2

Yayui Sertifika No: 16919

Kent I~lklan

Pak Ajans Yaymcillk Ltd. $ti

Biiyii.k Re~itp~a Cd.

Yiimni ~ Merkezi No: 22/29

Vezneciler-istanbul

Tel & Fax: 0 212 519 00 09

imam ~afii'nin Ya~ad1g. Donem

Prof. Dr. Abdmahman ACAR0

Girl§

Taru.nnu§ ilmi bir §ahsiyetin biyografisi y~ken, ab.lacak ilk achm §iiphe­siz onun eserlerine miiracaat etmektir. Bunun ardmdan diger kaynaklara miira­caat edilmelidir. Fakat biitiin kaynaklara ba§vurulsa bile §ayet onun ya§achgt c;agtn dini, siyasi, i.ktisadi, sosyal ve killtiirel durumu di.kkate almmazsa, bu biyografi bir menak.tbnameden oteye gec;emez. Menklbeler ise c;oguruukla, konu edilen §ahSiyet hakkmda a§ffi ovgiller ic;eren, tarihi gerc;eklerle Uyu§mayan bilgiler ic;eren ve bu yiizden de . ihtiyatla kullarulmast gereken eserlerdir. Nite­kim imam $afii'nin hayabru konu alan menla.bevi bazt eserlerde, onun ya§achgt tarihi ve cografi §artlarm goz arch edildigi gorillmektedir.

Siinni .6.klurun dort biiyii.k imanu Ebu Hanife(o. 150/767), imam Mali.k(o. 179/795), imam $afii(o. 203/820 ) ve Ahmed b. Hanbel'in(o. 241/855) biyografile­rini yaznu§ olan Ebu Zehra, insaru ilme yonelten dort faktorden soz eder:

1- Ki§inin §ahsi kabiliyeti; istidach ve tema)rillleri ki, digerlerinin zaten diregi ve temeli budur.

2- Kendisine ilim yolunu gosteren, bilgi c;tgtnru ac;an iistadlan ve rehberleri ki, bunlar onu dogru bir yone c;evirip ic;inde silinmez tesirler buakirlar, takip edecegi yolu c;izerler.

3- $ahsi ara§tumalan, tecriibeleri ve incelemeleri.

4- Ya§achgt c;ag, ic;inde bulundugu muhlt ve kendisini besleyen fikir c;evresi.

Bunlarm hepsinin $afii'yi, $afii yapmakta tesiri vardu. Bunlarm her biri be-lirli bir olc;iide onun iizerinde tesirini gostermi§, onu yogurup meydana getir­mi§tir1. Biz, bu yazmuzda sonuncu faktor iizerinde dmaca&z. $afii'nin c;agt, Ebu Zehra tarafmdan detayh olarak ele almchgtndan2 biz burada konuyu ozet­lemekle yetinecegiz.

Biz burada, imam $afii'yi anlamak ic;in, onun ya$ach~ Abbasilerin ilk asn hakkmda bazt bilgiler verecegiz. Konuyu, idari ve siyasi durum, sosyo­ekonomik §artlar ve entellektiiel hayat olmak iizere iic; ba§hk altmda ele almayt uygun bulduk. ·

0 Dicle Universitesi ilahiyat Fakilltesi I Muhammed Ebu Zehra, imam ~afii, c;ev: Osman Keskioglu, oiB, Ankara 1996, s. 40 1 Bkz: Ebu Zehra, A. g. e, 54-67.

imam $afii'nin Ya§adl.~ Donemj17

A. idari ve Siyasi Durum

Bilindigi gibi, Abbasiler, 750 senesinde ~am merkezli Emevi(Omevi) devleti­ni ytkarak Bagdad'm merkez oldugu yeni bir devlet kurmu~lar ve islam diinya­smm dini-diinyevi liderligini yii.riitmeye ba~lanu~lardrr.

Abbasiler donemmde islam i.ilkesi, Dort Hallie ve Emeviler (OmeyyeoguJ.Ia-n) zamanlarmda oldugu gibi, eyaletler sistemi ile idare edilmektedir. ~afii'nin hayah, hallieligm Mlsu, Yemen, Hicaz ve Irak eyaletlerinde .ge9ni~tir.

. ~afii'nin dogdugu Filistin' deki Gazze ~ehri o donemde Mlsu eyaletine tabii idi. ~affi, dogdugu bu eyalette hayata veda etmi~tir.

Yemen'e gelince, buras1 ~afii'nin atalarmm yurdudur. Bura}'l ~afii'nin haya­tmda onemli bir yer kllan onemli bir husus da anasmm Yemen'in en biiyiik kabilelerinden Ezd'e mensup olmas1du. Diger yandan ~afii, yiiksek ogrenimini tamamlachl<tan sonra Yemen eyaletinde bir siire idari bir gorevde bulunmu~tu.

Hicaz ise ba~dan beri kutsal iki ~ehir Mekke ve Medine (Haremeyn)' den dola}'l hem Ma~nk (Dogu islam diinyas1) ve hem de Magrib (Bah islam Diinya­Sl) i9-fl biiyiik oneme sahipti. Siinnisiyle, ~i.isiyle biitiin Miisliimanlarm en onemli dini merkezi olan Kabe'nin bulundugu Mekke, bu donemde de siyasi ve. iktis~di bir merkez olma ozelligini sfudiirmektedir. Abbasiler ve daha sonraki islam hanedanlan burarun himayesi ve geli~mesi i9n o~el bir ilgi ve ozen gos­termi~lerdir.

Diger yandan $a.fll'nin -;agmda Suriye, Horasan ve el-Cezire ('iukan Mezopo­tamya) eyaletlerinde de Hilafet merkezi Bagdad'm ve genel olarak islam diinyasmm gelecegme tesir eden onemli bazi dini-siyasi geli~meler ya~~hr.

Bu ozet cografi bilgilerden sonra ~imdi Abbasi Halifeligi'nin, $afii'nin haya­hru kapsayan }'lllarma goz atalrm:

Hicri 150~204, miladi 767-820 }'lllan arasmda ya~anu~ olan imam $afii'nin yanm yi.izylia s1gan hayah, Abbasilerin ilk halliesi Seffah'tan sonraki alh hallie, Mansfu (754-775), Mehdi (775-785), Hadi (785-786), Harun er-Re~id (786-809), Emin (809-813) ve Me'mful( 813-833) zamanlarma denk gelmektedir. Daha son­ra gelen Mu'tasrm(833-842) ve Vaslk'm (842-847) da dahil edildigi donem, Abbasilerin .ilk asnru olu~turmaktadu. Buna gore imam $affi dogdugunda Abbasi halifeligini Mansfu yii.riitiiyordu. ·

Bu ilk yedi Abbasi halifesi zamanmdaki siyasi §artlar ~oyle ozetlenebilir:

Abbasi ihtilal hareketi "er-Rtza min Al-i Muhammed"i (Peygamber ailesin­den raz1 olunan ki~iyi) iktidara getirmek amaoyla ba~lahlml~, davet boyunca bu slogan ~lenmi~tir. ic;erigi biitiin a9kh~yla ve kesinligiyle belirtilmi~ olma­yan bu slogan Ali ve AbbasoguJ.Ianru birlikte kaps1yordu. ihtilalin temsilcileri bu sloganla AlioguJ.larmm biiyiik ol9J.de destegini alma}'l ba~arrm~lardl. 3.

3 Nahide Bozkurt, OIU§um Siirecinde Abbasi ihtilali, Ankara 2000, s. 95

18 1 Uluslarar as1 imam $afii Sempozyumu

ilk Abbasi halifesi Es-Seffah(750-754) zamarurun ~ogunu Umeyyeogu.Jlaruu destekleyen Arap komutanlarla sava§la ve Emevl ailesinin kokiini.i kurutmakla gegrdi. Hatta Emevi ailesinden Endi.ili.is'te Emevl devletini kurmu§ olan Ab­durrahman ed-Dahil di§mda kimseyi sag brrakmadi. Es-Seffah, <;ok ge~eden devletin kurulmasmda kendisine yardimcr olanlan da cezalandirdi. Nitekim kendisine veziru Al-i Muhammed i.invaru verilmi§ olan Ebu Selap1-e el-Halla.I'1 oldi.irdi.i. Abbasi ihtilal hareketinin onderlerinden Ebu Muslim Horasa.nl'yi de oldi.irmeye karar vermi§ti. Ama kendisinin erken oli.imi.i buna imkan vermedi4.

ikinci halife Ebu Cafer el-Mansur(754-775), Abbasi iktidaruu kesin olarak oturtmu§' ve Sasanilerin ba§kenti Ctesiphon, diger ad1yla Medam'in Ylkmhlan yakmmda yeni ba§kent Bagdad'1 kurmu§tur. Dineverl'nin kaydettigme gore buras1 onceden ayda bir, pazar kurulan bir kay idis.

