ULUSLARARASI

iMAM ~AFii SEMPOZYUMU

INTERNATIONAL

SYMPOSIUM ON AL-IMAM AL-SHAFII

7-9 Mayu;/May/y.\..o 2010

EDiTOR

MEHMET BiLEN

~ KENT l~lkl.ARI

Kent ~Iklar 46

Uluslara.ras1 imam ~afii Sempozyumu

Intemahonal Sympos1um on al-Imam al-Shafll

Editor

Mehmet Bilen

i~diizen - Kapak

Rid wan Xelil

J_,..UI ~WI ~\.o~l ~j.o

Birinci Basla: 2012

Basla-Cilt

Artus Basrm

ikitelli Organize Sanayi Bolgesi

Eskoop Sanayi Sitesi B1 Blok No: 63

Ba~alq;ehir/istanbul Tel: +90 0212 671 70 92

Fax: +90 0212 671 70 93

ISBN: 978-605-5402-40-2

Yayui Sertifika No: 16919

Kent I~lklan

Pak Ajans Yaymcillk Ltd. $ti

Biiyii.k Re~itp~a Cd.

Yiimni ~ Merkezi No: 22/29

Vezneciler-istanbul

Tel & Fax: 0 212 519 00 09

~afii Ve Yorumda N esnellik Ara}'l~I

Do~. Dr. Halit <;ALI~0

Ozet

~afii ve Yorumda Nesnellik Ara}'l~l

~afii, dinl metinleri anlama ve yorumlama yonteminin merkezine nesnelligi yerle~tirmi~tir. S,..enedde madill ittisali onemsemesi, Siinnet'i Kur'an'a arz usu­liine k<if~L ~kmas1, siinnetin Kur'an'la neshedilmesi durumunda neshi gosteren ikinci bir siinnetin bulunmas1 ~arhru aramasuun arkaplarunda, siibjektif gerek­<;elerle ve keyfi bi<;imde Siinnet'in hiikiim kaynagt olmaktan ~anlabilecegi endi~esi yatmaktadu. Ona gore Siinnet, Kitab'm anlamrm tespit, muhafaza ve ta§rma fonksiyonu iistlenerek, Kur'an'm laftz yarunda y~rum giivencesine de kavu§maslfll saglamx§br. Hukuka uygunlugu tespitte objektif ·ol<;iitlerin esas almmas1 gorii§iinii benimsemesi, delile dayanmadan hiikiim verme ve keyfilik olarak ifade ettigi. istihsan anlayt§ma kar§l <;1kmas1 da, $afll'nin, yorumda nes­nellik arayt§mm gostergeleri arasmda say1labilir."

Abstract

Shafii and the Quest fo~ Objectivity in Interpretation

Shafii has put objectivity in the center of his method for understanding and interpreting religious texts. Some of his opinions are based on his concern that the sunnah may be taken away its legislative value on subjective grounds and in a discretionary way. For example, he considers 'direct connection of transmission chains' as important; he objects the method of checking the au­thenticity of Sunnah by comparing it with the information provided by the Qur'an; in the event of abrogation of sunnah by the Qur'an he looks for an addi­tional hadith that informs abou~ this abrogation. According to Shafii, U1e Sun­nah has the function of determining, preservation and carrying the meaning of Qur'an and in this way the Qur'an was granted the protection of its meaning in addition to its textual protection. Some other indicators of Shafii's quest for objectivity can be seen in his view that objective criteria have to be sought for the check if actions are in accordance with the law and his opposition to 'isti­hsan' which he defines as ruling without evidence and in a discretionary way.

Seh;uk Universitesi i:Jahiyat Fakiiltesi Meram-KONY A/TURKEY, halitcalis@hotmail. com

~aru Ve Yorumda NesnellikAra)'l§l 1727

Giri~

Dinl metinleri anlama ve yorumlama faaliyeti ozii itibariyle ozneldir. Hatta yorum ile nesnelligin, bir arada dii~iinillemeyecek kadar birbirine z1t kavramlar oldugu da soylenebilir. Bu, bir taraftan metnin tabiah, diger yandan· da anlayan ve yorumlayan ozrienin be~er olu~?unun sonucudur. Fakat bu durum, dini anla­ma ve yorumlama faaliyetinin biitiiniiyle keyfilige terk edildigi anlamma gel­mez. Esasen keyfilik, din ve hukuk ile bagda~mas1 asia miimkiin olmayan bir durumdur. Zira din ve hukuk, bilgi ve eylem diinyasma ili~kin kurallar koyup srrurlar belirler; keyfiligin temel karakteri ise, kural ve strur tantmamaknr.

Dinl metinleri anlama ve yorumlarna ilkelerinin belirlenmesi ve boylece ge­nel kabul gormii~ kurallar ekseninde yorwnun olabildigince nesnelligini sag­lama giri~imleri noktasmda imam $afii, oncii sayllabilecek bir konuma sahiptir. O'nun bu konumu, nesnellige ozel bir onem vermesi ve yorum ilkelerini yazill olarak tespit etmi~? olmasmdan kaynaklarur. Nitekim O'nun, belirledigi ilkeler ve ilmi mes~si ile neyi hedefledi"gi, din ilimleri tarihinde nastl bir geli§ime on­ciiliik ettigi, bilhassa <;agda~ ara~hrmactlarm giindemini te~kil etmi~, ana farkh misyonlar yiiklenmesine sebep olmu~?tur.

Anlam ve yorum ilkeleri ekseninde bir degerlendirme yapilrugmda bize go­re $afii, siibjektifligi ve keyfiligi ortadan kaldlracak, en_ azmdan minimize ede­cek bir nesnellik arayt§l pe~indedir. Onun nesnellik arayt§t/vurgus\1 kendisini, hem hiikiim kayriaJ<larmda hem de yorum yontemlerinde olduk~a belirgin bir ~ekilde hissettirmektedir. Esasen genel anlamda usul ~' ortaya <;tlo~1 ve amaa itibariyle ba~h ba~ma bir nesnellik arayt§trunifadesidir.

$afii, hicri ikinci asrm ikinci yartsmda ya§arru§ bir miictehiddir. Hz. Pey­gamber'in (s. a.) ebediyet yurduna irtihalinin iizerinden 150 yil ge<;mi~tir. Miis­liiman toplumun dinl bilgi ve eylem kaynaklan Kur'an di§mda tam olarak ya­ztyla tespit edilmemi~ durwndarur. islami ilimle~ tarihi itibariyle terimle§me siireci heniiz ba§langi<; a~amasmdadrr. Nitekim ilim, hadis, haber, eser gibi kavramlar arasmdaki mahiyet farkl tam olarak belirginle~medigi i<;in, siinnet kavrarru, Hz. Peygamber'in soz, fiil ve takrirlerini ifade ettigi gibi, alimlerin yorum ve ictihadlartru da i<;eren yaygm bir kullarum alaruna sahiptir. Bu du­rum rey, ictihad, ktyas gibi kavramlar i<;in de ge<;erlidir. Hiikiim kaynaklar1 ve sahih yorum ilkeleri tek tek ilim ehlinin zihinlerinde §ekillenmi§ ve ilmi faaliye­te yon vermekte ise de, bunlarm teorik <;er<;evesi heniiz yazil1 olarak tespit edilmemi~tir. Bu arada Miisliimanlar arasmda, din tasavvur ve pratigi i!ibariyle degi§ik sebeplerden kaynaklanan farh anlayt§lar ve olu§urnlar ortaya <;tkmt§ durumdadrr.

