ULUSLARARASI

iMAM ~AFii SEMPOZYUMU

INTERNATIONAL

SYMPOSIUM ON AL-IMAM AL-SHAFII

7-9 Mayu;/May/y.\..o 2010

EDiTOR

MEHMET BiLEN

~ KENT l~lkl.ARI

Kent l§Iklar 46

Uluslara.ras1 imam ~affi Sempozyumu

Intemahonal Sympos1um on al-Imam al-Shafll

Editor

Mehmet Bilen

i~diizen - Kapak

Ridwan Xelil

JJ..UI ~WI ~\.o')l ~j.o

Birinci Baskl: 2012

Baskl-Cilt

Artus Basrm

i:kitelli Organize Sanayi Bolgesi

Eskoop Sanayi Sitesi B1 Blok No: 63

Ba~~ehir/istanbul Tel: +90 0212 671 70 92

Fax: +90 0212 671 70 93

ISBN: 978-605-5402-40-2

Yayui Sertifika No: 16919

Kent I~lklan

Pak Ajans Yaymcillk Ltd. $ti

Biiyiik Re~itp~a Cd.

Yiimni i~ Merkezi No: 22/29

Vezneciler-istanbul

Tel & Fax: 0 212 519 00 09

~afii'nin Zeydi Hadis Anla}'l~ma Etkisi

Dr. Kadir DEMiRCi0

Ozet

Bu yaz1da imam $affi'nin Zeydiyye'rtin hadis anlaf1~UU etkiledigi tespit edilmi~tir. Bu etki zihniyet diizeyinde bir etkidir. Erken donem zeydl imarnlar Hz. Peygamber' den nakledilen hadisleri ii~ kriter ile reddediyorlarru. L Kur'an'a aykmhk, 2. Akla aykmhk, 3. Oteki hadislere aykmhk. Fakat ge~ do­nero zeydilerde bu anlaYl~m degi~tigini goriiyoruz. Ornegin, Abdullah b. Ham­za (v. 610) hpkl $afii gibi Kur'an'a, klyasa ve icrnaya aykm olan hadisleri kabul edebilmektedir. Sonu~ta biz Zeydiyye'nin hadis anla~mm $afi1 hadis anla~1 ile hemen hemen benze~tigini gorrnekteyiz.

The Effect of Al-Shafii's Understanding of Hadith On Ziidiyya's Unders­tanding of Hadith

Abstract

In this article it is fixed that al-$hafii has effected on Zaidiyya's mentality of hadith. This effect is in the level of mentality. Hadiths reported from the Prop­het rejected by early Zaidi imams with three criterions. 1. Contradiction to Qur' anic verses, 2. Contradiction to reason. 3. Contradiction to other hadiths. But in the late period this mentality has changed. For example, Abdullah b. Hamza (v. 610) has accepted the ahadith opposed to the Qur' an and analogy (klyas) and al-icrna like al-$hafii. Finally, Zaidiyya's mentality of hadith has almost simulated to al-$hafii's hadith mentality.

$afii'nin hadis anlaf1§I ve etkilerini konu edinen bir takun ~ah§malar yapll­Im§hr. Bunlardan bir klsrru mtistakil ~ah~malar bir klsrru da ~e§itli konular i~e­risinde yer alan deginmeler §eklindedir. I Ancak bil.ebildigimiz kadanyla imam $afii'inin hadis anlaf1§mm Siinnl gelenek ru~mdaki ekoller iizerinde herhangi bir etkisinin olup olmaruguu ara§hran miistakil bir ~ah§ma yapilmarru§hr. Tes­pit edebildigi.rniz kadar1yla A. A. Kaz1 'Notes on Development of Zaidi Law'

0 Y¥0 llahiyat Fakiiltesi, Hadis Anabilim Dah Ara~hrma Gorevlisi. 1 Nazhgiil, Habil, imam ~afii'nin Hadis I<illtiiriimlizdeki Yeri (Bastlmamt~ Doktora Tezi) A. U.S. B. E, Temel islam Bilimleri, Ankara, 1995; Ozaf~ar, Mehmet Emin, Siinneti Yeniden Dii~iinmek, Ankara Okulu, Ankara, 2000, s. 97-116; I<uba~oglu, Mehmet Hayri, ~afii'nin 'er-Risale'sinin Hadis Literatiirii Uzerindeki Etkileri, islam! Ara~hrmalar Dergisi, 'imam ~afii'nin Hadist;iligi', 'Risaie'nin ~ekil ve Muhteva Yoniinden Degerlendirilmesi', Siinnl Paradigmarun Olu~umunda ~afii'nin Rolli (Antoloji, haz: M. Hayri I<uba~oglu); I<itabiyat, Ankara, 2000; Ebu Zeyd, Nasu Hamid, el-imam e~-~afii ve Te'slsu ideolociyyeti'l-Vasatiyye, Beyrut, ty

~atii'nin Zeydi Hadls AnlaNma Etkisi I 295

adiJ. makalesinde zeydl hukukunun Si.inni .6kthtan etkilendigini soylemi~ ve omek olarak da zeydl aJ.im Sanmii'ddin el-Vezir'in (v. 910) 'el-Fusulu'l­Lu'luyye' isimli usul-u .6kth eserindeki I<itap, Siinnet, icma, Klyas ~eklindeki ~er'i delillerin Siinni literatiirdekilerle benzerligme dikkat ~ekmi§tir. 2 Ancak A. A. Kazt zeydiy}'e iizerinde Siinni etkiyi Sanmii'ddin el-Vezir'e dayandrrsa da bu etki daha onceki tarihlere kadar uzanmaktadtr.

$afii iizerine yapllan ~ah~malarda vanlan sonu~; $afii'nin Siinni hadis anla­)'l~UU olumsuz yonde etkiledigidir. $unu da ifade etmemiz gerekir ki $afii iize­rine yapllan ~ah~malar onun hadis anla)'l§l ile suurh degildir. iddia edildigi gibi §ayet onun bir projesi varsa hadis ile ilgili gorii§leri bu projesinin sadece bir par~asuu olu§turur.

$afii'nin projesi neydi? $afii'nin projesi dinde a.klm kullarum alarum daralta- . rak nasslann hakimiyetini tesis etmekti. 3 Ozellikle filah alarunda a.klm ozgiirce kullarunu sebebiyle fikhi gorii§ ve uygulamalarda bolgesel farkhhklar ortaya 9k.au§h. ~Ummetin birligme tehdit olarak algtlanan bu durumu ortadan kaldtr­mak i9n $afii, iddia edilenin aksine, ehl-i hadisle ehl-i rey arasmda orta yolu bulmadt, aksine, ehl-i hadisten yana tavrr koyarak, hadisi Kur' an' dan sonra ikinci suaya 9-kartarak nasslann hakimiyeti ile a.klm kullarumuu suurladt. Bu konuda yazllanlardan da anla§Ildt~ kadanyla $afii ~rojesinde ba§arili olmu§ ve sonraki nesiller iizerinde biiyiik bir etki olu§turmu§tur.

Siinni gelenegi bu denli etkisi alhna alan imam $afii'nin bu gelenek ile i~ i~e ya§ayan Mutezile; Zeydiyye v. b .. gibi geleneklerin hadis anla)'l§laruu da etki­lerni~ olabilecegi daha ba§tan ihtimal dahilindedir. Bu ~ah§mada bu ihtimalin ger~ekligi sorgulanacakhr. Aslmda tarih bir yoniiyle killtiirlerin, geleneklerin birbirleriyle olan etkile§imlerinin tarihidir. Ayru durum hadis tarihi i9n de ge~erlidir. Hadis tarihinde hadis imamlanrun, farkh gruplarm, ekollerin, anla­)'l§larm, eserlerin birbirlerini etkiledigini soylemek kehanet olmasa gerektir. Onemli olan bu etkilerin hangi diizeyde, nasll ve neden oldugu ve ne gibi so­nu~ar dogurdugudur. Bu sorularm cevaplandrrtlmas1 gerekmektedir. Belki hadis tarihinin de bu <;ah§malardan 9-kan sonu~ara gore yeniden yazllmas1 icap edecektir. Boylece hadis ve siinnet anlayt§mdaki farkhhklar daha belirgin bir §ekilde ortaya 9-kacak ve tarihi siire<; i<;erisinde farklt hadis anla)'l§larmm birbirlerini etkilemeleri daha kolay takip edilebilecektir.