Mansur, kendisinin halifeligini tanimayarak isyan eden amcas1 Abdullah b . Ali'yi etkisiz hale getirmi§, Abbasi Devleti'nin kurulu§unda bi.i)Qik rol oynarm§ olan Ebu Mi.islim Horasani'yi oldi.irtmi.i§ ve Muhammmed en-Nefsi.i'z-Zekiyye liderligmdeki Ali ogu.Jlarmm isyanmi bastrrrm§ttr6.

Mansur, Alevilere (Ali soyundan olanlara) ve ~iilere kar§l daha da sert on­lemler aldi. 141/758'de saraymi ku§atan ve kendisini kutsayan bir grup Raven­diyye yanda§rm katletti:-di. Birka~ yll soma ozellikle Alevilerin Hasa.nl kolun­dan bir~ok ki§iyi oldi.irtti.i ya da hapse a thrill. 7

Kah bir Arap milliyet9ligi anlaJl§Iyla hi.ikmeden ve Meva.Iiyes zulmeden Emeviler de~den soma i§ba§ma gelen Abbasiler, emniyet ve hi.irriyet getir­mek vaadiyle iktidara gelmi§ti. Ebu Hanife'nin Abbasi idaresinden i.imidi bi.i­yi.ikti.i. Onlarm §efkatli ve merhametli bir idare kuracaklm umuyordu. 0, ilk Abbasi halifesi Ebu'l-Abbas es-Seffah'a seve seve biat etmi§ti. Fakat Ebu Cafe:r el-Mansur'un devri gelince i§ degi§ti. Devlet ni.ifuzunu takviye i~ sertlik ve §iddet gostermeye ba§lad1. Ehl-i Beyt'e i§kence yaph. Onlarm ileri gelenlerini zindana ath. Hz. Ali taraftarlarmm kanlan hesapsiZ akihh:r oldu. Ebu Hanife bakh ki, Mansur'un idaresi, Emevller'in idaresinin devammdan ba§ka bir §ey

4 Ebu Hanife ed-Dineveri, el-Ahbaru't-Trval, thk: Orner Faruk et-Tabba', Daru'l-Erkam, Beyrut, tsz, 344; Hasan Ibrahim Hasan, Siyasi-Dinl-Kiiltiliel-Sosyal islam Tarihi, c;ev:ismail Yigit-Sadreddin Giim~, istanbul1987, II, s. 310 5 Dineveri, A. g. e, 350. 6 Hasan Ibrahim Hasan, A. g. e, II, 318. 7 Farhad Daftary, Muhalif islamm 1400 Yili, ismaililer Tarih ve Kuram, c;ev: Erciiment Ozkaya, Ankara 2001, s. 109. s Mevfi/i, Arapc;adaki Mevlfi kelimesinin c;ogwudur ve zrd anlarnlt kelimelerdendir. Hem kul, kale, azat edilmi~ kale manasma, hem de ma.Iik, kulW1 efendisi, kale azad eden adam manasma gelmek­tedir.

imam $afii'nin Ya§ad!gx Doneml19

degil, degi~en yalruz kuru bir isimdir. Bundan dola)'l devletle aras1 a<;J.ldl. Ona eza ve cefa yapllmaga ba~landl ve oli.imii de bu yii.zden oldu. 9.

Mansfu'dan sonra Abbasi halifeligi makanuna Muhammed el-Mehcli (775-

785) ge9Iri~tir. Abbasilerin ~il koklerinden kurtulma ve halifelikteki haklarrm me~rula~bnna ~abalm, bunun doneminde tamamlandl. Mehcli, halifeligme Abbasilere Ebu H~im'in vasiyetiyle degil, bizzat Peygamberin amcas1 Abbas'1 atamastyla ge~gini iddia ederek ~iilikle SOn baglm kopardltO.

Mehcli'nin halifeligi ile birlikte devlette istikrar saglandl. Devlet maliyesi diizeldi. Dola)'lsiyla bolluk ve rahailigm oldugu bir doneme girildi. imar faali­yetlerine hlz verildi. Posta te~kilabnda reforma gidildi. Alim ve sanatkarlar himaye gordii ve yabancr eserlerin terci.ime edilmesine devam edildill. Onun zamarunda bir~ok isyan basb.nldlgt gibi, islam inanCiru dejenere etmeye ve islam birligini bozmaya ~ah~an zmdlk'lara kar~1 kapsamll bir tutuklama ve cezalandrrma kampanyasrna giri~ilcli. Mehdi zamarunda iilke genelinde diizen saghmdl~- gibi, dl~ta da Bizanshlann yagma ve saldlnlanna kar~1 istihkamlar gii9end.irildi ve srmrlann giivenligi i9n gerekli onlemler ahndl.

Mehcli'den sonra yerine halife olarak el-Hadi ge<;rni~tir. Hadi'nin (169-170/785-786) bir yl1 ii~ ay siiren halifeligi zamarunda Alevilerden Hiiseyin b. Ali isyan etmt~, sonu~ta bu isyan bastmlnu~ (786), Hmcilere ve zmdlklara yonelik kogu~turmaya devam edilmi§tir12• Hadi'nin oli.imiinden sonra hciliielik maka­rruna, er-Re~id laka~nyla anilan karde~i Harun ge~tir.

Harun er-Re~id, ilk i~ olarak, halifelige ge~esinde destegini gordiigu Yahya b. Halid Bermeki'yi SJruiSlZ yetkilerle vezir tayin etti. Yahya, iki oglu Fazl ve Cafer ile birlikte on yedi yl1 Abbasi devlet idaresinde etkin rol oynamt~lardrr. Emevilerden Abdiilmelik zamarunda sarayla ~ki kurmu~ olan Halid el­Bermeki, ilk Abbasi halifesi Ebu'l-Abbas es-Seffah zamarunda Abbasi saraymda onemli bir goreve getirilmi~ ve klsa bir zamanda sivrilmi~ti13. Kokleri Belhli Budist bir aileye dayanan Bermekilei, Harun er-Re~id devrinin ozellikle ilk on yllinda ~ok gii~ii bir konumda olmu~lardrr.

Bu devirdeki siyasi istikrar ve iktisadi kalklnmada,_Berm~ki vezir ailesi fert­lerinin biijriik pa)'l olmu~tur. Halid'in oglu Yahya, Harun'un daha veliahtligi zamarunda hizmetine girmi~ti. Harun, eski hocas1 Yahya'nm nasihatlerini hi~ ihmal etmeden tutard1. Yahya'nm ogullm olan Fazl, Cafer, Musa ve Muham­med de babalm gibi ileri go~lii idiler. Bunlardan Fazl, Horasan ve Mlsu vali­liklerinde bulunmu~, Deylem'de ba~J.ZlJ.k ilan etmi§ olan Yahya b. Abdul-

9 Ebu Zehra, Ebu Hanife, ~ev: Osman Keskioglu, Konya 1981, s. 105. 10 Daftary, 109. 11 Mehdi'nin yapbgt reformlar hakkmda bkz: Hasan ibrahim Hasan, II, 334-335. u Bkz: Hasan ibrahim Hasan, II, 22. 13 Bahriye U~ok, Islam Tarihi, Emeviler Abbasiler, Ankara 1979, s. 103.

20 1 Uluslararas1 imam ~alii Sempozyu~u

lah' a boyun egdirmi§ti. Cafer de bin;ok vilayette hizmet etmi§, Suriye' de Mudar ve Hi.myer kabileleri arasmda yeniden ba§layan <;eki§meyi yah§bnna i§ini iize­rine allru§h.

Bu kudretli yoneticilerin, yani Bermekilerin ortadan kalkmas1 sonucudur ki, Ha­run'un saadet devrine golge dii§mii§, Halife, <;Ikan ayaklanmalan bastumak ve sava§lara gitmek zorunda kalm.J§tlr. 14• Onun Bermekileri devlet idaresinden uzak­la§hnp cezalandrrmas1 ile ilgili olarak <;e§itli iddialar ortaya ah1.nu§tlr15• Ancak kesin olan bir §ey varc:hr ki o da Bermekilerin devlet idaresindeki niifuzlan ve elde etnl.i!j olduklanservetler, zamanla Harun er-Re§id'i endi§elendirmi§ti.

