ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANL! BtLiM VE DU~ONCE T ARtHt SEMPOZVUMU

SAKIZLI OHANNES EFENDi VE MEDHALU iLM-i SERVET BAGLAMINDA HOKUMETiN V AZiFELERi

Prof. Dr. Mevliit UY ANIK Hitit Universitesi ilahiyat Fakiiltesi Felsefe vc Din Bilimleri Bohimii

mevlutuyanik@groai 1. com

1. Osmanh-Ttirkiye Cumhuriyeti Stirekliliginin Bir Ktilttirel Tern eli Olarak Ohannes Efendi ve Kitab1

Gi.iniimiizii anlama ve anlarnlandmnarun yolu, getymi~i/tarihi ele~tirel, rasyonel ve tutarh bir ~ekilde incelemekten getytigi onciili.inden hareketle, Hi tit (oncesinde Gazi) Universitesi, Qorum ilahiyat Faki.iltesi, Felsefe ve Din Bilimleti B<>lUmi.iniin sorumlusu olarak ogrencilerimize felsefe tarihinin verilerini kronolojik olarak verirken, y~adtgtmlz siyasi-fikri ve iktisadi sorunlanmlZln teorik arka plamna dikkatleri s:ekmeyi hedefledik. Diger bir ifadeyle hem kronolojik olarak hem de bir sorun olarak felsefi verileri sunmaya s;ah~trken; teorik bir ~ekilde verilen insanhgm dii~iinsel seri.\veninin is;selle~tirilmesi ve pratige aktanlmastyla giincel sorunlannuza yonelik s:<>ztim onerilerinin iiretilebilecegini ve bu sorunlann a~llabilecegini gozlemledik.

Bilgi akl~m1 gers;ekle~tirirkcn onemli ve 6ncel olarak gordi.igtimi.iz busus, kull~l~~k bilgiye l?ri~tirec~k bi~gilenrneyi saglamaktrr. Ya~adlgtrruz sorunlarmuza yoziimler tiretecek projeler iizerinde s:ah~mak is;in kullamlacak bilgiyi (nerede ve nastl bulunacagtrruzi) bize felsefe tarihi saglar. Bu fikri temel temin cdildikten sonra, insanlar sorunun ekonomik, siyasi ve ki.iltiirel as;tdan kullanacagt enformasyon i.izeriude yogunla~arak ty6ziim onerileri/projelcr iiretebilir. Bu si.ires;, is;inde birs;ok bilgilenmeyi barmdlrd1gmdan; ki~inin sorunun ilgilendigi boyutuna dair olanlan; yani kullarulacak bilgilenmeyi ozenle oteki bilgilenmelerden ayrrmayt iyerdigi ve ara~tJrmact y<>niinii surekli geli~tirdigi; dolaytstyla da ki~iyi ozgiir ktldtgl is;in s;ok onemlidir.

Biz ya~amlan sorunlann kllltiircl kimlik boyutuna yogunla~trken, digcr ktstmlardaki eksikliklerimizi Prof. Dr. Atilla Yayla'mn onerisiyle Liberal Dii~iioce Toplulugu'nda iiniversite ogrencilerine yonelik olarak verilen seminerlere faktiltemiz ogrencilerinden bir grubun kattlmas1yla gidermeye s;ah~uk. Daba sonra toplulugun seminer ve sempozyumlarma once dinleyici olarak daba sonra ozellikle siyaset bilimcilerin kongrelerine de bildiriler ile kattlmaya ba~ladtm. Saym hocamm, siyaset felsefesiylc ilgili metinlerimin daha tutarh olmas1 ve ayaklanrun yere basmas1 iyin iktisat ile ilgili okumalar yapmam1 onermesiyle etki b~ka bir boyuta ula~t1. Didaktik bir ~ekilde "iktisat

683

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BlLtM VE D0~0NCE TAR.ttU SEMPOZYUMU

ilmine giri~" kitaplan okumas1 yaparak bunun olmayacagllli goren hocam, ilahiyat birikimimi de i~levsel hale getirecek bir yall~ma onerdi.

Sak.Jzh Ohannes Efendi'nin "Medhalu hm-i Servet" adh ilml eserini sadele~tirilmeyi boylece ustlendim. Mctni sadele~tirroeye ba~lamadan once mecburen birka9 iktisada giri~ k:itab1 okudum, burada gordugum bir abnt1, hocamm beni zorlayan bu teklifmin ne kadar tutarh oldugunu gostermcktedir. Bu yiizyllm onemli iktisatytlanndan olan John M. Keynes ~oyle diyor: "iktisatyllarm vc siyaset felsefecilerinin fikirleri, gerek dogru; gerek yanh~ olsunlar, genellikle anla~tldlklarmdan daha giiyliidiirler. Ger9ekte di.inyay1 yonetenler onlardtr. Hatta diinyayt bi.iyiik olyiide giiden bu fikirlerdir." 1650

