ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B1IJM VE D0$0NCE TARtHl: SEMPOZYUMU

OSMANLIDA ULEMA VE ~EYHULiSLAM EBUSSUfJD EFENDi

Yrd. Do~. Dr. Ydmaz FinAN Giimu~bane Dniversitesi habiyat Faktiltesi

abdullabyilmazfidan@gmail.com

Giini.\mi.lzde Turk-islam dii~iinccsi ile ilgili yah~malar yok denecek kadar azdtr. Bu nedenledir ki islam diinyast ve ozelikle de Osmanh ilim, bilim, ftkir, felsefe dunyast ve tarihi iizerinde ba~mdan sonuna kadar, sistcmatik ve kapsamlt tcmel kaynaklann hazulanmasma ihtiyay oldugu gi.lnyiiztine s:J.kmaktadu.

Aynca bir kts1m insafiliDlz Osmanh bakktnda saglam kaynaklara dayanmadan ve mesnetsiz bir ~ekilde ele~tiriler ytgmakta, Osmanhda tefekktir ve ilim olmadtgmt soylemekte ve hatta Osmanh doneminde hi9 escr telif edilmedigini soyleyebilecek kadar ileri gitrnckte yeni bir fikir, dii~unce vc ilim 'liretilemedigi ~eklindeki iddialanm one surmektedir ki bu ti.\rlu iftiralar ve yanh~ ifadeler bizi bu tebligi baztrlamaya yCineltmi§tir.

16. yiizytlda bir dunya devleti haline gelen Anadolu Beyligi i9erisinde ulemamn devlet destegi ile resmi ve kurumsal bir yaprya donu~mesi ilgin9tir. Devlet destegi ile geli§en ve gi.lylenen ilmiye smtfmm hiyerar~ik olarak b~mda ~eyhulislam (Sheikh ul-Islam) bulunurdu. ~eybiilislam padi~aha ka~t sorumlu idi. Osmanh Devleti'nin kurulu§unda din! argi.lmanlar mevcuttu ve SUnni yoruma dayah islam bcnimsenmekteydi. Genellikle de ftkbi mesclelerin Hanefi mezhebine gore yorumland1gt ve ilmiye smrfmdan yeti~en Hane:fi kadtlann bakim §ekilde bilfiil yargtlamayr ytiri.\ttiikleri soylenebilir. 1257

Diger taraftan SUnni ulema ile sftfi ~eyhlerin entegre edildigi vc ilmiye strufina vasrflt eleman yeti~tirildigi kaydedilir. ilmiye mensubu kimseler zamanla dcvlct idaresinde 9e~itli gorevlerde ytikselebildiklcri gibi mahkcmelerde kadJ olarak vazifc alabilmekte ve hatta bu sayede daha ytiksek mevkilere ula~bilmek:teydiler. Dolaytstyla ulema sllllfi ula~tlmaz vcya eri§ilmez bir mertebe degildir. isteyen kabiliyetli kimselerin elde edebildigi bir mettebe olarak kar~uruz.a s;tkmaktadrr. Bu noktada yocuklugunda gordiigu itibar nedcniyle alimlere irnrenen ve kendisi de alim olmaya karar veren orneklerden soz edilir.

1257 Bein, Amit, 01/oman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition, Palo Alto, CA, USA: Stanford University Press 2011, s. 4.

582

ULUSLJ\RARASI KA TILIML! OSMANLI BtLirvi VE D0$0NCE T ARtHi SEMPOZYUMU

Musliiman olan sultana islam bukukunun koruyuculan olan alimler ve bilgeler yard1tnc1 oluyordu. 1258 Bu yuzden imparatorlugun egitim sistemi de bukuk sistemi de sarayla, asker! ve idarl yap1lanmayla ko~ut gidiyordu ve ozgur musli.imanlar tarafmdan yonetiUyordu.

Osmanh sistcmi dahilinde alim olmak is;in belli bir ziimrcye mensub olmak gerekmezdi. Kabiliyeti olan ve bu sahaya istek duyan kimseler ilim insam olabilir, devlet kademesinde daha tist mevkilere yiikselebilirdi.

Ti.irk alimler islam medeniyetinin ihm lisam olan Araps;a ile yaztyorlardt. Onlann Araps;a ogrenmeleri is; in istanbul' dan dt~art c;:tkmadtklan da hesaba katthrsa sabip olduklart Arap gramer bilgisi kendini gosterecektir. Hatta bu ylizden yanh~ olarak bir s;ok Turk ilim adamt ve mtitefekkire A vrupaWar "Arap feylosofu" demektedirler. 1259

"Diinden bugiine, Turk toplumunun iirettigi insan malzemesinin boyutlannm yctcrince gi.im~tgma c;:ekilememi~ olu~u tarihimizin surekliligine mani bir vurdumduymazhk ornegidir. Bugiin nice cevherli insammtzt nisyan bulutlannm arkasma terkettigimiz bir hakikatttr. isimler s;ogalttlabilir, tahliller derinle~tirilebilirse bin ytldtr bu topraklarda devam eden heyecanumzm, varhgtmizm bekast ic;:in esaslt bir ivmeyi saglayacagmdan ~iiphe edilmemelidir." 1260

Osmanb-islam dii~i.ince tarihini anahatlanyla ozetleyip Osmanll dii~iince yaptstm ortaya c;:lkartabilirsek 16. yuzytlt, Seyhiilislamt Ebiis.suild'un iizerindeki etkilerini rahathkla anlama imkfuuna kavu~abiliriz. Yani Osmanhda hangi ~artlar Ebiissuild ve onun dii~unce yaptSlUI etkilemi~tir.

Tarihi, klilrurel ve siyasi ~artlar nelerdir, bunun c;:erc;:evesi s;izilmelidir. Osmanlt Devleti'nde ilim adamlanndan olu~an bir hey'et ifta merkezini

olu~turmaktaydt. Hey'ette yer alan ilmiye stmft ise ~unlardan ibaretti: <;e~itli saytda ve derecede kadtlar, miiftiiler, ~eriat ve usillu'd-d1n dersleri akutan hocalar, !slam dininin okutuldugu okullarda gorevli egitimcilerden te~ekkiil eden hey' etler. Bu yiiksek din kurulu tabir edebilecegimiz hey' ete ~eyhlilislam ba~kanhk etmekteydi.

Fetva haztrlanmasmda ve ~eyhi.ilislarrun emriyle fetvast ara~tmlmast istenen mesele hakkmdaki re'yi haztrlamakla ve ~eyhiilislamm namma fetva s;tkattmakla gorevli olan ve fetvahane/daru'l-ifta adi verilen dairenin de ayru zamanda ba~kanhgm1 ustelenen fetva emini denilen bir gorevlisi bulunurdu. Bu boliimlin elemanlan ileri seviyede mutehassts alimler toplulugundan meydana gclirdi. Aynca Osmanh devlet idcresi, gerekli yasama (te~ri.') ve

1258 Lewis, Bernard, htanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, University of Oklahoma, Oklahoma 1989, s. 145. 1259 Olken, Hilmi Ziya, Turk Tefekkiiril Tar/hi, Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul2009, s. 109-110. 1260 Sayar, Ahmed GOner, Osmanli'dan Cum/mriyet'e Portre Denemeleri, 6tiiken Yaymlan, istanbul2014. [Kitabm tarutrmyaZlSl.)

583

ULUSLARAR/\SI KA TILIMLI OSMANLI B1L1M VE DlJ$0NCE T AR1H1 SEMPOZYUMU

yi.iriitmc (tcvcih) faaliyetlerinin oncesindc ~cyhtilislama meseleyi arz etmeden ve islami ahkama gore muvafakatlnl almadan adun atmazdl.

Meseta devletin sava~a katllmast gibi konularda mutlaka dinl htikmiin ahrup daha soma buna mtisaade olunuyorsa bu seyenegin tercih edildigi gortilmcktedir. Osmanh padi~ahmm inhiraf etmesi halinde yahut uhdesinde olan hiatt ihlal etmesi halinde miifti.iniin/~eyhtilislrumn padi~ahm azledilmesine ili~kin fetva verme salahiyeti mevcuttu.

Buradan da anla~Ilacagt tizere islam ~eriati Osmanh Devleti'nde ilk konumda yer ahrd1. Diger tabirle i'la-yt kelimetullab her ~eyin tistiinde saythr, batta devlet idarecisinin dabi fevkinde kabul edilirdi. Dolaytstyla Osmanh sultanlannm btiyi.ik yogunlugu Allah'm emirlerine, nizamma ve ~er'-i ~er'ife tam baghltk gostermi~lerdir. Devlet ve ummet adma attlklart her tilrli.i adnnda mutlaka islam'm hi.ikmi.ini.i bilerek davranmak iyin gereken hassasiyeti ve gayreti gostermi~lerdir. Bunun delili ise Osmanh Devleti 'nin kurucusu olan Osman Gazi 'nin hayatlmn admdan da anla~tlrugt iizere gaza, cihad ve harb ile dolu olmastdtr. Osman Gazi, idari kararlann ahnmast ve planlamasrnda, yine devlet ba~kanma ait yi.itiitme erkinin i~letilmesi noktasmda din 8.lirnlerine (ulemau'd-dln) vekalet vermi~tir. Kendilcri de daima onunla beraber olmu$ ve sorumluluklanrun gereklerini yerinc getirmi~lerdi.

