ULUSLARARASI ııiSLAMi iLiMLERiN TEŞEKKÜLÜ VE iSLAMi iLiMLER ARASI iLiŞKiLER"

SEMPOZYUMU

28-30 Nisan 2014/Bişkek-KIRG IZiSTAN

BiLDiRiLER KiTABI

Editörler Yrd. Doç. Dr. Adem ÇATAK

Yrd. Doç. Dr. Berat SARIKAYA

~ ·----------··-- ---11 Oş Devlet Üniversitesinin 75. Kuruluş Yıldönümü anısına n Ü Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü ilahiyat Fakültesi ve i! · Gümüşhane Üniversitesi ilahiyat Fakültesi işbirliğiyle düzenlenmiştir. ~!

. ' ·----

Gümüşhane Üniversitesi Yayınları

iLK DÖNEM TEFSiR KAYNAKLARI

Ahmet ÖZ*

Özet

Allah'ın insanoğluna gönderdiği en son ve en mükemmel kitap olan Kur'an-ı Kerim, Cebrail (as) aracılığıyla Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav)'e yirmi üç yıl boyunca peyder pey indirilmiş, O da ilk muhatapları olan sahabe nesiine Kur'an'ı tebliğ ve tebyin etmiştir. Sahabe okuduğu ayetlerden anlamadığı bir yer varsa onu Peygamberimiz'e sormuş o da gerekli tefsiri açıklamayı yapmıştır. ilk nesil bu şekilde Kur'an'a vakıf olunca, daha sonraki tablin ve tebei tablin nesli Kur'an'ı okurken anlamadığı bir ayetle karşılaştığında sahabeye, yoksa tabiine sorarak tefsir ilminin temellerini atmışlardır. islam'ın değiŞik coğrafyalara yayılmasıyla bu sorular ve yapılan tefsirler çoğalmıştır.

Bu sempozyum bildirisinde biz, Tefsir tarihi açısından sahabe dönemini çok özet bir şekilde sunup, Tabii n dönemi, Te be i Tablin ve daha sonraki dönemden ibn Cerir et-Taberi (v. 310/922)'ye kadar olan dönemde yapılan tefsir çalışmalarının bir kısmını özet olarak sunacağız. Bu dönemde yapılan tüm tefsir çalışmalarını, bir sempozyum bildirisine sığdırmamız mümkün değildir. Bu yüzden biz, önemli gördüğümüz bazı tefsirler ve müfessirler üzerinde duracağız. Özellikle eserleri günümüze kadar ulaşan ve müfessirlere kaynaklık eden bu tefsirleri, tefsir tarzı ve yöntemi açısından kısaca tanıtacağız.

Anahtar sözcükler: Tefsir, tebyin, tabiin, tedvin, rivayet.

ilk Dönem Tefsir ilminin Kısaca Tarihçesi

Yüce Allah Kur'an-ı Kerim'i Hz. Muhammed (sav)'e yirmi üç yı l boyunca parça parça indirmiş, O da sahabeye onu tebliğ ve tebyin etmiştir. Vahiy süreci içerisinde ResOluilah Efendimiz (sav), Kur'an-ı Kerim'in baştan sona tamamını tefsir etmemiştir. O, sahabenin kendisine sordukları ayetlerin tefsirini yapmış, aynı zamanda açıklanmasını gerekli gördüğü konularda ayetleri açılamıştır.

Peygamberimiz;in yapmış olduğu ayetlerin tefsirleri, O'nun ashabı tarafından kendilerinden sonraki tablin nesiine rivayet yoluyla nakledilmiştir. Ashaptan sonra gelen tablun da aynı metodu takip ederek hem birbirleri arasında, hem de kendilerinden sonrakilere intikal ettirmek üzere ashaptan duydukları rivayetleri nakletmişlerdir.

Tedvin dönemi diye nitelendirilen Emevlier'in son dönemiyle Abbasllerin ilk döneminde Hz. Peygamberin hadisleri tedvln edilmeye başlanmış, bu hadislerin içerisindeki .tefsir konularını içeren rivayetler hadis kitaplarında "Kitabu't-Tefsir" başlığı altında bablar halinde yayınlanmışlardır.

• Yrd. Doç. Dr. Kahramanmaraş Sütçü imam Ünv. ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, ahmetoz3@ yahoo.com

ILK DÜN EM TEFSi R KAYNA!-:L~.Ri --------- --------- --

Peygamberimiz'den sonra sahabe döneminde de Kur'an-ı Kerim baştan sona tefsir edilmemiş, ibn Mes'ud (v.32/652), Hz. Aişe (v.58/677), Abdullah b. Abbas (v.68/688) gibi sahabenin tefsir rivayetleri derlenerek hadis kitaplarında yerlerini almışl ardır. Günümüzde bu sahabilere ait Tefsir rivayetleri derlenerek tahkikli bir şekilde müstakil eserler halinde basılmıştır.1

Tabiin Dönemi M üfessirleri

Said b. Cübeyr (v. 95/713}

ibn Abbasım en meşhur talebelerinden olan ve ilk tefsir kitabını te>lif ettiği söylenen Said b. Cübeyr, tabii alimlerinin en önde gelen simalarından birisidir. 45/665 yılında Kufeıde2 doğan Said b. Cübeyr'in künyesi Ebu Abdullah veya Ebu Muhammed'dir.3

Said b. Cübeyr'in ibn Abbas'tan sonra en çok ilim aldığı ve istifade etiği kişi Abdullah b. Ömer (v. 74/693} dir. Said b. Cübeyr'in, gerek hadis mecmualarındaki ve gerekse tefsirdeki, ibn Ömer'den naklettiği rivayetleri incelenecek olursa, bu alim sahabenin, talebesi üzerinde daha ziyade fıkhl meselelerde tesirli olduğu görülür.4Diğer yandan o Hz. Aişe, Adiy b. Hatim, Ebu Hüreyre gibi sa h benin önde gelenlerinden rivayetlerde bulunmuştur.5

Kaynaklarda, onun Haccac'ın huzurunda, Haccac'ın zulmüne karşı duruşu ve Erneviiere karşı olan mücadelesinin hikayesi çeşitli şekillerde anlatılmaktadır. Nihayet 95/713 senesinde 49 yaşında iken Vasıt'ta şehid edilmiştir.6

Süfyan es-Sevr! (v. 161/777}, tefsirin şu dört kişiden alınmasını istemektedir: "Said b. Cübeyr; Mücahid, ikrime, ed-Dahhak".7 Ayrıca iyi bir kıraat bilgisine sahip olan Said b. Cübeyr, farklı kıratları da okuduğu için kıraat farklarıdan doğan tefsir farklılıklarını da t.efsirinde açıklamıştır.8

Halife Abdülmelik, Said b. Cübeyr'den bir Kur'an tefsiri yazmasını istemiş, Said istenen bu tefsiri yazmış ve halifey.e göndermiştir. Halife Abdülmelik için yazıp gönderdiği bU tefsiri maalesef bize kadar ulaşmadığı için, tefsirinin kaynakları ve metodu hakkındaki bilgilerimiz daha sonra yazılan tefsirlerdeki rivayetlere göre olacaktır. Onun tefsirinin kaynakları Kur'an'ı Kerim, Hz. Peygamber'in sünneti, sahabenin sözleri ve şahsi görüşlerid i r.9

Said b. Cübeyr, her müfessir gibi, kapalı, muğlak, müphem ve mücmel ayetleri, onları açıklayan mübeyyen ve mufassal ayetlerle izah etmeyi ihmal . etmemiştir. Tefsirde ikinci kaynak olan. hadise öncelikle başvurmuş, bazen aradaki vasıtayı atlayarak, hadis din lemediği kişilerden nakillerde bu lunmuştur. Naklltefsirin zaaf sebeplerinden biri olan isnadı.hazfetme işi, onun tefsirinde de

1 ibn Mes'ud, Tefsiru ibn Mes'ud, Thk. Muhammed Ahmed isevi, 1985 Riyad (1-11); -Hz. Aişe, Tefsiru Ümmü'I-Mü'minin Aişe Radiyallahu Anha, Thk. Abdullah Ebu's-Suud Bedr, Riyad, 1996(1); -ibn Ab­bas, Tenviru'I-Mikbôs Min Tefsiri ibni Abbôs, Thk. Mecdüddin Muhammed b. Ya ku b ei-Firüzabadi, Beyrut, 2011.(1).

2 Mekke'de Doğduğu da söylenmiştir. Bkz. Mehmet Efendi oğlu, Said b. Cübeyr, DiA. XXXV/552. 3 i smail Cerrahoğıu, Tefsir Tarihi, Di B. Yayı nları, Ankara,1988, 1/143. 4 Cerrahoğlu, 1/144. S Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-DavOdi, Tabakôtü'l-Müfessirin, Thk. Abdu's-Selam Abdu'I-Muin,

Beyrut, 2002, s.132. 6 Efendioğlu, DiA. >:XXV/553. 7 Ö. Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, istanbul, 1973, 1/266. B Muhammed Hüseyin ez-Zehebi, et-Tefsir i!e'I-Müfessirün, Kah i re, 2012, 1/94. 9 Cerrahoğlu, ı/146.