Kitabm ana ylkt~ noktast, Adam Smith'in Uluslarzn Zenginligi isimli klasik ekonomi kitabtdlr. Zenginlik, Osmanllca servet terimi ile k~tlaruru~tu·. Fakat biz Osmanlica olan bu eserin isminin g(lniimiiz Tiirk9esine aktanrken genellikle kullarulan "iktisat hmine Giri~" yerine ekonomik yapmm iilkenin ve devletin siyasi konumu ile yakmdan irtibatlru daha iyi ifade eden "Ekonomi Politik Bilimine Giri~" veya "Politik Ekonomiye Giri~" olarak adlandlnlmasmm daha uygun oldugunu dil~ilnuyoruz. <;iinkil John Stuart Mill'in 1848 ythnda yay1mladtg1 "Politik Ekonominin 1Ikeleri" adh kitab1yla birlikte bir ekol halirle gelen klasik iktisatm en yetkin temsilcisi olan David Ricardo'nun da dedigi gibi, politik ekonomi, zenginligin niteligi ve nedenleri ilc ilgili bir inccleme alamdtr.

Malthus'un ise politik ekonomiyi, yah~marun iiriinilni.in, onun olu~umuna kattlan Slillflar arasmdaki bolU~ilmilniln incelenmesi olarak gordiigunii hat!rlarsak, bu tanlmlU uygu11lugunu gorilrl.iz. Karl Marx ise ekonomi politigin ele~tirisini bilimsel sosyalizm anlayt§lillU temel t~1 olarak gorilr. Biltlln o1mii boyunca buoun uzerindc kafa yordu, yilnkil ekonomi politik, yagda§ btujuva toplumunun tcorik tahlilidir.1651 Bu tercihin Turk dii~ilnce tarihi as;tsmdan tarihsel zeminini ise Ahmet Mithat'm Tercilman-1 Hakikat adh gazetede Ekonomi Politik (188011296) ba~hkh iktisadi yaZilanrun yay1mlanmasmm ardtndan aym isimle bu yaztlarm kitap haline getirilmcsi olu~turmak:tadrr. !652

ilahiyat fakiiltesi ile iktisat ilmine dair bir escrin nc ili~kisi var denilebilir? Ba~kam oldugum islam Felscfesi Anabilim Dahmo alt birimi olan Tilrk Di.i~unce Tarihi alarunda, Osmanh-Tiirkiye Cumhuriyeti'ne ge9i~ silrecinde nokla ~ahtslar ve onlann cserlerini lisans tezi olarak incelcmcmiz

1650 William J. Barber, lktisadi Dii~·iince Tarihi, ~cv. ihsan Durdu, 2. Baskl, istanbul 1999, s. 15-16. 1651 Vural Fuat Sava~, "John Rawls'm BlllU~tUrllcU Adalctine Takdim", Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, istanbul 2003, Say1: 7, s. 11; Karl Marx, Ekonomi Politigin Ele$tirisine Kat/a, ~ev. Sevim Belli, istanbul J 979. 1652 Bkz. Tevfik <;;avdar, Tiirkiye 'de Liberalizm (1860-1990), imge, Ankara 1992, s. 54-83,117; Niyazi Berkes, Baflc11lk, Ulusr;uluk ve Toplumsa/ DeVI·imler, istanbul 2002, s. 40.

684

ULUSLARARASI KA TILIMLI OS MANU BtLtM VE D0$0NCE T ARfHt SEMPOZYUMU

bu tercihte rol oynarru~ olabilir. Bir de felsefi bilginin kronolojik akt~m1 veril·ken onun evrensel verilerinin, tikel bir durumdaki yerini ele~tirel bir ~ekilde; yani Tiirkiye ~artlarmda okunmast ile 01taya s;tkan uyum sorunsabru siirekli giindemde tutmamtz bir ba~ka tercih nedenirniz olrnu~ olabilir. <;iinkti evrensel olarun tikcl/yerel olanta uyumunu saglamak, aym zamanda ycrli ve yerel olam, is;e kapamp mutlalda$tirmamak is;in evrensel degerler I~tgmda okuma sorunsaluu da a~mamtza yard1mc1 olabilir vc boylece dii~i.lnce alantnda bir "bayii" olmaktan kurtulmamJZ mi.imkiin olabilir.

Bunun gereks;elerine ges:meden once Liberal Dii~iince Toplulugunun da benzer bir sorunla kar~1 kar~tya oldugunu belirtmekte fayda var. Liberal ogretilerin Batt dii~i.ince tarihi is:indeki seruveni Batl-dt$1 toplumlarda ne anlam ifade etmektedir? Diger bir ifadeyle liberal onciillerin her baglama uygulanabilirligini; yani evrenselligini iddia etmenin tikel bir durumda; yani Anadolu ~artlarmda; tarihsel ges:mi~i bilmeden okunmasmm tutarllhg1 nedir? i~te elinizdeki bu eser, evrensel olanm tikellyerel olanta uyumunu saglamak, ayru zamanda yerli ve_ yerel olaru evrensel degerlerle, ozellikle de ekonomi politik biliminin verileri 1~1gmda okuma sorunsahru da a$marruza yard1mC1 olabilir.