Bu tebligde imam $afii'nin, dinl metinleri ozellikle de siinneti anlama ve yo­rumlama faaliyetine dair belirledigi ol<;iitler ve degerlendirmelerden hareketle,

728 1 Uluslararas1 imam $alii Sempozyu~u

O'nun nesnellik hususundaki hassasiyetine ili~kin baz1 degerlendirmelerde bulunulacakb.r.

A. Siinnet

a. KapsanU ve i§levi

Genel ha!lanyla resmedilmeye c;al.J.§uan bu tabloda, di.ni metinlere gi.iven ve onlan anlama ve yorumlama ilkelerini tespite koyulan $affi, bir soz ya da dav­raru§m §et:i hi.ik:Ii1e kaynakhk edebilmesi i¢1, soziin veya eylemin sahibi hak­kmda hata/yalan ihtimalinin tamamen bertaraf edilmi§ olmas1 gerektigini ifade eder. Be§er ic;erisinde bu vasfl haiz yegane ki§i Allah Resillii'dfu (s. a.). Dolayi­siyla §er'i delillerin tamanu risaleti kabule, risalet ise, elc;iden yalan ihtimalinin tiimiiyle bertaraf edilmesine baghdu. Nitekim Allah O'nu v'ahiy ile donatmi§, O'na bir ruh ilham etmi§, diledigi kullaruun ilahl c;izgiye gelmelerinde 0 bir me§ale i§levi gormii§, biiti.in insanllga O'nu omek gostermi§, emirlerine itaat ve hiikiimlerine tereddiitsiiz teslimiyeti im~ geregi olarak belirfemi§ ve dininin anla§llip uygulanabilmesi i¢1 herkesi ana muhtac; klliDI§b.r. O'nun soz, fiil ve takrirleri ilahl ir§adla gerc;ekle§tiginden bir .. ~ vahiy degeri ta§rmaktadu. Nite­kirn ilahl iradeye uygun dii§meyen tasarru.flan bizzat vahiy tarabndan diizel-tilmi~, isabetsiz bulunan hal iizere buakilmami§hi. 1 -

Allah Tea.Ia Elc;isi'ne, Kitap inzal buyurmu§tur ki, bu Kur'an'du; bir de Hikmet indirmi§tir ki, bu da Resillullah'm (s. a. ) siinnetidir. 2 Dolayrstyla tasar­ru.flan dinde hiikiim kayna~ kabul edilmesi gereken yegane be§er Hz. Mu­hammed' dir. Bu, her miisliimarun kabul ettigi/kabul etmek zorunda oldugu nesnel bir hakikattir. B~un bir geregi olmak iizere $afii, Siinnet nitelemesini, Hz. Peygamber' e nispet edilen ve bu nispetin sahih yollarla ispatlanabildigi hadislerle srmrlandiirm§b.r. Ba§ta sahabe gorii§ ve degerlendirmeleri olmak iizere be§eri anlayr§ ve yorumlar, dinin dogru anla§liabilmesi i¢1 gerekli ve faydab. olmakla birlikte, tarb~mas1z hiikiim ka~a~ olamazlar. Zira sahipleri masum degildir. Bunun bir son!-lcu olmak iizere sahabe gorii§iine, Medinelile­rin ameline siinnet nazanyla bakllamaz. 3 Boylece $affi, ki§isel gorii§ ve yorum ile nebevi beyaru birbirinden ~yrrrm§, hatadan korunmu§luk (ismet/masumiyet) vasfl bulunmayanlarm §ahsi kanaatlerinin baglayro deli seviyesine c;li<anlma­sma kar§l <;lkrru§br.

1 $afii, er-Risiile, md: 279. Bu tespit ve degerlendirmelerin ba~ltca dayanaklan it;in bk. Nisa 4/65; Maide 5/92; Enfa.I 8/67-68; Tevbe 9/80, 84, 113; Hicr 15/9; $fua 42/52; Ha~r 59/7; Hakka 69/44-47; Klyame 75/17, 19; Buhari, Cenaiz 85; Miislim, Cihad 58; lman 39; ~aret 117; Nesei, Cenaiz 102; Tirmizi, Cihad 33 2 Nisa 4/113; Ahzab 33/34; $afii, er-Risiile, md:252-257; Cimiiu'l-ilm, (el-Umm, Beyrut 1993 it;inde),

. . VII,461 3 Bk. Aybakan, Bilal, $ajii'nin Hukuk Dii~iincesinin Mezheple§mesi, istanbu12007, s. 75

!iiafii Ve Yorumda Nesnellik Ara}'l§l I 729

Si.innet'in ~er'i delil kabul edilrnesi, Kur'an'm amir hi.ikmi.i ve imanm gere­gidir. Kur'an'm a9klanmaya muhta~ klsunlanrun beyaru ve bilin<;li bo~luklann ilahi denetim alhnda doldurulmas1 rnisyonu ile Si.innet, Kitab'1 tamamlay10 bir i§lev gormekte; ilahi iradeyi belirleme ve somutla~trrarak muhafaza ozelligi ile ise,. yorumda tahrifin oni.ini.i alma gibi hayati bir fonksiyon icra etmektedir. Bu sayede Kur' an, me tin gi.ivencesi yarunda yorum gi.ivencesine de kavu~mu~ olmaktachr. DolaYis1yla salt dil unsurundan hareketle ayetlere isteyenin istedigi . gibi anlam verme ve yorumda bulunma imkaru btiyi.ik oranda ortadan kalktru~ olmaktachr.

b. Tespiti

Nebevi mesaj1 Kur'an'm sahih yorumunun gi.ivencesi~ olarak goren $afii, Si.innet'in gi.ivenilir bir ~ekilde tespit edilmesi stirecini de nesnel 6l¢tlere bag­lamaya ~all~maktad1r. $afii, haberin slhhati i9n maddi ittisali yeterli gormekte­dir. Hz. Peygamber' e (s. a. ) ula~mcaya kadar gi.ivenilir (sika) ravilerin herhangi bir kopuklt\.k olmadan birbirlerinden naklettikleri hadis sahihtir. Bunun i~in rivayet zincirinin halkalanru olu~turan ravi saYISllUll herhangi bir onemi yok­tur. Hadisle amel i9n slhhat, slhhat i9n ise ittisal ~arthr. O'nun bu hassasiyeti bilhassa, adalet ve zabt sahibi raviler tarafmdan muttasll senedlerle rivayet edilen hadislerin, stibjektif sebeplerle bertaraf edilmesi noktasmda kendisini goste~ektedir. ~itekim haberin slhhati i9n maddi ittisal §artl yanmda, hadisin Kur'an'a, me~hur !!iinnete, umumu'l-belvaya, sahabe tatbikahna aykmhl< arz e.tmemesi gibi manevi ittisal §am aramaYI5, keyfilige a9-k olmas1 sebebiyle dog­ru bulmamaktad1r.