Osmanh tarih9isi A~tk <;elebi 'ninde kaydettigine gore Osman Gazi 'nin oglu Orhan'a bazt vasiyetleri mevcuttur. 1261 Bu vasiyetlere gerek Orban gerekse ondan sonraki Osmanh padi~ahlan riayet etmi~tir. Osmanh medcniyeti ve tarihioin arkaplamoa t~tk tutacagt i9in Osman'm vasiyetinde yer alan ilgili ifadeleri burada ozetle aktarmakta yarar vardtr: "Allah buyrugundan gayri i~ i~lemeyesin. Bilmcdigini fakihler(din bilginleri)den sorup anlayasm. iyice bilmeyince, bir i~e ba~lamayasm ... Di.inyayt adaletle ~enlendir ve cihadt btrakmayarak beni sevindir. Ulemaya uy ki din i~leri di.izene girsin. Ncrede bir bilgili ki~i duyarsan ona ragbet et, gtiler ytiz goster ve onu yi.icelt. Askerlerinden ve maltndan gururlarup din bilginilerinden yi.iz yevirme. Bizim yolumuz Allah yolu, amawruz Allah'm dinini yayrnakttr. Yoksa kuru cihangirlik davast degildir." 1262

Bu vasiyet, Orban Gazi'nin derhal bir cami ~a etmesinde kendisini gosterm.i~tir. Aynca askeri mi.iesseselerin temelinin atllmasmda ve devlete ait duzenli bir ordunun kurulmasmda ctkili olmu~tur.

"Fatih Sultan Mehmed, ilme, sanata ve ilim adarnlanna yOk loymet verirdi. Zihniyeti ve tabiat1 itibariyle ileri harnleden ho$lanan, teraldd ve medeniyetten zevk alan bir padi~ahtt. Ttpkt asker! fetihleri gibi, ilim adma

1261 A~lkp~azadc, Osmanogullan 'mn Tarihi, Haz. Kemal Yavuz-M. A. Y ckta Sara~, K Kitap, istanbul 2003, s. 87, s. 92. 1262 Ta~yi.irek, Muzzaffer, Panorama Osman fl. Osmanlly1 Yeniden Ke.ifetmek, Birey Yaymcthk, I. Basla, 1stanbu12009, s. 18.

584

ULUSLARARASI KA TlLfMLI OSMANL! BtLlM VE D0$0NCE T ARIHt SEMPOZYUMU

as:ngt sava~ta da bir alimler, sanatkarlar ordusu kurdu ve bu muhte~em orduya kendisi serdar oldu. Yeni devletin kurulmast plamrun icrasmda cgitim ve ogretimin tesir vc onemini her ~eyden i.istiln tuttu. Maarif sistemini kanunla tanzim ederek ulema sm1ft diye tamnan ve idarenin temelini meydana getiren diyanet ve hukuk kurumlanm te~kilatlandtrdt. Devlet idaresini vc bunun ilmile~tirilmesini esas aldL" 1263

"Ald1 ve nakli ilimlerde soz sahibi olan ruimleri istanbul'a topladt ve onlann talc be yeti~tirmesi ic;:in medreselcr kurdu. Devrinde yeti~cn bi.iytik alim ve sanatkarlar miihim eserler verdiler. Ftklh ilminde Molla Hiisrev, tefsirde Molla Gi.irani, Mo11a Yegan, HlZlr <;elebi, matematikte Ali Ku~s:u, kelamda Hocazade, zamarumn bi.iyiik alimlerindendi ve ulkesine diinyanm dort bir taraftndan alimler akm ederdi. Hatta Molla Cami bile istanbul'a gelmekteyken, Padi~ab'm oli.im baberi iizerine geri dondi.i." 1264

Bu meyil ve anlayt$10 dogmasmda, islami gelenekte yer alan "ilim riitbesinin onemli oldugu" ~cklindeki kanaatin ve yine "alirnlerin peygamberlerin miras91S1" saytlacagmt ifade eden hadis-i ~erifm bilyiik etk.isi bulundugu soylenebilir.

Aym anlayt$1 ve manttgt Kanun1 zamanmda gonnek miimki.indur. Osmanh Devleti'nde ilim adarolanna gosterilen itibar biryok bilgininlalimin iran, Turan, Horasan, Dagtstan, Hindistan, Buhara, Halep, ~am, Mtsu ve Karaman gibi yerlcrden kalklp istanbul'a gelmelerine sebep oluyordu. Boylece istanbul, alimlerin akmma ugrayan bir merkez baline geldi. Fatib Sultan Mehmed'in istanbul'u fetheder etmez orada Sahn-1 Seman medereslerini tesis ettirmesi ve bunlar ic;:in geni$ vaktflar tahsis etmcsinden sonra devlet merkczi oldugu gibi ilim merkczi de olan istanbul'da sultanlar ba$ta olmak iizere vezirler, ilim adamlan, bazt saray mensuplan ve zengin kimselcr t?rafmdan pek c;:ok me~rc~e in$a olunmu~tu. 1265 istanbul 'un islami ilimlere olan katktsnn ve Ti.irk idare edenlerince ilim adamlarma duyulan saygmm boyutlanm gostermesi baktmmdan bu noktanm onemli oldugunu dii$iini.iyoruz.

~eyhiilislamltk ve Osmanh Toplum Hayatmdaki Etkileri

Genel olarak, $eriate ajt sorunlan c;:ozmekle gorevli olan $eyhiilislamdu. Bu makam onemini Kemalpa~azade ve Ebussuud gibi ~eyhillislamlar (miiftliler) ile kazand1. 18. yilzytldan itibaren ba$kent miiftiisiine $Cyhi.ilislam

1263 http://www.osmanlimedeniyeti.com/Bilgi!Fatih%20Sultan%20Mehmet. (Eri~im Tarihi: 06.05.2014) 1264 http://www.osmanlimedeniyeti.com/Bilgi/Fatih%20Sultan%20Mehmet. (Eri~im Tarihi: 06.05.2014) 1265 Kaz.1c1, Ziya, "XV ve XVI. Astrlarda Osmanh Devletinde ilmi Hayat", XV ve XVI. As1rlan Tiirk Astrlan Yapan Degerler, iSA V -Ensar Ne~riyat, 2. Bask1, istanbull999, s. 138.

585

ULUSLARARAS[ KATILIMLI OSMANLI BILtM VE D0 $0NCE T AR.llit Sfu\.1POZYUMU

denmi~tir. 19. yi.izytlda ise ~er'iye nazm olarak hey'et-i vtikelaya (kabineye) girmi~lerdir.

Ulema ve ~eyhiilislambk

~criatin uygulanmas1 ve yorumlanmas1 ulemaya aitti. Bu ki~iler egitimli din adamlanym. islam1 kurallarm bilginleri ve ilahl yasaklann hukuk9ulan olarak kabul gorlirlerdi. 1266

Hukuk, egitim ve miislfunan toph.unun ahlakl ve d.inl ya~arru onlara emanetti. Devletin temeli din oldugu i9in onlann gorevleri de biiyiik gli9 ve itibar saghyordu. 1267 ~eriati uygulamakla, egitim ve din kurumlan iizerinden islam' m ilkelerini ya~atmakla yiikiimliilerdi. imani konular ve torenleri de sulh ve ceza yasalan da aym kaynaga baghyd1. Y aptmmlan da bu kaynak uyguluyordu. 1268 Bu konularda bilgisi olanlar, farkll bilgi disiplinlerine gore uzmanla~tyordu. 1269 Bu bilgi ulemarun uzmanllk alaruym. Osmanh sisteminde onlann dtizenine "ilmiye" denirdi. Ulemanm giindelik i~leri ilahiyat ve l;mlruk olarak iki ana dala aynlmt~tl. Yeteneklerini de egitim ve adalct olmak lizere iki ana bOllimdc kullamrlard1. Ba~larmda sultan tarafmdan atanan ama ashnda ba~mstz bir makam olan ~eyhiilislam bulunurdu. 1270 Bu k:i~i, devletin yapt1g1 i~lerin islam ilkelerine uygunlugunu onaylayan "fetva" adh bildiriyi yaymlama yetkisine sahipti. ~eyhiilislarrun fikirlerini zorlama yaptmrm bulunrnuyordu ama onun kararlan toplum goztinde 90k onemliydi. Baz1 zamanlarda bir sultamn kaderini bile bclirlerdi. 1271

islam hukuku yorumculan olan mi.iftliler ve bukuku uygulayan kadtlar ulema kademelerinden yeti~irdi. Bir kuralda anla~mazhk oldugu zaman, is~aii). hukuk:unun ve sultan buyruklarmm yorumculan olan mi.iftlilere dant~lhrm; kadtlar isc cyaletlere atarurlard1. Ve buralarda hem ~eriati hem de sultanm yasalanm uygulamakla gorevliyd:iler. 1272 ilim smtfmdan olmalar1 hasebiyle de kamhk vazifesinde fazla buaktlmamalan gerekirdi. Zira ilme bir felaket gelecegindcn ottiri.i bir miiddet kadtllk yapan kimsenin tekrar ilmc avdet etmesi faydalt gorUliirdi.i.