Hadis, gerek siibut gerek anlama ve yorumlama yoniiyle sahabe neslinden itibaren islam aJ.imleri tarafmdan farkh §ekillerde degerlendirilmi§tir. Hz. Pey-

2 A. A. Kaz1, Notes on Development Zaidi Law, bu makalenin ~virisi ve bazt yanh~ bilgilerin tashihiyle ilgili notlar ic;:in bkz: Dr. Kadir Demirci, 'Zeydi Hukukunun Geli~imine Dair Notlar', islanu ilimler Ara~brmalan Dergisinde yaym a§amasmda 3 Kl.rba§oglu, M. Hayri, $affi'nin er-Risale'deki Hadis9ligi, Siinnl Paracligmanm OIU§Umunda $afii'nin Rolli, 205

296 1 ffiuslararas1 imam ~am Sempo~mu

gamber' e ait olaru belirlemede raviye yemin ettirme, ravide adalet ve zabt ara­ma, muttasli bir isnach gozetme, rivayeti Kur'an'a ve akla arz etme gibi birbi­rinden farkh kriterler ortaya kondugu gibi, 4 Hz. Peygamber' e ait olduguna kanaat getirileni anlama ve yorumlama konusunda da; lafzi anlama, gaye ve ama~an gozetme, sistem ic;inde anlama ve yorumliuna gibi birbirinden farkh yakla~unlar sergilenmi~tir. s

Zaman i-;erisinde aJ.imler arasmdaki bu farkbhklar ·ba§ka etkenlerin de dev­reye girmesiyle iki -;izgide belirginle~mi~tir. Bunlardan biri ehl-i hadis digeri de ehl-i reydir. Bu iki tabir zahiri manalarmdaki gibi bir tarafm hadis ile ihticac ettigi diger tarafm ise hadisi kabul etmeyip miicerred akh delil olarak kullanch~ ~eklinde anla~limamahchr. Zira hadis ve rey'in kullarum1 her iki grub ic;in de soz konusudur. Ne ehl-i hadis reyden miistagrudir, ne de ehl-i rey hadise kar~1 biganedir. Ancak ravide adalet ve zabt suatlanru axama, rivayetin muttasli ol­masl gibi kriterler ehl-i hadiste dominant bir karakter ai'z ederken ehl-i reyde ise rivayeti Kur'an'a ve akla arz etme dominant bir karakter arz e~tir diyebiliriz.

Bu metot farkhhgt tabu olarak birbirinden farkh hiikiimlerin, gorii~ ve di.i­§iincelerin ortaya 9kmasma neden olm~tur. Elbette her iki grup arasmdaki bu farkh gorii§ler her zaman olumlu ve mi.isamahah kar~lianmarru§. gruplar ara­smda birbirlerine kar§l saldm ve itharnlar olmu§ ve bu durum baz1 ilim -;evrele­rinde iimmetin birligini bozabilecegi endi~esini dogurmu~tur. Ozellikle ehl-i rey i-;erisinde -;ok sa11da farkh yorumlaxm ortaya -;lkmas1 ilim -;evrelermd e rahatsiZhk dogurm~tur. Ayru durum bir konu hakkmda birbirinden farkh rivayetler nakleden ehl-i hadis ic;in de soz konusu olmu~tur.

Bu endi§e baz1 ilim <;evrelerini araYl§a siiriiklemi~, birbirine taban tabana Zit hiikiimlerin, gorii§lerin olu§turdugu bu kaos durumuna bir -;ozi.im bulmaya sevk etmi~tir. Tek tek bireyler bazmda konu§ulan ve tarb§lian -;oziimler sonu-;ta imam $afii tarafmdan glindeme getirilmi~tir. 6 .

imam $afii dinl metodoloji ile ilgili gorii~lerini 'er-Risale' isimli eserinde or­taya koymu~tur. Biz onun hadis ile ilgili gorii~l~~ onunla ilgili yaplian <;ah§­malardan da yararlanarak miistakil bir ba~hk albnda ozetleyecegiz. Ancak ~u kadanru ifade edelim ki; imam $afii islam toplumunda birbirinden farkh gorii§­lerin ortaya <;lkmasma neden.olarak aklm suu.rsiZ kullanmuru gormii~ ve hadisi daha etkin bir konuma getirmek suretiyle akhn kullanmuru suu.rlandrrrru~tlr. 0 bu tutumu ile ehl-i hadis ile-ehl-i rey arasmda orta yolu bulmaya <;~tlgt soy­lense de bu iddia pek kabul gormemi~; aksine, $afii'nin <;abalannm ehl-i hadisin konumunu gii~endirdigi yorumu yapliml~tlr. ·

4 Bkz: Erul, Biinyamin, Hz. ~e'nin Sahabeye Yonelttigi Ele~tiriler, Kitabiyat, Ankara, 2000; Kel~, Ahmet, Had.islerinKur'an'a Arz1, insan Yaymlan, istanbul, 1998 5 Bkz: Erul, Biinyamin, Sahabenin Had.is Anla)'l~, TDV, Ankara, 1999 6 Osman T~tan, a. g. m, 34

$atii'nin Zeydi Hadis Anla}'l~ma Etkisi 1297

Neticede imam $affi'nin g6rii§leri zaman i\erisinde ba§anh olmu§ ve iimmet i~de mi.i~terek bir metodoloji adeta benimsenmi§tir. Ehl-i reyin kulland.I~ akll daha srmrll ve kontrolli.i bir alana \ekilmi~tir. Si.i.nni \evrede boyle olmu~tur da acaba ehl-i reyden sayabilecegimiz Si.inni \evre d.I§mdaki gruplarda $afii etki ne denli etkili olmti~tur. Daha dogrudan bir ifade ile Mutezile, Zeydiyye, ibaziyye, Hariciye, Caferiyye iizerinde imam $afii'nin hadis anlaYJ.~IDln herhangi bir etki­si olmu§ mudur?

l§te bu \ah~mada biz bu sorunun Zeydiyye ile ilgili yoniini.i cevaplandmna­ya c;ah§aca~. imam $afii ortaya koydugu hadis anla)'l~l ile Zeydiyye mezhe­binde var olan hadis anla)'l§IDa herhangi bir etki de bulunabilmi§ midir?

Bu etkiyi tespit edebilecegimiz kaynaklar konusuna gelince; Si.inni gelenek i\erisinde imam $affi'nin er-Risale adh eseri ilk hadis usuli.i c;ah§mast olarak degerlendirilir. Ardmdan dordi.incii asrr.da vefat etmi~ Ramehurmuz1'nin el­Muhaddisul'l-Fasli adh eseri ilk hadis usuli.i eseri olarak kabul edilir. Zeydiyye mezhebi }c;erisinde sadece bu donemlere denk di.i§en devirlerde degil bundan sonrasmda da hadis usuli.i, mustalahu'l-hadis vb. isimler altmda mi.istakil bir hadis usuli.i eseri goriilmemektedir. Yani Zeydiyye Si.inni literati.irii gibi. bir hadis usilli.i literatiiri.ine sahip degildir. Ancak bu zeydiyyenin hadis konusun­da herhangi bir degerlendirmesi olmach~ anlamma gelmez. Aksine imam Zeyd'den itibaren hadise bakt~1 gosteren temel yakla§tmlar soz ~onusudur. Ne var ·ki bu yakl~tml.ar bir hadis usuli.i literatiiri.ini.i dogurmaim§, hadis konusu usul-u hloh literati.irii i\erisinde mi.italaa e~tir. Dola)'lstyla biz ara§h.rma­nuzda hadis anlaYJ.§mdaki degi§imi gorebilmemiz ic;in zorunlu olarak zeydi usul-u hloh literati.iri.ine bakmak durumundaytz.