Dii§i.ince tarihinde birs;ok medeniyet gelip ges:mi~tir ve bunlarm onemli bir klsm1 da Mezopotamya-Anadolu ki.iltiir havzasmda $ekillenmi~tir.

Birbn·lerinden yabttlmt~ medeniyetler ve digerlerinden his: etkilenmemi~ bir medeniyet olamayacagma gore, illkesinin sorunlan i.izerinde s;ozi.imler ilreten bir du~iini.iriin diger bakl~ as:tlanodan faydalanmas1 kadar dogal bir $ey olamaz.

Be~ bin ydhk Hitit medeniyetinin merkezi olmast nedeniyle (:orum, fclsefe tarihi as:tsmdan gers;ekten s;ok onernli bir ~ehirdir. Genelde yaptldtgt tizere, felsefe tarihini Thales ile birlikte ba~latmaouz ba$h ba~ma bir s:eli~kidir. Grekler, Lidyalllar, Frigyalllar, Sumcrler, Urartular ve islam medeniyetioin Anadolu'da i~levsel oldugunu di.i~uni.irsek, du§ilnsel seriivenimizin kokleri ve boyutlannm ne kadar geni§ ve derin oldugu bir kez daha ortaya 91kar. Genelde bu medeniyetlerin i.irettigi evrensel birikime, ozelde islam medeniyeti bi.inyesindc Sels;uklu, Anadolu Sels;uklu ve Osmanh deneyirnlerini ilave etmeye yonelik s:abalanmtzla, sosyal ve ktilti.irel kimligimizin ycrli unsurlanm, du~ilnce tarihinin verileri ile evrensel bir tarzda okuyarak, yeniden yorumlamayt hedefledik. insarl11g111 temel birikimleri uzerinde ~ekillenen as;lk bir toplum ve demokratik bir cumhuriyet is;in evrensel/tUmel ile yerel/tikel ili~kisini tahlil i~in bu ti1r bir okuma gereklidir.

2. Yontem

Eseri ayncn Latin harflerine aktatmak; yani transkribesini yapmak yerine, bi.iti.in risklc1ine ragmen sadele~tirmeyi tercih ettik. Bunun nedenlerine

685

ULUSLARARAST KATILIMLI OSMANLI BiLL\11 VE DO~CE TAR.Ult SEMPOZYUMU

gelincc; oncelikle hedef kitlemiz, tarihsellik ile siireklilige dikkat eden ve mevcut siyasi-iktisad1 sorunlara yOztim arayanlardrr. Ozellikle bunu geryekle~titmek iryin gec;:mi~iltaribi ile irtibat kurmakta zorlanan genry kesime ve Osmanllca bilmeyenlere ula~tlmak istenir. Osmanltca bilcnler eserin orijinaline zatcn ul~trlar.

tkinci olarak, iktisat ilmiyle dogrudan ugra~anlann genclinin Osmanllca bilmemeleri geryegi, sadele~tirilmi~ metinden daba fazla yararlanabihne iml<iinmt ortaya 91karmaktadJr. Sadele~tirmeyi tercihimizin son nedeni, lctireselle~me olgusunun do gal sonucu olarak normal insanm; yani dogmdan iktisat ilrni ile ugra~mayan vc uzmanltk alaru ekonomi olmayan ki~ilerin de bu konuyla ilgili temel bilgilerc klasik bir kaynak aracthgtyla ul~malanm temio etmektir. 1653

Bu c;:erc;:cvede ana hatlanyla da olsa, eserin yazan hakkmda bilgi vermek gerekir, diye dti~tiotiyorum.

3. Yazarm Hayatt ve Eserleri

Meclis-i Mcbusan ikinci reisi, 1862-1863 ytllan arasmda Basm Yaym Geoel Mtidtirltiglintio ilk genel mtidfu·u olan Ohannes Pa~a (1836-1912), Scroupe Saklzoglu (1730-1790)'nun torunlanndan olup, istanbul'da dogmu~tur. Ermeni astlli olup, "Saklzh" ifadesi ecdadmm. Sak:Iz adasmdan goc;:mti~ olmasmdan dolayu:hr. Saktzlt Ohannes yiiksek tahsilini Paris'tc