Ulemanm goztinde devlet islam hukukunu uygulamak i9in bir araytl. Dola)'lstyla dine oranla daba az onemliydi. 1273 islami hukuk bilimi anlamma gelen fllab, islam hukukunun bir uzantiSJdJr. Kur'an'a ve Si.innete dayanu.

1266 lnalcllc, Halil, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, London 1973. s. I 46. 1267 Jelavich, Barbara Brightfield, Histmy of the Balkans, Cambridge University, Cambridge 1985 s. 43. 1268 Lewis, Istanbul and the Civilization of the Otloman Empire, s. 146. t269 A.g.e. 1270 Jela vic h. History of the Balkans, s. 46. 1271 A.g.e. 1272 Jelavich, Hist01y oft he Balkans, s. 43. 1273 ioalc1k, The Ottoman Empire, s. 171.

586

ULUSLARARASl KATILIMLI OSMANLI BILIM VE DU~ONCE T ARIHt SEMPOZVUMU

Toplumsal ahl§km, tOrelerin ve uygulamalan n kuralla~tmlmasiyla gOzden gcyirilmi~ halini i9erirdi.

Osmanhlann kabul ettigi islam anlayt~l Sunru islam idi. Buna olduk9a uzak olan $it islam, rakip ve kom~u iran Safevi imparatorlugu tarafmdan 1501 yilinda resmt din kabul edilmi~tir. Stinni islam, islamt hukuk baklmmdan Hanefi, $afil, Ma.liki ve Hanbell okullanm kabul ederdi. Bu dart ogreti arasmdaki temel farklar abdest bi9imleri gibi giindelik tOrenlerle, evlilik, bo~anma ve miras gibi akdi konularda yattyordu. Osmanh yonetici smtftyla birlikte Balkanlar'daki miisliimanlarm ve Anadoludaki Stinni Tiirkler'in yogunlugu Hanefi ogretisine bagltyd1. Kuzey Afrika'daki tebaa ile Yukan Mtstr halklan MalikJ ogretisini izlerdi. $afil ogretisi Hicaz, Yemen, A~ag:t Mtstr ile birlikte Kiirt nufus i9inde egcmendi. Hanbell ogretisi ise Arabistan'tn Vehhabiler'in elinde bulundurdugu bolgede mevcuttu ve lasttltydt. Osmanlllar Hanefi olmayan nlifusa bu ogretinin gUndelik gerekliliklcrini dayat1n1~ olrnasalar da atadtklart kad1lar, hukuku Hanefi dii~tincesine gore yorumlardt. 1274

Osmanh devletinin idari yaptst i9erisinde kokenleri itibariyle farkh iki srntf vardtr: 1Imiye (ulema) ve seyfiye (i.imera). Bunlardan ulema; medreselerden yeti~rni~, kad1hk, mtiftiiliik, miiderrislik, kadtaskerlik, defterdarhk, ~cyhtilislamllk gibi mevldlere gelmi~ olan ki~ilere denir. Omera ise, kul sistemi i9erisinde yeti~mi~, Enderfin 'da veya sair saray okullannda egitim gorm~ kap1kulu ve timar ordusu mensuplan ile subayhk (aga), sub~11Jk, sancakbeyilik, beylerbeyilik, vezirlik gibi rutbelerde bulunanlara denirdi. ilmiye strufmrn belli ba~lt us: gorevi vard1: Egitim-ogrctirnin silrdiiliUmesi, dint, sosyal, idart ve asken konularda dinin goril~iiniin aytklanmasJ ve idari ve yarg1ya ait hizmetlerin gortilmesi.

Teorik olarak islam'da ruhban snuft olmamakla beraber, dinin bazt meseleler haklandaki gorii~uniin aytklanmast ihtisasla~mayt zaruri ktld1gmdan dolayt ulema, fiilen bir struft te~k:il ediyordu.

$eyhulislamhk Kurumu

$eyhiilislam, 19. yiizytlda ortaya s:tkao ve fetva ile ~ohret kazanmt~ veya 90k saytdaki fakihin tasvibini almt~ olan ftlah alimlerine veri! en bir ~eref unvamdrr. 1275 Osmanltlarda bu unvan sadece, padi~ah tarafmdan atanan istanbul miifliisilnc verilmi~tir.

Osmanh Devleti'nde ise ilk ~eyhiilislam, II. Murad zamanmda uJema arasmda on plana s:tkan ve kendisine hiyerar~ide oncelik taoman Molla Fenari'dir. Fatib Kanunna.mesi'nde hem milftii hem de ~eyhtiJislam tabiri

1274 Kia, Mehrdad, Osmanlr jmparatorlugu'nda Giindelik Hayat, <;ev. Ozgiir Ozol, Pozitif Yaymlan, istanbul 2013, s. !59. 1275 Krarners, J. H., "$eyhiilislam", DjA, XI, s. 487.

587

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BlLIM VE D0~0NCE TAR1Ht SEMPOZYUMU

ges:mekte ve padi~ah hocast ile birlikte ulemanm reisi olarak tavsif edil.mektedir. ~eyhiilislamm protokoldeki yeri vezmazamm bile ontindedir. 1276 Kanunt zamanmda ise Osmanlt ilmiye te~kilatmm reisi haline gelmi~tir. ~eyhillislam esas itibariylc ba~kent muftiisiidiir. istanbul'da oturur ve diger kazalardaki mliftiileri de o tayin ederdi. ~eyhiilislamm gorevi, muslumanlann ~er't konularda veya dinle ilgili diger mevzularda kar~rla~tlklan meselelere s;oziim bulmak, sorulan suallerle ilgili dinin goru~unil as;tklamaktt. Ancak teoridc bOyle olmakla beraber, ~cyhiilislamlar orf, adet ve geleneklerle ilgili hususlarda da fikir beyan ettiklcri gibi, kiliselerdeki se9im ihtilaflarmr halletmek konusunda bile fetvalar vermi~lerdir. 1277 Mesela bazt ~eyhulislamlar, devlet i~leri ile ilgjli olan bazt hususlarda "~er'l maslahat degildir, fcrman-1 sultaniye itibar oluna." diyerek kanaat belirtmekten kapnmt~lardrr. 1278

$eyhulislam gorli~iinil yazth olarak as;tklard1 ki buna fetva denilirdi. Her bir kazada bulunan ve tayin ve terfileri ~eyhiilislamhks;a yliriitiilen miiftliler de aym i~i 01·alarda yaparlard1.

Ote yandan miihim devlet i~lerindc de ~eyhiilislamm fikir ve dii~iincelcrindcn istifade edilirdi. Harp ilan edilmesi, bart~ yaptlmast, tslahat uygulanmas1, idari, mali, askeri ve sosyal alandaki diizenlemeler haklanda gorii~ti ahrurdt.

$eyhiilislam, ~eri'at hukukunun uygulanmasmda kar~tla~tlan problemleri yazmekle vazifeli ve bu konuda en biiyiik otoritedir. Padi~ah da verecegi onemli kararlarm ~eri'ata uygun olup olmad1grm ogrenmek is;in ~eyhiilislamdan goru~ (fetva) isterdi. $eyhillislam kendisine sorulan hukuk ve dinle ilgili konularda Hanefi mezhebine gore dinin gorli~iini.i bildirirdi. 1279

$eyhiilislam islam hukukunu en iyi bilen tecrilbeli ulema arasmdan scs;ilirdi. Onun bir stfati da "re'Lsu' l-ulema" idi. $eyhi.ilislamhk kurumunun kethiida (kahya), devlet nezdinde ~eyhiilislaou temsil eden telhiss:i ve balk tarafmdan fetva talep olundugunda bunlan baz1rlayan fetva emlni gibi biirokratik bir kadrosu vardt. 1280

Padi~ahlar s:ok defa ~eyhillislarrun fetvasma uymak konusunda itina etmi~lcrdir. <;unkii fetva, Osmanh HiikOmeti 'nin icraatlan i9in kamuoyu nazannda bir me~ruiyet kaynagtdrr. $eyhiilislamlar me~rfi olmayan hususlarda fetva ve cevaz vermczlerdi. Fctvalann balk nczdine ozel bir

1276"$eyhUJisl§m ulemamn relsidir ve mu'allim-i sultan! dahi serdar-1 uJemadu·. Vez1r-i A'zam onlan riayeten UstUne almak munasibdir", Kanfin-name-i Al-i Osman, s. I 0. 1277 Akda~, Mustafa, "Osmanlt imparatorlu~'mm YUkseli~ Devrinde Esas Dilzen", Tarih Ara~tumalan De1-gisi, c.lll/4-5, s. 142. 1278 Barkan, Orner Lutfi, "Tilrk:iye'de Din ve Dcvlet ili~kilerinin Tarihsel Geli~imi", Cumhuriyetin 50. Yildoniimu Semineri, Ankara 1975, s. 49-97. 1279 Uzunyar~1h, 1. Haldaj!miye Ti!§kilatt, Ankara 1988, s. 173. 1280 Kramers J. H., "$eyhUiislam", iA, c. XI, s. 488.