Zeydi usill-i.i hloh literatiiri.ini.in ilk eseri olarak Yahya b. Hiiseyin el­Harfmi'nin (v. 464) el-Muczi isimli eseri zikredilir. el-Muczi'yi Cafer b. Ah­med'in (v. 576) 'et-Takrib'i takip eder. Onun ardmdan Hasan b. Muhammed er­Rassas'm (v. 584) el-Faik fi Usuli'l-Flkh'1 gelir. Daha sonra Abdullah b. Ham­za'nm (v. 610) 'Safvetu'l-ihtiyan' bu silsileyi devam ettirir. Abdullah b. Ham­za'YI $eyh Ahmed b. Muhammed er-Rassas (v. 656) 'Cevheretu'l-Usul ve Tezki­ratu'l-Fuhill fi ilmi'l-Usul' adh eseri ile takip eder. Daha s.onra Yahya b. Ham­za'nm (v. 749) 'el-Havi li Hakaik-i Edilleti'l-Flkhiyye' si gelir. Bu silsileyi Ah­med b. Yahya b. Murtaza (v. 840) 'I<itabu Mi'yan'l-Ukul fi ilmi'l-usul adh eseri si.irdiiriir. Aynca Ahmed b. Yahya bu eserini 'Minhacu'l-Vusill ila Mi'yan'l­Ukill' ad.I ile ~erh etmi§tir. Ardmdan Sanmi.i'd-din el-Vezir'in (v. 910) 'el­Fusillu'l-Lu'luyye fi usuli'l-bkh't gelir. Bu zatm aynca hadis usilli.i konularmt da ic;eren 'el-Feleku'd-Devvar fi Ulfimi'l-Flkhl ve'l-Asar' adh bir eseri daha var­du. Zeydi usilli hloh literati.irii Muhammed b. Yahya Behran'm (v. 957) 'el-Kafil bi Neyli's-Sill fi ilmi'l-Usul'iyle devam eder. Onu Kasrm b. Muhammed'in (v. 1029) 'Mirkatu'l-Vusul ila ilmi'l-Usill'i.i takip eder. Daha sonra Ahmed b. Mu-

298 I Uluslararast Imam ~afii Sempo~umu

hammed Lukman'm (v. 1039) 'el-Ka~i£ li Zevi'l-UkUl an vucUhi'l-Kafil'i gelir. Onun ardmdan da Ali b. Muhammed et-Taben (v. 1072) 'Kitabu $ifai Galili's­Sill amma Tahammelehu'l-Kafil' adh eseri yer ahr. 7

Biz onemli bir l<Isnu el yazmas1 olan bu eserleri c;ah§marruzda dikkate ala­madJ.k. Zeydiyye'nin ilk matbu usUl-ii fikih eseri olan Abdullah b. Hamza'run (v. 610) "Safvetu'l-ihtiyan"ru, Muhammed b. :Ibrahim el-Vezir'in (v. 840) "Tenkihu'l-Enzar fi lnUmi'l-Asar'rm, Smmii'd-din el-Vezir'in (v. 914) "el­Feleku'd-Devvar fi lnUmi'l-Fiklu ve'l-Asar"rm, yine ayru zatm "el-Fuswu'l­Lu'luyye' sini esas aldJ.k. A ynca bu c;ah~mada sadece zeydi hadis anlaNt iize­rinde $affi etkinin varhguu gostermeyi amac;:ladJ.k. Bu etkinin zamaru, boyutlan, nedenleri, biitiin Zeydiyye'yi mi ku~athgt yoksa zeydiyye ic;erisinde bir grubu mu ic;ine ald.Igt gibi bu makalenin srmrlarrm zorlayacak olan konulan bir ba~ka c;ah~maya bxrakb.k.

Zeydiyye ve onun hadis anlayx~mdan l<Isaca soz edecek a!ursak ~unlan soy­leyebiliriz: Zeydiyye ehl-i rey ic;erisinde miitalaa edebilecegmliz bir mezheptir. itikadi kanularda biiyiik oranda Mutezile ile ortii~mektedir. ilk donem zeydilerde akil dini deliller ic;erisinde birjnci srrada yer almakta idi. imam Ka­srm er-Resst (v. 246) ve imam Hadi (v. 298) dint delilleri kelam kitaplE!ffida akJ.l, Kitap, Rasul ve icma §eklinde srralanu~lard.I. Akla verilen bu oncewd.i konum ister istemez hadis konusuna da yansmu~, akil ve Kur'an'm merkeze almd.I& ele§tirel bir hadis anla~I ortaya 9knu§h. imam Hadt fikih eseri olan "Kitabu'l­Muntahab" da ise usul diye isimlendirdigi ii<; delili zikretmektedir ki, bunlar; Kitap, iizerinde icma edilmi§ olan Siinnet ve al<Ildrr. s

Kasrm er-Ressl'ye gore Kur'an'm ayetleri astl ve fer' olmak iizere iki l<Isrna aynlrr. Asu alan ayetler muhkemlerdir. Fer' olan ayetler ise miite§abih olanlar­drr. Miite~abih olan ayetler muhkem ayetlere hamledilerek anla~lirr. I<itab'm ashna yani farkh §ekillerde anl~limaya miisai~. alan miit~abih ayetlere degil muhkem ayetlere arz edilmesi gorii~iindedir. Aki1 ic;in de 0, ayru yalu gosterir. Aki1 kanusunda ihtilaf edilen meseleler ittifak edilen meseleler 1~1gtnda c;ozii­liir. Bu yol takip edilmedigi takdirde ana gore Kur'an'm ayetlerine gore amel edilse de hata edilmesi kac;uulmazd.Ir. Nitekim Kasrm er-Rasst bu hususta Ha­~eviyye'yi omek alarak gosterir ve onlarm tek tek ayetlerin hiikiimlerinin tevi­line bagh kahnmasl yalunu sec;tiklerini ve ayetlerin bazliannm bazliarma hiik­medemeyecegini, her bir ayetin anlammm sabit oldugunu soylemelerini hatrrla­hr ve bu yanll~ yollan sebebiyle onlarm te~bihe dii~tiiklerini soyler. <;iinkii Ha~eviyye te~bihi reddeden ayetleri miite~abih ayetler iizerine hakim l<Ilma-

1 Yiicel, Fatih, Zeydi Usulciilerin Kaynak Anla~t, (Bastlm~ Doktora Tezi), A. U. S. B. E, Anka­ra, 2008, 19-29 s Yahya b. el-Hiiseyin, Kitabu'l-Muntahab, Daru'l-Hikmeti1- Yemaruyye, I. bsk, San' a 1414/1993, 21

$3Jii'nin Zeydi Hadis Anla}'l~ma Etkisi 1299

nu§br. 9 Buradan anla§Ilmaktadtr ki Kasrm er-Rassl'ye gore oncelikle vahiy (Kur'an) tasavvuru, Kur'an'r dogru anlamak c;ok onemlidir. Bunun yolu da akh kullanmakbr. Nitekim 0, akh hem Kitab'm hem de Peygamber'in oni.inde bi­rinci srrada zikretmi§tir. Akrl olmadan Kur'an'm ve Peygamber;in anla§rlmas1 miimki.in degildir. Once Allah'm bize verdigi akil delili ile Kitab ve Peygamber hakkmda dogru bir anlayt§ gerc;ekle§mesi gerekmektedir. Ha§eviyye i§te bunu yapmad!gt ic;in, Kur' an' a yonelmelerine ragmen hataya, te§bihe dii§mekten kendilerini kurtaramamr§lardtr.