O'na gore Si.innet'in slhhatini belirleme konusunda gorecelilik arz etmeyen objektif 61¢tlere bagll kalmmahchr. DolaYisiyla baz1 rivayetlerde teklif edilen Kur'an'a arz usuli.i, Si.innet'in slhhatini tespit konusunda bir yontem olarak i§letilemez. Bir kere soz ko~usu rivayetler sahih degildir; me9lul bir ~ahls tara­fmdan munkah' olarak rivayet edilmi§tir. 6 Daha da onemlisi bu yontem, si.ib­jektif karakteri sebebiyle keyfilige ziyadesiyle a9-kttr.

Bize gore, $affi'nin hadisin slhhatini belirleme yontemi olarak arz usuli.ine kar§I takmd1gr olumsuz tavuda, stibjektif gerekc;elerle ve keyfi bi~imde

Kur'an'a aykmllk iddias1yla Si.innet'in dinde htiktim kaynagr olmaktan ~tkanl­masi endi~esi belirleyici olmu§tur. Nitekim adalet ve zabt sahibi ravilerin mut­tasd senedlerle naklettikleri, Hz. Peygamber' den (s. a. ) sonraki Mtisltiman ne­siller nezdinde dini bilgi ve eyleme kaynakllk etmi§ birllerce hadis, Kur'an'm

~ Aybakan, s. 77 5 Daga, ~amil, imam $nfii, Ankara 2004, s. 72-78 6 ~affi, er-Risfile, md: 617-619

730 I Uluslararast imam ~alii Sempozyu~u

mesajma, ruhuna, genel ilke ve ama9,anna, evrensel degerlerine ... aykm oldu­gu gerek~esiyle iskat edilebilir.

$afii, hadisin slhhati i~ ittisal ~arb. iizerinde titizlikle durmakla birlikte, bir haber senet iti.bariyle mfusel/mun.kan' olmakla birlikte, kitlesel nakle konu ol­mu~ (biiti.in siyer ve mega.zl miiellifleri tarafmdan rivayet edilmi~ olmast g:ibi) veya geregi _ile amel hususunda ilim ehlinin ittifakt (icma) ger~ekle~mi~se, soz konusu rivayetin hiikme kaynakhk edebilecegi kanaatindedir. 7 Hatta bu tfu hadisler, delil oliDa bakmundan muttastl merfil haber-i vahidlerden daha kuv­vetlidir. s Zira Resillullah'm (s. a.) herhang:i bir siinneti, tek tek bireylere olabi­lirse de· Miisliiman toplumun tamamma saklt kalamaz. A yru ~ekilde bll:. ku~agm tamamt Hz. Peygamber'in (s. a. ) siinnetine aykm bir gorii~/tavu iizerinde bir­le~meyecegi g:ibi hata iizere de birle~mez. 9 Nitekim "viirise vasiyet yoktur"to ha­disi boyledir. Bu hadis, senedi itibariyle tabiiln miictehidlerinden Miicahid'de son bulmaktachr. Fakat $afii, Hz. Peygamber'in (s. a. ) bu beyarurun veda haca

"' esnasmda gen;ekle~mi~ olmasrm da goz oniinde bulundurarak kitlesel nakil ve ilim-fetva ehlilin geregi ile amel konusundaki icmat sebebiyle bu hadisi, anne­baba ve akrabaya vasiyet ayetinin, miras ayetiyle neshe ugradlgt hususunda, neshi gosteren delil olarak ifade etmektedir. 11

-$u halde $afii'ye gore, bir haberin Resill-i Ekrem'e (s. a. ) nisbeti hususunda kitlesel nakil ve amele konu olma, kesintisiz nakle (ittisal) nisbetle daha gii~lii ve nesnel bir veri olmaktadtr. $afii'nin bu tavrma paralel bi~de, sikW<la $affi'ye ele~tirilerde12 bulunan Hanefi fakih ve usulcii Cassas (6. 370/980), Mutezili mii­fessir Zemah~eri (6. 538/1143) gibi alimler, "viirise vasiyet yoktur" ~eklindeki mun­kan' hadisin, Miisliiman toplumlar arasmdaki ~ohreti ve iimmetin bu hadisi be­nimseyip geregi ile amelde bulunmasmdan hareketle, ilim gerektirme ve geregi ile amel a95mdan ayetler seviyesinde oldugunu ifade etmektedirler. 13 Benzer ~ekilde Hanefi fakih Kasaru (6. 587/1191), miitevatirin senede indirgenemeyece­gini ifadeyle, bir hadisin, nesiller boyu amele kaynakhk e~esi ve ilim ehlinin herhangi bir itiraztyla kar§tla~m~asmm da bir tevatiir §e~ oldugunu belirtir. 14

7 Miirsel/munkab' hadisin deli! kabul edilebilmesi iQ11 $affi, benzer bir mi.isned rivayet, ravileri farkll ba~ka bir miirsel, miirsel rivayete paralel sahabl gorii~ti ya da ilim ehlinin <;oguruugunun o miirsele uygun fetva vermi~ olmast gibi yo!Jarla takviye edilmi~ olmast gerektigini sayler. Bk. er­Rislile, md: 1262-1277 s $affi, er-Ristlle, md: 399 9 er-Ristl/e, md: 1312, 1320 •o Buhari, Vesaya 6; Ebu Davud, Vesaya 6; Nesel, Vesaya 5; ibn Mace, Vesaya 6; Daruru, Vesaya 28; Ahmed, IV, 186, 187, 238, 239; V, 267 11 $a£ii, er-Risiile, md: 399-403; el-iim, IV, 143, 147 11 Munkah' hadisin deli! kabul edilmesi ve Stinnet'in Kitab't neshi konusunda Cassas'm $a£ii'ye ele~ti­risi i9n bk. Cassas, Alzktlmu'l-Kur'iin, tah: Muhammed es-Sachk Kamhavi, Beyrut 1985, I, 205. 13 Cassas, Alllaimu'l-Kur'nn, I, 205; Zem~eri, el-KI!§~f, th: Abdarraz.ziik el-Mehdi, 1997, I, 249-250. H Kasani, ei-Bediii, Beyrut 1974, vn, 331.

$iifii Ve Yorumda Nesnellik Arayt§I 1731

Siinnet'in tespiti ve kaynak degeri hususunda, rivayet zincirinin halkalan arasmda kopuklugun bulunup bulunmamasx ve ravilerle ilgili cerh-tadil deger­lendirrnelerinden hareketle ula~Ilan sonu~ onemli olmakla birlikte yeterli degil­dir. Ba~ta $afi1 olmak iizere bir~ok fakihin dikkat ~ektigi, kitlesel amele ve fet­vaya konu olma, inuanzuun bilinmemesi gibi senet dt~x unsurlar da mutlaka goz oniinde bulundurulmal1dtr. Bu yontem, si.ibjektiflik bir yana, kanaatimizce tam da olmas1 gereken nesnel bir tavudrr.