588

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANU BlL!M VE D0~0NCE TA.RJH1 SEMPOZWMU

konumu ve saygmhg1 bulunurdu. Aynca ~eyhiilislamlann gorevi sadece fetva ile smJTh degildir. Kanun 91karma ve hukuk1 dilzenlemeler konusunda padi~ahm en bilyilk yardtmctst idiler. 15. ve 16. yilzyllm ilnlil ~eyhiilislamlanndan Zembilli Ali Cemali Efendi, Kemalpa~azade ve Ebilssuud Efendi devrin onde gelen hukukyulan arasmda idiler ve biryok kanunnamenin tanziminde milhim rol oynamt~lardtr.

19. yilzytlda ~eyhillislam hcyet-i viikeHi (hiikumct) iiyesi oldu. Ancak bir sure sonra bu duruma son verildi. ~ura-y1 devlet'in kurulmas1 (1839) ve Tanzimat'la birlikte ba~layan laikle~me cereyaruyla birlikte de ~eyhiilislamm nilfuz ve otoritesi azaldt. Yargt konusunda adliye nezaretinin kurulmas1 (1879) ~eyhillislarmn yetki alarum daralttlgt gibi, egitim alanmda, medreselerin idaresinin Maarif Nezaretine verilmesi ile de dilnyevt yetk.ilerinin 9ogunu kaybetmi~ oldu.

Cumhuriyetin ilarundan sonra 3 Mart 1924'te hiHifct kaldmldtgt tarihte ytk.artlan bir kanunla ~eyhiilislamhk makaoo da Diyanet l~leri Reisligi haline getirildi. 1281

Ulema i-rin KullaruJan S1fatlar

Haceganhkmeslegi 1282, boca efendi 1283, boca fi:clebi 1284, allame (yogulu: ulema), muallirnlik, ~eyhillislamhk, miifuiluk (fetva vazifesi), me~ihat 1285 , ders-i am, kadthk veya kazaskerlik.

Ebilssuud da genyliginde "Hoca <;::elebi" namiyla ~ohret kazanmi~tt. 1286

ilmiyenin farkh yonlerden incelenmesi gcrektigi soylenebilir. ~eyhulislamlann bocahk, ~eyhillislamhk, tarihyilik ve ediplik vb gibi hususiyetleri mevcut oldugu bilinmektedir. 1287 Sozil edilen bu mcrtebenin ilmiye mensubu olan diger ki~iler iyin de aym ~ekilde dil~ilnulebilecegi ve her birinin birer uzmanhk alanlan bulunduguna ~ahit olunabilmektedir.

Alimlerin, padi~ahlarm muallimi olarak alg!land1g1 donernlere de ~ahit olunmaktadrr. Zira padi~ablann ~ehzade iken aldtklan medrese egitimlerindc ulemarun etkili rol oynad!gt bilinmektedir.

K1yafetler

On doku7.uncu yilzytlm rcformlan ile ~eybUlislam (me~ihat-1 islarniye) kendi ozel ofisinde ve ona bagh diger bolilmlerin te~ki l edilmesi ile

1281 Onal, Melunet Ali, "Osmanh Hukukunun Tarihl Geli~imi vc Ulema Sm1fi", Tiirk Yurdu Dergisi, Osmanh Ozel SaylSl, c. 19-20/148-149, Ankara 1999, s. 188-191. 1282 Ahmed Refik, a.g.c., s. 71. J283 Ahmed Reflk, a.g.e., s. 73. 1284 Ahmed Refik, a.g.e., s. 74. 1285 Ahmed Refik, a.g.e., s. 81. 1286 Fezleke-i K.atip ~clebi, I, 131; Ahmed Rcfi.k, a.g.e., s. 74. 1287 Ahmed Refik, a.g.e., s. 71.

589

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BlUM VE D0$UNCE TAR1H1 SEMPOZYUMU

belirginle~iyordu. Ulema ile ilgili yc~itli kurumlann bir yerdc toplanmas1 ve t~kilatm yeniden diizenlenmesi ile sistem iyinde ulemaya apayn bir konum tammyordu. Bu noktada ulemamn dl~ klyafeti ~u ~ekilde idi: Sakal, cubbe, sank, fes ... Bu alametler geli~en Osmanll toplumunda ulema i~in ayut edici ozelliklcr haline gehni~ti. 1288 Kanaatimizce Osmanhda ulemay1 ~elcil olarak sakal, sank ve cubbesi ile tammak mtimkiindtir. Bir topluluk i~erisinde ulema bilhassa sanklanyla diger insanlardan temaytiz cderlerdi.

1lmiye stmfi, tedris, ifta, kaza ve mc~ihat gibi onemli gorcvlcri ihraz edebilirlcrdi. Siyasi ve asker! vazifcleri ihraz edenler de oldugu gibi Osmanh ilmiyesi mensuplanrun dii~iince sistemlcri de genelde cihad ve fetih mhu tizerine kuruludur. Du~iincede Siinni-Hanefi ulema hakimdir. U~ noktalarda tasavvufk:iiltiirii yaygmdlr. Farkll ilim dallarmdan da soz edilebilme.kte ise de medreselerde okutulan ilimlerin yogunlugu dinl i~eriklidir. Ba~ta Hanefi f1kh1 bulunur. Bu dalda "Hidaye", "Dtirer" ve "Miilteka'l-ebhur" en ~ok mtiracaat edilen kitaplardtr. Merkezde Hanefi mczhebi, larsal kesimde isc ~afii mezhebi ve klsmen diger mezhep mtintesipleri y~aml~tlr.

Osmanll ulemas1 arasmda muceddid ve fakih tipi yam sua ~eyhler, mutasavvtflar vc mollalar da bulunmu~tur. Ebilssuud hem mcdrcseden ve sufi kaynaklardan hem de felsefeden beslenmi~tir. Ebiissuud, mtiderrislik, kad1hk ve ~eyhillislamhk makarnlanmnkendisine yiikledigi misyonla, orfi hukuku ve digcr tabirle devletin ~lkarlanru gozetmi~ ve heretikler hakkmda daha kesin kararlar ahnmasmda etkili olmu~tur.

Felsefe ve MantJk hmi Felsefe ogrenmeden evvel bilinmesi gereken ~eyler k1saca islami

ilimlerdir. 1289 Ancak bunlar saglam temeller uzerine bina edildikten sonradu ki felscfc ile i~tigal edilebilirdi. Bundalci maslahat ise islam'm kelami savunrnasm1 yapmak ve kar~1 fikir cereyanlanna kar~1 mantlld1 ve saglam esaslara dayanan mtinazara teknigini geli~tirme.kti.