Kasrm er-Ressi'ye gore Rasul'un lisarundan gelen ve krble ehli arasmda iize­rinde icma edilen haberler Siinnet'in ashru olu§turur. Gorilldiigu gibi bu tarum­da Siinnet'in kesin ve kat'! olu§U soz konusu edilmektedir. Rasul'i.in lisanmdan gelen ve iizerinde ittifak edilmeyip ihtilaf edilen haberler ise siinnetin ash degil fer'idir. Bu sebeple er-Rassl iizerinde ihtilaf edilen haberlerin Kitab'm aslma, akla ve icmaya arz edilmesi gorii§iindedir. 10 er-Rassl siinneti Kur'an'dan ayn olarak gqrmez. Kur'an ve siinnet birlikteligine, Kur'an ve siinnet biitiinliigune onem verir. er-Rassl'ye gore Rasulullah'm siinneti Kur'an'da zikredilen lafrz ve manadrr. 11 Aynca Kasrm er-Rassl'ye gore siinnet, ibadetin nasil yapuacaguu (keyfiyyet) gosteren bir alanla smrrlrdrr. Ona gore Hz. Peygamber'in geli§ sebebi ibadetin nasil olacaguu tarutmak (marife) ic;indir. u

'(ahya' b. el-~iiseyin (v. 298) rivayetlerin degerlendirilmesinde Ipetin tenkidini esas almaktaydr. Nitek.im, Hz. Peygamber' den nakledilen rivayetin sthhatini belirlemek ic;in §U iic; kriteri ileri siirmii§tii. Rivayet Kur'an'a, iizerinde icma edilen siinnete ve akla arz edilmeli ve raviler sika olmahdrr. Goriildiigu gibi ravilerin giivenilirligi imam Hadi nazannda oncelikli kriter degildir. Zeydiyyenin hadis anlaYI§uu kavrayabilmek ic;in bu sualamayr akllda tutmak gereklidir. Zira ileride de goriilecegi iizere ehl-i hadis cephe­sinde bu sualama oldukc;a farklrdu, hatta hadisin siibutu konusundaki kriterlerin zeydi kriterlerden oldukc;a farklr oldugu goriilecektir.

ilk donem zeydilerin hadise yonelik bu tutumlarmr gordiikten sonra tabii olarak oncelikle imam $afii'nin hadiste ne yapnguu gormemiz, daha sonra da bu yapilanlarm Zeydiyye iizerinde bir etkisinin olup olmadigtna bakmanuz gerekir. $imdi imam $afii'nin hadis anlayt§mm ne oldugu konusuyla yazlllUZa devam edelim:

9 Kasrm er-Rassi, Mecmu'u Kutubu ve Ras3ili KasLm b. ibrahim, 1/631, 632 10 A. g. e, a. g. y u A. g. e, I/647 12 A. g. e, I/631

300 1 Uluslnrarast imam $afU Semp?zyumu

I. imam ~afii'nin Hadis ve Siinnet Anla}'l§l

imam ~affi'nin hadis ve siinnet anlayt~tru ~u ~ekilde maddele~tirebiliriz:

1. imam ~afii'ye gore siinnet vahiydir.

Onun bu yakla~mu merkezlle~tirme politikasma.bir eklemleme yapmak an­Iamma gelmektedir. A ynca onun bu taYn, imam Malik' te 'ameli ehli Medine' ~eklinde kendini gosteren bolgesel siinnet mefhumunu ortadan kaldrrmakta, · onun yerine Peygamber siinneti mefhumunu yerle~tinnekte, "Musltimanlarm giizel gordugu ~ey Allah katmda da giizeldir"13 hadisinde orfe verilen otorite ve me~ru,iyeti de bir baklma eritmektedir. 1•

2. imam ~afii hadis ile siinneti e~itlemi~tir.

Onun nazarmda hadis siinnettir, siinnet de hadistir. 0 bu yakl~mu ile y~a­yan siinnetin iizerine hadisi 9-karnu~ ve Kur' an' dan sonra hadisi ik:inci suaya yerle~tirmi~tir. Yani o hadis ehlinden yana bir tavu. koymu~tur. Risale'de bu hadis anlayt§IDI temellendirmeye -;ah~maktadrr. Boylece o; farkh §ekillerde anlagilan ve uygulanan siinnet yerine herkesin ayru gekilde uyabilecegi hadisi ikame etmeye -;all§rm§tu. 1s

3. Hadisin siibutii Siinnet olmas1 i-;in yeterlidir:

imam ~afii hadisin subutu konusunda iki temel esas belirlemi§tir: Birincisi, ravilerin giivenilir olmas1, ik:incisi ise isnadm muttasil olmas1drr. 0, bu noktada hadis9{erin tespitlerine onem verir. ileri sfudugu esaslarm bir sonucu olarak 'mfusel' hadisi kabul etmez. Kendinden onceki fakihlerin siinneti tespit etme~ i-;in ba~vurduklan mfusel onun nazarmda 'munkah' ile e§ anlamhdu. Bu yo­rum ve anlayt§Iyla o, Siinnet'i Hz. Peygamber'in siinnetine, onu da hadise, ha- · disi de yalruzca muti:asil alan 'merfu' rivayetlere indirgeyerek, Medine ve Irak -;evrelerinin bu konudaki geni§ hareket alarum daraltmakta, Siinnet'in dayanak­lartru -;ok slkl bir kaytt altma almaktadu. 16

4. Sa bit olan hadis bizatihi siinnettir, b~ka bii.- geye ihtiyacr yoktur:

imam ~afii, hadisin subufu i-;in ongordugu gartlan ta§Iyan her rivayetin miis­takil bir esas oldugu tezini savunur. Buna bagll··olarak, sabit bir hadis mutlaka kabul edilmeli, sahabe kavli, tatbikat vb. bagka unsurlarm onu destekleyip, des­teklememesine bakilmamah<:fir. Hatta bu tfu hadisler birbirine kiyas dahl edil-

u $eybaru, Muvatta'u'l-imam Malik, thk: Abdulvehhab Abdullatif, el-Matba'atu'l-ilm.iyye, yrz. trz., s. 91 14 Osman Ta~tan. Merkezil~me Sii..recinde islam Hukuku: Bolgesellige Veda veya $afU Faktorii, isifuniyat I, (1998), sayt 1, s. 30 15 Mehmet Emin 6~ar, Hadisi Yeniden D~iinmek, Ankara Okulu, Ankara 2000, s. 98 16 6~ar, a. g. e, 101-103

~cifii'nin Zeydi Had is Anlayt~ma Etkisi 1301

memelidir. Peygamberi hadis ba~ka rivayetlerden olumlu ya da olumsuz etki­lenmedigi gibi, hadisin tevil ve benzeri yollarla reddi cihetine de gidilemez. 17

imam $afii bu tezi ile rivayeti tesbit kriteri olarak oncelikle harici vasillara yonelmeyen Irak ve Medine fakihlerinin hareket alanlanru darali:maktadrr. Ay­nca onun bu anlaYJ.~l, Medine ve Irak fak.ihlerinin 'istihsan' ve 'maslahat' pren­siplerini redde icbar eden bir teoridir. 18

5. Hadis-Si.innet, yerel uygulama ve icma iddiastyla terk edilemez.

imam $affi de asli olan hadisin uygularup uygulanmamas1 degil, Peygam­ber'den geliyor olmastdrr. Daha dogrusu, Peygamber'e nisbet edilmesidir. 0, icma kelimesinin arkasma stgmarak, sabit olan bir hadis-si.innetin iptali cihetine gidilemeyecegini dii~iiniir. Hatta daha da ileri giderek, icma iddiasmm aslmda, hadisleri iptale yeltenenlerin tezi oldugunu sayler. 19 Ona gore, merfu rivayet kar~1smda ashabm dahi uygulamalarmm bir onemi yoktur. 20

6. Hadis-Si.innet klyasa dayanliarak terk edilemez:

imam· $afil, Irakhlarm, klyas iddias1 ile hadisi savsaklamasma da kar~1 9kar. "Bir hadis-siinnet, bir ba~ka hadis-siinnete klyas edilemez" ilkesi bu kar~1 c;li<l­~m somut bir ifadesidir.