16s3 Bu nedeole, biz mctni sadel~tirirken yazann ilslubunu ve aktc1h~m mtiru.kiln oldugunca koruduk, teknik tcrimlerin hukuk ve i.ktisat alarunda onemli oranda Osrnanbcalan bilindigindcn aynen kmumakla bcrabcr, rakamlarla verilen dipnotlarda sozlilk anla1Tllm venncyc ryah~hk. Y1ldJZ ~cklinde veri! en dipnotlar ise, mi\cllife aittir. Aynca buralarda kontrol veya aynnllh bilgi iryin modern kaynaklara atlflar tarafim1zdan parantcz iyinc a!Jnarak verilmi~tir. Kitabm bolilm ba~hklan ve alt ba~hklan aynen korunmu~. ama okuma kolayhgl ve gilncelligin saglanmas1 iryin metin iryinde alt ba~hklar tarafuruzdan tekrar velilnu~tir. Okumakta zorlandJgmuz ve kaynaklarda bulamadtgun•z isim ve telimleri ise aynen koruduk. Anlamlandtrmada zorland1guruz veya bir anlam kaymas1 oldugunu dil~i\ndligtlmllz ycrlcri (!) iinlem i§areti ile gosterdik. Ozellikle isimlerde bu sorunu ryokrya ya~ad1gltn1Zl okura ozellikle belirtmekte yarar var. Sadel~rmc csnasmda kulland!~mlz tcmel eser, Fcrit Develioglu'nun Osmanflca-Tiirl«;e Ansiklopedik Lugat'tdtr. (Ankara 1996). Konuya ve teknik terimlere ~inallk olsun diye oncclikle okudugumuz eserlcr ise ~unlarchr: Tevfik <;:avdar, lktisat Klavuzu, (istanbul 1976), iktisada Giri~ (Eski~ehir 1990); M. ilker Paras1z, Para, Banka ve Finansal Piyasalar, (Bursa 1991), Ansiklopedik Ekonomi Sozliigii, (istanbul 1998). Yer ve isimlerini milelliftelaffuz cttigi ~ekliyle yazd1g1 iryin okumada oldukrya zorluklar ryektik, ilgililere sorduktan sonra bir de Webster 's New Collegiate Dictionary, 1981 bask.Jsmdaki ycr vc ~alus isimlcrinden tarad1k. Bununla birlikte birkary tane okumakta zodand1guruz isimler oldu, bunlann yamna Unlcm i~areti koyduk. Ozgiin metnin sayfa numaralanm sadele~tirmenin yan tarafina verdik. Boylccc bu ttir tasanufianrtllZm uzman okuyucunun istedigi 7.aman yapma}'l dil~undilgu muhtemel bir kontroiU kolayla~urmaYI hedefledik. Her §eye ragmen ylkabilecek hatalar ara~nrmanm sahibine ait olup liitfedilip bildirirlerse, hemcn tashih edilecektir.

686

ULUSLARARASI KA TILrMLI OSMANL! BILiM VE D0$0NCE TARiHi SEMPOZYUMU

gormu~, 1852 tarihinde memlekete donmii~tiir. Ohannes Efendi, 1856'da Bab­I Ali terctime odasmda goreve ba~lamt~trr. Donemin akademisyenlerindend.ir. 1859'da kurulan Mekteb-i Mi.i1kiye-i $ahane'de ilm-i servet-i milel vc usul-ii idare-i miilkiye okutan Saktzh Ohannes Pa~a, ik:tisadi liberalizm dii~iincesinin Tiirkiye' deki temellerini a tan di.i~iiniirdiir. 1654 Yeni Osmanhlann iktisat fikirlerinin kaynag1 bu di.i~iiniirdiir. Ohannes Pa~a, Namtk kemal ve Ahmet Mitbat ile birlikte Tanzimat doneminin ekonomi fikirlerini savunuyordu.

4. Kitabm i~erigi ve Yazllt§ Yontemi

Sadele~tirmesini yapttgJmJZ Mebadi-i ilm-i Servet-i Mile/1655 adlt kitabm yazan olan Ohannes Pa~a'ya gore Osmanh Devleti'nin iktisadi kalkmmast i9in mtilkiyet hakkma ve giri~im ozgiirliigtine dayah, aytk ve rekabetyi bir iktisadi yapt gerekliydi. Pa~a, temel yakla~Jmma uygun olarak, ekonomide korumactllk, devletyilik ve tekelin yanlt~ oldugunu ileri siirmekteydi. Bu anlamda, Portakal Mikail Efendi adh iktisat91 ile birlikte Ohannes Pa~a, Osmanhrun bir donemine damgasmt vurmu~tur. iktisadi liberalizm ve serbest ticaretin Osmanlmm yaranna oldugunu soyleyip, bunu devlet politikast haline getinni~lerdk 1656

Bu kitabm tertip edilme ~eklinc gelince, aynen kcndi ifadesiyle verelim: iktisat ilrnine dair ilkeler be~ boliim olarak ele ahnd1. Servet edinme ~ekillerine dair olan birinci bOliimde, insanlarm muhtclif s:all~ma ~ekillerini iyeren saoayiden, scrvetin iiretim ~ekilleriyle bunlara dair maddelerden, servetin elde cdilmesine kaynak/vesile olan oteki sebepler tizerinde duruldu.

Servetin tedavtilii/dola~uru ile ilgili olan ikinci boliimde, miibadele vc ihracat ilkeleri, ktymet/deger ve fiyatlar bahisleri, madeni paralar ile mtibadele vas1talanrun mahiyet ve keyfiyetleriyle malm norninal/itibari degeri, bunun gers:ekle~me aras:lan olan ye~itli kurumlann tarifi, mtibadelenin scrbest btraktlmast ilkesi incelendi.