Osmanh Devleti'nde, ba~lang1~tan itibaren, her konuda kitap ve risale (hazen makale yerine) telif edilmi~tir. Bunlarm biryogu ilim adamlan ve dti~iinurler tarafmdan yazilim~tu. Bu eserlerden bir~ogunda felsefi konular ve felsefe problcmleri ele allnarak i~lenmi~tir. Bazen bu kar~thklt tartt~ma

~eklinde ele ahnrru~, ~ogu zaman da ~ahsl go~lerin izahl ~eklinde olmu~tur. 1290

"Osmanu egitim sisterninde bel.ki de dtinyada ba~ka yerlerde goriilmem.i~ tarzda bir mantlk ogretimine yer verilmi~tir." 1291 Mantlga

1288 Bein, a.g.c., s. 8. 1289 Oiken, a.g.e., s. 112-113. 1290 Bolay, a.g.e., s. 129. 1291 Bo1ay, a.g.e., s. ISS.

590

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI B1LtM VE D0~0NCE T ARtHI SEMPOZYUMU

g6sterilen bu biiyiik alakadan ve duyulan ihtiyaytan dolayt Osmanhda manttkla ilgili saytstz denecek kadar kitap ve risale yaztlmt~ttr. Molla Fenari, Muhammed Hadiml, Gelenbevt gibi bazt mantJkytlar, bir degil birkay mantJk kitabt yazmt~lardtr. 1292 Osmanlt Devleti'ndc tam~ biryok manhkyt yeti~mi~tir. Bunlardan baztlarmm isimleri ~6yledir: Molla Fenari (6. 1431), Htztr Bey (o. 1458), Hayali Bey (o. 1470), Molla Hiisrev (o. 1488), Hocazade (6. 1488), Ta~koprtiliizade (6. 1561), Hasan Kat'i (6. 1616), Yanyah Es'ad Efendi (o. 1731), ismail Ge1enbevt (6. 1791), K.ilisli Abdullah Efendi (o. 1885), Ebu SaidMuhammedHadimi (6. 1762), Ahmed Cevdet Pa~a (6. 1895), Ali Sedat (6. 1900), Salib Zeki (6. 1921 ). 1293

Ahlak felsefesi: Osmanllda ahlak her alamn, her faaliyetin son bedefidir. <;unkii Tann, Osmanlt padi~ahlanna ablakh olduklart ve ahlala yaydtklan i9in saltanatl ihsan etmi~, nizam-1 aleme memur etmi~tir. Bu sebeple Osmanlt yazarlan ve dii~Uniirleri ahlakla ilgili eserlere 90k bilyiik 6nem vcrmi~lerdir.

Osmanh y6neticileri ba~langtytan itibaren adaletli, payla~mact, dayam~mact, di.hiist ve mutlu bir toplum meydana getirmeyi amaylamt~lardtr. Ahlak meselesi de 6nemini daima korumu~ ve her s6zden, her yaztdan, her harekettcn ahHik1 bir sonuy ytkarmak, gelenek haline gelmi~tir. 1294

Osmanlmm en biiyiik alimlerinden Kemal Pa~azade (ibn Kemal, o. 1534) felsefenin alanma giren varltk ve imkan konusunda ye~itli risaleler yazmt~tlr. 1295

Osmanh dil~iiniirleri duyularla ilgili bilgiye 6nem vermi~ler; ama bu bilginin ve aklm metafizik bir taktm hakikatlere ula~makta yetersiz kaldtgmt soylemi~lerdir. Meseta Kemal Pa~azade ve Ta~koprilliizade Ahmed Efendi, bunlardan ikisidir. 1296

Osmanh bilgi anlayt~IDl anlayabilmek iyin onlann varhk anlayt~lannt gozonilnde bulundurmak laztmdtr. Bu hususta iki ayn gelenek vardtr: ilki dil bilimi-dil fclsefesi ve filoh usulii alanlanndaki varhk anlayt~t; digeri Farabi­ihn Sina geleneginde geli~en varhk anlayt~tdtr. 1297

Osmanh dil~i.ince hayatmda, manttk, felsefe, tasavvuf, kelam ve dil ile ilgili eserlerde bilgi felsefesine yer ve onem verilmi~tir. 1298

Osmanh dii~ilnce hayatmda dil felsefesinin de biiyiik bir yeri vardu. En 90k ilgi g6sterilen alanlardan birisi de dil bilimi ve felsefesidir. Osmanli

1292 Belay, a.g.e., s. 156. 1293 Belay, a.g.e., s. 156. 1294 Belay, a.g.e., s. 161. 1295 Belay, a.g.e., s. 133. 1296 Belay, a.g.e., s. 138. 1297 Belay, a.g.e., s. 138. 1298 Belay, a.g.e., s. 140.

591

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B!LtM VE DU$0NCE TARtH! SEMPOZYUMU

medreselerinde Arap<;:a gramer ogretimi esas alillllll~tlr. 1299 Kafiyeci de dahil Osmanb bilginleri, genellikle temelde islami ilkelerin t~tgmda konulara yakla~mayt ihmal etmezlerdi. 1300

Tasavvuf felsefesi: Genel bir ifade ile "Osmanh ulemas1 tasavvuf, kelam ve ftkth ilminin islam doktrininin esastnJ te~kil ettigini"1301 savunur.

Hukuk felsefesi: islam hukukyulan gibi Osmanh hukukyulan da usill-1 ftkth vc ftkth kitaplannda hukuk metodolojisi ve hukuk felsefesi ilc toplum felsefesi yaptru~lardtr. 1 302 Bu nedenle Osmanh ulemast, toplum hayatma yon vermi~lerdir. Onlar, Ebft Hanife'nin ifadesiyle "ki~inin lehine ve aleyhine olacak konulan aytklayan" bir i~ gormekle ftkhm ictimai bayatm ivindeki roltinti tammlamt~ oluyorlard1.

F1kthta sosyal degi~imleri yorumlayarak yeni htiktimler verme yetkisi "mtictehid" denilen doktrin sabibi kimselere tanillllll~trr. Miictehidin yaptlgt bir i~ olarak ictihad mtiessesesi, Osmanh ulemas1 i<;:in de soz konusudur. Osmanh ulemasmm ve diger tabirle fukahasmm telif etmi~ olduklan kitaplarda kendilerine gore farkh anlayt~lar geli~tirmi~ olduklan soylenebilir. 1303 Aynca samldt~nm aksine §arihler ve ac;Jldama yazan bir c;ok mtiellifin dahi bir ttir kendi felsefelerioi tirettilderi soylenebilir. Bu baglamda Osmanh ulemasmdan baz1 alimleriu adlanm omek vermek gerekirse, $cyh Bedreddin, Molla Ferrari, Kemal Pa~azade, Ebussuftd Efendi, Ebu Said Muahmmed Hadimi, Ahmed Cevdet Pa~a saytlabilir. 1304

Osmanh dU~tintirleri felsefc ile me~gul olmu~tur denebilir. Ancak onlarm bu sahada dogrudan felsefi bir eser kaleme aldlklan gortilebildigi gibi hazen de muhtelif disiplinler ic;indc felsefe ile me~gul olduklan anla§tlmaktadlr. Buna omek olarak fllab usulti, dil bilimi, ttp, tasavvuf, tefsir, muhte1if hadislerin ~erhedildigi eserler, muhtelif edebi eserler vs. saytlabilir. ·1305

Osmanh dli§l\niirleri yeni bir dii:Gen arama yerine, toplumun memnun ve mutlu oldugu bir diizenin anla~llmast, anlatllmast ve ortaya c;tkan bazt problemlerin ele ahnmastnJ tercib etmi~lerdir. 1 306

Osmanh medreseleri, diinyamn biybir egitim sisteminde, medeoiyet ve kiilttirtinde goriilmeyecek ~ekildc dil bilimi ve mantlk egitimi vermi~tir.

1299 Bolay, a.g.e. , s. 146. 1300 Bolay, a.g.c. , s. 152. 1301 Bolay, a.g.e., s. 169. 1302 Bolay, a.g.c. , s. 169. 1303 Bolay, a.g.c., s. 170. 1304 Bolay, a.g.c., s. 17 1. 1305 Bolay, a.g.e., s. 175. 1306 Bolay, a.g.c., s. 175.

592

ULUSLARARASl KATILIMLJ OSMANLl BILlM VE D0$DNCE T ARIHi SEMPOZYUMU

Boylece dil bilim ve mant1k her ye~it bilimsel faaliyetin, filcrt etkinligin "ilcti" vc zonmlu on ~artl olarak gortilmU~tiiJ. 1307

Usul-1 f1klh kitaplarmda dil vc anlam felsefesi ile metodolojik meseleler ele almdlgm1 1308 da unutmamak gcrekir.

Osmanilda ilmi usullere gore mlinazara vc mtizakereler yaplidJgt, bunlann Uzerinc kitaplar ve risaleler telif edildigi gortiltir. 1309 Bu eserler tartt~mactlarm hakikate ula~abilmeleri iyin takip edecekleri yolu ve usulii, uymalan gereken kurallan bildim1ek Uzere yazilJm~tlr. 13 10

Aynca adabu'l-bahs risalelerinden soz edilmektedir ki bunlann say1s1 da oldukya fazla yeklin te~kil etmektedir. Bu eserlerin arasmda Osmanhda geli~mi~ ve belki de b~ka yerde olmayan bir "sohbet hukuk:u" kavramt mevcuttur. Bu da sohbet adab1 demektir ki sohbet edilen kimselere, sohbet ederken ve sohbetten soma hangi kurallara riayet edilecegini bildirir.