102

Ah nıN ÖZ

görülmektedir. isnadı hazfedilen haberler bazı muteber hadis mecmualarında tam olarak bulunmaktadır.

Said b. Cübeyr, Kur'an'ın tefsir edilmesini gerekli gören bir alimdir. Bu hususta kendisinden "Kur'an'ı okuyup da onu tefsir etmeyen, sanki ama gibidir" sözü rivayet edilmektedir.10

O yaptığı tefsirde sadece, sahabenin görüşlerini nakletmemiş, kendi re'y ve içtihadı ile de ayetleri tefsir etmiştir. Mesela, Said, yol için yetecek yiyeceği ve bineği olan kimseye, hacc ibadetinin vacip olduğunu söylemiştir.11

Said b. Cübeyr, Kur'an'da asılları Arapça olmayan kelimeler üzerinde de durmuştur. Bu yüzden Kur'an'da yabancı kelimelerin bulunduğunu söyleyenler grubuna dahil edilir. O, Kur'an'da yabancı kelimelerin bulunmasının sebebini şöyle açıklar: "Bunlar, Kur'an'ın geçmiş ve geleceğin ilmini ihtiva etmiş olduğuna bir işarettir. Onda her çeşit lugat ve lisana işaret bulunmalıdır ki ?nun her şeyi tamamen ihtiva ettiği belli olsun."u Mesela, Said, "Cibt" kelimesinin, Habeş dilinde sihirbaz anlamına geldiğini söylemektedir.13

Mücahid (v.103/722) "Tefsiru el-imam Mücôhid b. Cebr"

Hz. Ömer döneminde dünyaya gelen Mücahid b. Cebr es-Saib ei-MahzOmi, ibn Abbas'ın en önemli öğrencilerinden biridir. Üç kez Kur'an'ı baştan sona ayet ayet okuyarak ayetlerin ne anlama geldiğini, kimin hakkında nazil oldl:lğunu hocasına sorup öğrenmiştir. Aynı zamanda lbn Ömer ile de uzun süre bir ara.da kalmış ve onun ilminden istifade etmiştir. Ayrıca Sa'd b. Ebi Vakkas, Hz. Aişe ve Ebu Hüreyre gibi önemli sahabeden de istifade eden Mücahid, bazı konularda ehl-i kitaba danışıp onların verdiği bilgileri kullandığı için eleştirilmiştir.14

Seksen üç yaşında iken Mekke'de secdede iken vefat eden15Mücahid, Tefsiru el-imam Mücôhid b. Cebr" adında bir tefsir yazmış, bu tefsir 1989 yılında Muhammed Abdusselam Ebu'n-Neyi tarafından tahkik edilerek bir cilt halinde basılmıştır. 16Tefsirine sahabenin on ayet öğrenip onu iyice aniayıp onunla amel etmedikçe diğer on ayete geçmediklerine dair bir rivayetle başlayan

Mücahid,17Fatiha Suresiyle ilgili herhangi bir tefsir yapmamış Bakara suresinde ise bazı ayetlerin tefsirini yapmıştır. Kur'an'ın tamamını tefsir etmemiş ve tefsir yöntemi olarak akılcı bir yol takip etmiştir. Örneğin, Bakara 65. Ayette sözü edilen Cumartesi yasağını çiğneyen Yahudilerin sureten değil sireten maymuna dönüştüklerini, oradaki benzetmenin Cuma Suresi S. Ayetteki "kitap yüklü eşekler" tabiri gibi olduğunu söylemektedir.18

Dahhak(v.'lOS/724) "Tefsirud-Dahhak"

Dahhak bin Müzahim, Tabiin döneminin en önemli müfessirlerinden birisidir. Doğduğunda güldüğü için Dahhak adı verildiği rivayet edilir.19 Doğum yeri ve

10 Cerrahoğlu, 1/148. ll et-Taberi, Cômiu'I-Beyan an Te' vi/i Ayi'I-Kur'an, Thk. islam Mansur Abdu'I-Humeyd, Kahire,2010,

111/337. 12 es-Suyüti, el- itkôn fi Ulümi'I-Kur'an, Thk. Muhammed Ebü'I-Fazl ibrahim, Kah i re, 1974,11/126. l3 et-Taberi, llı/899.

14 Fuad Sezgin, Tôrihu't-Turôsi'I-Arobi, Riyad 1991,1/63-65. 15 Cerrahoğlu, 1/151. 16 Mücahid b. Cebr, Tefsiru el-imam Mücôhid b. Cebr, Thk. Muhammed Abdusselam Ebu'n-Neyl,

Oaru'I-Fkri'l-islaml ei-Hadise,1989. 17 Mücahid, 193. 18 Mücahid,ıos.

19 Bilmen, 1/274.

103

iLK DÖNEı\i TEFSİR KA'{NAJ.:L'\.Rl ------ - - - ------- ---­

tarihi hakkında fazla bilgi bulunmayan Dahhak'ın KOfe, Horasan, Rey ve Belh gibi önemli ilim merkezlerinde hayatını geçirdiği rivayet edilmektedir. Alimierin ekserisi tarafından güvenilir kabul edi.len Dahhak, Kur'an'da açıklanmasına ihtiyaç duyduğu ayetleri açıklamıştır. Örneğin Nisa suresi 159. Ayetini açıklarken, Ehl-i kitabın ölümünden önce Hz. isa'ya inanacağını, bunun da kıyametten önce Hz. isa'nın gökten inince olacağını, onun şu anda Allah katında diri olduğunu ifade etmektedir.20

Muhammed Şükrü Ahmed ez-Zaviye tarafından t ah ki k edilip basılan bu tefsir iki cilttirY

ikrime (v. 107 /725)

EbO Abdullah el-Medeni, ibnAbbas'ın en önemliöğrencilerinden biridir. Aslen Mağribl i bir Berberidir.22 Abdullah b. Abbas, Aişe, EbOHureyre, Abdullah b. Ömer'den rivayette bulunmuştur. lkrime, Basra'da Hasln ei-Anburl'nin kölesi iken, ibn Abbas All b. EbiTalib'in valisi olarak Basra'ya geldiğinde, Hasln tarafından ibn Abbas'a hediye edilmiştir.23

ibn Abbas>tan tefsir rivayet eden ikrime, kırk sene müddetle, ilim taleb ettiği ni ve ibn Abbas>ın, zaman zaman ayağına bukağı vurup, Kunan ve sünneti talim ettiğini zikreder.24Süfyan es-Sevrl, tefsiri şu dört şahıstan almamızı tasiye etmektedir: Said b. Cübeyr, ikrime, Mücahid ve ed-Dahhak.25

Kaynaklar, ikrime'nin Horasan'a, Semerkand'a Merv'e ve Nisabur'a kadar gittiğini, beldeden beldeye dalaştığını kaydetmektedirler. Ölümü hakkında ihtilaf edilmiştir. Kızından rivayet edildiği ne göre 80 yaşında 105 senesinde vefat etmiştir.

106-107 senelerinde öldüğüne dair rivayetler de vardır.26

Taberi Tefsiri'nde ikrime'ye ait olan yorumları incelediğimizde, kendince açıklanması gerekli olari ayetleri açıkladığını, garib ve mübhem kelimeleri açıklamaya çalıştığını görürüz.

ikrime, sure başlarında bulunan huruf-u mukattaaları yemin olarak kabul etmekte ve Allah>ın onlarla yemin ederek sureye başladığını söylemektedirY

ikr.ime "AIIah>a eş koşmayın"28 ayetini açıklarken "eğer köpeğimiz olmasaydı, muhakkak eve hırsız girerdi" gibi sözlerin şirk olarak ifade edilebileceğini

belirtmektedir.29

Katade b. Diame (v.117/736)

Tabiin alimlerinin en önemli isimlerinden birisi olan Katade b.Diame· es­SedOsi, 60/679 yılında Basra'da a'ma olarak dünyaya gelmiştir. 117/736 yılnda Vasıt'ta ta un hastalığından vefat etmiştir.30 Hafızası çok güçlü olan Katade, Said bin Müseyyeb tarafından geçmişe dair çeşitli sorular sorularak hafızası test edilmiş ve

20 Dahhak, Tefsiru'd-Dahhôk, Thk. Muhammed Şükrü Ahmed ez-Zaviye, Kahire1999, .ı/314. 21 Dahhak, Tefsiru'd·Dahhôk, Thk. Muhammed Şükrü Ahmed ez-Zaviye, Daru's-Selam, Kah i re, 1999.

(ı-ııı.

22 ed-Davıidi, 265. 23 Cerrahoğl u, .1/159. 24 ed-Davudi, 265. 25 Bilmen, 1/266. 26 Cerrahoğlu, 1/161. 27 et-Taberi, 1/172. 28 ei-Bakara, 2/22. 29 et-Taberi, 1/276. 30 Bilmen, 1/285.