Bu arada $a.fii'nin, Said b. Miiseyyeb'in mi.irselleri konusundaki tavnna 15 da ktsaca temas etmek gerekmektedir. Her ~eyden once $afii, ~e~itli ~ekillerde des­teklenen mi.irselleri delil kabul etmektedir. 16 "Neden Said b. Mi.iseyyeb'in mi.ir­sellerini kabul ediyorsun da, digerlerinin mi.irsellerini makbul saymxyorsun?" ~eklideki bir soruyu $a.fii ~u ~ekilde cevaplandtrmaktadrr: "O'nun mi.irsellerini inceleyip ara~hrdtm ve tamamuun mi.isned rivayetlerinin de bulundugunu gordiim. Aynca yapngxm ara~brma sonucunda Said b. Mi.iseyyeb'in sadece sika ravilerden nakilde bulundugunti tespit ettim. Durumu onun gibi olanlarm mi.irsellerini'de delil kabul ederim. "17

$u halde $afll, ~ahsa bagh si.ibjektif bir tavrr sergilememekte, ilkeli hareket etmektedir. 18 Nitekim Muhammed b. el-Miinkedir, ibn $ihab ez-Ziihr1, Hasan-1 Basri gibi raviler $afll nazarmda ilim ve ahlak baknru.n,dan olduk~a i.istiin ko­numda olmalarma ragmen, baz1 mi.irselleri, ~e~itli yollarla teyit edilmemesi veya ncikilde buluil~uklan ~ahsa ili~kin olumsuz adalet ve zabt degerlendirmesi sebebiyle $afii tarahndan delil kabul edilmerni~tir. 19 .

c:Mustakil-Bagrmlt Hiikiim KaynaS! Olu~u $afii, Kitap-Siinnet arasmdaki ili~kiyi, Siinnet'in hi.ikiim belirlemesinde bu­

lundugu hususlarda Kur'an'da o konuya dair bir hi.ikmiin bulunup bulunma­masma gore srruflandtrmakta, Kitap'ta hakkmda hiiki.im bulunmayan konular­da Siinnet'in mi.istakil bir kaynak olarak hiikiim tespit ettigini ifade etrnektedir. 2o Siinnet'in bu ~ekilde mi.istakil hiikiim belirlemesinde bulunmasmm, Kur' an' dan bir asia bagb olarak rm gen;ekle~tigi, yoksa herhangi bir asilla irti-

15 $afii'nin, Said b. el-Miiseyyeb'in miirselleri kar§ISmdaki tavnna ili§kin yorumlar i9n bk. Selahat­tin Polat, Miirsel Hndislerve Deli/ 0/mn Youiiudeu Degeri, Ankara 1985, s. 130-132 16 $afii, er-Risiile, md: 1262-1275

17 $afii, el-Umm, ill, 217; ~iiveyni, Vnrn/alt, th: Abdiillatif Muhammed el-Abd, ts., s. 25 IS Omekler i9n bk. el-iimm, I, 87; 11, 137-138. Kr§. Menderes Giirkan, islam Hukuk Metodolojisiuiu 0111$1111111 ve $nfil'uiu Yeri, yayunlanmanu§ doktora tezi, Kayseri 1997, s. 274. 19 er-Risli/e, md: 1290, 1295-1296, 1299-1304 211 $affi, er-Rislile, md: 301-311, 571, 623; S1bai, es-Siimreht ve mekliuet11/rfi fi'~-~erinti'I-islfimiyye, Beyrut 1982, s. 379-380

732 1 Uluslararast imam $alii Sempozyu,mu

bath olmaks1zm Siinnet'in baiib ba§ma bir kaynak olarak hiikiirn belirlemesinde mi bulundugu hususunda i.ki farkb tez ortaya <;li<nu§hr. 21

ResUlullah'a (s. a. ) vahyedilen "Hikmet"in Siinnet22 oldugunu ifade eden $afi1, Siinnet'in Kur'an'dan bir asia bagb kalmak zorunda ohnaks1zm miistak:il hiikiim beliriemesinde bulundugu gorii§iindedir. Zii:a Allah, Elc;isi'ne itaat edihnesini -ye hiikmiine gonillden boyun egilmesini farz kllml§, hie; kimseye, siinnete vaklf olduktan soma ona aykln davraru§ sergileme yetkisi tanimanu§, islam'm ogreniln1esi ve uygulanmas1 konusunda tfun insanb~ ResUlii'niin (s. a. ) rehberligine muhtac; kllml§hr. DolaJlSlyia Allah'm hiikmii ile Hz. Peygam­ber'in ~s. ·a. ) hiikmii, §er'i hiikiim kayna~ ohna baklmmdan eiiittir. 23

Bu"tespitier yanmda imam $afil'nin, "Allah'm Kitab1'nda, bir miisiiirnarun kar§Ua§abilecegi her hususa dair, o meseienin dogru hiikmii ic;in yoi gosterici bir beyan mutlaka vard1r"24; "Siinnetle sabit olmu§ her §ey Allah'm Kitabl'nda ifade ettigi beyan c;erc;evesindedir"25 gibi, Siinnet'in mutiaka Ki.tap'tan bir asia dayanmak zorunda oldugu §eklinde anla§llabilecek ac;rklamalarcia da bulundu­gu goriiliir. Haliyie bu tabio $afil'nin bu meseleye dair gorii§iinii isabetle belir­lemeyi zorl"ct§hran bir veri gibi durmaktad1r. Ancak yukanda ortaya konulan tavn bu nevi beyanlanyia biJ;likte degerlendirildiginde, aslmda c;eli§kili .bir du­rumun olmad1~ goriilmektedir. Zira son ciimlelerle anlahlmak istenilen husus, Siinnet'le sabit olmu§ her hususun, Kitap'ta ortaya konulan hiikiimlerin beyaru demek olmay1p; Siinnet'i.n', Allah'm kitabmda ortaya koydugu dininin, Eic;i'si tarafmdan beyaru bic;iminde oldugudur. Nitekim Hz. Peygamber (s. a.), Rabbi

. .adma beyanda bulurtmaktad1r ve onun dinini ikame ile gorevlendirilmi§tir. 26

Yiice Allah'm, insanl~ kendisine nas1l/ne ile kullukta bulunacaklan husu­sunda kitabmda ortaya koydugu beyanm §ekillerinden birisi de, hakkmda Ki­tap'ta hiikiim bulurtmayan hususlarda Hz. Peygamber'in (s. a.) koydugu siin­netlerdir. 27 $u halde bir meseleye ili§kin §er'1 hiik~~ kayna~ Kitap ohnasly­la Siinnet olmas1 arasmda herhangi bir fark yoktur; zira ResUl' e (s. a. ) itaati ve hiikmiine tabi olurtmasrm emreden de bizzat Allah' hr. 2s

Kitap-Siinnet ili§kisi hususunda $afil'nin, Siinnet'in mutlaka Kur'an'dan bir asia bagh kalmak zorunda ohnayip miistakil hiikiim kayna~ oldugu tezini

~1 Bk. $afil, er-Risnle, md: 302-305; Ytldmm, Suat, Hz. Peygnmber'in Kur'nu'z Tefsiri, istanbul 1983, s. 97. 21 Nisa 4/113; $afii, er-Risa/e, md:252-257; Cimliu;I-ilm, VII, 461

23 $afil, er-Rislile, md: 301-311, 623; Ebu Zehre, ·e$·$nfil, Darul'l-fikri'I-Arabl, 1978, 220-221. Biltaci, Muhammed, Meulilricii't-fe$rli'I-islliml, Kahire 200411 s. 490 vd.