Kendisi i<;in 'en iinli.i halife ve di.inya hi.iki.imdarlanrun en biiyiigu'16 gibi slfatlar kullarulan Harun er-Re§id'in ki§iligi ve idaresi hakkmda kaynaklarda farkh gorii§ler bulunmaktad:tr. Baz1 kaynaklar er-Re§id i<;in: 'Bir sene cihada <;Ikardi ve ertesi sene de hacca giderdi' demektedir. Gerc;ekten de hemen her yaz halifenin kendisi veya kumandanlan Bizans i.izerine seferler di.izenlemi§lerdir. Aynca h~e, hac ibadetini aksatmamaya <;ah§rrru. Zaten er-Re~td, hacca giden son halife olarak bilinmektedir. Buna kar§m Binbir Gece Masallarmda ve $uUbiye akmuru temsil eden kitaplardan I<itab el-Egaru'de ise onun, kole ve cariyelerle dolu saraymda liiks ve §atafat i<;inde ya§ad1~ anlablmaktac:hrt7. -

Harun er-Re§id, ilrnin geli§mesi i<;in <;aba gostermi§ ve ilim adamlaruu hi-maye etmi§tir. Beytii'l-Hikme'deki irnkanlardan yararlanan bilim adamlan telif ve terciime faaliyetlerine devam etm.i§lerdir. 0, hukuk alanmda da baz1 refomi­lar yaprm§, kadi'l-kudat'hk gorevini ihdas ederek, Ebu Hanife'nin arkada§l ve ogrencisi Ebu Yusufu bu makama tayin etmi§tir.

Abbasilerin en parlak yillan olarak kabul edilen Harun er-Re§id devri, ayru zamanda merkezt otoritenin denetiminden uzak bahdaki vilayetlerin istiklalle­rini ilan- etmeye ba§lachldan bir donem olmll§tur. Bu donemde, Cezayir' de Tahert merkezli Hanci-ibadi Riistemiler (776-90&) ve Fas'ta $ii idrisller (789-974) bagrmslZhklanru ilan etm.i§ler, Aglebller (800-909) ·de ba§kenti Kayrevan olan yan bagrms1z bir devlet kUrmu§lardu.

Harun er-Re§1d, vefabndan once illkeyi ogullan arasmda bolii§tiirmi.i§; Ho­rasan'l Mem'ful'a ve Irak'1 Emin'e bnakrru§h. Kendisinin olii.miinden sonra bi.iyiik oglu ve veliahdi Emin Abbasi halifesi oldu. Am dl§mda ilk defa iinvaru ·

14 D~ok, 104. 15 Bkz: Hasan ibrahim Hasan, II; 347-355. 16 Celaleddin es-SuyO.ti, Tarihu'l-Hulefa, thk: ibrahim Salih, Darn sad.~r, Beyrut 1424/2003, s. 336. Bu eserde er-Re~ld'in halifeligi boyunca her giin yiiz rekat namaz klldt~ kaydedilmektedir, s. 337) 17 Harun er-Re~!d'in biyografisini tahrif edenler veya onu y~ tarutanlar arasmda Ahmed Emin (Hzrun e-R~Id adh kitabmda), Corci Zeydan, TaJibiler, i'lamii'n-Nas bima veka lil-Beramil<e mea Beni'l-Abbas isimli eserin yazan ve Avrupa Kilisesinin nakletigi rivayetler gosterilmektedir. Bkz. $evki Ebu Halil, Harun er-Re~d, Emirii'l-Huleffi ve Ecellii MiilUki'd-Diinya, Daru'l-Fikr, Duna~k 1408/1988, s. 133-160.

imam ~ali.i'nin Y~adt& Doneml21

(Emin) hutbelerde ve resrni yaz1§malarda kullarulan hallie budur. Emin'in asll ad1 Abdullah Muhammed'dir1s. Unlii islam tarih9si ibnii'l-Esir, Emin'in haya­tmda hilm, adalet ve tecriibe gibi iyi hasletlerden kayda deger bi~ §ey bulama­dlguu19 soylemektedir.

Emin'in aldl& baz1 yanh§ kararlar ve iranhlarm tahrikleri sonucunda Mem'tin da halifelik davas1 giitmeye ba§ladl. Bu da beraberinde Abbasi iilke­sinde bir i~ sava§m ~asma yol a9ID§hr. Emin ile Me'intm arasmda ba§layan miicadele, ger~ekte Emin'in ve kumandanlarmm temsil ettigi Arap kamp1 ile, Me'mtin tarafuu tutan Iran kamp1 arasmda bir sava§h. Bu sava§, iranlllann ga­lip gelmesiyle neticelendi. Boylece niifuz ve kuvvet onlann eline ge~ti 2o.

Me'mtin, 198/813 senesinde Emin'in oldiiriilmesinden sonra Abbasi halliesi oldu. Ancak Me'mtin'un iktidara gelmesi ve artan iran niifuzu, Irak ve ~evre­sinde tepkilere yol a9ID§hr. Hatta Ebu Zehra'ya gore $afii'nin Bagdad'1 terk ederek Mlsrr'a gidip yerle§mesi boyle bir tepkinin sonucudur21 • Nasr Hamid Ebu Zeyd, de Me'mtin'un hallie olu§u ile $afii'nin bir yll sonra Mlsu'a gitmesi arasmda bir bag kurmaya ~ah§rm§hr22• Ancak $afii'nin Mlsrr'a gidi§inin sebebi ne Nasr Harnid'in iddia ettigi gibi onun Arapc;ili& ve ne de Abbasi yonetirninin Araphktan uzakla§mas1du. $afii'nin Mlsrr'a gidi§i, daha ~ok Bagdad'da ya§a­nan i~ kan§lkhklarla ilgilidir.

Me'mfrn, iyi bir egitimden ge9Ili§tir. Ba§langr~ta Flloh, Arap~a, Tarih og­renrni§, biiyiiyiince de felsefe ve evail ilmine merak salml§hr. Bu alandaki ~aba­lan onu Kur'an'm mahluk oldugu dii§iincesine gotiirmii§tiir23•

' Me'mtin $iilige meyilli idi. Bundan dolayr da karde§i H. 202 senesinde Mu' temen'i veliahdlikten azlederek . $illerin Oniki imarmndan sekizincisi olan Ali er-R.tza'yr(o. 203/ 818) hallielik veliahdi tayin etti24. Fakat ~ok ge9Jleden Ali er-R.tza'run oliimiiyle Me'mtm idarede daha gii~li.i bir duruma kavu§tu.

Mansfu zamarundan itibaren ba§layan ve Harun er-Re§id'le hlzlanan tercii­me hareketi Me'mfm'la birlikte zirvesine ~§ ve Beytill-Hikme en verimli yillanru ya§arm§hr. Bu konudaki ~abalara, ileride Abbasiler zamarundaki ente­lektiiel hayat anlahluken yer verilecektir.

Siyasi ve dini hareketlerin hepsi ya da ~ogu Me'mtin zci.marunda (813-833)

yeni bir a§amaya girmi§tir; Birbiri ardmdan hareketler ortaya ~§, bunlar

1e SuyO.ti, A. g. e, 358. 19 ibnii'l-Esir, el-Kamil fi't-Tarih, thk: e~-~eyh Halil Me'mun, Daru'l-Marife, Beyrut 1422/2002, V, 320; Hasan Ibrahim Hasan, II, 361. 20 Ebu Zehra, imam $afii', 32 21 Bkz: Ebu Zehra, imam $affi, 32. :u Nasr Hamid Ebu Zeyd, "imam $afll ve Orta Yol ideolojisinin Tesisi", ~ev: Salih Ozer, Siinni Para­digmarun Ol~umunda $affi'nin Rolii, Haz: M. Hayri Kub~ogl~ Ankara 2003, s. 97. 23 SuyO.ti, Tiirihu'l-Hulefa, 362 .

• 24 SuyO.ti, 363.

221 Uluslararas1 lmam ~alii Sempozyumu

birbirlerine kan~rru~, zenginle~mi~, yeni gorii~ler benimsemi~, sonunda degi~ik bir atmosfere biiriinm~tfu25.

$afii'nin y~achgt donemin siyasl tarihini losaca ozetledikten sonra Abbasi devlet te~kilat:J. ve kurumlan hakkmda da ara~b.rmaol~ baz1 tesbitlerini ak­tarmak istiyoruz:

Bu donemde hiiki.im.et te~kilab, resmi kurumlar geli~tirilip saglam hale geti­rilmi~tir. Abbasiler zamarunda kar~muza ¢<an kurumlar daha son Emevller doneminde bi9mlenmi~ bulunmaktaych. Fakat bunlar heni.iz eksik ve olu~um halinde idilerl6.