104

-----------------~-------- Ahmet ÖZ

dünyanın en güçlü hafızaya sahip insanı olarak nitelendirilmiştir. Ayrıca ibri Sirin de olaya şah id olmuştur.31 Basra'dan KGfe'ye ve oradan Medine'ye giden Katade, oralarda medreselerde ders görmüş alimierin ilminden istifade etmiştir. "ilmin kölesi" olarak nitelendirilen Katade ölünceye kadar ilim tahsil etmiştir.

Enes b. Malik, Hasan el-Basri, Said b. el-Müseyyeb gibi önemli zatlardan ilim tahsil eden Katade pek çok öğrenci yetiştirmiştir. Tefsir ilminin yanı sıra Hadis, Fıkıh, Lügat ve Tarih gibi alanlarda da kendini yetiştirmiştir. Hasan el Basri'den on iki yıl kıraat, tefsir ve fıkıh dersleri almıştır.32

Kendisine nispet edilen "el-imam Katôde b. Diôme es-SedCısi Ekvô/uhu ve Merviyyaôtuhu fi't-Tefsir"adlı eser, Muhammmed Halid Abdulhadi tarafından rivayet tefsirlerimiz ile hadis kitaplarında Katade'den gelen rivayetlerin bir araya· getirilmiş halidir.33Bu eserde Katade, önce Kur'an'ı Kur'an'la tefsir etmiş, daha sonra sünnet ve saha be kavline göre tefsir etmiş bazen de lügavi tefsir yapmıştır. Sebebi nüzullerde israiliyata yer veren müfessir, fıkhi yorumlara da girmiştir. Tefsirinin baştan Yasin Suresine kadar olan kısmı elimizde yoktur.34

Tabiin döneminin müfessirleri yukarıda ismini verdiğimiz kişilerle sınırlı

değildir. Bunların dışında da pek çok müfessir vardır ancak biz öne çıkan birkaçını zikretmekle yetiniyoruz. Daha geniş bilgi sahibi olmak isteyenler Tefsir tarihi ve tabakat kitaplarına bakabilirler. Biz burada geri kalan müfessir tabiinierin sadece isimlerini zikretmekle yetineceğiz.

Tabiiin Döneminin Diğer Müfessirleri

Alkame b. Kays (v. 61/681)

MesrGk b. ei-Ecda (v. 63/683).

ei-Esved b. Yezld (v.74/693).

Mürre b. Şurahll (v. 76/695).

Ebu'l-Aliye er-Riyahi (v. 90/709).

ihrahim en-Neha>i (v. 95/714).

TavOs. b. Keysan (v. 106/724).

Amir eş-Şaıbl (v. 109/727).

Muhammed b. Sirln (v. 110/728).

Hasan el-Basri (v. 110/728)

Atiyye ei-Avfi (v. 111/729).

Muhammed b. Ka'bei-Kurezl (v. 118/736).

Kays b. Müslim (v. 120/738).

el-Kasım b.EbiBezze (v. 124/742).

Ata b. Dinar (v. 126/744).

31 Zehebi, Et-Tefsir ve'I-Müfessirun, Kahire, 2012, 1/114. 32 Abdulhamit Birışı k, Katcide B. Diamemd. TDV. islam Ansiklopedisi. 33 Muhammed Halid Abdulhadi, el-imam Katcide b. Dicime es-SedüsiEkvciluhu ve Merviwaôtuhu

fi't-Tefsirmin Evveli Süreti Yasin ila Nihciyeti'I-Mushaf min Hi/ôli Kutub't-Tefsir bi'I-Me'sür el Mat­büiı ve Kutubu's-Sünneh es-Sitteh,(Y. Lisans Tezi), C:imiatuUmmu'I-Kura, Mekke, 1414, 1/20-21.

34 Aydar, 76.

lOS

ILK DÖNEM TEFSIR K.-\YNAKL'\RI - ------------- ----

Süddi el Kebir (v. 127 /745).

ibnEbiNecih (v. 131/749).

Zeydb. Eslem (v. 136/753).

Tablin Sonrası Dönem

Mukati l b. Süleyman (v.150/767) "Tefsiru'l- Kebir"

Ebu'I-Hasen Mukatil b. Süleyman b. Beşir ei-Ezdi ei-Belhi, Kur'an'ı baştan sona kadar tefsir eden ilk müfessir olarak kabul edilmektedir. 80/699 yılında Belh'te doğmuştur. Emeviler'in Horasan'daki nüfuzu zayıflayınca Basra'ya gitmiş ve burada Ata b. Ebu Rebah, ibn Şihab ez-Zühri gibi alimlerden faydalanmış/5

hayatının son yirmi yılını kapsayan dönemde, Bağdat, Beyrut, Mekke gibi şehirleri dolaşmıştır. 150/767 yılında Basra'da vefat etmiştir.36

Mukatil'in ilmi şahsiyetinde öne çıkan yönü tefsirciliğidir. Her ne kadar kendisinden önce Said b. Cübeyr, Hasan-ı Basri, Amr b. Ubeyd, Mücahid b. Cebr, ikrime ei-Berberi ve ibn Cüreyc gibi alimler Kur'an tefsiriyle meşgul olmuşlarsa da onların tefsirleri hem kısmidir hem de tamamı günümüze ulaşma mıştır.

Mukatil'e atfedilen eserler onun nasih-mensuh, muhkem-müteşabih, vücOh­nezair gibi tefsir ilminin ana meseleleriyle ligilendiğini ve bu konularda kitaplar yazarak bu ilmin inşasında önemli rol oynadığını göstermektedir.

Mukatil ayeti ayetle tefsir etmiş, rivayet ve dirayet yöntemini birlikte kullanmıştır. Bu sebeple Matüridi gibi sistematik ve kapsayıcı olmasa da akli tefsir yöntemini kullanan ilk müfessir kabul edilmiştirY

Mukatil b. Süleyman hakkında övücü sözlerin yanında çok ciddi e l eştirilere

de rastlamaktayız . Bu_ olumsuz değerlendirmelerin o günün siyasi ve mezhebi anlayışından kaynaklandığını düşünüyoruz. Bu eleştirilere fazla girmeden bir iki örnek verip geçecek ve onun tefsircjlik yönününü inceleyeceğiz.

Örneğin o Allah'ın sıfatları konusunda aşırı teşbihçi (antropomorfist) bir yaklaşıma sahip olmakla suçlanmıştır. Oysa onun günümüze ulaşan eserlerini incelediğimizde bu suçlamanın yersiz olduğunu görmekteyiz. ibrahim Çelik konu ile ilgili yazdığı bir makalede, onun müşebbiheden birisi olduğu ile ilgili itharnların günümüze ulaşan eserleriyle örtüşmediğini ifade etmektedir.38 Bu konuda bir yüksek Lisans tezi hazırlayan Zehra Yıldırım ise, tezinde şöyle bir değerlendirmede bu l unmaktadır: " Mukatil b. Sü/eyman'm teşbih akidesine mensubiyeti iddialarmi elimizdeki mevcut eserlerinde - müteşabih ayetler bağ/ammda- incelediğimizde

müfessir hakkmda birkaç aleyhte düşüncenin ötesinde tutarli bir yak/aş1mm -bulunmad1ğ1 kanaatine ulaştık. Zira Mukati/, hurOf-u mukattaa, Al/ah'm isim ve s1jatlan gaybi varliklar vb mesele/ere gerek sahabe ve tabiin, gerekse Halef yaklaşimlarmdan farkli bir tutum sergifememiştir. Bu mesele/erde Müşebbihe ftrkasmm özellikle Allah'm s1jatlan konusunda sergilediği insan biçimci tasavvurlardan tamamen uzak yorum/arta, tevhidf izahlarda bulunmuştur.

Kur'an'da Allah'a atfedilen a'yn, yed, kabza, maiyyet, kurbiyyet vb kavramlan YaratıCI'nm kudret, azarnet ve vahdaniyetini ortaya koyan tefsirlerle izah etmiştir.

35 Aydar, 82. 36 ed-Davüdi, 520. 37 Aydaı; 93. 38 ibrahim Çelik. Kuran'da Haberi Sıfatlar ve Mukatil b. Süleyman'a isnad Edilen Teşbih Fikri, Uludağ

ünv. ilahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl2,Sayı, 2, Bursa, 1987, s. ısı.