- 2~ er-Rislile, md: 48 25 er-Risnle, md: 101 26 er-Risiile, md: 101 (AM. $akir'in notu) 27 er-Risiile, md: 58, 100, 292, 293, 301 2.8 $afil, er-Risnle, md: 55, 58, 102, 103

~am Ve Yonunda Nesnellik Ara}'l~l 1733

savurunasmda, kanaatimce O'nun, nasslan anlama ve yorumlama faaliyetini objektif olc;i.itlerle saglama alma di.i;;iincesi de etkili olmu;;tur. Zira hakkmda Siinnet'in hiiki.im belirlemesinde bulundugu her husus ic;in Kitap'tan bir daya­nak aramarun zorunlu kabul edilmesi halinde, bu i;;lemin siibjektif karakteri sebebiyle, Kitap'tan bir ashmn bulurunadi8J,, Kur'an'm genel ilke ve ama9anyla orti.i;;medigi, konuya ili§kin Kitab'm hi.ikmii ile Si.innet'j.n hiikmiiniin c;eli§kili oldugu gibi gerekc;eler ileri siiriilerek saYISIZ si.innet iptal edilebilir.

B. Dil Unsuru

islam'm bir din olarak kiyamete kadar degi§meden baki kalmasrm saglayan en onemli husus, bu dinin iki temel kayna8ml te§kil eden Kur'an-1 Kerim ve Hz. Peygamber'in (s. a. ) si.innetinin 'me tin' olu§lan ile Resill-i Ekreqt' den (s. a. ) itibaren nesilden nesile herhangi bir kopukluga ugramaksiZm intikal eden Mi.is­liimanlarm ortak anlaYI§ ve pratigidir. Bir yandan metnin anlam c;erc;evesinin baglaYialt8I, diger yandan Mi.isliimanlarm ortak anlaYI§ ve pratigi, bu iki kay­nak etrafmda gerc;ekle;;tirilen yorurnlarm belli bir c;erc;eve ic;inde kalmasrm sag­lanu§, yorum farkh.W<lanmn uc; noktalara gitrnesini engellem.i;;tir. Bu sayede isteyen istedigi yorumda bulunamanu§, bir §ekilde metnin anlam c;erc;evesfyle ya da Mi.isliiman toplumlann ortak dini anlaYI§ ve uygulamas1yla kendisini srmrh hissetmi§tir.

Ftk.Ih usuliinde labz-mana ili§kisi incelenirken, mana astl olup '!aftz maksaru ifade etrnekte sadece bir vastta konumunda bulundugundan, soyleyenin mak­sa_dt lafiz dt§I bir karine ile ac;tga 9kmi§sa bunu'n· yeterli oldugu belirtilir. Bu sebeple usulci.iler lafzm manaya delaletini belirlerken soziin siyakma, soyleye­nin ve muhatabm konumuna ayn bir onem verir, lafzt bu ortamdan kopar1p ba8J.mstz olarak ele almarun yanlt§llgma dikkat c;ekerler. Bununla birlikte nasla­rm lafzi delaJ.et yoniiyle incelerunesi metodu, naslann biiti.inliik ve maksadma, tarihl ve ictimai ;;artlarma agrrhk veren diger yorum tarzlarma gore daha §ekli, kah ve objektif bir goriiniim arz eder. Buna ragmen naslardan hiikiim <;Ikarma­da lafzi delalete agrrhk verilmesi, biraz da hukukta objektif ve sabit olc;i.ileri hakim ktlma, si.ibjektif ve degi§ken bir zemine oturtulacak yorumlardan kac;tn-ma kaygtsma dayamr. 29 •

i;;te $afii'nin teorik &k1h dii;;iincesinin boyle bir zem!ne dayandt8J_, hukuk anlaYI§IIUn merkezinde, dil unsurunun yer aldt8I goriilmektedir. Dini naslan anlamak ve yorumlamak, mesajm ifade edildigi dill anlamaya baghdrr. 30 Zira ilahl ira de, Kur' an ve Si.innet ile ifadesini bulmu;;tur. Bu iki kaynagm dill ise, Arapc;a' dtr. DolaYistyla anlama fa ali yeti · Arapc;a'YI bilmeyi gerektirmektedir. Yorum da bu dilin imkanlanyla suurh kalmak zorundadu. Biiti.in bunlarm bir

l9 Bardakoglu, Ali, "Deltilet", DiA, istanbull994, IX, 120 JO Aybakan, s. 55-56

734 I Uluslararas1 imam ~afii Sempozyu~u

sonucu olmak i.izere $afil, naslann tefsiri, hiikiim istinbatJ., be~eri fiillerin yoru­mu gibi hususlarda lafzt ve objektif iradeyi esas almaktachr. 31

<::agda~ donem nkthc;Ilanndan Muhammed Ebu Zehre'nin (o. 1974) de belirt­tigi gibP2, $afii'nin lafza ve zahire yapn& vurgu, ~er'i hiikii.mlerin, sezgi, tah­min ve zan gibi si.ibjektif yargliara mahal btrakmayacak ~ekilde, a<;Ik, istikrarlr nesnel vastf!ara gore istanbat ve ta'lil edilmesi ~eklinde anla~Ilmahchr. O'nun lanzcut&nm, statik bir hale yol ac;sa dahi, ~er'i hiikiimlerin ~ekle sili slkl bag­lanmast ve. ona g6re i~lerlik kazanmas1 ~eklinde yorumlanmas1 isabetli olmaz.

C. Hukuka Uygunlugu Tespitte Objektif Ol~iitlerin Esas Ahnmas1

$afii, dil unsurunu tamamlayto olmak iizere, fiil ve tasarruflarm hukuka uygunlugunun tespitinde, somut zahiri verilerin esas ahnmas1 gerektigini belir­tir. Zira Allah insanogluna hidayet rehberi olmak iizere Kur'an'1 indirmi~, Hz. Peygamber'i (s. a. ) O'nu teblig ve tebyinle gorevlendirmi~, mii'minlerden de peygambere itaat etmelerini iste~, kendisi ve el9sinin elllii'· ve taleplerine boyun egmemeyi isyan ve giinah sayrm~tJ.r. Allah, insanlarm gizli a<;Ik her ~ey­lerini bilmesine ragmen hiikiim noktasmda._somut olarak dt~a ~aru (zahiri) esas almt~, Reslllii'nden de ayru ~ekilde daV'ranmastru istemi~tir. Dolaytstyla saik ve arnac;tan hareketle, zan ve tahrnine dayah ongoriilerde ·-Suluna­rak/vicdani kanaatle lafza ragmen hiiki.im belirlemesinde bulunulamaz. Hi.i­ki.im ve fetvada zahire gore hareket edilmesi zorunludur. 33

Hukuki i~lem ve tasarruflar1 degerlendirmede ~ekli ve objektif iradeyi esas almanm bir geregi olmak i.izere $afii, bir akdin, gayri me~ru bir i~e basamak ktltruyor olu~u veya h~uka ayktn amac; giidillmesi (si.ibjektif kotii niyet) gibi gerekc;elerle hiiki.imsi.iz kllmamayaca& gorii~i.indedir. Ayru tavrm bir sonucu olarak vadeli satllan bir malm mi.i~teriden daha di.i~i.ik bir bedelle satJ.n altnmasi $afii'ye gore caizdir. Sosyal karga~a (fitne) anmda silah satma, ~arap imalatc;tst­na iiziim satma gibi muameleler de caizdir. 0, bu konudaki tutumunu ~oyle ifade eder: "$ekil ~artlart itibariyle sahih olan bir hukuki i~lemi/akdi, suf si.ib­jektif koti.i niyet itl1arru sebebiyle-boyle bir niyeti asia dogru bulmam ve onay­lamam- bahl kabul edemem. "34