Servetin bolti~timti ve dagttllll1 ~ekillerini is:eren us:tincti boliimde, ticret, fazil ile icar ve arazi geliri/iratt meselelerine yonelik olan aynntth hususlar aytklandJ. Servetin sarf edilme ve ttiketilmesinden bahseden

16s4 Miilkiye Mektcbi, iktisadi egitim tarihimiz bak1mmdan ilk omegi t~kil ettigi i9in 90k onemlidiJ:. Mektcpteki iktisat ogrenirni "ekonomik politik" ad1yla yapllm1~ttr. i lk iktisat derslerini Emin Efendi venru~, sonra Sak1zh Ohannes okutmu~tur. 16ss Medha/u ilm-i Serve! adll eserinin kapagmda ~unlar yazll1d1r: Sak1zh Ohannes Efendi; Millkiye Mektebi 1ktisat ilmi, Millki !dare Usulii Muallimi ve Muhasebe Divam Savctst (Miidde-i Umumi) MaarifBakanltgmm lzniyle Yay•mlanm•~tJr.lstanbul (Dersaadet), Bab-1 Ali Caddesi, Mihran matbaas1. No:7; 1297 1656 Hilmi Ziya OJ ken, "Tanzimattan Soma Fikir Hareketleri", Tanzimat 11 MEB, istanbul 1999, s. 761 ;www.ekoccrceve.com/basindanDetay.asp?yaziiD= 1179&yazariD=49; www.agos.com.tr/tr/arshiv/osmanlidaelmeniler/dorduncudevir.htm/;www.istanbul cdu.tr/iktisatltarihce.htm

687

ULUSLARARASJ KA TILIMLI OSMANLI BfLlM VE DD$0NCE TARtHf SEMPOZ¥UMU

dorduncii boliimde, iktisat ilminin kollanru olu~turan ve bugi.ln ozel bir bilim halini alan mali meseleler; yani vergi ile divan ve kamu bors;lanmasma dair olan unsurlar, ozet bir ~ekilde as;lklandl.

Sonus; klsmmda ilave olunan bc~inci bolumde dahi niifus art1~1 meselesinin has1latm s;ogalhlmas1 ve attmlmast ile uygun olmas1 gereginden dogan me~hur meseleler tarti~Jldt. Bm1un yan1 s1ra sosyalizm ve komunizim ak:unlanmn csast ve mabiyeti, htikfunctin gorevlerinin iktisat ilmine dair olan yonleri aylidand1.

4.1. Yontemi

Yazann akadernik tutumunu yans1tmak is;in aynen kendi ifadelerini naklediyorum:

Dogrusu ara§tzrma konusu edindigimiz ilme dair 9~itli dillerde ne§redilmi§ olan bir9ok eserlerden sadece birinin terciimesiyle yetinmek miimkUndii; iistelik bunu yapmak daha kolaydz. Lakin bu tel if eserlerden her biri, hangi millet i9in yaztlml§ ise dogal olarak onun mevcut durum ve gereksinimlerine uygun olarak yapzlmz§ttr. Yahut ilmin ozel bir yoniine dikkat ederek ona gore tertip edilmi§tir. (:ogunlugu, gayet ayrmtdz veya r,;ok lasa bir §ekilde diizenlenmi§tir. Bu nedenle, bunlardan birini kaynak olarak almaktansa, muhtelif teliflerin i9eriginin ozetini biraya getirip bir diizenleme yapmak daha iyi olur diye dii§iindiik

Nitekim Joseph Garina ve (?) gibi zamammrz miielliflerinden bazllarmm eserleri temel alznarak ilmi ara§tJrmalarm bir takmu bunlardan nakillerle yaplidr. Bununla birlikte tarafumzdan 90k onemli gorii.len meseleler bir hayti ayrmtzh apklandzgz gibi, temel ilkelerin ar,;zklanmasmda, iktisat ilminin degerlendirilmesiyle yalandan ilgilenmeyen ld~ilere miimkiin mertebe yeterli gelecek derecede ara§tmnalar ve ar;zklamalar yapz/maktan geri dunt!mamr~·tzr. Bu gibi ayrzntzlara ise bilimsel ilkelere layday/a vakif olabilmek ir,;in ancak mufassal kitaplarda rastlanacagznz soylemek bilinen bir husustur.

Kitabm yazzlma §eklinde de i/mi olarak arandan kavramlarm dog,-u kullanzmzna riayet edilmekle beraber, miimkiin mertebe sade ve a91k terimler kullanzlmasma itina gosterilmi§fir. Her durumda, ara~tzrma ve yazzlzmmda goriilecek kusurlarm daha miikemmel eserlere bir giri~· olacagz degerlendirilmesiyle konunun uzmanlan katmda ho~ goriilecegi umit olunur. 1657

1657 Salozlt Obannes, Medhalu jJm-i Servet, s.12-13.

688

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BhJM VE DU~UNCE T AR1Hi SEMPOl.YUMU