Sonu~ olarak, imam $afii Medine ve Irak fakihleri ne.zdinde si.innetin elde edilmesindeki onemli materyallerden birisi olan merfu hadisi, si.inneti temsil eden tek unsur olarak kabul etmi~tir. Hadisin siibutunu ise, ravilerinin sika olmast ve Peyg~ber' e kadar ul~an muttastl bir senedinin bulunmas1 gibi ~ekll bir kritere baglamt~trr. Bu kritere uyan bir hadism; ne ~oguniukla Medinelilerin yapngt gibi, 'uygulama' ve ' icma' terimlerinde formiille~en 'pratik' adma ve de, ekseriyetle Irakhlarm 're'y' ve 'klyas' dedikleri 'teorik veya soyut ilke' adma bir kenara ab.lamayacagmt savunmu~tur. Keza, Irak ve Hicaz fakihlerinde, ozellikle de Irakhlarda stk rastlanan, i~ tutarlilik da diyebilecegimiz; rivayetlerin veya hiikiimlerin birbirine arz edilmesi ~eklindeki bir yorum kriterini ~iddetle red­detmi~, bunun sonucu olarak da, 'siinnet, si.innete klyas edilmez', ilkesini ge­~tir. Siinneti temsil eden yegane unsur olan hadisi tesbit ve tahlilde i~erige yonelik bir esasa pek izin vermezken, onun siibutunun ~ekli unsurlara bagh oldugu iizerinde xsrarla durmu~tur. Boylece daha onceleri fak.ihlerin; "teori ya da pratikte kural kabul edilen ftkhl muhteva olarak algliadtklan siinnet: 'sika ravilerin, muttasli bir isnadla, Peygamber' e nisbet ederek naklettikleri hadise indirgenmi~tir. " 21

11 ~ar, a. g. e, 104 1s ~ar, a. g. e, 104, 105 19 Ozaf§ar, a. g. e, 109 20 Ozaf~ar, a. g. e, 107 21 Ozaf~ar, a. g. e, 114

302 1 Uluslararast imam ~am Semp~zyumu

Il. ~afii'nin Zeydi Hadis iizerine Etkisi

a. Kur'an'a AIZ ilkesindeki Degi~i.m

ilk zeyd.i literatiiriine baknguruzda imam $afll~nin, ~agda§I olan zeydiler ti.zerinde herhangi bir etkisi oldugu gorill.memektedir. Zaman zaman isrnii:le ahflar yaplisa da bu a tillar onun flkhi konularla ilgili g6rii§leridir. 22 imam $a- · fll'nin ~agda§1 olan ve zeyd.i literatiiriiniin en oneinli eserleri kabul edilen Ressi'nin 'Risaleler'inde $afll'nin etkisinin olmaru~ goriilii.r. Ressi'nin tonm.u olan ~am Had.i'nin eserlerinde ise zaman zaman $afll'nin furu' konulmyla ilgili g6rii§leri nakle~tir. imam Hadi'nin 'Tefsiru Mearu's-Siinne' adh risa­lesinde siinnetin vahiy oldugu g6rii§ii ile $afll'nin ki arasmda bir benzerlik va.mu§ gibi gozi.ikse de bu benzerlik, $afll'nin etkisinden kaynaklanan bir ben­zerlik degildir. Zira imam Had.i siinnetin tamammm vahiy oldugunu soyleme­digi gibi onun anlaYl~mda hadis ile siinnet ozde~ de degil<fi:r ve o rivayetleri degerlendirmede adeta isnaru onemsemiyormu§ goriintiisii verecek ~ekilde i~ tenkidi one ~lkartan metin eksenli bir hadis tenkit~gi yapmaktadrr. Bu a.nlayi­§1 ile o imam $afii' den apayn bir yerde kendini konumlandrrmaktarur. imam Had.i rivayetin di§ ozelliklerinden etkilenmez, oyle ki miitevatir diye_nitelend.i­rilen rivayeti Kur'an'a aykmh~dan dolaYI reddeder. Onun nazarmda hadisin metni onemlidir. 0, rivayetin metni ti.zerinde yogurua~rr ve bunu yaparken Kur'an ve akli gibi iki ·anemli kriteri kullarur. Aynca rivayetin icmaya aykm olmamas1 da gerekir ki biitiin bunlar imam $afll 'nin kar§I 9kn~ temel fikirler­dir. Zira imam $afll hadislerin Kur'an'a arz edilmesi gerektigi ile ilgili rivayeti kabul etmez. 23

Hadislerin Kur' an' a arz edilmesi zeyd.i hadis anlafl§mda en dikkat ~ken ve adeta zeydiyyeyi karakterize eden bir yakla§rmdrr. Bu yakla§IIDm temeli imam Zeyd'e dayarur. imam Zeyd haberlerin Kur'an~~ arz edilerek degerlendirilmesi gerektigini sayler ve bu konu ile ilgili Hz. Peygamber'in hadisi oldugunu nak­leder. 24 imam Zeyd'in bu yilia§mu ardmdan gelen zeyd.i imamlar tarafmdan da benimsenmi§ ve rivayetleri degerlendirmede ·Kur'an'a arz en ba§ _kriter olma hiiviyetini kazanrm~hr.

Sonraki asrrlarda Zeydiyye'nin bu temel ozelligmde bir kmlma ya§anmgrm_ goriiyoruz. lna§abildigimiz kadanyla zeyd.i alim Abdullah b. Hamza (v. 614) Kur' an ve Siinnet' e muhalif olan hadislerin kabul edilebilecek bir takim §artlan ta§rmalm nedeniyle kabul edilebilecegini soylemektedir. Ancak o, bu §artlann

22 Yahya b . el-23 ~afU, er-Risa.Ie, thk: Ahmed Muhammed ~akir, el-Mektebetu'I-hmiyye, Beyrut, trz. 224-225; Kele~, Alunet, Hadislerin Kw'an'a Arzl., 88 2~ Zeyd b. Ali, Mecmu'u Kutub ve Rasail-i Zeyd b. Ali, thk. i.brahim Yahya ed-Dersi, Merkezu Ehli'l-Beyt, L bsk, San' a 200, 316

$iifii'nin Zeydi Had is Anla}'l~ma Etkisi I 303

neler alduguna dair bir a<;Iklama yapmamaktadlr. 25 Abdullah b. Hamza'ya gore haber Kur' an ve Siinnet' e uygtm alsa bile kendisinde bulurunas1 gereken §artlan ta§rmamasmdan otiirii kabul edilmez. Nitekim o, Kur'an ve Siinnet'e muhalif alan haberin kabul edilmeyecegine delil alarak sunulan· sahabe icmat­run da sahih olinad.lguu ileri siirmii§tiir. Abdullah b. Hamza'ya gore aksi isti­kamette bir sahabe icmru soz konusudur. Y ani Kur' an ve Siinnet' e muhalif ol­dugu halde kabul edilip delil olarak kullarulan haberlerle ilgili sahabe icrriro bulurunaktadrr. Omek alarak da Hz. Omer'in Kur'an ve Siinnet'e muhalif ol­dugu halde Abdurrahman b. Avf'm haberini kabul etmesini ve bu duruma da sahabenin itiraz etmemesini gosterir. Aynca Hz. Omer'in Fatuna binti Kays'm haberini reddedi§ini de anun bir toluneti ortadan kaldlrma maslahatma yonelik oldugunu belirtir. Ona gore Hz. Orner Fatuna hadisini Kur'an ve Siinnet'e mu­halif aldugu i9n reddetmemi§tir. 0, bu anlaYI§l ile ilk donem zeydilerde hakim alan Kur' an' a arz kriterinin etkinligini. azaltml§ ve hadisi i~ tenkitten ziyade dl§ unsurlara agrrhk vererek degerlendirmeye dagru bir egilim ba§latm!§trr.

b. Haber Klyastan Evla_du

Abdullah b. Hamza (v. 614) haberin klyastan evla aldugunu soylemekte ve bu gorii§iinii de hocasmm $afll' den yapbgt bir nakle .dayandtrmaktadrr. 26 A yn­ca h.aberin kly~stan evla oldugunu delillendirmede kullandl~ manhk da imam $afii'ninkine beQZemektedir. 27 Abdullah b. Hamza haberin aldugu yerde klya­sm sahih olmayaca~a dair ramazan aymda unutarak yiyen veya i~en ki§inin orucunun bozulmayacaguu omek verir. Bu durum klyasa aykln da olsa habere dayanmaktadlr. 28 Haberin aldugu yerde klyas sahih olmaz. 29 Oysa ayru konu­da zeydl imam Yahya b. Hiiseyin (v. 298) unutarak yeme ve i~enin orucu bozacaguu soylemekte, klyas kar§lSmda haberi kabul etmemektedir 0 30 Benzer hiikiim imam· Malik tarafmdan da verilmi§tir. Zira imam Malik klyas ile habe­rin ~ab§masmda klyas1 habere tercih etmektedir.