Jl Bk. Ebu Zehre, e~·$nfii, s. 330 vd. n Ebu Zehre, e~·$nfii, s. 340 JJ Sa fit, el-iimm, IV, 148-149; lbttilii'l-istilzstin, (el-Omrn, th: Mahmud Mataraci, Beyrut 1993), VD, 488 vd. ; Ebu Zehre, e~·$nfii, s. 335 vd. ; Biltaci, Melllilzic, s. 547, 553, 554 Sl Safil, el-iimm, m, 47, 90; Biltaci, Me!ttilzic, 554

~am Ve Yorumda Nesnellik AraYJ~I 1735

D. istihsan

Allah TeaJ.a, El9si (s. a. ) ch~mda hi~ kimseye dini konusunda delillerden is­tidlalde bulunmaks1zm/bilgiye dayanmaksizm gorii~ beyan etme hakk1 tam­marnl~hr. Her hangi bir meselenin nasslarda hiikmii varsa onw1 .d1~ma 9klla­~az. Naslarda hiikiim bulunmarnas1 halinde ise benzerliklerden hareketle klyas suretiyle hiikiim tespit edilir. Dolayts1yla bir konuya ili~kin gorii~ beyaru, ya habere ya da klyasa dayanmak zorundadu. Bunlar terk edilerek arzular istika­metinde hiikiim vermek ise asia caiz degil.dir. Kirnse, iyi/giizel ve faydah bulu­yorum diyerek kanaat beyan edemez; zira bu, bilinen bir ~6ziime dayandml­makslZID hiikiim tespit etmektir. 35

Bu degerlendirme, $affi'nin hklh anlayx~mda merkezi bir konurna sahiptir. 0, ~er'i konularda gorii~ beyan edebilmek i9fl mutlaka baglaym bir ilim kay­nagma/delile (nas, icma ve klyas) bagh hareket etmek gerektigini sayler. O'na gore istihsan, "bilinen bir ~6ziime dayandmlmaks1Zm hiikiim belirlemektir"36, "haktan sapma ve keyfiliktir (teassi.i£)"37 ve "zevke gore hiikiim vermektir (te­lezziiz). "J&Naslardan haberdar ve l<Iyas1 bilen hi~bir ak1l sahibi istihsana gore hiikiim vermez. Kald1 ki klyas ve istidlal ile hiikiim vermek de, sadece naslara vaklf ve klyast bilen ilim ehlinin yapabilecegi bir i~tir. istihsarun benimsenmesi durumunda, fetva selahiyeti i9fl ilim ~arhna gerek kalmayacakhr; ak1I eren herkes, ilin:t ehli olmasa da fetva verebilecektir. 39

istihsan konusundaki bu olumsuz tavxr ah~la birlikte $afii'nl.n, herhangi bir . aymma tabi tutm~S1Zm istihsaru toptan reddetme gibi bir tutum i<;erisinde olmachgx da goriiliir. istihsan isimlendirmesini isabetli bulmarnakla birlikte, Si.iJ:"ITiet, icma gibi ~er'i delil sebebiyle istihsana kar~1 degildir. Zira bunlar ozii itibariyle $affi'nin delil teorisiyle de uyumlu olan delile dayal1 hiikiim verme ~ekilleridir. Nitekim 0, er-RisaJ.e' de istihsaru anlahrken muhatabmm, habere muhalif bir istihsan ile hiikmetmenin caiz olmachgxru beyanla, istihsan hakkln­daki kanaatini sormas1 iizerine, "habere muhalif bir istihsan ile hiikmetmek caiz degildir; ~er'i konularda sadece ilim ehli hiikiirn/fetva verme yetkisine sahiptir ki, onlar da, haber bulunan konularda habere uyarak, haber bulunmayan mese­lelerde ise, habere klyas ederek hiikum verebilirler"40 ~emektedir. Bu ifadeler, Kitap, Siinriet, icma gibi ~er'i delil sebebiyle istihsarun $afll tarafmdan da be­nimsendigini gostermektedir.

35 $afii, er-Risnle, md: 70, 120, 1457-1459, 1468; Cimiiu'l-ilm, VII, 464; Biltaci, Meiliillic, 548 36 er-Risii/e, md: 70 37 er-Risiile, md: 1463 :;s er-Risiile, md: 1464 39 er-Risnle, md: 1457-1459, 1464-1465 40 $afii, er-Ristile, 1456-1457; ibttilii'l-istillsiiu, VII, 495; Biltaci, Mehtillic, 548

736 1 Uluslararas1 imam ~am Sempozyumu

$u halde $afii, delile dayanrnaks1zm ki~isel arzu ve begeniler istikametinde keyfi hi.iki.im verme anlanundaki istihsan anla}'l~ma kar~1 9-kmaktadu. Hi.ikiim elde etme yontemi olarak istihsan deliline kar~r O'nun bu olumsuz taVIr ah~mda, istihsarun net bir tarummm yapllmam1~ olmas1 sebebiyle kavrama yi.iklenilen anlamlann farkWlk gostermesi, buna bagh olarak esnek bir mahiyet arz etrnesi etkili olmu~tur. $afii'nin, "haktan sapma ve keyfilik (teassiif)", "zevke gore hii­kiim verme· (telezziiz)" ~eklinde nitelendirdigi istihsaru, bu yontemi en fazla i~leten Hanefi fakihler de benimsememektedirler. Onlar ne boyle bir istihsan tarum1 yapffil~~~r, ne de bu tarz bir hlah faaliyetinde bulunmu~lard1r. Delle dayah ~stihsarun me~ruiyeti konusunda ise ozde herhangi bir ayrilik bulunma­maktadu. Gazali'nin (6. 505/1111) ~u degerlendirmesi, bu hakikatin ifadesi ol­maktadu: "Ozel bir nas sebebiyle bir meseleye, benzerlerine verilen hi.ikmiin verilmemesi" anlanundaki istihsan me~rudur, buna kimse kar~1 9-kmaz. istihsa­run bu nevine kar~1 9kr~, diger delillerden ayn olarak bu delilin istihsan ~eklinde isimlendirilmesi, yani lafrz sebebiyledir. "4t $irazi, Ciiveyni, Maverdi, Sem'aru gibi $afii usulciller de benzer ifadelerle ayru hakikate dikkat ~ekmi~lerdir . .u

istihsan, kuralohgm katlligrru yumu~atrna ve somut olaya ili~kin daha tat­min edici bir c;ozi.im bulma noktasmda es~-ek bir ozellige sahiptir. Bu ozelligi sebebiyle istihsan, yerle§ik hlah prensiplerinin ve naslarla sabit hi.i.kfunlerin, tamamen ki§isel gi:irii§e dayanarak keyfi bi~de terk edilmesi gibi bir riski her zaman barmdumaktadu. ''Dinin ruhu, adalet, kiilli kaide" gibi her hadiseye uygulanabilir genel ilkelere dayalr istihsan uygulamalarmda bu risk, oldukc;a fazlad1r. 43 Bu risk kar~rsmda $afii'nin, naslarm otoritesini koruma, istidlali ve yorum faaliyetini kurala bagla}'lp keyfiligi onleme gibi bir amac; giittiigu go­riilmektedir.