Ta~koprtizade Ahmed Efendi, "Mevzfiati.i '1-Ulum"da bunlann sekiz oldugunu bildirir: Manevi karde~likten dolay1 maHan ortak kullanmak, nefsini sohbet arkada~1 yoluna vetmek, ona bedenen yardJmda bulunmak, i~ini payla~mak, yanmda ve arkasmda aytbmi soylememek, dili mubabbet (sevgi) ile ve gerektigi ~ekilde lehinde kullanmak, kusur ve kabahatlart affetmek, sopbet karde~ine .hayrr duada bu~unmak, ona vera ve ihlas goste1mek, ona zor gclecek ~eyleri teklif etmemek ve onun kalbini rahatlatacak ~ekilde harcket etmektir. 131 1

Bu esaslar, glinlimiiz insan haklan ay1smdan degerlendirilebilir. Yalruz burada insarun kendi haklan degil, sohbet ettigi kimselerin haklan korunuyor ve kendi baklanndan feragat ve fedakarhk isteniyor. i ster sohbet adabmda, ister miinazara adabmda olsun, OsmanlJ egitim siteminde {islamda da) temel kavram, "adab-edeb"dir. Bu da egitim esnasmda geni~ anlamtyla her fiilde "edeb"in a~Ilanarak ya~anmasm1 , boylece iyi ligi bcnimseterek l<i~inin maddi ve manevi hayattru ku~atmasm1 saglarnaktrr.

Bu esaslar bile, Osmanhnm nas1l bir dtinya gorii~Une ve hayat tarzma sahip oldugunu gosterse gerektir. 1312

Ulema ve Umera

Osmanhda ulema ve ilimler haklo nda klsaca ~u husus belirtilmelidir: Oncelikle Katip <;elebi (o. 1067/1656)nin, Ke~fU'z-Zum1n adh eseri Osmanhda ilimlere, ilim adamlanna ve eserlerine ait bir eserdir. Bundan ba~ka

1307 Bolay, a.g.e., s. 184. 1308 Bolay, a.g.e., s. 193. 1309 Bolay, a. g. e., s. I 88. 1310 Bolay, a.g.c., s. 188. 1311 Ta~koprUiilz§de, Mevzuatii'I-Ulum, .ll, 1141, vd. istanbul1975; Aynca bkz. Bolay, a.g.e.,

s. 189. 1312 Bolay, a.g .. e., s. 189.

593

ULUSLARARASI K.A TILIMLT OSMANLI B1LiM VE DU~ONCE T ARi:Hi SEMPOZYUMU

"Osmanhlar devrinde tanzimattan sonra yaztlrm~ ilimlerin taksiminden bahsedcn "Mazbutatu '1-Fiinun" vc "Beyanifl-Unvan" gibi baZI cscrler de vardrr." 1313

Omeraya gelincc, esasen Osmanh Devleti'nin k:urulu~ felsefesinde iki goril~ten babscdilcbilir. Bunlardan birisi dcvletin esas almmas1 gerektigini soyler. Buna gore biitiin s1mflar devletin menfaati is;in varchr vc devlet astl gaycdir (Bu gOri.i~ Nizami.ilmtilk'tin Siyasetnamesi'nde avtklanrr). Bu gorU~e gore Padi~ab hakiki malilciilmi.ilktur ( 17. ytizy1lda Katip <;elebi de btmu soylemi~tir). Diger gori.i§te ise esas olan ~eriattir ve devlet bu htiki.imleri icra etmek ivin vard1r. Esas gaye dinl hi.ikUmlerin hayata ges;irilmesidir. Siyasi otorite Allah'm emirlerini tatbik i9in bulunur. idare edenlerin varhk sebebi bundan ibarettir. 1314

Osmanh Devleti'nde zamaruna gore bu iki gori.i~ten biri devlet siyasetinde daha belirgin bir hale gelmi~tir. Fakat ekseriya dcvlctin mutlak otoritesi ve ~eriatin hakirniyeti esaslan uzla~tmlmaya vall~tlllli~tlf. Devletin iki esas rliknti olarak ~eriati temsil eden ulcma ilc siyasi otoriteyi temsil eden timera padi~ahm ~ahsmda birle~ir. Uleroa ve timerarun, kills: ve kalem sahiplerinin, i§ birligi tizerine dayanan dcvlet telakkisi daha Gazzall (o. 1111) zamanmda onun tarafindan a91k bir ~ekilde ifade edilmi~ ve islam devlet nazariyesinin esast haline gelmi~tir. Osmanh imparatorlugu'nda ulema-timera birligi esash bir hal ~eklinde baglamlu§tli. Veziriazam bern ulema hem timeranm ba~t saytllDl~trr ki bu onemli bir geli~medir. Osmanltlardan onceki Ttirk islam devletlerinde asked otorite, beylerbeyi; sivil otorite ise vezir tarafmdan tcmsil olunur ve her ikisi sultana bagh bulunurlardt. 1315

Osmanh devleti her ~eyden evvel bir islam devletidir. Tebaa ile devlet ili~kileri bu s;ers;evede mtitalaa edilcbilir. Mi.lminlerin meydana gctirdigi islam toplulugu iimmet ile onun ba~mda ~eriati tatbik ve icra ile gorevli imam, devleti te~kil eder. 1316 islam medeniyeti ile tam~an ve onunla gayesini birle~tiren Osmanh Ttirk1eri elbette "kcndi cemiyetleri ve ictimat ~attlan iyerisinde islamiyete yeni bir ~ekil ve mana vermi~lerdir." 1317 Osmanh Devleti'nin islam1 ogretidc yer alan iimmet ruhu ile Ttirklerdeki cihan hakimiyeti filcri ve nizam-1 alem mefkUresi "~ekil birligi"1318 ta~1maktayd1.

1313 Bu eserler ivin bkz. Oner, Necati, Tanzimaltan sonra Ti.lrkiyc'de ilim ve Manllk Anla)'l~l, ilahiyal Fakilltesi Dergisi, 1956, s. I-IV, Ankara 1957. Gazzlili'den sonra islii.tn alcminde ve Osmanh muhitinde ilimlcrin taksiminden baltseden fslilm ve Osmanh miiellifled ve eserlerine dair las a bir listc ivin bkz. Qubukc;:u, Ibrahim Agah, lsliim Dii$iincesi Hakkmda Ara~tmnalar, Ankara Universitcsi !Iahiyat Fak:iiltcsi Yaymlan, Ankara 1972, 113-114. 1314 inalctk, [I alii, Kurulu~ ve imparatorluk Siirecinde Osmanlz, istanbul 2013, s. 89. 1315 inalclk, a.g.e., s. 89. 1316 inalctk, a.g.e., s. 86. 1317 Ulken, a. g. e., s. 83. ms Ulk.en, a.g.e., s. 82.

594

ULUSLARARASI KATJLIMLI OSMANLI BILIM VE D0$0NCE TARtHt SEMPOZYUMU

Yine Ttirkler'in "i'la-y1 kelimetullah" fikri bu noktada islamiyetin de bir hedefini gostermekteydi.

islamiyetin yok geni§ bir saba tizcrine yayumast ister istemez ictimai te§ekki.illerde oldugu gibi sultanlarm da dini ve ilmi dam§manllk ve yine idarl, asked ve harp i§lerine mtiteallik meselelerde daima fetvalanm istedikleri §eyhtilislamhk kurumunun geli§mesine vc bu ihtiyacm §iddetinin giderek artmasma yol aymt§tlf.

Osmanh ulemast arasmda akli ve nakli ilimlere oldugu kadar mistik dti§Unceye diger tabirle tasavvufa da gereken deger velilmi§tir.

Osmanb AlimJeri ve Etkileri

Osmanhda her donemde oldugu gibi cevval ve ytiksek zekah alimler ve sanatkarlar kendilerini ilim ve irfanlan ile ispat etmi§lerdir. Ebussuud, Baki, Yahya Bey ve Mimar Sinan bunlar arasmda sayllabilir. 1319

Osmanhda egitim ve ogretirn a§amasmdan itibaren ~lema sm1f1, ula§tlamaz vc clde edilemez bir paye degildir. Bu mertebe ve kademe sadece bazt ztimrelere has bir s1mf olmaytp btiti.\n herkese aylkttr. Dolaytstyla hiybir zaman diger ki§ilerin mahrum btraloldtgt bir sistem §eklinde telaldd edilmez.