25 Abdullah b. Hamza, Safvetu1-ihtiyar fi usuli'l-bkh, thk. ibrahim Yahya ed-Dersi-Ha.di b. Hasan el-Hamezi, I. bsk, Merkezu Ehli1-Beyt, Sa' de 1423/2002,208 26 Safvetu'J-ihtiyar, 207 71 er-Risa.Je, 512 2B Beyhaki, Ebu Bekir Ahmed b. Huseyin, Sunenu'l-Kubra, thk Muhammed Abdulkadir, Muessese­tu Daru Baz, Mekke 1414/1994, 4/229, hno: 7862; Darekutni, Ali b. Orner, Sunen, thk. Abdullah Ha~ Yemaru, Da~'l Ma'rife, Beyrut 1386/1966, 2/179, hno:34; Tinnizl, Ebu isa Muhammed b. isa (279/892), es-Sunen, thk. Ahmed Muhammed $akir, Daru ihylii't-turas, Beyrut yr, trz, 4/384, hno: 2040, imam Zeyd b. Ali, MecnlU', 120 29 Safvetu'J-ihtiyar, 326 30 Yahya b. el-Hiiseyin, Kitlibu'l-Ahkam fi Beylini'l-Halali ve'l-Haram, I-ll, Mektebetu Yemeni'l­Kubra, San' a 1410/1990, 1/87, 196

304 1 Uluslarar:ISI imam ~afii Sempozyumu

Abdullah b. Hamza iizerindeki $afii etkilerden bir digeri de diyet 6l¢lerini bildiren ahad haberlerin kabuli.i konusundachr. 0, bu konuda da hocasmdan ve Ebu'l-Hiiseyin el-Basn'den aynhp imam $afii'nin g6rii§i.ini.i tercih etmekte ve diyet 6l¢leri konusunda ahad haberlerin kabul edilecegini soylemektedir. 3l

Bu orneklerin ch§mda Abdullah b. Ham.za'nm daha ba§ka konularda da ho­casuun $afii' den aktarchgt g6rii§lere i§tirak ettigini gormekteyiz. 32 Bu aktanm­lardan anla§lichgt kadanyla Abdullah b. Ham.za'nm hocas1 Ebu Ali Hasan b. Muhammed er-Rassas (v. 584) iizerinde sanki $afii'nin etkileri soz konusudur. Bu hususun aynca incelenmesi gerekmektedir.

c. Haber icma Sebebiyle Terk Edilmez

ilk donem zeycli alimler haberin silihatini belirlemek ic;:in onu Kur' an' a, akla ve icmaya arz ederlerdi. Bu anlayt§ta yer alan Kur' an' a arz, ve akla arz ilkeleri­nin Abdullah b. Ham.za' da degi§tigini gordiik. Degi§en nel.<talardan bir digeri de haberin icma sebebiyle terk edilemeyecegi gori.i§i.idiir. Bu gorii§ bilindigi gibi imam $afii'ye aittir. 0, bu konuda §Oyle demektedir:

" ... muhatab1: Peygamber' den sonra hi~ kimse, boyle amel etmemi§tir, de­dim, $afii §oyle cevap verdi: Daha once, bunu sana izah ettim. Biz ve siz, kendi­sinden sonra tatbikata konulmaml§ olsa dahl, Peygamber' den gelen bir hadisi almz. Bunu da, O'nun ch§mda, herhangi bir kimsenin haberiyle degil, O'na nisbet edilen haberle yetindigimiz ic;:in yapmz ... "33

Zeycli aipn Abdullah b. Ham.za da ahad haberin icmayt bozacagmt soyfe­mekte ve bunu Hz. Omer'in Abdurrahman b. Avfm haberi sebebiyle Kur'an'm zahirinden aynlmas1 olayma klyas ederek yapmaktachr. Nasli ki Hz. Orner Ab­durrahman'nm haberi kar§Ismda Kitab'm zahirinden aynlnu§sa, benzer §ekilde haber ile <;eli§en icma kar§lSmda da icma terk edilebilir. Zira icma hi~bir zaman Kitab'm metninden, zahirinden, hakkaniyetinden ve saygmhgmdan daha i.istiin

degildir. 34 .

Abdullah b. Hamza'ya gore Medine ehlininJcmru da (amel-u ehli'l-Medine) hi.iccet degildir. <;i.i.nki.i Medine ehli miirninlerin tamamrm degil bir klsmmi te§kil etmektedir. icma biiti.in miirninleri ic;:ine almahchr. 35 Bilindigi gibi bu gori.i§ de imam $afii'ye dayanmaktachr. Nitekim o, Medine ehlinin icmruru ka-

31 Safvetu'l-ihtiyar, 212 32 Safvetu'I-ihtiyar, 216, 240, 315, 327 33 Ozaf§ai' dan naklen, ~' el-Umm, VU/185-186 ll Safvetu'I-ihtiyar, 249 3s Safvetu'l-ihtiyar, 251

~afii'nin Zeydi Hadis Anlayt$tna Etkisi 1305

bul etmez ve anlann bu g6rii§iinii sert bir dille ele§tirir. Hatta a, iana iddiasi­run, hadisleri iptal etmek isteyenlerin ileri siirdiigu bir tez aldugunu sayler. 36

d. $afii LiteJ;"atiiriin Etkisi

Zeydi aJ.im Sarunii'd-din (v. 914) kiitiib-i sitte hadislerini i~eren 'Canuu'l­Usill' ii, ibn-i Teyrniyye'nin 'el-Munteka'siru, ibnu't-Turkmaru Ali b. Osman'rn 'Muhtasaru Ehadisi'l-Hidaye'sini, ibnu Hacer'in 'Telhlsu'l-Habir fi Tahrlci Ehadisi'r-Raru'l-Kebir'ini akumu§tur. 37 Aynca ibnu's-Salah'rn 'Ulfunu'l­Hadis'ini, ibn-i Hacer'in 'Nuhbetu'l-Fiker'ini, anun §erhi 'Niizhetii'n-Nazar't akumu§tur. 38 el-Vezir aynca $affi aJ.im ismail b. Orner el-Basravi'nin (v. 774) 'ir§adii'l-Fakih ila Edilleti't-Tenbih' isimli ahkam hadislerini i~eren eserini de akumu§tur. 39

$unu iiade etmek gerekir ki bu akumalar nitecesinde zeydi hadis Siinni hadis­ten onemli derecede etkilenmi§tir. Nitekim Sarimiiddin el-Vezir'in bizzat kendisi el-Felek.isimli eserini iki temel esere dayanchrdlguu soylemektedir ki bunlardan biri ibn-i Hacer'in Nuhbe'sinin zeydi ilim ibrahim b. el-Vezir (v. 840) tarafmdan yaplian ihtisanchr.

$afii'nin hadis anlayt§rnrn zeydi hadis anlafl§I iizerindeki etkisi zeydi aJ.im Sanmii~din el-Vezir'in (v. 914) 'el-Feleku'd-Devvar~ adh yan hadis usulii yan .6.1ah kanulariru i~eren eserinde a~~a goriilmektedir. Zira el-Vezir hadis usulii kanularrm ele aldl~ boliimiin ba§rnda bu kanularda ~aguruukla iki esere dayan­dtguu a~~a itiraf etmektedir. Eserlerden biri ibn-i Hacer'in zeydi ilim Muham­med b. ibrahirn el-Vezir (v. 840) tarafmdan yapilan ihtism chr. Digeri de ibnu'l­Vezir'in kendi telifi alan 'Tenkihu'l-Enzar fi Ulllmi'l-Asar'tchr. 4o Aynca Sari­miiddin el-Vezir 'UlUm.i'l-Hadis' kanusunda akudugu kitaplan hacalarrna ait silsileyle zikretmektedir. el-Vezir ibm,1's-Salah'rn 'Ulfunu'l-Hadis'ini, ibn-i Hacer el-Askalani'nin Nuhbetu'l-Fiker'ini ve anun §erhi alan 'Niizhetiin Nazar'1 baba­srndan akumu§ ve icazet alnu§hr. 41 ·