Bu donem ic;inde Abbasi Halifeligi, alimlere iltifat gostermesine-belirli bir donemde Mutezile mezhebini herkese kabul ettirmek ic;in yapt:J.gt baslolar haric;­, dinin baz1 esaslarrm kutsal taniiDasma ragmen, dini kendi siyasetlerine alet etmi~tir. <;iinkii din adma saltanatrm yaynu~ ve hergiin varhgrm daha da sag..: lama baglarru~t:J.r27. Abbasi rejimi ic;in karakteristik olan durum;-filoha ve dola­)'lSlyla da ortaya ¢<rru~ fukaha ziimr~sine gitgide daha c;ok onem vermesidir28•

Halifenin hiikii.mdar ve ruhani lider olarak, selefleJ;i gibi camide Cuma na­mazrm lolchrch~, arada suada pek gosteri~li bic;imde yarg1c;hk yapt:J.~, ya da gittikc;e seyrekle~mekle birlikte kafirlere kar~1 tantanayla sefere ¢<b~ zamanlar da oluyordu. Fakat asu yiiksek gorevini islam yasalarrm var giiciiyle uygula­mak, bu yasalar1 enine boyuna inceletmek ve yorumlaruu her gec;en giin biraz daha geli~tirmeye <;ah§mak suretiyle yapmaktaych. Bu hareketi asu b~latm Mansur' du, daha sonraki Abbasiler onun b~latt:J.grm benimseyerek bundan yararlanmap bilmi~lerdir. Her yeni halifenin gonliinde bu hareketi siirdiirmek ve yoniinii belirlemek yabyordu. Siirekli geli~me ozellikle iic; alanda, hukukta, ilahiyatta ve ekonomide gerc;ekle~~tir29.

Abbasi hiikii.met merkezinin ortasmda yer alan halifenin huzuruna 9kmak­olaganiistii bir durum yoksa- c;ok kls1thych ve ·huzura kabulii di.izenleyen mabeynci (Hacib ), onemli bir devlet gorevlisi olmu~tu. Ancak yine de Zaman zaman bayramlarda, zafer ~enilklerinde, elc;ilerin kabuliinde halite, benzerine ender rastlanan bir debdebe ic;inde kendini gosteriyor ve ~m bir comertlik gosteriyordu. Halifenin yeni yeni torenlerle makanurun yiiceltilmesi, bilerek ya da bilmeyerek islamiyet oncesi c;aglarm dogu monar§ilerini hat:J.rlatan bir du­rum ortaya ¢<amu~hr. Ozellikle kom§u Bizans imparatorluguna olan benzer-

25 Claude Cahen, islamiyet, Do~undan Osmanl.J. Devletinin Kurulu~una Kadar, '>ev: Esat Nermi Erendor, Ankara 1990, s 81. 26 Cahen, 88. 'D Subhi Salih, islam Mezhepleri ve Miiesseseleri, ~v: ibrahim Samu~, istanbul1983, s. 205 28 Cahen, 71. 29 Cahen, 70.

imam ~afii'nin Y~adJF;l Doneml 23

likler belirgindir30. Bununla birlikte Abbasi idari kurumlanrun ol~masmda Sasaru medeniyetinin tesirlerini de unutmamak gerekir.

B. Sosyo-Ekonomik ~artlar

Abbasilerin bu ilk ~agmdaki islam toplumu, etnik bakrmdan Araplar ve Arap Olmayanlar (Acemler) olarak ikiye aynl.maktadrr. Gayn. Arap unsur iQ.nde ise ~oguruugu iranhlar (Farslar), Tiirkler, Kiirtler ve Berberiler olu~turmaktayciJ..

Bu donemde Arap toplumunu, sosyal hayat tarZI bakrmmdan bedeviler (go­~ebeler) ve hadariler (yerle~ikler) ~eklinde iki ana grupta ele al.mak miimkiin­diir. Bu her iki sosyal tabakada da insanlar esas olarak kabile/~iret merkezli bir hayat bi¢.mi siirdiirmekteydiler.

Arap tarihi i.izerine ar~hrmalar yapan bir<;ok bili.m adanuna gore Emevi Devletinin y:tk.th~1 ve Abbasilerin iktidara geli~lerinin arkasmda bu kabileler aras1 <;eki~me yatmaktadrr. Yine onlara gore Abbasi ihtilali biiyi.ik ol~de Ye­men kabilelerine dayamlarak ger~ekle~tiri.lmi~tir. 31.

Abbasiler zamarunda Arap kabileleri arasmdaki rekabet, eskisi gibi olmasa da, yer yer devam etmektedir. Bu rekabet, Giineyli ve Kuzeyli kabilelerin mii­cadelesi ~eklinde olmu~tur.

B~ ~agm en belirgin yonii §Udur: islam ~ehirleri iran, BizaJ1S, Hind ve Arap gibi .muhtelif u.rls~larla dolup ta§1yordu. islam Ol.kesinin srmrlan ~ok geni~le­mi~, Babda Endilliis'ten, doguda <::me kadar uzannu§b. 32

-Yerle~ik hayabn kalbi hilafet merkezi olan Bagdad icti. Bilindigi i.izere Abba­si halifeliginin ger~ek kurucusu olan Mansfu tara&ndan 762 senesinde Bag­dad'm temelleri ablnu~ ve ~ehir dort·yli siiren kurulu~ ~ah~.malanrun ardmdan iskana a9lrm~br. Bu durumda ~afii dogdugu srrada, Bagdad heni.iz biiyiik bir ilim, killtiir ve ticaret merkezi olmam1~, Binbir Gece Masallan'na konu olan §ehir haline gelmemi~ti.

Bagdad, Ha.run Re~!d zamarunda onemli bir kozmopolit 9ehir haline ge~­tir. !}ehir iran, <::in, Hinctistan ve Afrika' dan gelen tiiccar ile dolup ta~nu~br. Bu srralarda, ~ehrin killtiirel yap1s1 da geli~mi~, Arap killtiirii, Hinctistan ve iran'la ticari miinasebetlerin artmas1yla birlikte bu milletlerin killtiirleriyle etkile§im i~erisine girmeye ba~lam1~br. Nitekim bu donemde halk hikayeleri olarak orta­ya 9kan me~hur Binbir Gece Hikayeleri'nin ~ekirdegini, Pehlevice yaZilml~ Hezar Efsane (Bin Masal) isimli kitap olu~turmaktadrr33.

30 Cahen, 70. JJ M. Mahfuz SOy Jemez, Bedevilikten Hadaiilige Kufe, Ankara 2001, s. 290. n Ebu Zehra, imam Malik, o;ev. Osman Keskioglu, Ankara 1984, s. 141. 33 Bkz: Veli Ulutiirk, "Binbir Gece", DiA; VI, istanbul1992, s. 180-181; www. wikipedi. orgl \Vi­

ki/Binbir_Gece_Masallari

24 I Uluslararast i mam ~afii Sempozyumu

Bagdad' da, ~e~itli dinsel ve etnik kimliklere sahip insanlar ya~amaktayd.L $ehirde sasyal hayat, mescid ve pazar etrafmda siirmekteydi.

Hiyerar~inin i<;inde arbk islam taplumunun tamamlaJ'lO par~as1 alan iranh­lar, mevali ve digerleri, ger~ekten biiyiiyen etkilerine uygun mevkileri elde etmeye de ugra~1yarlardl. Harasanlliar yeni diizenin en kudretli dayanaklan durumundaydl ve bunun sonucu alarak da hiikiimet degi§ikligmden en ~ak yarar1 da uzun siire onlar elde etmi~tir. Bununla birlikte rallerini yine de abartmamak gerekif34.

Abbasi hanedarurun iktidan, Arap aristakrasisinin anu ozgiirce kabul etme­sine ve desteklemesine degil, aksine hizmetindeki koleler ile ~ahsma bagh me­vali'den meydana gelen kap1 kullannm c;ak Saj'lda al~una dayantyarduJs.

Abbasi ihtilali ile birlikte b~ gostermi§ bulunan ve ic;ten devam eden huzur­suzluk biraz daha siirecektir. (iinkii bir~oklan Abbasi ihtilaline biiyiik umutlar beslemi§lerdi, ancak ortaya c;ll<an sanu~ onlarm beklentilerini kar§Ilamaktan uzakh. Harasanhlar, genellikle biitiin iranh meva.Ii, Araplarla e§it duruma ula§maJ'l ba§arrm§lardl. Bunda oylesine bir ba§an gostermi~lerdi ki, yi.i.zyJl ge~eden mevali deyimi- ger~ekte arhk hic;bir §ey ifade etmedigi i<;in- arbk kullantlmaz olacaktrr36. -

Yine de meva.J.inin devarm alan kitleler, Abbasi yonetimine, bagtmslZ Fars beyliklerinin kurulu§una dek, Mansur doneminde kuvvetle artaya c;ll<an, Mehd.i Re§id, Me'miln ve Mu'tasrm doneminde siirecek alan siyasi, iktisadi, sasyal direni§lerle kar~1 c;ll<tliar37.