$unu da ifade etmek gerekir ki insanbgm terakkisi ve teallsi iyin yah~anlan daiml surette yekemeyenler ve onlar1 tenkid edenler yok olmu~tur. Bu geryegi anlatmak iizere "Cabil ve nadanlarm kadri celil, ma'rifet ehli ayaklarda zclll" denmi§tir. 1320

Selaniki'nin kaydettigine gore Sultan II. Selim devriyle ilgili olarak soylenen §U ifadeler bir hayli dikkat 9ekicidir: "RU§vet kap1s1 aylld1. Cahillere ve nadanlara itibar cdilmeye ba§land1. Ulema smtfinda da bozulrnalar gittikve artlyordu. Bilindigi gibi din alimleri ibne'l-yakin ziimresindendirler. Bunlann arasmdan da iyiligi ernreden, kotUlUgu yasaklayanlar yekilincc, balk kotii alimleri vc sahtc §eyhleri taklit etmeye ba~lad1. Alimlerin bozulmas1 ise, elbette ki klyamet alametidir."1321

Ozellikle ulema smtfma btiytik saygt duyulmakta ve marifet sahibi kimseler olanca salnimiyet ile takdir edilmektedir. 1322

Osmanll Devleti 'nin askeri donanmas1 ve ordusu 16. ve 17. yUzylllarda gtiyli.i vc yenilmez oldugu gibi btitiin bunlann yamnda bir o kadar kudretli ve dirayetli bir ziimre daha vardt ki o da ulema idi. Ulemanm ntifuzu ve etkisi son derecc oncmliydi. Bir 90k padi~ah, yeniverinin ve ordunun hUcumlan kar§tsmda saray odalarma kapamrlcen ulemanm araya girip yati~ttncthga

1319 Sllleymaniyc Camiinin tamamlanmas1 mimanrun zckas1m ve irfamm herkes tasdik ettinni~tir. Ahmed Refik, s. 20. mo Ahmed Refik, a.g.e., s. 20. 1321 Tarih-i Sel§nikl, s. III 'den naklen Ahmed Refik, a.g.e., s. 38-39. 1322 Ahmed RefLk, a.g.c., s. 39.

595

ULUSLJ\RARASI KATILIMLI OSMANLI BtLtM VE D0$'0NCE T ARi:Hi SEMPOlYUMU

ba~lamas1 bUttin galeyanlan sakinle~tirirdi. Bu devirde yeti~en alimler, htirmete ve sayg1ya layik:tilar. Ebiissuud gibi allameler, Bakl gibi ~airier hep ulema sJrufmdan yeti~mi~lerdi. 1323 Genellikle memleketin usultinti ve nizamlar101 ulema yoluna koyardt. Padi~ahlarm hatalanna ve istibdatlarma ulema kar~I dururdu. 1324

Ulema bilhassa fetva verme konusunda yuksek bir yetenege sabipti. Oc; lisanda somlan suallere, manzum ve mensw· olarak, her iiryi.indc de fi.itura dil~meden cevap verebilen bir hayli ~eyhtilislam mevcuttur ve bu gayretli i~leriylc scvap kazanmay1 temenni edcrlerdi."1325 $eyhulislamlar, Arapc;a, Farsc;a ve TUrkc;e ~iirler yazabilirlerdi. $eyhUlislamllk makam1nda gorev yapan bir c;ok alim zamaruru dairna ilim ve marifetle gec;irir, muteber fllah kitaplarm1 ve onceki fetva mecmualarilll okuyup tekrar ederlerdi. 1326

Kaynaklarda Ebtissufid Efendi ic;in "Mtiftiiyti '1-enam" unvarurun kullamldJgtna rastlamak miimktindtir. 1327

Hukuk-Siyaset ili~kisi

Osmanh ulemasmm siyasi idareden ne ~ekilde etkilendigi ve bunun islam hukukuna ne ~ekilde yans1d1gt, yine me~rfiiyet noktasmda islam alimlerinin nc derece iktidardan uzak kalabildigi hususu aynca ara~tmlmaya deger bir konudur.

ibn Kemal (o. 940/1534) tarafmdan fetvas1 verilen ve idart-siyasi gorevlendirmelerde siyasi merkezin onceliklerinin esas almmas1 gcrcktigi ~eklindeki dti~tince bir tarafa, islam hukuku islam diinyasmda kendi dinamizmini daima korumu~ ve c;ok zor zamanlarda bile birle~tirici bir vazife gorm~ttir.1328

Osmanll muhitinde padi~ahlarm iradesiyle gorevlendirmeleri yaptlan ve yine gerekirse onun iradesiyle azledi len ~eyhtilislamlann ve kcndilerine bagh c;ah~anlann ve adalet mensuplanmn elbette siyasi iktidardan etkileruncleri i~in tabiatl geregidir. 1329

idare ile ulema arasmda Hz. Pcygamber'in buyurmu~ oldugu genet ilke niteliginde saytlabilecek olc;ii ~udur: "Alimler diinyaya dalmadlklan ve sultanla hemhal olmadtklan mtiddetc;e, Peygamberlerin mirasrytlan ve eminleridir. Ama dtinyaya dahp sultanm uydusu olamalan halinde ise

1323 Ahmed Re!ik, a.g.e., s. 69. 1324 Ahmed Re!ik, a.g.e., s. 70. ms Ahmed Refik, a.g.e., s. 82. 1326 Ahmed Refik, a.g.e., s. 83. 1327 Ahmed Refik, a.g.e., s. 70. 1328 Bu meselede bkz. Y aman, Ahmet, is !am Hukukunun 0/u~m Siireci ve Sonrasmda Siyaset­Hukuk ili~·kisi, Esra Yayrnlan, istanbull999, s. 133-135. 1329 Yaman, a.g.e., s. 145.

596

ULUSLARARASI KATIUMLJ OSMANLI BlLiM VE D\J~ONCE T AR1H1 SEM POZ¥UMU

Peygamberlere ihanet etmi~ olurlar ki bu durumda iken onlardan sala.ruruz." 1330

ilim ehlinin kendi uzmanltk alaru d1~mda bir yan dal ile me~gul olmasmm geregine inanan dii~Unce insanlan mevcuttur. Aksi takdirde ki~i kendi dahnda bi.itUnii tam olarak goremeyecek ve yetersiz kalacaktlr.

Osmanhda egitim, bir ogrencinin bocasmm yarunda ve onun gozetiminde belli niishalan tamamlamas1 ~eklinde gerveldc~irdi.

11. yi.izyllm ilk yansmda, TUrk ki.ilti.ir hayatmda, ulemamn biiyi.ik etkisi gortildti. Edebiyatta, ilimde ve marifette seykin mcvki kazanan ulema genellikle cenkte ve sava~ anmda bile hamaset gostermektcn geri durmadt. 1331

ilmiye sm1finm ihraz etmi~ bulunduklan vazifeleri stralamak gerekirse ~unlan kaydetmek miimkiindtir: MUderrislik, kadt, kazasker, Edirne kad1ltg1, Anadolu kazaskcrligi, Rumeli kazaskerligi, defterdarhk, istanbul miiftiilligu, istanbul kadthgt, ~eyhUlislamhk.

Osmanlmm ihti~amlt astrlarmda ba~ar1lanrun, askert zaferlerinin, flituhahmn ilme, irfana, fen ve marifete dayand1~ rahatltkla soylenebilir. 1332

Osmanllda idare edenlerin ne derece ilim ve irfana deger verdigine bir delil olarak burada ~u omegi zikretmek gerekir: Sadrazam ~ehid Ali Pa~a'nm vefat ettikten sonra ktiti.iphanesinde toplamt~ bulundugu kitaplann yalmz fihristinin dort cildi buldugu gori.iltiyordu. Bu kitaplann vakfedilmesi esnasmda ki.itUphanede dint ilmler yamnda felsefe, mantlk, niictun, efar ve tarihe dair eserlerin bulundugu da gtinyi.iztine ytkml~ oluyordu. 1333

Tasavvuf ki.iltUriiniin Osmanhmn kurulu~ vc ytikseli~ donemlerinde yap1c1 etkilerini gonnek miimki.indtir. Ozellikle 13. ve 14. yi.izylllann ke~meke~ligi ve dagmtkltgmdan kurtarmast baktmmdan mutasavvlf alimlerin hizmetleri inkar olunamaz. 1334

Osmanh fukahas1 arasmdaki mevcut sufi' ele~tirileri iizerine ~unu soylemek mtimkiindiir: Geryck sufil ikle alakalan olmayan ancak bu yolu istismar eden sahte sofular yeri geldigi zamanJarda kad1lar tarafmdan cezalandmlnu~lardrr. Hatta hazen baz1 sapkm itikatlan bulunan ~eyhler hakkmda idam karan dahl verilmi~tir.

islamiyet, hayatm her alanmt diizenleme yabasmda ve iddiasmdadrr. Yani evrenin sahibi Allah'tu ve her ~ey onun iktidanndadrr. Siyaset de boyledir. Yasama yetkisi belli kurallar ile diizenlenir. Ytirtitme Halifetullah'm, yargt yani temel kaynaklardan huldim ylkarma ve muhakeme ulemamndu·. Ancak ulema yine halifenin, yani ilahi iktidann yonetimine

1330 Suyfiti, Celaleddin, e/-Cami'u 's-Saglr, Beyrut 1981, IV, 382. •m Ahmed Rcfik, a.g.e., s. 127. 1332 Ahmed Refik, a. g. e., s. 232. 1333 Ahmed Reftk, a. g. e., s. 232. UJ4 Ta~, ismail, Tilrk Islam Du~iincesi Yazlian, Komen Yaymlan, Konya 2011, s. 315.