106

-----------------~--------- Ahnı~t ÖZ

HurOf-u mukattaa ve gaybf varltklarla ilgili ayet/erin telsirlerinde de aynt şekilde E h li Sünnet çizgisi içinde yer almtştlr."39

Kaynaklarda Mukatil'in Müşebbihe'den mürcie'den olduğu söylenir. Mürcil sayılmasına rağmen iktidara karşı yapılan Mürcil tabanh isyanlara katılmamıştır. Bu durum, dönemin şahsiyetlerinin belirli bazı tanımlama içine sokulamayacağını göstermektedir. Kişiler hakkındaki nitelemeler ortamla ilgili olarak yapılmakta ve her zaman bütünlüğü yansıtmamaktadır. Bu sebeple söz konusu nitelemeler yapıldığında bir mezhebe mensup olmanın veya nisbet edilmenin temel gerekçesi dikkate alınmahdır.40

Matüridi, bazan eleştirmekle birlikte onun yorumlarına temas etmiştir. Vahidl, Ferra, ei-Begavl, Muhammed b. Ahmed ei-Kurtubl, Ebü'I-Berekat en­Nesefi, ibn Kesir gibi müfessirler de aynı yolu izlemiştir. Bedreddin ez-Zerkeşi ve SüyOti gibi müteahhir müfessirler Mukatil'e yönelik eleştirilere atıfta bulunmakla beraber tefsirinden fayda la nmış, Ebü's-SuOd Efendi onun hakkında saygı lı ifadeler kullanmıştır.41

Tefsir ile ilgili Eserleri

- et-Tefsirü'l-kebir. Tefsiru Mukatil b. Süleyman adıyla Abdullah Mahmud Şehhate tarafından beş ci lt halinde 1979 yılında Kahire'de basılmıştıur. Tefsirde yer yer alan ve genellikle isnad zincirleri bulunmayan rivayetlerin büyük bir kısmının hadis mecmualarında mevcut olduğu tesbit edilmiş ve tahkikli olarak basilmıştır.

- ei-VücOh ve'n-nezôir. Birden fazla anlama gelen 185 kelimenin Kur'an1da hangi manalarda kullanıldığını inceleyen eser daha sonra aynı konuda yapılan çalışmalar için kaynak olmuştur. Eseri, M. Beşir Eryarsoy, "Kur'an Terimleri Söz/üğü"adıyla Türkçe'ye çevirmiş ve 2004 yılında istanbul'da bir cilt olarak basmıştır.

-Tefsirü'l-hamsi mie ôye mine'I-Kur'ôn. Fıkha dair ayetlerin incelendiği eseri M. Beşir Eryarsoy "Ahkôm Ayet/erin Tefsiri"adıyla Türkçe'ye çevirmiş ve 2005 yılında istanbul'da yayınlamıştır.

Süfyan es-Sevri (v.161/778}"Tefslru'I-Kur'ôni'I-Kerim"

ismi Süfyan ibni Sa'id ibni Mesru k Ebu Abdullah es-Sevri ei-Mudari ei-Kufi'dir. Süfyan es-Sevri olarak bilinmektedir. Müctehid imamlardan, muhaddislerden, fakihlerden ve zahidlerdendir. Hadiste 'Şeyhu'l-islam' olarak adlandırılmıştır. Babası tabiindendir.42

ÖmrünÜn büyük bir kısmını Kufe'de geçiren Sevri, hac fa rizas ı için Mekke ve Medine'ye gitmiştir. Bir ara hükumeti tenkid ettiği için hapsedilmiş, daha sonra Basra'ya gelerek yerleşmiş 161/778 yılında 64 yaşında orada vefat etmiştir.

Asrın ın en büyük müfessirlerinden olan Süfyan, Kur'an tefsirinde re'ye değil, sahabe ve tabiun görüşlerine yer vermiştir. Daha çok müşkil ayetlerin t efsirini yapmıştır. Kur'an'ın bütününün tefsir yerine, tefsire muhtaç olan yerleri kelime kelime yorumlamayı uygun bulmuştur.43

39 Zehra Yıldırım, Mukôtil b. Süleyman'ın Müteşôbih KobOI Edilen Ayet/ere Yokloşımlorı, Hitit Ünv. Sosyal Bilimler Enst. (Basılmamış V. Usans Tezi) Çorum, 2013, ı.

40 Ömer Türker, TOV. islam Ansiklopedisi, XXXı/135. 41 Beşir Eryarsoy, "Tefsir-i Kebir" işaret yay.lstanbul,2006, ı/5. 42 ed-Davüdi, 135. 43 Aydar, 124.

107

!LK DÖNEM T.EFSiR KAYNA!-.""LA.RI - ----------------­

Tefsiri Hindistan'ın Rampur şehrinde bulunarak 1965 yılında Ali Arşi tarafından"Tefsiru'I-Kur'ani'f-Kerim" adıyla bir cilt olarak basılmıştır.44

Taberitefsirinin önemli kaynaklarından olan bu tefsir, genellikle tabii n dönemi Mekke müfessirlerinin görüşlerini yansıtır. Basra'lı öğrencilerinden EbO Huzeyfe Musa b. Mes'Od en-Nehdi'nin rivayetine dayanan ve muhtemelen lll. (IX.} yüzyıla ait olan bu nüsha eksiktir. Bakara sOresiyle başlayıp TCır sOresiyle sona erer; arada Muhammed ve Duhan sCıreleri de bulunmamaktadır. Sürelerin tertibi Hz. Osman mushafının tertibine uygun olmakla birlikte erken dönem tefsirlerinin genelinde olduğu gibi ayet sırası gözetilmemiş ve birçok ayet atlanmıştır. Bu da Sevri'nin, an laşılması güç kelime ve ifadeler hakkında rivayete dayalı kısa açıklamalarla sınırlı harfi tefsir anlayışına bağlanabilir. Nitekim bir iki istisna dışında dil inceliklerine dair açıklamalar, şiiri e istişhad, fıkhi ya da itikadi görüş ve yorumlar yer almaz.45

ei-Kisai (v.189/804} "Meani'J-Kur'an"

ismi, Ali bin Hamza'dır. Ebu Hasan, EbO Abdullah ve Ebu Feth künyeleriyle bilinir. Kilim elbise içerisinde ihrama girip, Kabe'yi tavaf ettiği veya Hamza Zeyyad'ın meclisinde dizinin üzerine kilim koyduğu için, ya da aba giydiği için46 ei­Kisai denilm iş ve bu nisbe ile meşhur olmuştur. Kendisine imam-üi-Kurra, Şeyh-üi­Kıraat ve'n-Nahv, el-imam lakabları verilmiştir. Küfe'de nahiv ilminin kurucusudur. Kıraat ilminde işareti Ra harfidir. Doğum yeri ve doğum tarihi bilinmemektedir. 189/804 tarihinde yetmiş yaşlarındayken Rey'de vefat etmiştir.47

Kisai, zamanının önemli alimlerinden, sart nahiv, hadis ve fıkıh ilimlerini sonra Basra'ya giderek, meşhur nahiv alimi Halil b. Ahmed'den lügat ilmini öğrenmiştir. ·Ayrıca, Hicaz, N ecd ve Tihame bölgelerindeki bedeviler arasına gidip onların lügatiarını öğrenmiştir. Abbasi Halifesi ei-Mehdi'nin oğlu HarOn Reşid'e mürebbiyelik teklifini kabul ederek Bağdat'a gidip ve orada yerleşmiş ömrünün sonuna kadar Harun Reşid'in yanında kalmıştır. Onun oğulları Muhammed Emin ve Mu'tasım'a mürebbiyelik eden Kisai, haftanın bir günü sarayda, diğer günleri de Bağdat'ta ilim öğretmiştir. ',

Kisai'nin günümüze ulaşan "Meôni'I-Kur'an" adlı tefsiri, lügavi tefsirin ilk ve en önemli örneklerindendir. isa Şahate isa tarafından tah ki k ve takdim edilerek bir cilt olarak basılan bu tefsirde ağırlıklı olarak ira b konuları işlenmiştir.48

Ayrıca Kisai'nin "Müteşôbihu'I-Kur'an" adlt bir eseri günümüze ulaşmıştır.49

Kisai burada daha ziyade Kur'an'daki bazı kelimeleri alfabetik sıraya göre vererel< benzerifadelerin nasıl geçtiğini açıklam~ktadır.50

Ferra (v.207 /822} "Meôni'I-Kur'an"

EbO Zekeriyya Yahya b. Ziyad b. Abdiilah ei-Absi ei-Ferra' 144/761 yılında KCıfe'de doğmuştur. Baba tarafından Beni Minkar'ın veya Beni Esed'in azatlısı bir aileye mensuptu. Bu sebeple Klın, Esedi, aslen Deylemli oldukları için de Deylemi nisbeleriyle anılır. Lakabı olan Ferra her ne kadar "kürk yapan, kürk satan" anlamına geliyorsa da kaynaklarda onun bu meslekle meşgul olduğuna dair bilgi

44 Ebu Abdullah Süfyan b. Said es-Sevri, Tefsiru'I-Kur'öni'I-Kerim, Thk. i. Ali Arşi, Rampur, 1965, s.41. 45 Recep Özdirek, A.Hakan Çavuşoğlu, TDV.Islam Ansiklopedi.si, XXXVIII/24. 46 Tayyar Altıkulaç, TOV. islam Ansiklopedisi, 't;XVI/69. 47 Aydar, 12S. 48 Aydar, 12S. 49 Ebu'I-Hasan Ali b. Hamza ei-Kisai, Müteşöbihu'I-Kur'on, Thk. Subeyh et-Temimi, Tr.ıblus, 1994. so ei-Kisai, sı.