Araplar kendi anayurtlarmda hala c;agunluktaydllar ve hakim aile, Ku­rey§' tendi, yani Arap idi. Arhk efendilerle tebaa arasmda hic;bir gerilim yoktu, ancak yine de iki ziimre arasmda bir rekabet siiriip gidiyardu ve kazanc;Ian, ozellikle de askeri iistiinliikleri giderek kaj'lplara ~grayan Araplarda hmc; biri­kiyar, c;eli§kiler ba§ka §ekiller alarak devam ediyardu38.

Yeni rejimle birlikte kayglian artan bir ziimre de gayn miislimlerdi, c;iinkii iktidar a zamana kadar goriilmemi§ bir kesinlikle islami karakterini dl§a vur­maktaydl. Oysa Emeviler zamanmda gayn miislimlerin hie; de boyle kayglian almarm§h. Bunun etkileri c;ak ge~eden goriildii39.

Bu donemde Islam taplumu, bir klsrm onceden artaya c;ll<rm§ alan c;e§itli mezhep ve brkalara aynlrm§hr. Bunlarm ba§hcalar1 §unlardu: $ia(Aleviler,

3-1 Cahen, 60. 3S Cahen, 69. 36 Cahen, 60. 37 Abdii.laziz Ouri, ilk Donem islam Tarihi, c;ev: Hayrettin Yiicesoy, tstanbul1991, s. 40 38 Cahen, 62. 39 Cahen, 62.

imam $afii'nin Ya~ad.Igx Doneml25

Zeydiler, Rafiz"lier), Hfuiciler(ibadiler), Mutezile, Rabziler, Nasibiler, Ravendi­ler ve Zmchldar (gizli Manihesitler).

Abbasi devleti, bu donemde Hicaz, Irak, Magnb ve iran' da · Aleviler, Suri­ye'de Emeviler, el-Cezire ve Magnb'te Hfuiciler, Irak'ta Ravendiler, Horasan, Azerbaycan ve Tiirkistan' da ozellikle Sinbad ve Mukanna gibi Ebu Miisliffi yanda§larmm ayaklanmalanru bastJ.rmak i9n ugra§nu§hr.

Ne var ki $ia(Aleviler) ch§mdaki alamlar Abbasiler i9Jl dddi bir tehlike olu§turmuyordu. Bunlarm hepsi mahalli nitelikteydi, uzak yorelerde cereyan ediyor ve Abbasi hanedanmm ger~ek yanda§larmm huzurunu bozmaya yetmi­yordu. Fakat Ali yanda§larmm dti§manhgt tehlikeliydi. <;i.inki.i, bu dii§manhk hem yer bakmundan, hem de ideoloji bakmundan kendilerine yakm bulunan Araplardan kaynaklanmaktaych40.

Alevi ve Hfuici isyanlarmm4t ve bunlarm bashnlmas1 i9n giri§ilen harekahn, Irak, Horasan ve Hicazdaki sosyo-ekonomik yaplyt derinden sarshgt ve bu isyanlarm sosyal ve iktisadi hayat i.izerindeki olumsuz etkilerinin sonraki yli­larda da devam ettigi muhakkakhr.

Siyast istikrarm bi.iyi.ik ol~de saglanmas1 ve asayi§in geri gelmesiyle birlikte iktisadi hayatta bir canlanma meydana gelmi§, zirai ve ticari faaliyetler artarak devam e~§tir.

Ticarl faal.iyetler Abbasiler donemindeki iktisadi hayatm en belirgin yanla­nndan biri haline . gelmi§fir'U. Irak'm cografi bir .merkez olmas1, kara ve deniz ula§rm yollarmm i.izerinde bulunmas1, Abbasilerin te§vikleri ve sosyal geli§me­ler ticarete olan ilginin artmasma ve ticari faaliyetlerin geni§lemesine yo! a~h. Ticarl faaliyet, bir yandan Uzak Bah (Magribu'l-Aksa)'ya Endilli.is'e ve Dogu Afrika'ya, bir yandan Rusya ve Balhk havzasma, bir yandan da Hindistan ve <;in'e kadar uzanch43.

Ekonomik hayatta kolelik de ~ok onemli bir rol oynamakta idi. Gerek sava§­larda elde edilen koleler, gerek kale· tacirlerinin yabana illkelerden getirip sat­hklarl koleler ve bunlarm c;ocuklan tanmm bi.iyi.ik yi.ikiinii omuzlarmda ta§l­makta idilerw.

Bu deVirde goc;ebelik yerini hlzh bir §ekilde yerle~ik hay at terk etmektedir. iktisadi hayat bi.iyi.ik ol~de tarima dayanmaktad1r. Bunun yam sua ticaret ve el sanatlarmm da ekonomiye belli bir katkls1 varch. Ancak devletin hazinesi aguhkh olarak arazilerden alman vergilerden olu§uyordu. Harun er-Re§1d za-

.w Cahen, 66. 41 Abbasiler donemindeki $ii isyanlan hakk.mda ge~ bilgi i9n bkz: Mehmet Azimli, X. YY'a Kadar $ii Karakterli Hareketler, Konya 2006, 31-87 • .u Abdulaziz Dun, islam iktisat Ta.rihine Girl~, -;ev: Sabri Orman, istanbul1991, s. 86. 43 Duri, a.g.e., 96.

• 44 D-;ok, 155.

261 Uluslararas1 lmam $afii Sempozyumu

marunda devletin biitc;esi biiyiik meblaglara ula~nn~br. Toprak iiriinii alan hububat cinsinden alman ayni vergilerin ch~mda hazine gelirleri 72 milya~ dinara ul~IIU§b. Harun er-Re~id, srrt iistii yatarak gec;mekte alan bulutlara bakar ve §6yle derdi: "istedigm yere git, yagmurun nereye yagarsa yagsm, ver­gin yine bana gelecektir" 45

Abbasi vergi sistemi tapraga gore kurulmu~tu. <;iinkii taprak, en onemli ve en giivenilir gelir kayna~ych. Ba~kach (Kadi'l-Kudat), Ebfr Yfrsuf, Hallie Harun er-Re~id ic;in yazch~ Kitabii'l-Harac isimli eserinde devletin maliyesi ve gelir kaynaklanru detayh bir §ekilde anlat::au~t:Jr46.

Vergi sistemi, ba~lang1c;ta mezheplerin temeldeki farklarma dayandmlnu§­br. Miisliimanlar devlete zekat veya sadaka vermekle yiikiimliiydii, gayn Miis­limler ise hem kendisi ic;in kelle vergisi cizye, hem tapra~ ic;in harac; odemek zarundaych. Fakat sanra da toprak sahibinin Miisliimanh~ kabul etmesi halin­de bile, yine harac; yiikiinden kurtulannyardu. Bu harac; ile cizye arasmda ilk yiizyllda pek az fark bulwmrken, daha sanralan harac;-miisliiman almakla kal­kan- kelle vergisinden ciddi bic;imde farkh hale getirildi. Abbasiler, bu alanda bir reform getirmedi, anlar daha c;ak sistem ic;in bir standart getirdiler, biiyiiyen gelirler kar§Ismda bu vergi sistemine i§lerlik kazandmp teknik aynnhlanru daha iyi hale getirdiler. Ayru zamanda islamiyetin emsal olarak benimsedigi ilkelerin ortaya konmas1 ic;in c;aba harcadliar47.

$iiphesiz iktisadi geli§illi§lik ve refah diizeyinin yiikselmesi, beraberinde ilim ve ilim adamlanru himayede bir arb§t ve bunun sanucunda da entelektiiel faaliyetlerin geli§mesini getirmi~tir.

C. Entellektiiel Hayat

Emevilerin sonuna kadar (132/750) islam topl~unda §ifahl killtiir hakim almu§tur. Mushaf ve birkac; hadis sahifesi di§mda o donemden giiniimiize intikal etmi§ pek fazla metin yaktur. Abl?asilerin iktidara gelmesiyle birlikte yonetimin dini ilimleri desteklemesi ve yaz1 dilinin de arttk giiven verecek bir diizeye gel­mesi iizerine yazili iiriinler c;agalnn§ ve giderek yazili kiiltiir hakim almu~tur48•

Abbasilerin ilk yiizyllmda (1~2-232/750-846) miictehitlerin iirettigi .6..k.hi ic;ti­hatlar, talebelerinden ba§layarak inezheple§me siirecine girmi§tir. Bu yiizy1l bir yandan hadis yi.izyib. bir yandan da mezheple§me siirecinin en yagun ya§andi~ yiizyll olarak tarihe gec;mi§tir. 49.