Sarimiiddin el-Vezir dalayli bir §ek:ilde de alsa sahihde bulunmast gereken §artlar kanusunda $affi'den etkilenmi§tir. el-Vezir'e gore sahih, adil ve zabt sahi­bi miikellefin muttasli senedle illetli almayan bir §ekilde rivayet ettigi hadistir. Bu tarunun kabul edilmesi ile zeydi hadis anlafl§rnda biiyiik bir degi§imin ya§andt-

36 Ozaf§ar, 109-111 37 A. g. e, 190-192 38 A. g. e, 194 39 A. g. e, 191 40 Sarimiiddin el-Vezir ibrarum b . Muhammed, el-Feleku'd-Devvar fi Ulfimi'l-Hadis ve'l-Ftklu ve'l­Asar, thk. Muhammed Salim izzan, I. bsk Mektebetu't-Turasi'l-islauu-Daru't-Turasi'l-Yemeni, Sa' de 1415/1994, 194 41 Sarimiiddin el-Vezir, el-Felek, a. y

306 1 Uluslararasr imam $affi Sempo~mu

guu soyleyebiliriz. Zira bu tarum isnad merkezli bir hadis anla}'l~lnl one ¢<artan bir tarumdrr. Oysa ki ilk donem zeydi alimlerinde metin eksenli bir hadis anlaJl§l hakim idi. Nitekim Yahya b. Hiiseyin sahih hadiste bulunmas1 gereken ~artlart Kur'an'a aykm olmayan, akla aykm olmayan, icmaya, siinnete aykm olmayan ve sika raviler tarafmdan rivayet edilen hadis ~eklinde belirtmektedir. Bu sahih an­layi~mm pratikteki sonucu ise sika raviler tarafmdan nakledilen slfatlar konu­sundaki baZ1 hadislerin kabul edilerek tevil edilmesidir .. 42 Bu da ilk donem zeydi­lere nispetle ic; tenkitten biraz daha uzakla~uruguun bir gostergesidir.

Bu durum, zeydi hadis anlaJl~l i.izerindeki en onemli etkidir. Zeydiyye isnad merkezli bir hadis anlaJl~ma kaymt~b.r. ArtJ.k zeydiyye ic;in sika ravilerden gelen bir rivayet onun slhhati i¢1 yeterlidir. Hatta bu rivayet baz1 slfat konularmda bile olsa bu durum degi§mez, sika ravilerin rivayeti kabul edilir.

Zeydiyye'nin arhk isnad merkezli bir hadis anlaNma dondiigi.iniin en ac;ll< delili Sarimiiddin el-Vezir'in (v. 914) 'el-Feleku'd-Devvar' adJ.! kitabmm ikinci boliimiinii olu~turan 6..lah boliimiidiir. Bu boliimde el-Vezir tciliaretten itibaren blah konularma gore baZI hadisleri zikretmi~tir. 4te burada dikkat c;eken husus Smmiiddin el-Vezir'in bu hadislerin slhhatini ispat sadedinde isnadla ilgili bilgi­lerle yetinmesidir. Omegm, deniz suyunun temizligi ile ilgili rivayeti _ehl- beyt isnaru ile vermekte bu isnadm tuhaf bir isnad oldugu belirtilmesiyle birlikte bu tarikin en sahih tarik oldugunu soylenmektedir. Daha sonra el-Vezir hadisin Siinni isnaruru vermektedir. Bu isnadm da pek c;ok problernleri bulunmaktachr. el-Vezir bu problemleri de tek tek sayar. Ancak sonuc;ta hadisin isnadlan ic;eri-. sinde ilk iki isnadm umde oldugunu digerlerinin ise mutabaat gorevi yaphklaruu ifade eder. Aynca el-Vezir bu hadisin Taharet ilminde asu oldugunu soylemekte ve imam $afii ye atlfta bulunarak onun bu konuda bu hadisin taharet ilminin yar1S1 olduguna dair soziinii nakletmektedir. 43

Sarimiiddin el-Vezir'in deniz suyunun temiz.ligi konusundaki hadisle ilgili degerlendirmesi ve yakla~ bu ~ekildedir. Ayru hadisi Yahya b. Hiiseyin'in oglu Muhammed ise hadisin i:netninde 'meyte' kelimesi gec;mesinden dola}'l bu hadisi sahih kabul etmemektedir. Muhammed b. Yahya (v. 304) "Allah size le§i, olii etini, karu, domuz etini Allah adma kesilmemi~ olaru haram kllml§b.r"44 aye­tine dayanarak bu hadisin sah!h olmarugma hiikmetmi~tir. Hadisin slhhati mev­zu bahis degildir. Soz konusu alan her iki imamm hadise yakla~rm bic;imindeki degi~ikliktir. Ayru mezhebe mensup iki imam arasmdaki bu fark nereden kay­naklanmaktadu. Biri metin eksenli bir hadis tenkitc;iligi digeri sened merkezli bir hadis tenkitc;iligini yapmas1 ve bir argiiman olarak imam $afinin soziiniin kulla­rulmasl dikkat c;ekicidir.

v. A. g. e, a. g. y ~3 A. g. e, 244-246 .UMaide,

$ifii'nin Zeydi Had is AnlaYJ~ma Etkisi I 307

Hadislerin takisi.rrllnde de ibn Hacer'in Nuhbe'sinin etkileri goriilmektedir. Bu taksim ravilerin sa)'lSl dikkate ahnarak yapuan bir taksimdir. Aynca diger Hasen, Zaylf, Mevkuf, Maktu' Miisned v. b gibi h adis 1stJ.lahlaruun tarummda da Nuhbe esas ahnmi~hr. 45

e. Sahih Tarunundak.i Etk.i

Sahih hadiste bulunmaSl gereken ~artlar konusunda ·pek ~ok islam alimi birbi­rinden farkh gorii~ler ileri siirmii~lerdir. islam alimlerinin kendi baki~ a9-lan ve ilgilendikleri ilim dah bu gorii~lerde etkili oldugunu soyleyebiliriz. DolaytSlyla kar~muza hadis~erin, bklh9-larm ve usulci.ilerin sahih konusunda ileri siirdiikle­ri ~artlar gibi birbirinden farkh ve c;e~itli gorii~ler ortaya 9l<nu~hr.

Bu gorii~ler bir tarumdan ziyade bir hadisin sahih olmastru temin etmede kul­larulabilecek kriterler kabilinden fikirlerdir. Sahih hadisle ilgili birkac; tarum de­nemesi yapiliru~hr ancak, ibnu's-Salah'm yapbgt tarum bi.iyiik oranda benim­senmi~tir. Ancak onun yapbgt tarumda dile getirdigi kriterler daha da fazlastyla daha once de telaffuz edilm.i§tir. ibnu's-Salah'm tarununda yer alan kriterlere bakbgtnuzda bu kriterlerin imam $afii'nin ileri siirdi.igu baz1 kriterlerle benzerlik arz ettigi goriiliir. $u kadar var ki $afii'nin sahih ic;in ileri siirdi.igu ~artlar ibnu's­Salah'm tarummda zikrettiklerinden daha geni~ ve ileri diizeydedir. Muhtemelen me~hebt bir ~irliktelik $afi1 dii~iincesinin takibinde etkili qlmu~ olur. ibnu' s­Salah' ~an sonrq da neredeyse hemen he men bi.itiin hadis usulii miiellifleri ulu­mu'l-hadisi kaynak edinmi~ oradaki tarumlan ve gorii~leri oldugu gibi devam ettirmi~lerdir.