E. Nesih

Y?rumun nesnel kurallara baglanmas1 noktasmda $afii'nin en fazla dikkat ~eken degerlendirmelerinden birisi, deliller aras1 kar~1hkh nesih konusunda kendisini gosterir. islami ilimlerde terirnle~me siirecinin heniiz ba~lang~~ a~a­masmda oldugu bir donemde $afii, nesih kavrcUrun:in, tahsis, takyid hatta istis­nayi da i~e alacak ~ekilde.ki yaygm kullarum1.j.j kar~tsmda, bu kavramlar ara-

~• Gazali, ei-Mustnsffi, Tah: Muhammed Abdiisselam Abdii~afi, Beyrut 1413, s. 173; Ahmed Nehravi Abdiisselam, el-imnm e~-~njii, ts., 1988, s. 418-419

~2 Bk. Onder, Muharrem, Hnueji Mezhebiude istihsnu Aulnyr~r ve Uyg11Inmnsr, yayunlanmariu~ doktora tezi, Konya 2000, s. 144-145

~3 Ahmed Nehravi Abdiisselam, $afii'nin kar~1 c;Ikhgt istihsarun bu mahiyetteki istihsan oldugunu soyler. Bk. el-imnm e~-$njii, ts., 1988, s. 418-419

~ ilk donemlerde nesih kelimesi, 1immm tahsisi, miicmelin beyaru, mutlakm takyidi, gene! hiikrniin istisnas1 gibi durumlan ic;eren geni~ bir kullarum alaru'na sahiptir. Bk. ibn Kayytm, i'Ifimu'l-

Safii Ve Yorumda Nesnellik Arayt§t 1737

smdaki mahiyet farkma dikkat ·c;ekmi~, neshe, digerlerini ~anda buakacak ~ekilde bir terim anlanu yiiklemi~tir. Buna gore tahsis ve takyid, nasdan mura­dm ne oldugunun a9ga c;ll<anlmas1 (beyan); nesih ise, belirlenmi~ hiikmiin yiiriirliikten kaldmlmasidlr. 45

$afii'ye gore, Kur'an ve Siinnet ~er'i hiikme kaynak te~kil etme bakmundan e~it, mahiyet itibariyle ise farkhdlrlar. Bu sebeple birbirlerini neshedemezler. Ote yandan $afii, bir nassm ba§ka bir nas ile neshedildigi durum.larda da, neshe hiikmedebilmek ic;in mutlaka bunu gosteren bir delilin bulunmas1 §artuu arar. Nitekim anne-baba ve akrabaya vasiyeti diizenleyen ayet46 miras ayetiyle47 nes­hedilmi~tir ve bunu gosteren delil, "Allah Iter hak sahibine hakkmz vermi$tir; dikkat edin, varise vasiyet yoktur''48 ~eklindeki hadistir. Burada dikkatten ka<;J.nlmamas1 gereken husus, Kitap kar§lSIDda Siinnet'in nasih delil degil, ayru konuda farkh hiikiimler ic;eren birden fazla ayet arasmdaki nesih olgusunu ve nasih ayeti gosteren delil olu~udur. 49

Aslmda $afii'nin nesih konusimdaki a<;J.klamalan dikkatle takip edildiginde, O'nun, Siirlilet'in Kur'an ile neshi konusunda olumsuz bir taVlr ic;ind~ olmadlgt goriiliir. Bu, hem O'nun "Siinnet Kitab ile neshedilebilir mi?" ~eklindeki soruya verdigi cevaptan anla~llmakta50, hem de verdigi omekler bunu ispatlamaktadu. Fakat $afii, Kur'an ile Siinnet arasmda nesih olgusu konusunda bir ~art iizerin­de hassasiyetle durmaktadlr. Buna gore, Hz. Peygamber (s. a. ) dinde bir uygu­larna ortaya koyar, bilahare Allah o uygularna}'l bir ba§kas1yla · degi§tirirse, bu degi~imi a<;J.kc;a ortaya koyan yeni bir siinnet mutlaka olmalldlr. 51

$afii boyle bir §art ileri siirmekle iki §eyi amac;Iarru~hr: s2

1. ilk siinnet ile onun hiikmiinii ortadan kaldlran Kur' an nass1 arasmda ne tiir bir ili§kinin bulundugunun a<;J.ga c;ll<ar1lmast. Zira Kur' an ile Siinnet arasm­da, tahsis, takyid, nesih gibi bir ili§ki soz konusu olabilir. Konuya dair ikinci bir siinnetin varhgt, bu ili~kinin tahsis ya da takyid degil, nesih oldugunu goster­mektedir.

1mwnkk1i11, Ta'lik: Taha Abdurraftf Sa'd, Beyrut 1973, I, 35, II, 316, 319; $attbi, el-Muvnfnknt, th: A. Otraz, Beyrut i997, ill, 99-100; Kasrmi, Mehiisilw't-te'vll, th: M. F. Abdillbili, Beyrut 1994, I, 29-32 45 $afii, er-Risnle, md: 313, 314, 324, 328; Ebu Zehre, e$·$nftl, s. 265-266 ~6 Bakara 2/180 ~7 Nisa 4/11 ~s Buhari, Vesaya 6; Ebu Davud, Vesaya 6; Nesei, Vesaya 5; ibn Mace, Vesaya 6; Darimi, Vesaya 28; Ahmed, IV, 186, 187, 238,239;V,267 ~9 $afii, er-Ristlle, md: 393-420; Cimau'l-ilm, VII, 462, 463; Biltaci, Mmahic, s. 483, 485 so er-Risale, md:329-330 · >• er-Risnle, md: 324, 330 >2 Ebu Zehre, $afii'nin ileri sii.rdiigu bu §arb.n amaaru, toplumun genelinin nesih ameliyesinden haberdar olamamas1 veya onlara kapah kalmast sebebiyle yiirii.rliikten kaldmlan amele devam etmemelerini saglama ~eklinde ac;ll<lamaktadtr. Bk. ei·$nfti, s. 236

7381 Uluslararas• imam l;iafii Sempozyumu

2. $afii, Kur'an'm Sii.nnet'i mutlak olarak nesh edebileceguun kabul edilme­si halinde, Kitap ve Sii.nnet'teki hiikiimler arasmda tam uyum kuramayanlarm, "Kur'an si.inneti neshetmi~tir", "si.innetin tespit ettigi bu hiikiim Kur'an'a ayl<I­nchr" gibi gerek~elerle pek ~ok hadisin delil olmaktan 9kanlabilecegi endi~esi­ni ta~rmaktadu. Bu prensiple si.innetin delil olmaktan 9kanlmasmm oniine ge~eyi ama~lamaktadu. 53