45 Ahmed b. Ali el-Kalka~endi, Subhu'l-A~a fi Smaati'l-in~a, XI, 270; Hasan ibrahim Hasan, D; 357. 46 Ebu Yusuf, Kitabii'l-Harac, <;ev: Ali Ozek, istanbul, 1970.

~Cahen,95. . ~ Bilal Aybakan, imam ~affi ve FOOh D~cesinin Mezheple~mesi, istanbul2007, s. 16. 49 Aybakan, 17.

imam $afii'nin Ya§adtg:t Diineml27

Abbasi halifeleri bu donemde ilim ve ili.m adamalaruu himayeye onem ver­mi§ler bu sayede killtiirel alanda onemli ilerlemeler saglannu§hr.

Bu donemde mescid, kiittab, c;ol, saray, edebiyat salonlan, ulema evleri ve sahhaflar ba9hca egitim. yerleri olarak bilim ve sanat faaliyetlerinin geli§mesine ilnkan saghyordu.

Bagdad' da Mansfu'un 762 senesinde in§a ettigi cami (Mansur Camii, Biiyiik Cami), bu donemdeki en onemli egitim. kurumu olarak gaze <;arpmaktachr. Bu cami daha sonra Harun er-Re§id tarafmdan restore edilmi§tir so. Unlii Arap §airi

Ebu'l-Atahiye §iirlerini bu camide imla ettirirdi51 • Me§hur dil alimi Kism de burada ders vermi§tir51.

<;ol(Badiye), fasih Arapc;arun konu§uldugu, dilin bozulmachgt mekanlarch. Bu nedenle bedeviler, saf dill ogrenmek isteyenlerin ba9vurdugu kimselerdi. Oyle ki belli bir ciimlenin dogru kullanmu ilgili olarak ortaya 9-kan lugat an­la§mazhguu gidermek iizere iinlii dilbilimciler Sibeveyhi ile Kism arasmda ha­kemlik yapmas1 i<;in bir bedevinin getirtildigi53 rivayet edilmi§tir.

Suriye <;olii Emevi §ehzadelerinin mektebi olmU§tu Onlar sJif fasih dill ogrenme-leri, §iir ve edebiyat tekniginin zevkini tatmalan i<;in <;ole gonderilmi§lerdir. ·

<;ol, sadece 9ehzadelerin mektebi olmakla kalmam1§, iinlii alimlerden de bii­yiik c;apta oraya gidenler olmu§tur. Abbasilerin bu doneminde birc;ok iinlii ilim adam1, ~air ve yazar de <;olde bir sfue kaltm~larchr. El-Halil. b. Ahmed(o. 170/786), kendisin~ bu kadar bilgiyi nerden edin~gini saran ogrencisi Kisru'ye "Hicaz, Necid ve Tihame c;ollerinden ... " cevabrm vermi§tir. A yru §ekilde :Kism'nin (o. 189/805) kendisi de hocasmm tavsiyesiyle c;ollere gidip, bedeviler arasmda dola9mak suretiyle Arap Dill ile ilgili ara§trrmalarda bulunmu§tur54•

Kism'nin ezberledikleri haric;, c;ole gidip Araplardan sadece duyup yazchklarma tam onbe§ §i§e miirekkeb harcadigt rivayet edilmektedir. Yine anlahldlgma gore Unlii §air Be99ar b. Biird'iin (6. 167/783), §iirlerinde gramer hatasma rast­lanmam1§, o da bunun sebebi olarcik olgunluk c;agma kadar c;olde Araplarm arasmda kalml§ olmasrm gostermi~tirss.

Fasih Arap<;aYl ogrenmek maksachyla c;ole gidenlerden biri de imam $a­fii' dir. $afll, yillarca c;olde, Hiizeyl kabilesi i<;inde ya9ayarak fasih Arapc;a'Yl ve cahiliye §iirlerini ogrendi. Hatta Asmai, onun hakkmda; "Hiizeyl'in §iirlerini

50 Ahmed <;elebi, islam'da Egitim Ogretim Tarih.i, ~v: Ali Yardt.m, istanbul1983, s. 100; ibrahim San~am, Seyfeddin Er§ahin, islam Medeniyeti Tarihi, Ankara 2006, s. 131. 51 <;e!ebi, 100. 52 San~am-E~ahin, 131. Kisii, Kille' de de ders halkast olusturup, kuaat ve nahiv ogreb:ni§tir. 53 <;e!ebi, 93. · Slibrahim Tan~, "El-Kisai'n Devrindeki Bazt Alimler!e Yapllgt Mi.lnazaralar", www. beta. atauni. edu. trl i/a1Jiyat_dergi/18tanc. pdf ss <;elebi, 94-95.

281 Uluslararnst imam ~am Sempozyumu

Kurey§'ten Muhammed b. idris denen bir gene; ile diizelttim" demi§tir. $afii, c;ocukluk habralanru anlabrken §unlan soylemi§tir: "Soma Mekke' den <;lkbm. <;olde Hiizeyl kabilesinin yurduna gittim. Bularm konu§malanru ogrendim. Mizaclanru tarudrm. Onlar, Araplarm en fasihlerindendi .. Goc; ettiklerinde bera­berlerinde gidiyor, konduklan zaman da onlada beraber kahyordum. Mekke'ye doniince §iir soylemeye, edebiyat, tarih ve eyyamill-Arab hakkmda ders ver­meye ba§ladlm"s6.

Emeviler devrinde ba§layan saray egitimi Abbasiler doneminde de devam et­mi§tir. Sar~yda ogreticilik yapan ki§iye miieddib denirdi. Edeb kelimesi ister 'ah­lak', isterse 'rivayet' manasma gelsin, miieddib deyimi, hiikiimdar c;ocuklanrun muallimine unvan olarak ve~tiP7. Mesela Harun er-Re§ld, biiyiik oglu ve veli­ahdi el-Emin ic;in el-Ahmer'i miieddib tayin etmi§ ve ona oglunun egitimi ic;in kap­samh bir program sunmu§tuf58. El-Ahmer, kendisine verilen ev e§yasuu koyacak uygun yeri olmach~ ic;in halife ona bir ev ahp do§etmi§tir. 59•

Buna kar§m imam Malik, halife Mehdi'nin ogui.larma sarayda hadis dersi verm.esi teklifini reddetmi§, aynca Harun er-Re§idin ogui.larma da ilmin bir onuru ve haysiyeti oldugunu belirterek sarayda hadis okutma}'l reddetmi§, bunun iizerine halife ogui.lanru Milik'in evine gonderm.ek zorunda kal.m.t§br. Yine halife Harun, Malik'i huzuruna c;aguarak Muvatta'Yl okumasrm istemi§, ancak Milik'in kararh ve onurlu bir §ekilde "him ziyaret edilir, ki¢Ierin aya~­na gidilmez" diye haber gonderm.esi iizerine Muvatta'Yl dinlemek ic;in Halife Harun, Malik' in evine gitmek zorunda kalnu§tlr60

.. Bu donemdeki diger bir egitim mekaru da edebiyat salonlandlr. Emevller

devrinde miitevaz1 bir §ekilde ortaya <;lkan bu mekanlar Abbasiler devrinde geli§erek devam etmi§tir6I. Edebi salonlar, Arap halifelerinin kendi otoritelerine boyun egmi§ bulunan biiyiik milletlerden iktibas etmi§ olduklan yabancr adet ve killtiirlerin tesiri altmda geli§mi§tir. Salon tantanah bir §ekilde hazularurdl. Salonlarda halifeden ba§ka hie; kimse toplanti}'l ac;amaZJ.. 62• Halifelerin huzu­runda toplanti}'l ac;an ilk §ah!s Ahmed b. Ebi Duvad' (6. 240/854) 'or.

Edebiyat salonlarmda, toplanhlara kahlmasma miisaade edilen kimselerin riayet etmeleri gereken birtak!m usul ve adab vardl. Bu salonlarda c;e§itli konu­lar miinazara ve miinaka§a ve miibahese edilirdi63. Kisai'nin Abbasi saraymda

56 Ebu Zehra, imam $a.fll, 23; <;elebi, 95. 57 <;elebi, 49. os <;elebi, 52. 59 San~am-Er~ahin, 131. 60 Cem Zorlu, "imam Malik ve Siyasi Otorite", Marife, Yt1:6, Sayt2, (Konya 2006), s. 19

" <;elebi, 63. 62 <;elebi, 64. 63 <;elebi, 65.

imam ~afii'nin Y~adJ~ Doneml 29

~agda§l ilim adamlanyla yaptlgt miinazaralar64 bunun ilgin~ bir omegini olu§­turmaktadu.

ilim taleb etmeye karar vermi§ olan zeki ~ocu.klar, Mekke, Medine, Bagdad, Drma§k($am) ba§ta olmak iizere diger biiyiik §ehirlerin camilerinde, tarunrru§ alimlerin ders halkalanna devam etmek ve diger baz1 egitim mekanlanna git­mek suretiyle gelecegm ilim adamlan ol.maya hazulantyorlardt. Belli bir egitim seviyesine ula§an bu gen~ ilim adamlan Hicaz, Horasan, Suriye ve Mlsu' a ilmi seyahatler yap1yorlardl. Ozellikle hac mevsimi ilim adamlanrun bulu§mas1 i~ en uygun bir zamandi. Ebu Zehra'run kaydettigi iizere Flklh konusundaki tar­tl§malar daha ~ok hac mevsiminde oluyordu. Ebu Hanife, imam Milik ile fiklh meselelerini miizakere ediyor, Evzai ile tartl§malar yap1yordu6S.