Zeydi literatiirii ic;in de benzer ~eyleri soyleyebiliriz. ilk donem zeydi alimle­rin eserlerinde onlarm sahih hadis ile ilgili ileri siirdi.ikleri gorii~leri gormemiz miimkiindiir. Zeydi literatiiriinde sahih hadisin tarum1 ile ilgili bir bilgiyi tespit edemedik. Ancak Muhammed b. ibrahim el-Vezir (v. 840) 'Tenkihu'l-Enzar' isim­li hadis usuli.i eserinde ibnu's-Salah'm tarumm1 alnu~hr. Her ne kadar o ib­nu'Daklki'l-Id iizerinden ibnu's-Salah'm bu tarumm1 ele§tiriyor gibi goriins~ de netice ibbariyle ibnu's-Salah'm tarumma kokli.i bir degi~iklik teklifi getirmemek­tedir. Onun ardmdan Sarimiiddin el-Vezir (v. 914) 'el-Feleku'd-Devvar' adh ese­rinde sahih hadisi ~oyle tarumlaml§hr:

"Sahih, miirseli kabul etmeyenlere gore, adil ve zabb tam olan miikellefin muttasJ.l bir senedle, illeti kadiha ile illetli olmakslZID naklettigi hadistir"46

Sarimiiddin'in bu tarummda dikkat c;eken husus onun tarummda $afi1'nin sa­hih hadiste olm~s1 gerekli gordiigu iki temel esasa olan benzerligidir. 0 iki temel esas ravinin gi.ivenilirligi ve senedin ittisalidir. Diger taraftan Sarimiiddin el-

-1.5 el-Felek, 247-249 46 Felek, 197

3081 UluslararasJ 1mam $afii Sempozyumu

Vezir Zeydiyye rnezhebinin kurucu imarnlanndan sayabilecegmuz Ressi ve imam Hadi'nin sahih hadisle ilgili gorii~lerine ahf yapmamas1 da olduk~a mani­darchr. Bu durum ~ok ac;ll< bir bi¢mde zeydl hadis anla}'l~mdaki eksen kaymaslfil gosteren bir fotografur. Bu fotografta zeydl-si.inni-$affi yakla~mu varchr. Bu fo­tografta hadisin slhhatini belirlemede ~sal etkenlere oncelik verme, ilk donem zeydl alimlerde goriilen i~sel tenkit mekanizmasmdan uzakla~ma varchr.

Sonur;

Bu ~ah~mada imam $affi'nin hadis anla}'l~mm zeydl hadis anla~1 iizerindeki etkisi ele ahnml~hr. Yaplian ara~hrma neticesinde imam $afii'nin ge~ donem zeydlliginin hadis anla}'l~l iizerinde zihniyet diizeyinde bir etkisi oldugu tespit edilmi~tir. Bu etki imam $afii'nin hadis anla}'l~l ile olan benzerlikler ~eklindeclir. Bu benzerliklerle ilk donem zeydl aJ.imlerin hadis anla}'l~mdan uzakla~u&& goriilmii~tiir. Omegm, ilk donem zeydl aJ.imlerinde olduk~a one c;ll<an hadisin Kur'an'a ve akla arz1 bu etkin fonksiyonunu yitirmi~tir. Abdcllah b. Hamza'run (v. 610) 'Safvetu'l-ihtiyar' adh eserinde Kur'an'a aykm olan ahad haberin bir takun. ~artlm ta~l.IDasmdan dola}'l kabul.. edilebilecegi gorii~ii ileri siiriilmii~tiir. Hatta Kur' an' a uygun dahi olsa ahad haberin yine bir takrm nedenlerden dolaYJ reddedilebilecegi dile ge~tir. icma'ya aykm olan ahad haberin kabul edile­bilecegi gibi gorii~ler ilk donem zeydilerden uzakla~bguu $affi hadis anla}'l~ma yakmla~bguu gosteren orneklerdir. Aynca $afii mezhebine mensup hadis imam~ lmrun eserlerinin de zeydi literatiir i.izerinde olduk~a etkili oldugu goriilmii~tiir: ibnu's-Salah'in Mukaddimesi, ibn-u Hacer el-Askalani'nin Nuhbe ve onun ~erhi olan Ni.izhe' si bunlar arasmdachr. Bu eserler vas1tas1yla imam $affi'nin sahih hadis anla}'l~I zeydiy)re i¢nde kabul edilmi~tir. Ravinin giivenilirligi ve senedin muttasu olu~unu one c;ll<artan bu sahih tanmu $afii'nin sahih hadis anla}'l~l ile birebir ortii~mektedir. Aynca zeydl literatiiri.inde yer alan imam $afll'ye alan abilar da dikkat ~ekicidir. Her ne kadar tek ba~ma ahf dogrudan etkilenmeyi gostermiyorsa da ilk donem .zeydl eserlerle mukayese edildigmde sonraki zeydl eserlerde imam $afll'nin ism.i:r{e olduk~a yogun bir ~ekilde ahf yaplimas1 da calib ­i dikkattir. (:ah~ma.rruzda ilk matbu eser olmas1 hasebiyle Abdull$ b. Hamza'run eserini ele ald!k. Bu, etkinin ondan itibaren ba~ladlguu gostermez. Daha onceki eserlerin de incelenmesi gerekmektedir. Abdullah b. Hamza'nm eserinde hocas1 er-Rassas'm $affi' den ~ok~a abilar yapbguu mii~ahede ettik. Onun da aynca bir incelemeye tabi tutulmas1 gerekmektedir. Biz bu ~~ma.rruzda sadece $afii hadis anla}'l~mm zeydl hadis anla}'l~l iizerindeki etkisinin varhgma dikkat ~ekmeyi ama~lad!k. Kaynaklar daha da geni~ tutularak ve Abdullah b. Hamza oncesi lite­ratUre de bakllarak bu etkinin zeydiyye ir;erisindeki yeri, kapsadlgt alan ve za­maru aynca tespit edilmelidir.

~Mii'nin Zeydi Hadis Anlayt~ma Etkisi 1 309

Kaynaklar

Erul, Biinyamin, Hz. Ai~e'nin Snhnbet;e Yonelttigi Ele~tiriler, I<iHibiyat, Ankara, 2000;

Erul, Biinyamin, Sahabenin Hndis Anlnyz§t, TDV, Ankara, 1999

Kasrm er-Rassi, Mecmu'u Kutubu ve Rasiiili Kasnn b. ibrahim thk. Abdulkerim Ahmed Cedban, I-II, I. bsk, Diiru'l-Hikmeti'l-Yemiiniyye, San' a 1422/2001

Kele§, Ahmet, Hndislerin Kur'nn'a Arzz, i:nsan Yaymlan, istanbul, 1998

M. Hayri Krrba§oglu, Siinni Paradigmamn Olu§ttmundn $ajil'nin Rolii (Antoloji)

Nazhgi.il, Habil, jmam $afil'nin Hadis Kiiltiiriimiizdeki Yeri (BasJ.lmanu~ Dok-tora Tezi) A. D. S. B. E, Temel islam Bilimleri, Ankara, 1995

Osman T~tan, Merkezile~me Siirecinde islam Hukulcu: Bolgesellige Veda vet;n $a-. fi1 Faktorii, islamiyat I, (1998), sayt1

Ozaf§ar, Mehmet Emin, Siinneti Ye11iden Dii§iinmek, Ankara Okulu, Ankara,

2000

$eybaru, Muvatta'u'l-imam Malik, thk: Abdulvehhab Abdullatif, el­Matba'atu'l-ilmiyye, yrz. trz.

el-Vezir, Sanmuddin ibrarum b. Muhammed(914/1508), el-Feleku'd-Devviir .fi Wumi'l-Hndls ve'l-Fzkhz ve'l-Asiir, thk. Muhammed Salim izzan, I. bsk, Mektebetu't­Turiisi'l-isliimi-Oiiru 't-Turiisi'l-Yemeni, Sa' de 1415/1994

--,el-Fusrllu'l'-Lu'luiyye fi Usuli fikht'l-ztrnti'z-zekiyye ve a'llimi'l-ummeti'l­muhammediyye, thk. Muhammed Yahya Salim izzan, I. bsk, San' a 1422/2001

Yahya b. el-Hi.iseyin, Kitabu'l-Muntahab, Dfuu'l-Hikmeti'l-Yemaruyye, I. bsk, San'a 1414/1993

Yiicel, Fatih, Zet;df Usulciilerin Kaynak Anlayz§t, (Basilinanu§ Doktora Tezi), A. D. S. B. E, Ankara, 2008

Zeyd b. Ali (122/739), Mecmu'f.! Kutub ve Rasiiil-i Zet;d b. Ali, thk. ibrahim

Yahya ed-Dersi, Merkezu Ehli'l-Beyt, I. bsk, San' a 2001