597

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANL! BtLtM VE D0$0NCE TARiHf SEMl'OZYUMU

tabidir. islam tarihi boyunca, devletin siyasal yaptst bu biyimin dl~ma pek ytkmarru~tu.

Sonu~ Yerine: ~eyhiilislam Ebiissuud Efendi

Ebiissuud (1498-1574), Osmanh Hanefi bilginidir. Devletin du~unce mirnarlanndandtr. Edebi zevkle yaztlmt~ fetvalan ve tefsiri vardlr. 0, ftkhi muhakemesi ve dcvlet sorumlulugu yanJSira Osmanh Turk-islam hukukuna olan hizmctlcri ile admdan soz ettirmi~tir. ~er'l ve orfi hukuku birle~tirmi~ ve tatbikatta Hanefi usul gelenegine yenilik katrru~ttr. Mezhep iyinde ictihad ve tercih vurgusuna sahiptir. istikrar ve hukuk gtivenligi nedeniyle tck mezhebe bagh kalmt~ttr.

Ebilssuud Efendi orfi olan bazt hususlan ~er'l bir temele oturtmak konusunda yah~malar yaptt. <;ift resmi ba~ta olmak uzere birvok orfi vergi ~er'1 vergilere dahil edildi. 1335 Zira Osmanh literatful.inde din ve devlet birbirinden aynlmaz bir biitiindu. 1336

Ebussuud, Osmanh bilim, dti~iincc ve fikir diinyas1m fctvalan ile etkilemi~tir. Genel olarak Osmanh Devleti'nin kanun vazt't olarak tam~hr. 0, toplum, din, devlet, bilim ve dii~unce hayatmt buyiik olytide etkilemi~, bu yonleriyle daha sonraki donemde gelen alimlere de kaynakllk etrni~tir. Hatta "Mecelle-i Ahkam-1 Adliyye"nin baztrlanmasmda dahi onun goru~lerinden iktibaslar yap1ldlgt bilinmcktedir.

Ebussuud'un devlet kanunlarmm vaz' edilmesinde ve dolaytstyla I. Stileyman'm "Kanfull" unvam kazanmasmda rolti buytikttir. Buna binaen onlann dinin ve devletin me~ru olan hedefleri i9in ittifak ettikleri dil~iiniilmektedir. Kanuni'nin bir sefcr esnasmda Ebussuud'a hitaben kaleme almt~ oldugu samimi ifadeler iyeren mcktubu yine Suleymaniye Carnii'nin temellerinin ~eyhUlislam Ebiissuud'a attmlmast padi~ab ile ~eyhUlislam arasmdaki bu yakmhgm ne olytide kuvvctli oldugunu gozler oni.inc scrmesi baktmlndan manidardtr.

EbUssuud, tefsir kitabmm ba~ tarafmda ifade ettigi ilzere yogun mesailerine ragmen tefsir okumalan yaparken aldigt notlan daha sonra "1r~ad" adlyla telif ederek Kanfuli'ye arz etmi~tir. Edeb! bir iislupla ve dirayetle kaleme alrru~ oldugu bu eseri Kanuni, ba~tan sona kadar okumu~ ve 90k begenmi~tir. Bu sayede Osmanh Devleti'nde ~eyhtilislamhk makarru yOk itibarh bir konuma yukselmi~tir. Aynca bu tefsir Osmanh ilim erbabt tarafmdan Kad1 Bcyzavi ve Zemab~eli' den sonra tefsir dalmda ilyi.incu bUyUk eser olarak kabul edilmi~ ve hatta yakm zamanlara kadar biryok ilim merkezlerindc tefsir sahasmda okutulmaya dcvam edilmi~tir. Gi.inumuzde bu

l33S Bu konuda bkz. Barkan, "Kanunname", iA, c. VI, s. 191. 1336 Onal, Mehmct Ali, "OsmanlJ Hukukunun Tariht Geli~imi ve Ulema Sm1ft", Tiirk Yurdu Dergisi, Osmanlt Ozel Sa)'ISJ, c. 19-201148-149, Ankara 1999, s. 188-191.

598

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BtLtM VE D0$0NCE TARtHi SEMPOZYUMU

eserin TUrkve'ye yevmsl yapllrm~, Bogazivi Yaymlan arasmda ne~redilmi~tir. 1337 Buna kar~11lk onun fetva metinleri hiUa tam olarak ne~redilmemi~ ve ara~tlrmacllann ilgisini beklemektedir.

KaynakfYa

Ahmed, Refik, Osmanlz Alimleri ve Sanatkdrlan, Haz. Dursun GUrlek, Tima~ Yaymlan, istanbul1999.

Akdag, Mustafa, "Osmanh imparatorlugu'nun Ytikseli~ Devrinde Esas Dtizen", Tarih Ara$tzrmalarz Dergisi, c. III/4-5, s. 142.

A~1kpa~azade, Osmanogullarz 'nzn Tarihi, Haz. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saray, K Kitap, istanbul2003.

Barbara, Brightfield Jelavich, History of the Balkans, Cambridge: Cambridge University 1985.

Barkan, Orner Ltitfi, "Tilrkiye'de Din ve Devlet ili~kilerinin Tarihsel Geli~imi", Cumhuriyetin 50. Yzldonumii Semineri, Ankara 1975, s. 49-97.

Barkan, Orner Llitfi, "Kanunname", iA, VI, s. 191. Bein, Amit, Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and

Guardians ofTradition, Palo Alto, CA, USA: Stanford University Press, 2011. Bolay, Siileyman Hayri, Osmanh Dii$iince Diinyasz, 2. Bask!, Akvag

Y aymlan, Ankara 2011. Fidan, Y1lmaz, Ebiissuud'un Fzkhf Meseleleri (:oziimiindeki Metodu,

Gi.imU~hane Oniversitesi Yaymlan, Birinci Bask!, istanbul2013. inalc1k, Halil, Kurulu.r ve imparatorluk Surecinde Osmanlz, Tima~

Yaymlan, istanbul2013. inalc1k Halil, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600,

London 1973. Kaz1c1, Ziya, "XV ve XVI. Asularda Osmanll Devletinde i1mi Hayat",

XV. ve XVI. Aszrlarz Turk Aszrlan Yapan Degerler, iSAV -Ensar Ne~riyat, 2. Bask!, istanbul 1999.

Kramers, J. H., "~eyhi.ilislam", iA, XI, s. 487. Lewis Bernard, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire,

Oklahoma University of Oklahoma 1989. Mehrdad, Kia, Osmanlz imparatorlugu 'nda Giindelik Hayat, <;ev.

OzgUr Ozol, PozitifYaymlar1, istanbul2013. Ortayh, ilber, Osmanlz Dii$iince Diinyasz ve Tarih Yazzmz, istanbul

2010. Oner, Necati, "Tanzimattan sonra Ti.irkiye' de i lim ve Mantlic Anlay1~1",

ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 1956, s. I-IV, Ankara 1957.

1337 Ebiissui\d Efendi, Ebiissuud Tefsiri: i~iidii'l-Akli's-Selim ila Meziiye'l-Kitabi'I-Kerlm: Kur'an-1 Kedm'in meziyetlerinin akhselime as;tldanmas1: (Terc. Ali Alan), (I-XII), Bogazi~'i Yaymlan, istanbul2006-2007.

599

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANL£ BiL!NI VE D'0$0NCE T ARfHt SEMPOZVUMU

Sayar, Ahmed Giiner, Osmanlz'dan Cumhuriyet'e Portre Denemeleri, Otilken Yaymlan, istanbul2014. [Kitabm taruttm yazlSl]

Stiy0t1, Celaleddin, el-Ctimi 'u's-Sagfr, Beyrut 1981. Ta$, ismail, Tiirk hlam Dii.riincesi Yazzlan, Komen Yaymlan, Konya

2011. Ta$ytirek, Muzzaffer, Panorama Osmanlz. Osmanltyz Yeniden

Ke~fetmek, Birey Yaymcthk, 1. Baslo, istanbul 2009. Uzun~ar$th, 1. Hakla, Osmanlz Devletinin j[miye Te§kiltitz, Ttirk Tarih

Klu·umu, Ankara 1988. Ulken, Hilmi Ziya, Tiirk Tefekkiiru Tarihi, Yapt Kredi Yaymlan,

istanbul 2009. Onal, Mehmet Ali, "Osmanlt Hukukunun Tarihl Geli$imi ve Ulema

Stmft", Tiirk Yurdu Dergisi, Osmanh Ozcl SayJsl, c. 19-20/ 148-149, Ankara 1999, s. 188-191.

Yaman, Ahmet, jslam Hukukunun Olu.rum Siireci ve Sonrasznda Siyaset-Hukuk j!i~kisi, Esra Yaymlan, istanbull999.

600