Yiiksek ogrenimini tamamlayan ogrencilerin bir klsrm imam, hatip, kadl, ka­tip gibi memuriyetler ahrlardi. Ancak biiyiik klsrm resmi bir gorev almaktan ~ekinir ve serbest yazar olarak fikir hayatma katkl sunmaya ~ah§rrdi.

Ebu Zehra, Abbasilerin bu yillaiiru tartl§malar ve miinazaralar ~ag-t olarak tantmlamaktadu. $ia ile Ehl-i Si.innet arasmda, Hfuicilerle digerleri arasmda, sapkm nrkalarla bunlann tiimii arasmda ~ok sert tartl§malar oluyordu. Aliinler boyle tartl§malar yapmak iizere bir yerden ba§ka yere gidiyorlardl. Omegm Basral1 ~e KUfeli alimler tanl§mak ve miinazara ve tartl§malarda bulunmak amac1yla kar§!.hkh olarak birbirlerinin 9ehirlerini ziyaret ederlerdi66.

$a.fii'nin omiir siirdiigu yillar, Abbasi Devle~ idareye hakim olup istikrar buldugu, islam hayatmm parlak devrini ya§adlg-t bir devirdir. Bu devri digerle­rinden ayuan birtakrm hususiyetler vardu ki, bunlann, ilmin geli§ip serpilme­sinde, islam'da fikir hareketlerinin uyanmasmda, ulemarun Yunan felsefesini, iran edebiyabm, Hind ilmini almasmda biiyiik tesiri olmu§tur67•

Bu ~agda islam §ehirleri iranll, Rum, Hindli, Nabat vs. gibi muhtelif unsur­larla dolup ta§ardi. Bagdad hiikiimet merkezi idi. islam hiikiimetinin ba§kenti ~e§itli uklara mensup, meram ve gayeleri muhtelif, ~e§itli yap1da ve ~apta mil­letlerle kayna§udl. islam diinyasuun her tarafmdan oraya heyetler, temsilciler gelirdi. B~aim her biri, i9erinde kendi milletinin kill~ii ta§udi68.

Emeviler devrinde ba§layan ve Mansfu'la devam eden telif ve terciime faali­yeti bu don~mde biiyiik bir geli§me gostermi§tir. Mansfu, .frlah, dil ve edebiya­tm yant sua mantlk, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve np gibi ak1i ilimlere kar§l biiyiik bir ilgi duyuyordu. Bu sebeple iranll bir miihtedi olan Ab-

~ Tanc;, "El-I<isai'n Devrindeki BazJ. Alimlerle Yapb& Miinazaralar", (www. beta. ntnrmi. edu. trl ilnlriynt_dergi/18tnnc. pdj) 6S Ebu Zehra, Ebu Haniie, 112. 66 Ebu Zehra, imam Malik, 149 67 Ebu Zehra, imam $afll, 54. 68 Ebu Zehra, imam Malik, 149.

30 I Uluslarar:ISI Imam $afii Sempozyumu

dullah b. Mukaffa'ya Aristo (6. M. 6. 322)'nun Organon adh manbk kiilliyah­nm ilk iic; kitab1 ile Porphyrius'un Eisagoge'sini {isaguci) ve Hintli Beydeba'nm Kelile ve Dimne'sini Farsc;a'dan Arapc;aya terciime ettirrni§tir69• Ancak bu hiz­metine ragmen ibn Mukaffa, zmcb.khga kar~t giri~ilen ~akip ve cezalandtrma kampanyast sonucunda Mansfu tarafmdan id::.un edilmi§tir.

Ozellikle Harun er-Re§ld ve oglu Me'mfm d6nemleri, sadece Abbasilerin degil, biitiin islam medeniyetinin en parlak zamanlan olarak kabul edilmektedir.

Harun er-Re~id zamaruna gelindigrnde telif ve terciime hareketinin yeniden luz kazandtg:t g6riilmektedir. Bizans illkesinden getirtilen kitaplar, Bagdad'da Yuhanna b. Maseveyh ba§kanhgrnda kurulan bir heyet tarafmdan Arapc;a'ya terciime edilmeye ba§landt. Aynca iranh bir miihtedi olan Ebu Sehl el-Fazl b. Nevbaht da Harun er-Re§id'in emriyle Farsc;a' dan terciimeler yaptyordu. Telif ve terciime edilen eserler Mansfu'un kurdugu Htzanetiil-hikme'ye stgmayacak kadar c;ogalmca sarayda ki.itiiphane olarak daha geni~ bir yer aynld1. Kaynak­larda burarun ad1 bazen de Beytiil-Hikme olarak gec;mektedir7o.

Bu d6nemde c;ok saytda iinli.i §air ve yazar ya§anu§trr. $airlere Bi~§ar b. Bi.ird(6. 783), Ebu'l-Atahiye'yi (6. 825); tarihc;ilere Vaktdi (6. 823) ve ibn Hi~am't (6. 834); Arap filologlarma ise Amr b. Ala (6. 771), Halil b. Ahmed (6. 786) ve Kille nahiv ekoliiniin kurucusu el-Kisru'yi (6. 805) 6mek g6sterebiliriz.

Bu medeniyetin olu§masrna katklda bulunan en 6nemli kurumlarrn ba§rnda hie; . §iiphesiz Bagdad'daki Beytii'l-Hikme (Hikmet Evi)'dir. Harun er-Re§ld tarafrndan kurulan Beytii'l-Hikme bir bilim ara§tlrma kurumu, terciime merkezi ve ki.itiiphane idi. Me'mfm istanbul'a elc;iler g6ndererek bu ki.itiiphaneye terciime edilmeleri ic;in bp, hendese, felsefe vb alanlarda yazllml§ Yunanca kitaplar getirtmi§ti. Yunan dii­§i.incesine dair kitaplar once Siiryaniceye, Siiryaniceden de genelde Htristi.yan olan miitercimler tarafrndan Arapc;aya kazandmlch71 •

Si.iryan.iler, sadece terciime alarunda degil ayru zamanda hp alarunda da d6-neme damgasuu vurmu§lardtr. Anti.k medeniyetin ba§hca iinlii bilim kurumla­nndan olan Ciindi~apur men§eli" ve c;ogu Buhti~u ailesine mensup Si.iryani he­kimler Abbasi halifeleri Mansfu, Mehdi, Harun er-Re§id ve Me'mun zamanla­nnda Abbasi sarayrna gelmi§ler ve halifelerin saghg:tyla ilgilenmi§lerdir72.

Abbasilerin ilk c;ag:t, ayru zamanda hadislerin tedvin ve tasnifini.n ba§landtgt donemdir. illemarun hadislerin terti.p ve tasni£ etmeye ba§lamastnm en onemli sebebi Abbasi halifesi el-Mansur'un bu konudaki te§vik ve destegidir. Manst1r, alirnleri hadisleri toplamakla gorevlendirmi§ ve bunun ic;in bi.iyiik c;aba goster­mi§tir. imam Malik(o. 795), Hicazhlar nezdinde kabul goren hadisleri, sahabe

fiJ Ahmet Turan Yiiksel, islam' da Bilim Tari.hi, Konya 2002, s. 46 m Yiiksel, 47. 71 Bkz: Nahide Bozkurt, Mutezilenin Altm <;:a~, Ankara 2002, s. 119 n M. Mahfuz Soylemez, Bilimin Yitik $ehri Ciindj§apur, Ankara 2003, s 107-115.

imam ~afii'nin Ya§adlgt Dtineml31

kavillerini, tabiun ve sonrakilerin fetvalanru el-Muvatta' adh eserinde tasnif etmi~tir. Aynca bu donemde ibn Ciireyc Mekke'de, el-Evzai $am'da, Siifyan es­Sevri Kufe'de, Hammad b. Selem Basra'da, Marner b. Ra~id Yemen'de, ibnu'l­Miibarek Horasan'da ve Cerir b. Abdulhamid Rey'de hadisleri tedvin etmi~ler­dir. 73• Ancak bti. donemde kaleme alman hadis mecmualanndan sadece imam Malik'in Muvatta'1 ve Ma'mer b. Ra~id'in(o. 769) el-Cami'i bize ula~nu~hr. Mu­vatta', Buhari'nin el-Camiu's-Sahih'ine gelinceye kadar. yakla~Ik bir asirllk siire ignde yaztlnu~ sahih tiirii eserlerin ilki olarak kabul e~tir74.