I.Ohannes'in Politik Ekonomi BiJimine Dair Gorii§leri

Obannes Pa~a'run siyaset ve edebi bilim anlayt~l, insanoglunun maddi ve manevi ozclliklerini ara~tumak ile durumlanm tslab etmekten ibaret oldugunu soyledigirniz dej/m-i Servet-i Miilk'un (ekonomi politik veya iktisat ilmi) onemi ve iyerigi ortaya ytkrm~ oluyor. 1658 ~tinki.i Aristoteles'ten itibaren fe lsefenin teorik (matematik, fizik, metafizik), pratik (ahlak ve siyasct) ve poetik (~iir, bclagat, edebiyat) ~eklinde tasnif edildigini, bunun Muallim-i Sani diye bilinen ve fclsefeyi "tahsilu 's-saade", yani mutlulugun elde edilmesi olarak tammlayan Farabi tarafmdan da devam ettitildigini soylersek, Ohannes'in tespitinin temellerini de tespit etmi~ oluruz. 1659

Obannes, ekonomi politik ilminin gayesinin, insanlarm tslah edilmesini ve saadete kavu~mastru temin edecek dogal yasalan ara§tlrmakla kalmaytp, onlan ispat etmek oldugunu da soyler.

1. ilimler Tasnifi

Obannes, burada kullandtgt ozel yontemi ve ilimlerin tasnifini isc soyle aytklar:

• Siyaset bilimleri, be§eri cemiyetlerde emniyet ve adaletin temini i<;in insanlarzn ne ~ekilde bir araya geldiklerini ve yardzm/a~ltklarmz bildirir.

• Ahlak ilmi, insanlarm gorevlerini ve hukukunu tarif eder. • jJctisat ilmi ise insanoglunun r;alz~malarz ve yaptlklarmdan; yani

r;ab~maszndan ve bu vasztayla elde ettigi rahatlzlc ve mutluluktan bahseder. 1660

Bu baglamda Ohannes, insan toplumlanmn, digcr girift ve bile~ik birimler gibi, baz1 dogal/fitn kanunlara tabi oldugunu, dolaYJstyla bunlara dikkat ederse geli~ccegini, aksi takdirde yok olacagmt vurgular. Bu ozel kanunlann ilkini, insamn nefsini korumak iyin yah§makla mtikellef olmast vc her tiirlti ihtiyas;larmt salt yalJ~makla kar~tlayabilmesi olarak tarumlar. 1661

Bu noktada Obannes, ~u soruyu sorar: insanlann bu yolda gosterdikleri yah~ma ve geli~meleri en giizel ~ekilde faydah ktlmak iyin nasll s;aba sarf edilmelidir? insanlann yalJ~malannm semeresi olan servet, ne gibi ktilli ilkelere dayanarak artmlabilir? insanlan servet tahsili yolunda ilerlemelerine engel olan durumlar nelerdir vc bunlann giderilmesi ne gibi ncdenlere baghdtr?

1658 Ohannes, s.3. I6S9 Ebu Nasr el-Farabi Tenbih Ala Scbili's-Saade, ~ev. Hanifi Ozcan, Farabi'nin lki Eseri, iFAV, istanbul 2005, s. 159; Mevli.it Uyamk, Ayg!ln Akyol, islam Ahlak Felsefesi, Elis yay. Ankara 2013, ss. l36-142, 287 vd. 1660 Ohannes, s. 3. 1661 Ohannes, s. 4.

689

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLT BtLtM VE DD$UNCE T ARiHi SEMPOZ¥UMU

2. Ekonomi Politik Ilminin Onemi

Bu mesclelcrin tamarrurun voziimiiniin iktisat ilmine ait oldugunu soyleyen Obannes'e gore, bu ilim, insan toplulugunun maddi vlkarlanru idare eden dogal kanunlanru yaratmaz, ama bunlann neler oldugunu ke~feder ve uygulanmas1m gosterir. Mesela, vah~mak ve tasarrufa riayet etmek csasm1, akl-1 selim hiikmtine uygun olarak tavsiye ettigi mada, ~u onemli ilkenin tersine hareket eden ki~iler ve rnilletlerin ne servet iiretirnine ne de mevcut servetlerini muhafaza etmeye muktedir olabilecegini kesin bir delille ortaya koyar.1662

Bununla birlikte Ohannes, hivbir toplulugun fertlerinin, genel olarak atalet ve safahata egilimli olmayacagm1 soyleyerek, medeni bir durum ile kar~tla~mca insanm, fttratl ve bireysel vtkarlan dtirttistiyle ya~ama bivimlerini tslab etmeye, rahata erisme nedenlerini tamamlamaya arzu gosterdigini vurgular. 1663

Bu nokta vok onemlidir, zira biitiln medeni ilerlemelerin kaynagtdlr. Bu nedenle olsa gerek, Ohannes, bireylerin scrvet edinme emeliyle sarf ettigi mesailerinde ba~anh olmalan ivin vah~ma serbestligi tcmel ilkesini benimsemck gerekir, der. 1664

Ustelik bu hususta biitiin bireyler e~ittir, viinkii iktisat ilmi, toplumsal birimlerin maddi menfaatlerini temin etmek iyin, geyerli olan tabii hiiklimleri ogrettir. DolaylSiyla srradan ve elit insanlardan hiv kimsc bu ilrnin degerlendirmesinden miistagru kalamaz. Zira i~vi, esnaf, tiiccar ve diger insanlar, gtinliik ugra~1lannda, beslenmelerinde, al1~ veri~lerinde ortaya y1kan degi~ikliklerin tabi oldugu ilkeleri bilmek, maddi ihtiyaylar1 ve menfaatlerine gore, hay1rh vcya zararb olacak ~eyleri tefrik etmeye muktedir olmak, servet ve saadetlerinin artmas1 ve azalmas1 nedcnleri hakkmda bir taklm yakla~ll< fikirlere sabip olmak ister. 1665