108

Ahnı~tÖZ

yoktur. Ancak fery kelimesi ayrıca "takdir edilecek, insanı hayrete düşürecek işler yapmak" anlamına da geldiğinden çalışmalarındaki olağanüstü başarı ve güzellikten dolayı kendisine bu lakabın verilmiş olması da mümkündür.51

Başlangıçtan beri lügat ve tefsir ilmine daha fazla alaka gösterdiği anlaşılan Ferra, tahsiline Basra'da devam ederek Halil b. Ahmed, Yunus b. Habib.gibi meşhur alimlerden ders okumuştur. Basra'da Arap dili, tefsir ve kıraat alanlarındaki

tahsilini tamamlayıp Kufe'ye dönmüştür.

Ferra' daha sonra Bağdat'a gitmiş ve Kisai ile tanışmış, onun en iyi öğrencileri arasına girmiştir. Kisai'den daha ziyade kıraata dair rivayetleri ve nahvin inceliklerini öğrenen Ferra, Nahiv alanında ayrıca Ruasi'den, lügat konusunda Yunus b. Habib'den, dil ve edebiyat konusunda fesahatiyle meşhur bedevilerden olan Ebü'I-Cerrah, Ebu Servan ve Ebu Ziya d el-Kil abi' den, şiir ve ah bar alanında da Mufaddal ed-Dabbi'den istifade etmiştir.

206/822 yılında hacca giden Ferra, Zilhicceyi Mekke'de geçirdikten sonra dönüşünde 207 yılının başlarında vefat etmiştir.52

Arapça'nın özelliklerinin ve kurallarının tesbit edilmesinde Ferra'nın büyük hizmeti olmuştur. Sa'leb'in kanaatine göre Arapça'yı unutulup kaybolmaktan koruyan odur.53

EI-Ferra'nın Meôni'I-Kur'an adlt esri üç cilt olarak günümüze ulaşrTJıştır. Eser, ağırlıklı olarak Kur'an'daki kelimelerin irabları üzerinde durmaktadır. Mesla Fatiha Suresindeki "elhamdülillah" ibaresinin bu şekilde okunacağı 'üzerinde kıraat imamlarının icma ettiğini belirttikten sonra, ibarenin bedeviler tarafından "elhamde Iili ah, elhamdi lillah, elhamdu Iili ah" şeklinde de okunduğunu ve bunun neden böyle okunduğunu da açıklamaktadır.54

Ebu Ubeyde (v.210/825) "Mecôzü'I-Kur'an"

Ebu Ubeyde Ma'mer b. ei-Müsenna et-Teymi el-Basri 110/728 yılında Basra'da doğmuştur. Babası veya dedesinin, ei-Cezire'deki Rakka yakınlarında yahut iran'daki Şirvan civarında bulunan Bacervan köyünden yahudi asıllı bir aileye mensup olduğu kaydedilmektedir. Ma1mer, Basra Mektebi'nin önde gelen alimleri Halef el-Ahmer, Ebu Zeyd ei-Ensari ve Asmai'den/ ayrıca Ebu Amr b. Ala, Tsa b. Ömer es-Sekafi1 Yunus b. Habib1 Ahfeş el-Ekber/den ders almıştır. Hayatının hemen tamamını Basra/da geçiren Ma/mer birkaç defa Bağdat'ı ziyaret etmiştir. Halife Me'mun zamanında Basra'da vefat eden Ma1mer b. Müsenna'nın ölümüyle ilgili olarak 2~7-213 {822-828) yılları arasında değişen tarihler zikredilmektedir.55

Tarihi rivayetler ve edebi materyallerle ilgili derlemelerinin yanı sıra Kur'an ve hadise dair filolojik eserler de telif etmiş olan Ma1mer'in 200'den fazla çalışmasının bulunduğu kaydedilmektedir. Bunlardan 105'inin adı ilk defa ibnü'n­Nedim'in ei-Fihrist'inde yer almış olup son zamanlarda yapılan araştırmalarla adı bilinen eserlerinin sayısı 160'a yaklaşmıştır._56 Biz kısaca tefsiri üzerinde duracağız.

Mecazü'I-Kur'an, Kur'an tefsirine dair bilinen ilk eseri olup geniş bir

51 Zülfika·r Tliccar, TOV. islam Ansiklopedisi, Xll/407. 52 Aydar; 126. 53 Cerrahoğlu, 279. 54 Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferdi, "Meôni'I-Kur'on" Beyrut,l983, 1/3-4. SS Süleyman Tülücü, TDV. islam Ansiklopedisi, XXVII/552. 56 Tülücü, XXVII/553.

109

lL K DÖNEM TI.FSiR KAYNAHARI ------ - - ---- -----­

mukaddime ve incelemeyle birlikte Fuat Sezgin tarafından iki ci lt olarak Kahire'de

neşredilmiştir.57

EbO Ubeyde, tefsirinde ağırlıklı olarak Kur'an'ın tilotojik yönü üzerinde durmuştur. Kendisi Arap olmamasına rağmen Arapçaya hakimiyeti olduğu için güzel bir eser meydana getirmiştir. Kur'an'da bulunan 2500 ü aşkın garip kelime ve harfi açıklamıştır. Yaptığı tilotojik izahlar kısa ve özdür.58 Tefsirinde eski Arap şiirini bolca kullanan Ebu Ubeyde, bazen zait harilere işaret etmekte, bazen de ayetlerde yer alan sanatlara değinmektedir.59

EI-Ahfeş (v.215/831}"Meani'I-Kur'an"

Ebü'I-Hasen Said b. Mes'ade ei-Mücaşil ei-Belhl ei-Ahfeş ei-Evsat aslen Belhli olup Basra'da yaşamıştır. Ahfeş lakabıyla tanınan Arap dil alimlerinin tarihi sıra itibariyle ikincisi ve en meşhur alanıdır. Ahfeş el-Ekber diye bilinen Ebü'I­Hattab'dan sonra bir müddet Ahfeş ei-Asgar lakabı ile anılan Ahfeş, bu unvan daha sonra yetişen Ali b. Süleyman'a verilince, kendisi tabakat yazarlarınca Ahfeş ei-Evsat diye anılmaya başlanmıştır. Nahiv sahasındaki otoritesi sebebiyle Ahfeş denilince ilk akla gelen o olmuştur. Tahsilini Basra'da tamamlayan Ahfeş'in en meşhur hocası, yaşça kendinden küçük olan Sibeveyhi'dir. Hocasının hocalarından da okumuştur.

Ahfeş ei-Evsat, Sibeveyhi'nin en güçlü ve en meşhur talebesidir. Hocasının ölümünden sonra da onun ei-Kitab'ını okutarak ve bu eseri ilim dünyasına tanıtmıştır. Meani'I-Kur'an adlı tefsirini yazdıktan sonra, öğrencileri Kisai ile onun talebesi Ferra bu eseri örnek alarak aynı isimdeki kitaplarını yazmışlardır.60

Nahivden başka kelam, tefsir ve aruzla da meşgul olan Ahfeş, çalışmalarının çoğunu dil konuları üzerine yapmıştır. 215/831 yılında vefat etmiştir.61 Pek çok eser yazmıştır. Ama biz sadece tefsirine değineceğiz.

Meani'I-Kur'an kelime tahlilive irab açısından önemli bir tefsirdir. Bu tefsirin birkaç tahkiki yapılmıştır. Bunlardan birisi, Dr. Faiz Faris'in tahkik ettiği ve 1979.../ yılında iki cilt halinde Kuveyt'te basılmıştır.62 Diğer bir baskısı da, Huda Mahmud Karae tarafından tahkik edilerek iki cilthalinde Kahire'de basılanıdır.63

ibn Kuteybe (v.276/889} 11Tefsiru Garibi'I-Kur'an"

Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim ibn Kuteybe, aile kökeni olarak Merv'li olmasına rağmen 213 te Bağdat'ta doğmuş, hayatının büyük bir bölümünü Cle orada·geçirmiş ve 276 da Bağdat'ta vefat etmiştir. ibn Kuteybe, dedesinin adına nisbette Kutebl, babasının Mervli olması sebebiyle Mervl nisbeteriyle de anılır. Ailesinin Merv'den lrak'a göç edip KOfe'ye · yerleştiği anlaşılmaktadır. Bundan -hareketle Fars, hatta Türk asıll ı olabileceği ileri sürülmüştür.64 Pek çok alim gibi hakkında olumlu ve olumsuz pekçok şey söylenen Kuteybe, hayatını itme vakfetıiıiş bir insandır.

57 EbO Ubeyde Ma'mer b. Müsenna, Mecôzü'I-Kur'on, Thk. M. Fuad Sezgin, Kahire, 1961. 58 EbO Ubeyde, ı/1-2. 59 Muhsin Demirci, Te .(sir Tarihi,· istanbul,2010, 110. 60 inci Koçak, TDV. Islam Ansiklopedisi, ı/526. 61 Aydar, 130. 62 Koçak, ı/526. 63 Ebü'I·Hasan Said b.Mes'ade el-Ahfeş ei-Evsat, Meôni'/-Kur'on, Thk. H.Muhammed Karae, Kahi­

re,1990. 64 HGseyin Yazıcı, TDV. islam Ansiklopedisi, XX/146.