Abbasiler zaman.mda islam medeniyetinin genel seyrine uygun olarak, n­lo.h'ta da biiyiik bir geli~me ve tekamill gorilldii. 0 zamana kadar Kur'an ile ilgili ilimler Irak ve iran' da da yayllnu~ ve birtakun onemli alimler yeti~mi~ti. Ancak Medine ahalisi, hadislerin lufzedilmesinde ve Kur' an.m kuaetinde, her tara£ ahalisinden daha ~ok salahiyetli sayiliyordu. Esasen Irak'ta hadis alimleri pek azd1; ondan ba~ka, buradaki halk eski medeniyetlere sahip kavimlere men­sup olduklarmdan, fikir ve ve bilgi baklmlarmdan Arap yarrmadasmdakilerden daha ilerl bulunuyorlardi. Abbasi saltanabrun kurulmas1yla, iran niifuzu i.sla­miyet iizerinde hissedilir bir durum almca, Irak alimleri Kur'an ve hadisten ~er'i hiikiimler ~Ikarmakta akli klyas'a dayanmaga ba~ladllar. Halbuki Medine alirnleri ve ozellikle onlann en tarunmi~I olan imam Milik, taklid ile yetinerek klyas'a itibar etmiyorlardi. Halife Mansfu- ozellikkimam Milik'in kendisinin tahttan indirilmesini ongoren bir fetvaya imza atmasindan sonra- klyas'1 savu­nan Irak fakilueiii_1e yardimda bulundu ve o suada Kufe'de bulunan Irak'm en ~e~hur fakihi imam Ebu Hanife'yi Bagdad' a getirterek, ihsanlarda bulunaca~­m, liituflandiracaguu ve rnezhebini himaye edecegi vaadinde bulundu. Bunun iizerine fakihler iki gruba aynld1: Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey. 75. i~te imam $afll tarafrndan kurulan $afll Mezhebi, bu iki grubun gorii~leri arasmda orta bir yol izlenmesi, ikisinin uzla~bnlmas1 sonucunda ortaya gkml~hr.

islam illkesinde Basra, $am, Me~e gibi ~ehirler hirer frlo.h merkezi konu­mundaydl. Bu ~agda gorii~ler birbirinden aynlarak her biri kendini kesin bir ~izgi ile belirlerdi. Her me§hur §ehir, fikir alan.mda kendine ozgii bir ilimle se­~ildi ve ~ohret buldu. Ornegm Basra, dini ilimler arasmd~ akaid alan.mda on plana ~Iknu~b. Felsefe ve akaide dair ·rneseleleri konu§an rnuhtelif nrkalar ora­daydi. Orada frlo.h azd1. KG.fe ise Abdullal1. b. Mesud'un rivayetlerine dayanan Irak frkhmm be§igiydi. ibralum Nal1ai'nin gorii~leri orada yaygmd1. Onu Hammad b. Siileyman'm ders halkalan temsil ederdi. Sonra bu ekolii Ebu Ha­nife'nin ders halkalan temsil etti. $am' da ise sahabe ve Tabiinin eserlerine da­yanan filo.h hakimdi, orada rey azdi. Bu frkhl Evzai ve onun ekoli.i temsil eder-

n H. Musa Baga, Hadis Tarihi, H. ilk De; Astr, Ankara 2009, s. 200. 7~ Baga, 201. , M. Fuad Koprillii, islam Medeniyeti Tarihi (YV . . Barthold), Ankara 1963, s. 147

32 1 Uluslararas1 imam ~am Sempozyumu

di. Evzai, Siinneti iyi bilirdi, fakat MaJ.ik ayannda bir hadis alimi degil.di. Medi­ne'ye gelince oras1 hadis oca~ydl. Selef-i salihin'in sozleri orada -;oktu. Hz. Orner ve Zeyd b. Sabit gibi sahabelerin ve onlardan ilin:t alanlarm gorii~leri orada bilinirdi. Orada hadis, siinnet, rey hepsi vardl76•

Siyasi iktidann Abbasilere ge9Uesiyle dini ilimlerde ya~anan palazlanma Hfuu.n er-Re~id'in(o. 193/809) vefatma kadar dogal seyrinde devam ederken iki oglu Emin ile Me'mun arasmda ya~anan iktidar miicadelesi sonucunda Me'mful'un halife olmas1 (198/813) ve fiili iktidann vezir Fadl b. Sehl'in eline ge9Uesi iizerine arb.k ideolojik bir siire-; i~lemeye ba~lanu~b.r. Bir asrr kadar once tamainen entellektiiel bir faaliyet ~eklinde ortaya ¢am~ alan Mutezile, Me'mful doneminde ozellikle ileri gelen biirokratlann -;abalan sonucunda ideo­lojik bir kisveye biiriinmii~tiir. Boylece topluma Mutezili ideolojinin dayatllma­Sl ve diger anla)'l~lann tasfiyesi demek alan Mihne donemi b~lanu~b.r77•

Sonu~

imam $afillnin 150-204 H. I 767-820 )'lllarrm kapsayan 53 yi1hk hayatl, Abbasi Halifeligi'nin (750-1258), altm -;a~ olarak anilan ilk asn i-;ffide ge9Pi~tir. $afil'nin omriiniin ilk 8 senesi halife Mansfu doneminde ge-;mi~tir. $afil'nin bundan sonraki hayatmm 10 senesi Mehdl, 1 senesi Hadi, 23 senesi Hfuu.n er­Re~1d, 4 senesi Emin ve son 7 senesi de Me'mful'un hilafeti zamanma rastla- · maktadrr.

$afil'nin omriiniin biiyiik klsrm Gazze, Yemen, Mekke, Medlne ve Bag­dad' da ge~mi~tir. 0, hayatuun son be~ senesini Mlsrr' da ge~irmi~ ve orada vefat etmi~tir.

$afii'nin ya~adl~ yillar, Miisliimanlarm iran, Hint ve Yunan medeniyetleriy­le tan~~tlklar1, Bagdad'm -;e§itli medeniyetlerin bulu~tugu kozmopolit bir mer­kez haline geldigi, Abbasi halifeleri ve Bermekl ailesinden vezirlerinin, ilim adamlarrm himaye ettikleri, terdime faaliyetlerini yiiriiten ve bilimsel ara§tlr­malar yapan Beytii'l-Hikme'nin kuruldugu bir donemdir. Yine bu -;agda, .6khi mezhepler ortaya 9kffiaya ba§lanu§ ve isl~ ilimler sahasmda eserlerin yazrrm ruzlanrm~b.r.

Abbasiler, bu donemde halifelik i-;in tehdit olu~turan Alevi ve Hancilerle mi.icadele etmek zorunda ka.l.rru§ ve islam inana i~ tehlike olarak gordi.ikleri zmdJ.khk hareketine sav~ a9Jll§lardlr.

Bu donem, ayru zamanda Abbasi merkezi otoritesinin Magnb iilkelerinde etkisini yitirmeye b~ladl~ ve islam diinyasmm, siyas1 birliginin bozuldugu

76 Ebu Zehra, imam Malik, 148-149. G~ bilgi i9fl bkz. A. g. e, 150-160 77 Aybakan, 16.

imam ~afii'nin Y~adlgt Donemj33

yillardu. ispanya'da Endi.iliis Emevileri(756-1031), Cezayir'de Tahert merkezli Hfuici-ibadi Riistemiler (776-908) ve Fas'ta $ii idrisiler (789-974) bagrmsJ.Zhkla­ruu ilan etm.i§ler, Aglebiler (800-909) de Tunus'ta yan bagrmslZ bir idare kur­m~lardrr.

imam $a.fii'nin ya§ach~ Abbasilerin bu donemi, Emevi Devleti'nin izledigi rrk9 politikalann izlerinin silinmeye ba§lanch~ yillardrr. Bu donemde, Hfuun er-Re§id'in iki oglu Emin ile Me'mftn arasmda taht kavgasmm ya§anch~ dort · }'11 istisna edilirse, Araplarla mevali unsuru arasmda karde§lik baglan gii~en­mi§ ve Me'mt1n donemiyle birlikte Arap kar§lh $uubiye akmu, giici.iniin zirve­sine ula§rm§trr.