Butiin kategorileri ile balk bunun geregini bilmek ve yaprnak ister, yonetilenler olarak, peki bu durumda yoneticilerin konumu ne olacakt1r? Yoneticilerden kas1t, hukiimet i~lcrini idare edenler olup, halkln maddi menfaatlerinin gervekle~mesi ve dtiz.enlenmesini tistlenenlerdir. Yoneticilerin, ekonomi politik ilminin gereklerini bilip dogru ilkelere uygun hareket etmelcri ~arthr. 1666 Tabii bu bir devlet, yoneticileri ve yonetilenleri arasmdad!r dcmek yetmiyor, viinkii diinyada birvok devlet vc halk vardrr, oradaki bir yanh~ uygulama bize, bizdeki bir hata onlara yanm. Onun ivin bu

1662 Ohannes, s. 4. 1663 Ohanncs, s. 5. 1664 Obannes, s. 5. 1665 Ohannes, s. 5. 1666 Ohaunes, s. 6.

690

ULUSLARARASI KA T!UMLI OSMANLI BILiM VE D0~0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

ilmin gereklerine uygun davranmak, btitiin millet ve lcavimleri; yani btitiin insanhgt kapsamaktadu·. 1667

3. Ekonomi Politik ilminin Kiiresel :Boyutu

Bu baglamda, Ohannes ~u yanh~ anlamaya dikkat s;eker: Ge9mi~ zamanlarda bir adamm kendi kar ve kazancmda ilerlcmesi, sadece ko~unun ve akrannun ziyan etmesiyle bast! olacagt zannediliyordu. Bir milletin servet edinme yonlerinin ilerlemesi, digerlerinin zarar gormesine bagh say1hyordu. Halbuki iktisat ilmi bunun tersine olarak bir adamm servet kazanmasmm, kom~unun ve akramnm servet sahibi olmasma ve bundan dolayt bir milletin de ilerlemesinin digerlerinin ilerlemesine bagh oldugunu ispat eder. Yani birinin menfaatine sekte vurulmast, digerlerinin de menfaatlerinin ihlal edilmesine ve birinin ilerlemesi digerlerinin de ilerlemesi sonucunu dogurdugunu as;1ga s;tkanr. Ki bu ~ekilde milletlerarast ortaklik ve menfaatler ilkesinin ger9ekten i~levsel olmast, birlik, beraberlik ve kayna~manm gUzel bir ~ekilde saglanmast liizumu ortaya 91kar. 1668

3.1. Kiiresel Yanli§ Anlama

Vaktiyle uluslararas1 arcnada yaytlrru~ olan ge9ersiz ve yanh~ dii~i.incenin etkisiyle, birs;ok kotiiliik ve fenahk ottaya yJktt, diyen Ohannes, bunu ~oyle anlattr: Servet/iktisat teriminin astl manast bilinmeyince, bu sadece altm, giirnii~ gibi bazt k.tymctli e~yaya ve bunlardan imal edilen madeni paralan kullanmaya indirgendi. Bunun sonucunda bir milletin serveti, her ne yontem ile olursa olsun, altm ve glimii~i.i sevme veya onlan ho~ gormeyerek tahkir etme olarak gorilldi.i.

Bu gorU~Un gcyersizligi ve zararlan ise iktisat ilrni tarafmdan tamamen ispat edildigini soyleyen Ohannes, bunu iki i.ilke tasavvurunu kar~1la~t1rarak yapar:

ilk iilkede halkm ge9im sebeplerinin kt.t, yurtlarm ve meskenlerinin ise insanlarm varhklanm korumaya yeterli olmadtgtnt dil~iinelim: Olke i9i ve d1~mda giivenlik yoksa kar~Iltkll ili~kilerde sorunlar olacaktrr. ikinci tilkede ise ahali zaruri ihtiyay!artru laytklyla kar~tlar. Zenginliklerini temin ettikten sonra, fazla olarak i.irettikleri mahsulleri, muntazam yollarla oteki iilkelere vc bOlgelere gonderir ve satarlar. t669

Bu iki tilkeden birincisinin yoneticisinin hazineler dolusu altm ve gilmti~e sahip oldugu varsay1lsm yahut orada emsali gorillmedik definelcr bulundugu bilinse bile o iilkenin halkmm durumunda nasll bir iyile~me olabilir ki! Buranm halkl fakir, digerinin ise zengindir, miireffeh y~ar. Bu

1667 Ohannes, s. 6. 1668 Ohannes, s. 6. 1669 Ohannes, s. 7.

691

ULUSLARARJ\SI KATILIMLI OSMANLI B1LIM VE D0$LJNCE T ARiHi SEMPOZYUMU

hususta hi~t kimse tereddtit etmez. 1670 Bu konuda tarihten ornek vcren Ohannes, California madenlerinin ke~fedildigi zaman yeni yerlerde altm toplayan balk bir arahk bir par~ta ekmcge muhtay olma derecesine dti~ttigiinti belirtir.