Bu noktada $afii, "Resillullah (s. a. ) bir si.innet ortaya koymu~, fakat bu si.innet Kur'an tarafmdan ortadan kaldmlrru§/degi~tiril.mi§ ve bu degi~ime delalet eden Hz:. Peygamber' den bize ikinci bir si.innet ula§marru§br" §eklindeki olasJ.b.gm asla soz konusu olamayacaguu belirtir. Zira boyle bir ihtimalin kabu­lii, hiikmii Si.innet tarafmdan belirlenmi§ bir~ok ~er'i ahkfurun ortadan kaldml­mast sonucunu dogurur. Soz gelimi haramli& si.innet delili ile siibut bulan akid ~e~itleri (bir akid i~de iki sozle§me yapma, paranm para kar§iligmda vadeli veya fazlahkla miibadelesi (sarf), ~ehirlinin koylii admasab§ yapmas1, mevcut olmayan §eyin sabrru gibi), muhsan zanilerin recmedilmesi, -mestler iizerine mesh, nitelikli hus1zhk su91 isfu hrrz ve nisab §arb., yrrb.c1 hayvanlardan kopek di§li olanlarm haram olu§U gibi hiikiimler, Kur'an'm bu hususlara dair umurn ifade eden naslarmdan once oldugu, soz konusu ayetlerle bu hiikiimlerin yii­riirliikten kaldmlru& iddias1yla iptal edilebilir. Bu ~ekilde sayrsiZ Siinnet delil olmaktan 9kanlabilir. 54

DolaylSlyla Kur'an nass1 ile Si.innet'in birbirine ters dii§tiigu noktalarda, Kur'an ile Si.innet arasmda tahsis ya da takyit ili§kisinin mi yoksa nesh ili~kisi­nin mi soz konusu oldugu hususunda siibjektif degerlendirmelere ba~vurul­mamah, yine Si.innet'in hakemligme miiracaat edilmelidir. $ayet ayru konuda Kur'an nass1 ile paralellik gosteren ikinci bir siinnet bulunursa, i~te bu durum­da, ilgili konuda Kur' an ile Sii.nnet arasmdaki ili~kinin nesh ili§kisi oldugu so­nucuna ula§uacakb.r. $afii'nin bu ilke iizerindeki 1srara tutumu, §u iki soruya cevap da te§kil etmektedir:

53 er-Risnle, md: 328. Bu endi~e ile ilgili omekler i¢\ bk. er-Risa/e, md: 332-335. Onun bu encti~esinin ne kadar yerinde oldugu, bazt ara~hrmaalann ele~tirel degerlendirmelerinde a9k~a kenctisini gi:istermektedir. Zina edenlere uygul~acak ceza konusunda Nfu Sfuesi'nin 2. ayetinin mi yoksa recm hadislerinin mi zaman bakurundan once oldugu hususunda, ayetin sonra nazi! oldugu belirti­lerek recm hactisleri devre d1~1 btrakllmaya ~all~tlmJ~hr. Bk. Klrba~oglu, "er-Ristile'uiu $eki/ ve Mull­tevn A~zsmdnu Eleitirisi", Si.inni. Paradigmanm Olu~umunda $afii'nin Rolii, s. 230. Halbuki diger rivayetlerin vii.rud zamaru ile ilgili ilmi veriler bir yana, bir kadtnla yarunda i~.;:i olarak ~all~an ki§i arasrnda vuku bulan zina fiiliyle ilgili hadis (Buhan, Hudiid 30), bu olayrn ayetin niizuliinden sonra oldugunu a9k~a ifade etmektedir. Kitab'rn Siinnet'i neshetmesi ve bunun yanstmalan hususunda bk. Abdulkadir Yilinaz, "er-Ristile'nin $ekil ve Mulrtevn Apsmdnu Eleitirisi" isimli Mnknlesi Bnglnmmdn Hnyri Krrbn§oglu Ele~tirisi", Rlhle, Il/5-6, s. 109-114 5l $afii, er-Risli/e, md: 333; Zerke§1, el-Bnlmz'l-mulrit, Tah: Muhammed Muhammed Tamir, Beyrut 1421,ill, 196

t;;afii Ve Yorumda Nesnellik Ara~t 1739

a. "Si.innet'in dengi olan ba~ka bir Siinnet ile neshi mfunkiin iken, ne-den delil keyfiyeti bakmundan ondan i.istiin olan Kitap ile neshi mi.imki.in ol­masm?" $affi bunun mi.imkiin oldugunu, ancak neshi gosteren ikinci bir si.inne­tin varhguun ~art oldugunu soylemektedir.

· b. "Si.inD.eti nesh eden bir ayet mevcut ve o hususa dair ~er'1 hi.ikmi.in belirlenmesi a9smdan bu yeterli iken, neden bu konuda aynca bir si.innetin ~e bulunmas1 ~artl aransm?" Kitap ile Si.innet arasmda tahsis, takyid ve nesih ili~ki­sinden hangisinin !lOZ konusu oldugu ortaya ¢sm ve baZI Kur'an ayetlerinden hareketle ve keyfi bic;imde, nesih iddias1yla Si.innet i~levsizle~tirilmesin diye.

Sonu~

Hadis, eser ve re'y rivayetlerinin i~ i~e ge-;tigi bir donemde $affi, sahih an­lama ve yorumlama faaliyetinin nesnel o1-;Utlerini yazili olarak belirlemeye koyu1mu~tur. Siibjektifligin ve keyfiligin oni.inii alma -;abasuun, zaman zaman hukukl mahiyetteki dint normlann statikle~mesi, amac;tan kopup ~ekle hapsol­masi gibi bir riski e1bette soz konusudur. Kald1 ki manayt/gayeyi on plana 9ka­ran yorum yontemi de, sabit hiikiimlerin buharla~mas1, esneklik ugruna yerJe­~ik ilke ve degerlerin kaybolmast, istikrar ve siirekliligin b~rtaraf edilmesi, yo­rumun siibjektif ve esnek bir zemine oturtulmas1 gibi riskier barmdmr. Bu nok-· tada $afii'nin c;abast, nas ve rey/akll arasmda bir rekabet ve bunlardan birini digerine iisti.in tutma degil, sahih rey faaliyetinin o1abildigmce nesnel ilkelere baglanmast ~abas1 olarak gori.ilmelidir. Esasen b~ tavu, hem bireysel kulluk, he~ de toplumsal di.izen i-;in gerekli ilmi bir tavudu.

Usul yontemi itibariyle fevkalade ba~arili bir ic; tutarhhga sahip bulunan $a­Hi, tarihl misyonunun ne olduguna dair spekillasyonlardan once, iyi niyetle ve oldugu gibi anla~Ilmaya muhta-;tlr. $afii'nin er-Risale boyunca i~ledigi ve onun din/b.J.<Ih konusundaki dii~iincesinin esasuu te~kil eden ana tema ~udur: Kimse­nin dine dair hususlarda delile bagh kalmadan go~ beyan etme veya tavu geli~tirme li.iksi.i yoktur. il.ahl iradeye. uygun davranmanrn ol-;i.itii, dini degerle­re gonillden baghhk ve belirlenmi~ objektif ol-;Utlere gore hareket etmektir. Din konusunda nesne1 o1-;Utlerden uzak, keyfi sayllabilecek verilere gore davran­mak, ki~iyl. yolda b1rakabilecegi gibi dinin tahrif edilmesi sonucunu da dogura­bilir.