110

Ahmet ÖZ

Tefsiru Garibu'/-Kur'an65 Seyyid Ahmed Sakr tarafından tahkik edilerek tek ci lt h~ linde basılmıştır. Kur'an ile ilgili pek çok eser yazan ibn Kuteybe, bu konuda ne k~dar derin bir bilgiye sahip olduğunu ortaya koymuştur.

Bu eserlerden Te'vilü Müşkili'I-Kur'ôn, Garibü'I-Kur'ôn, Tefsirü Sureti'n-Nur ve ei-Müştebih mine'I-Hadis ve'I-Kur'ôn günümüze u laşmışken i'rôbü'I-Kur'ôn, Meôni'I-Kur'ôn ve Vücuhü'f-Ktrôôt gibi eserlerin sadece isimleri bilinmektedir .• ibn Kuteybe'nin bu eserlerinden hiçbiri bugünkü anlamda bir tefsir olmadığı gibi Kur'an'ın tamamına dair değerlendirmeler ihtiva etmez. Ancak onun tefsirle ilgili görüşünün bunlardan hareketle ortaya konulması mümkündür.66

Te'vilü MuFıteleft'I-Had/s adlı eserinde tefsir, te'vil ve Kur'an-sünnet tearuzuyla ilgili bilgiler bulunmaktadır. ibn Kuteybe, tefsire dair eserlerinin en önemlisi olan Te'vi'fü Müşkili'/-f5ur'ôn'da ağırlıklı olarak Kur'an'a yöneltilen eleştirilere cevap vermeye ve ondan kendi görüşlerini teyit için istifade etmeye çalışan çeşitli

tırkalara mensup alimierin hatalarını göstermeye çalışmış, sürelerde yer alan müşkil kelime ve ibarelerin açıklamasına fazla yervermemiştir. Garibü'I-Kur'ôn'da ise ilk bakışta manası kapalı gibi görünen kelime ve ibareler açıklanmıştır.67

Kur'an tefsirinde rivayet ve dirayet metodunu birlikte kullanmakla beraber ibn Kuteybe daha çok EbG Amr b. Ala, Halil b: Ahmed, Sibeveyhi, EbG Ubeyde Ma'mer b. Müsenna ve Ferra gibi dil alimlerinin yolundan gitmiştir. Ona göre ibarenin anlaşılması için aslolan kelimedir. Metin içindeki kelimeler tartı oJarak aniaşılmadığı takdirde cümlenin yanlış kavranması veya anlamının daralması muhtemeldir. ibn Kuteybe manası kapalı ayetleri açıklarken Kur'an'dan hareket etmiş, daha sonra hadislere, sahabe ve tabiin sözlerine, müfessirlerin değerlendirmelerine başvurmuş, bu görüşler arasında tercihlerde bulunmuştur. Aynı zamanda kelimelerin morfolojik, etimolojik ve semantik incelemelerini de yaparak Arap şiiri ve nesrinden örnekler vermiştir.

ibn Kuteybe Te'vilü müşkili'I-Kur'ôn'da ayrı bir başlık altında, Garibü'/­Kur'ôn'da ise yeri geldikçe kıraat farklılıklarına da temas etmiştir. Ona göre kıraat vecihlerinin büyük bir kısmı ResGl-i Ekrem'in Kur'an'ın yedi harf üzere indiğine, herkesin kolayına gelen vecihle okuyabileceğine dair beyanı sebebiyle ortaya çıkmıştır.

Bu arada İbn Kuteybe çeşitli kıraat ravilerini, hocalarını ve imamlarını da değerlendirir. Mesela yedi kıraat imarnından biri olan Hamza b. Habib'in kıraatin i şiddetli bir şekilde eleştirip onu Allah'ın kolaylaştırdığını zorlaştırmakla suçlar. Ayrıca Hamz~'nın bu kıraat şekillerini okutup öğretmesine rağmen bunlarla namazı caiz görmemesini anlaşılmaz bir davranış olarak niteler.68

Muhkem ve müteşabihi birbirinin karşıtı olarak görmeyen ve müteşabihin çerçevesini biraz geniş tutan İbn Kuteybe, lafiziarı benzer olduğu halde anlamları farklı olan kelimelere müteşabih dediği gibi anlaşılmasında bir kapalılık veya zorluk bulunan kelimeleri de bu kategoride ele alır ve müteşabihin te'vilini mümkün görür. Buna göre Al-i lmran sOresinin 7. ayeti, "Kur'an'ın te'vilini ancak Allah ve ilirnde d erinleşenler bilir" şeklinde anlaşılmalıdır. Eğer ilim de ileri geçenler onun te'vilini yapmayıp, "İnandık, bunların hepsi rabbimizin katındandır" demekle

65 Ebu Muhammed Abdullah ibn. Kuteybe, Tefsiru (;oribu'I-Kur'an, Thk. S.Ahmed Sakr, Beyrut,1978. 66 Yazıcı, 149. 67 Yazıcı, 149. 68 Yazıcı, ıso.

lll

iLK DÖNEM TEr-SİR K/\YN,'\.KU\Ki ---------- --------

yetinmiş olsalardı cahillerle aralarında fark kalmazdı. Nitekim müfessirler, huruf-ı mukattaaya varıncaya kadar Kur'an'ın müteşabihini yorumlamaya çalışmışlardır.69

Sehl b. Tüsteri (v. 283/896)"Tefsiru't-Tüsteri"

Ebu Muhammed Sehl b. Abdiilah b. Yunus b. Tsa b. Abdiilah b. Reff' et-Tüsteri 203/818 yılında iran'ın güneybatısındaki Huzistan eyaJetinin Tüster şehrinde dünyaya gelmiştir. Bir oğlu olduğu kaydı dışında ailesiyle ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Dayısı Muhammed b. Sevvar'ın telkin ve teşvikiyle çocukluk çağında tasavvufa yönelmiştir.70

Yaşadığı dönemde Huzistan bölgesinde Abbasiler ile Saffarller ve Zenciler arasındaki iktidar mücadelelerine tanık olan Sehl et-Tüsteri 263/877 yılında Basra'ya yerleşmek zorunda kalmıştır. Memleketinden ayrılışı bazı kaynaklarda siyasi şartlardan çok dini-mezhebi sebeplere dayandırılmıştır. Bir rivayete göre melekler, cinler ve şeytanlarla konuştuğunu iddia etmesi üzerine halkın tepkisini çekmiş ve bu yüzden Basra'ya gitmiştir. Diğer bir rivayete göre ise, "Kulun her nefeste tövbe etmesi farzdır" demiş, bu söz onun manevi ilimlerdeki şöhretini kıskanan fıkıh alimlerinin tepkisini çekmiş ve aleyhinde yürütülen faaliyetle memleketinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Sehl et-Tüsteri Muharrem 283'te (Mart 896) Basra'da vefat etmiştir.71

Sehl et-Tüsteri kelam ve tefsir gibi ilimlerde söz sahibi olmakla birlikte daha çok sunkimliğiyle şöhret bulmuştur. Menkıbelerinden anlaşıldığına göre uzun yıllar .

çetin bir riyazet ve zühd hayatı yaşamış, "sunlerin şeyhi" unvanıyla anılmasının yanında vera ve takva sahibi bir şahsiyet olarak nitelendirilmiş, çevresindeki insanlara şefkat ve merhametle yaklaşmayı ilke edindiği, konuşmaktan çok düşünmeyi sevdiği belirtilmiştir. Kaynaklarda birçok kerametinden söz edilmekle birlikte kendisi kötü huyların iyiye dönüştürülmesini en büyük keramet olarak görür. Şeriatla hakikati uzlaştıran bir sun diye nitelendirilen Sehl et-Tüsteri tasavvuf anlayışını Kur'an'a sarılmak, sünnete uymak, helal lokma yemek, eziyetten kaçınmak, günahlardan 'uzak durmak, tövbe etmek ve hakları yerioe getirmek şeklindeki yedi esas çerçevesinde özetlemiştir.72

Çok sayıda öğrenci ve mürid yetiştiren Sehl et-Tüsteri'nin en meşhur öğrencisi Hallac-ı Mansur'dur. Hallac on altı yaşında iken iki yıl boyunca onun hizmetinde bulunmuştur.

Tefsiru'I-Kur'an'ii-Azim veya Tefsiru Tüsteri diye bilinen ve iş'ari tefsirin günümüze gelen ilk yazılı kaynağı olarak kabul edilen tefsiri, tüm Kur'an ayetlerini değil sadece kendince açıklanmasını gerekli gördüğü ayetleri açıkladığı küçük çaplı bir tefsirdir.73 Aslında bu tefsirin onun tarafından kaleme alınmadığı, öğrencisi ­Ebu Yusuf Ahmed b. Muhammed es-Sicizi'nin naklettiği rivayetleriri Ebu Bekir ei-Beledi tarafından kaleme alınarak bu tefsirin oluşturulduğu söylenmiştir.74 Bu tefsir ·Muhammed Basıl Uyun es-Sud, tarafından tah ki k edilerek tek ci lt halind · basılmıştır.75

69 Abdulhamit Birışık, TDV. islam Ansiklopedisi, XX/150. 70 Mustafa Öztürk, TDV. islam Ansiklopedisi, XXXVI/321. 71 Öztürk, 321. 72 Öztürk, 322. 73 ez-Zerkani, Menôhilu'/ irjanfi Ulümi'I-Kur'an, Thk. AhmedŞemsüddin, Beyrut, 2004,(1-11),315. 74 Mustafa Öztürk, Sehl et-Tüsteri ve Tasavvufi Tefsiri Üzerini baz1 Tespit ve Değerlendirmeler, Tasav­

vuf, ilmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, 2002, c. lll, sayı 9/249. 75 Ebu Muhammed Sehl b. Abdullah et-Tüsteri, Tefsiru't-Tüsteri, Thk. Muhammed Biisıl UyCınes-Süd,

Beyrut, 2002.

112

Ahnı~tÖZ

Kur'an ayetlerinin her birinin zahir, batın had ve matla' olarak dört ayrı mat)ayı ihitiva ettiğini iddia eden Tüsteri, zahir, tilavet; batın, anlayış; had, helal ve haramlar; matla' ise onun murad ettiği şey üzerine kalbin aydınlanmasıdır deriıektedir.76

Tefsirindeki bazı görüşleri ve yorumlarından dolayı çeşitli e l eştirilere konu olmuştur. örneğin Batıniyye'ye has bazı teri m ve te'villerin Sünni tasawufa Sehl et-Tüsteri ile girdiği, hakikat-i Muhammediyye, abdal, evtad gibi kavramların tasawuf terminolojisine ilk defa onun tarafından sokulduğu ileri sürülmektedir.77

Tüsteri tefsirinde zaman zaman israiliyat türü haberler ve uydurma hadisiere de yer vermiştir. Örneğin Nahl Suresinin sekizinci ayetinide geçen "ve yahlugu ma la ta'lemOn" (bilmediğiniz şeyleri de yaratır) ayetini açıklarken şünları söylemektedir: "Ayetin zahiri ibn Abbôs'ın Hz. Peygamberden yapt1ğ1 şu nakildir: Allah'ın yarattıği şeylerden birisi de beyaz inciden yarattıği şu yerdir. Bu yerin mesafesi bin yilda bin y1ll1k bir yürüyüş kadardir. Orada kirmiZI yakuttan yapllm1ş ve bu yerin semas1 tarafindan ihata edilmiş bir dağ bulunmaktadir. Orada dağın doğusunu da batısim da kapsayacak bir melek oturmaktad1r. O meleğin altıyüz atm1ş bin baş1 var, her başta altıyüz atmiş ağ1z, her ağ1zda alayüz atm1ş bin dil vard1r ki bu melek bu dillerin her biriyle günde altıyüz atm1ş bin kez Allah'a hamd eder. Kwamet günü olunca da Allah'ın azametine bakar ve der ki:"izzetine ve celaline yemin olsun ki ben sana hak ettiğin şekilde ibadet etmiş değilifTJ.."18

Yukarıda naklettiğimiz rivayeti Tüsteri, aslında ibn Abbas'a dayandırmaktadır. Oysa ibn Abbas'a isnad edilen bu görüş, onun "Tenviru'I-Mikbôs" adli tefsirinde yoktur.79

En-Nesai (v. 303/915) "Tefsiru'n-Nesôi"

EbO Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesai 215/830 yılında Horasan bölgesindeki Nesa'da doğmuştur. Nesa şehrine nisbetin "Nesevi" denmiştir. Küçük yaşta Kur'an'ı ezberlediği anlaşılan Nesai on beş yaşından itibaren hadis tahsiline başlamıştır.80Zühd sahibi81 iyi bir muhaddis olan Nesai aynı zamanda bir müfessirdir. Biz onun tefsiri ve tefsir tarzı hakkında kısaca bilgi vereceğiz.

"Tefsiru'n-Nesai" veya "Tefsiru'l- Kur'an'ii-Azim"81adıyla bir tefsir yazan Nesai'nin tefsirini Sabri b. Abdulhalık eş-Şafii ve Seyyid b. Abbas ei-Celimi tarafından tah ki k edilerek "Tefsiru'n-Nesôi" adı altında iki ci lt halinde basılmıştır.83

Kur'an'ın tamamını değil büyük bir kısmını tefsir eden Nesa i, yüz beş surede geçen dörtyüz on sekiz ayetin tefsirini yapmıştır.84

ibn Cerir et-Taberi (310/922)''Cami'u'I-Beyan an Te'vili Ayôti'I-Kur'ôn"

EbO Cafer Muhammed ibn Cerir et-Taberl. Taberistan"ın Amul şehrinde 224/838 yılında dünyaya gelmiştir. Yedi yaşında hafız olmuş, dokuz yaşında hadis

76 Cerrahoğlu, 11/17. 77 Öztürk, 321. 78 Tiisteri, 90. 79 lbn Abbas,282. 80 M. Yaşar Ka nd emir, TDV. islam Ansiklopedisi, xxxı ı/564. 81 Bilmen, 1/362. 82 Mustafa Ünver, Nesôl Tefsiri ve Tefslrindeki Metodu, Ondokuzmayıs Ünv. ilahiyat Fakültesi Dergisi,

Samsun,1992,VI/194. 83 Ebü Abdurrahman Ahmed b. Şuayb en-Nesa i, Tefsiru'n·Nesôi, Thk. Sabri b.Abdulhalık eş-Şafii-Sey­

yid b. Abbas ei-Celimi, Beyrut,1990. 84 Ün ver, 201.

113

!LK Dö:-:E~·I TEFSiR KAx"NAKU\.Rl -----------------­

ezberlemeye başlamıştır. Taberi, doğduğu Taberistan ülkesinden Rey, Bağdat, Basra, Küfe ve Mısır'a giderek ilirnde derinleşmiş, nihayet yerleştiği Bağdat'ta 310/922 yılında vefat etmiş85 ve ikamet ettiği evin içine gömülmüştür.86

ilimtahsiliiçin Rey, Basra, KOfe, Med ine, Suriye ve Mısır gibi şehir ve ülkeleri dolaştıktan sonra, hilafet merkezi olan Bağdat>a yerleşmişitir. Kaynaklar onun hocaları ve talebeleri için uzun bir liste vermektedir. Zamanında hadis, fıkıh, kıraat, tarih ve edebiyat sahalarında meşhur olan birçok alimden ders almış, yetiştikten sonra da bütün bu ilimlerde eserler vermiştir. Kırk sene süreyle, her gün kırk varak yazmak suretiyle, son derece hacimi i eserler meydana getirmiştir.

Zamanındaki birtakım mezhep mensuplarınca Rafizilik ve Şillikle itharn edilmiş olmakla birlikte, bu vasıfları yoktur. Bunlar, müfrit ve mezheplerinde mutaassıp kimseler tarafından ortaya atılmış iddialar, hatta iftiralardır. Çünkü Taberi'nin eserlerinde onun, ne Rafizi ne de Ş77 olduğuna delalet edecek ifadeler ve bilgiler ya almaktadır.87

Fıkıhta önceleri Şaffi mezhebine mensup iken, sonradan mutlak müctehidlik mertebesine ulaşmıştır. Kaynaklar onun, Ceririyye adında sonraları ortadan kalkmış olan bir mezbebin imamı olduğunu kaydeder. Onu, Rafizlikle itharn edenler de Hanbeli mezhebi mensupları olup, bu düşmanltkları, Taberl'nin, onların imamı Ahmed ibn Hanbel'i bir fıkıh imamı değil de hadis alimi kabul etmesine kızdıklarından olmalıdır.

Camiu'I-Beyan, rivayet tefsirlerinin ilki ve en önemlisi kabul edilmektedir. Kendinden sonraki rivayet tefsirlerinin kaynağı durumundadır. Ancak dirayet tefsiri yönünden de küçüksenemiyecek derecede bilgiler ihtiva eder.

Taberi, tefsirne bir mukaddime ile başlamaktadır. Mukaddimede Kur'an ile ilgili bazı konulara yer verir. Kur'an'ın nazil olduğu Arapça'nın özelliklerinden ve lehçelerinden söz eder. Tefsir ve Te'vlli açıklar. Kur'an'ı, kendi re'yi ile tefsiri yasaklayan hadisleri, peşinden ,de Kur'an tefsirine teşvik eden hadisle?ı-ve sahabeden Kur'an-ı tefsir edenleri zikreder. TabiOndan Kur'an tefsiri makbul olanlarla tefsiri kabul edilemeyecek derecede zayıf o lanları sayar. Daha sonra Kur'an'ın isimlerinin, surelerinin ve ayetlerinin te'Vıline geçer.

Taberi, eserine "Tefsir" değil de "Te'vll" adını vermiştir. Ayetleri tefsire başlarken de aynı isimlendirmeyi sürdürür ve "el-kavlu fi te'vlikavlihi Teala" diyerek ayeti zikreder, sonra o ayeti tefsir eder. O ayetin tefsiri ile ilgili olarak kendine ulaşan muhtelif rivayetlerdeı:ı birbirini destekleyenleri aynı anlamda olan veya birbirini tamamlayan rivayetleri peşpeşe senedierini de zikrederek serdeder. Bu rivayetlerde "merfO, mevkOf, maktO hadls" sırasına riayet eder. Eğer bu ayetin­tefsirinde birden fazla görüş varsa, bu görüşleri ve delilleri olan rivayetleri ayrı başlıklar altında verir. Ancak o, tefsire dair rivayetleri saymakla yetinmez; gerek rivayetlerin senedlerini, gerekse metinlerini tenkide tabi tutar, zayıflık ve kuwet nokta-i nazarından inceleyerek aralarında tercihler yapar.

Ta beri, gramerkonusunda Ahfeş, Kisa i gibi na hivcileri esas almaktadır.88ihtiyaç duyduğu yerde ayetterin gramer tahlillerini yapan Taberi, ayetlerden çıkarılacak fıkhl hükümlere, bu fıkhl hükümlerin dayandığı deliliere temas eder, bu

85 ez-Zehebi, 1/180. 86 Demirci, 138. 87 Cerrahoğlu, 11/138. 88 Bilmen, 1/366.

114

Ahmet ÖZ

hükümlerden tercih ettiklerine ve tercihine sebep olan delille.re işaret eder. Eserde yer yer kıraatiere ve kıraat farklılıklarına göre ayetleri n kazandığı anlamları da açıklar.

Taberi tefsirinde yer yer israiliyyat'a da rastlanır. Bu konudaki rivayetlerini daha ziyade Ka'bu'I-Ahbar, Ve h b b. Münebbih, ibn Cüreyc ve Südc!i'ye dayandırır. Ancak israil:iyyat'a dair verdiği haberleri senedieri ile birlikte kaybettiği için bu haberlerin tahkiki ve araştırılması daima mümkündür.

Taberi, özellikle kelime izahlarında, garib lafızların tefsirinde eski Arap şiirinden büyük ölçüde istifade etmiş, izahiarına cahiliye devri şiirinden çokça deliller getirmiştir.

Camiu'I-Beyan'da kelam ve akldekonularında da azımsanmayacak derecede bilgi vardır. Müfessir, eserinde ehl-i sünnet ve'l-cemaat mezhebini destekler; Kaderiyye, Mu'tezile, Mücessime, Müşebbihe gibi ehl-i sünnete muarız mezhebierin görüşlerini reddeden açıklamalara ve te'villere yer verir.

Özetle ibn Cerlr bu eserinde kendinden önceki müfessirlerin hemen bütün görüşlerini, o zamana kadar teşekkül etmiş olan Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Mesıud, Übeyy b. Ka>b>a dayanan tefsir ekallerinin müfessirlerinden ve diğer müstakil alimlerden elde ettiği bütün rivayetleri toplamış, böylece büyük bir «Tefsir Ansiklopedisi» meydana getirmiştir.

Camiu'I-Beyan'ın muhtelif baskıları vardır. Biz bu çalışmamızda elimizde olan islam Mansur Abdu'I-Humeyd, tarafından tahkik edilip Kahire'de 2010 yılında büyük 13.cilt halinde yayınlanan baskıyı esas aldık. Camiu'I-Beyan'ın birçok yönü üzerinde çeşitli mastır ve doktora tezleri yapılmıştır. Ayrıca Hasan Karakaya89ve Mehmet Ke.skin90 tarafından Türkçe'ye tercüme edilerek yayınlanmıştır.

Kaynakça

ei-Ahfeş ei-Evsat, Ebu'I-Hasan Said b. Mes'de, Meôni'I-Kur'an_ Thk. Hüda Muhammed Karae, Mektebetü'I-Hanci, Kahire,1990.

Altıkulaç Tayyar, Kisa i Ali b. Hamza, TDV. islam Ansiklopedisi, XXVI/69.

Bilmen Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, istanbul, 1973,(1-11).

Birışık Abdulhamit, ibn Kuteybe, TDV. islam Ansiklopedisi, XX/150.

Cerrahoğlu ismail, Tefsir Tarihi, Di B. Yayınları, Ankara,1988, (HI).

Çelik, ibr~him, "Kur'ôn'da Haberi S1jatlar ve Mukôtil b. Süleyman'a isnôd Edilen Teşbih Fikri", Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, sayı. ll, Bursa 1987, s.151.

........ , Mukôtil b. Süleyman ve Tefsirdeki Metodu, Bursa, 2000.

Demirci Muhsin, Tefsir Tarihi, ifav Yayınları, istanbul,2010.

Duman, Zeki, "Müteşabihatın Te'vili", Silimname, IX, 2005/3, 39-54.

ed-Dahhak b. Müzahim, Tefsiru'd-Dahhôk, Thk. Muhammed Şükrü Ahmed ez­Zaviye, Daru's-Selam, Kahire,1999.(1-11)

ed-Davudi Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakôtü'I-Müfessirin, Thk. Abdu's-Selam Abdu'I-Muin, Beyrut, 2002.

89 Taberi Tefsiri, Ter. Hasan Karakaya, Hisar Yay. istanbul, 2012. (I-IX). 90 Taberi Tefsiri, Ter. Mehmet Keskin, Hikmet Neşriyat, istanbul, 2008,(1-VI).

115

ILK D<) NEM TEFSiR KA~{NAi\:L'\RI ------------- --- --

Efendioğlu Mehmet, Said b. Cübeyr, DiA. XXXV/552.

Eryarsoy Beşir, "Tefsir-i Kebir" işaret yay. istanbul, 2006( 1-IV)

Hz. Aişe, Tefsiru Ümmü'I-Mü'minin Aişe Radiyallahu Anha, Thk. Abdullah Ebu's­Suud Bedr, Riyad, 1996, (1).

ibn Abbas, Tenviru'I-Mikbôs MinTefsiri ibni Abbôs, Thk. Mecdüddin Muhammed b. Yakub ei-FirOzabadi, Beyrut, 2011.

ibn Kuteybe Ebu Muhammed Abdullah, Tefsiru Garibu'I-Kur'an, Thk. $.Ahmed Sakr, Beyrut, 1978.

ibn Mes'ud, Tefsiru ibn Mes'ud, Thk. Muhammed Ahmed isevi,1985 Riyad (1-11)

Kandemir M. Yaşar, Nesôi, TDV. islam Ansiklopedisi, XXXII/563.

Karakaya Hasan, Taberi Tefsiri, Hisar Yay. istanbul, 2012. (1-IX).

Keskin Mehmet, Taberi Tefsiri, Hikmet Neşriyat, istanbul, 2008, (1-VI).

Koçak inci, Ahfeş ei-Evsat, TDV. islam Ansiklopedisi, 1/526.

Mücahid b. Cebr, Tefsiru el-imam Mücôhid b. Cebr, Thk. Muahmmed Abdusselam Ebu'n-Neyl, Daru'l Fkri'l islami el-Hadise, 1989.

en-Nesai Ebü Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, Tefsiru'n-Nesôi, Thk. Sabri b.Abdui­Halık eş-Şafii-Seyyid b. Abbas ei-Celimi, Beyrut, 1990.

Öztürk Mustafa, Sehl et-Tüsteri ve Tasavvufi Tefsiri Üzerini bazi Tespit ve Değerlendirmeler, Tasavvuf,.ilmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, 2002, c. lll, sayı 9/249 .

.............. Sehl et-Tüsteri, TDV. islam Ansiklopedisi, XXXVI/322.

Sezgin Fuad, Tôrihu' t-Turôsi'I-Arabf, Riyad, 1991.

es-SuyOti Celalüddin Abdurrahman, el- itkôn fi U/Omi'I-Kur'an, Thk. Muahmmed EbO'I-Fazl ibrahim, Kahire, 1974, (I-IV). (._

et-Taberi ibni Cerir, Cômiu'I-Beyan an Te'vili Ayi'I-Kur'an, Thk. islam Mansur Abdu'I -Humeyd, Kahire,2010, (1-XIII)

et-Tüsteri, Ebu Muhammed Sehl b. Abdullah, Tefsiru't-Tüsteri, Thk. Muhammed Basıl Uyun es-Süd, Beyrut, 2002.

Tülücü Süleyman, Ma'mer b. Müsennô, TDV. islam Ansiklopedisi, XXVII/552.

Türker Ömer, Mukôtil b. Süleyman, TDV. islam Ansiklopedisi, XXXI/135.

Yazıcı Hüseyin, ibn Kuteybe, TDV. islam Ansiklopedisi, XX/149.

Yıldırım Zehra, Mukôtil b. Süleyman'm Müteşôbih Kabul Edilen Ayet/ere YaklaşJm/an, Hitit Ün. Sosyal Bilimler Enst. (Basılmamış Y. Lisans Tezi) Çorum, 2013.

Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur'ôn'1 Tefsiri, Kayıhan yay, istanbul1983.

ez-Zehebi, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve'/-MüfessirOn, Kahire,2012, (1-111).

ez-Zerkani Muhammed Abdu'I-Azim, Menôhilu'l irfan fi U/Omi'I-Kur'an, Thk. Ahmed Şemsüddin, Beyrut, 2004, (1-11).

116