3.2. Kuresel Dayam~ma

Ohannes, bu orneldemeden hareketle, eger milletler arasmda olmas1 gereken giizel kayna~ma ve ileti~im kurulmak isteniyorsa btmun ancak iktisat ilmiylc mtimk:Un olacagtm dti~i.intir. Ama bu ilmin kurallanmn bentiz istenilcn derecede bast! olmad1gmm a~ikar oldugunun farkmdadlr. Fakat Antik~tagdan beri dtinyaya hakim ve yay1lml~ bir talom geyersiz flkirlerin giderilmesi isteniyorsa iktisat ilminin ~ son donemlerde, insanlar arasmda yaygmla~mi~ olan ke~fettigi ilkelerini etken bale getirmek ~arttlr.

Bu da ancak, geli~mi~ milletleri birbirine yakl~trracak surette ilerlemcnin imkamru ara~tlrmayt gerekli ktlar. Ozellilde yi.iz yirmi sene evvclki duruma gore bugtin iyinde bulundugumuz geli$meleri dti$tindtigiimUzde bunun onemi iyice ortaya ytkar, derken 1671 biz de bunu gtintimtiz ckonomi-politik ki.ireselle~me aytsmdan yeniden yorumlamahytz. Aslmda bizim iktisat ilmine giri~ kitabtwn ismiui "Ekonomi Politik:" diye yevim1emizin temelinde Ohanncs'in bahsettigi donemdeki tasavvur yatmaktadtr. Nitekim "Fransa vekillcrinden olan Turgot, iktisat ilminin esaslanndan baztlanm ortaya koydular. Fakat o zamanlar iktisat ilmi, 'ekonomi-politik' diye isimlendirilerek, siyaset ilmi ile kan~tk bir ilim ~eklindeydi. Daha sonra mtilki idare ilminden aynldtysa da her nas1lsa ismi mubafaza oltmdu."demektedir. 1672

Bu baglamda Ohannes tarihsel temellere dair bilgiler veriyor: ingiltcrc'de Adam Smith, 1776'da iktisat ilmiyle ilgili olarak ne~rcttigi kitapta, ilk defa olarak, bu ilrnin strurlanm belirleyerek, genel ilkelerini a~ttklayarak yazrru$hr. Bu ay1dan ilm-i servetin kurucusu, ismi ve ~ohretini ilk defa a~ttklama $ereflne sahip oldu. Ondan sonra Fransa'da Jean Baptiste Say bir taktm meseleleti daha s;oztimleyip a~ttklayarak iktisat ilmine dair dogal kanunlan ortaya koydu.

i$te o vakitten beri iktisat ilmi, belirli bir dairenin dt~ma ytlanayarak geni~leyip yay1ldt. Gtintimi.izde A vrupa milletlerinin tamaiUl, bundan kay sene once okullarda ismi bile i~itilmeyen bir ilmi her ttirlti vas1ta ile yaymaya gayret eylemcktedir. Batt'da bu geli~melerin ayncn Osmanh'ya da yanstdtgmt ve Padi~ab '111 Mtilkiye Mektebinde okutulup ogretilerek yoneticilerimizin bu

1670 Ohannes, s. 8. 1671 Ohannes, s. 8. 16n Ohannes, s. 9.

692

ULUSLARARAST KA TrLfMLI OSMANLI B!LIM VE D0$0NCE T AR1Ht SEMPOZYUMU

ilimden haberdar olmalanm istemesi takdire ~ayandu. Ohannes Pa~a' da bu kitab1 telif eder. 1673

4. Medeniyet ve insanlarm Gereksinimleri ili~kisi

insanogJunun yaratlh~t geregi, maddi ve manevi pek c;:ok ihtiyaCI vardu. Bunlan ancak c;:ah~makla kar~Ilayabilir. Gerc;:ekten de insan ilk once ncfsini korumak ic;:in c;:ah~u. Lakin medeniyet ac;:•smdan ilerledikc;:e ilerleme/teraldd ilkesinin sonucu olarak insanm ihtiyac;:lan da artar ve geni~ler.

$oyle ki; insan zaruri gereksinimlerini yani yiyecegi, giyecegi ve meskenini tedarik ettikten sonra, bunlan 1slah etmek, guzelle~tirmek ve artlrmak, gi.ivenlik altmda ya~amak, egitim ve ogretim gotmek gibi yeni ihtiyac;:lar ve deneyimlere/lezzetlere meylederek refah ve saadet dairesini geni~letmeye c;:ah~tr. Ecdadtmtz zamanmdaki gibi gec;:inme tarzlan ~imdi bizde yetersiz ve eksik olarak degerlendirilmektedir. Her gi.in oyle geli~meler ve yenilikler ortaya c;:tkmaktad1r ki, bunlardan faydalanrna ve ya~ama bic;:imlerini benimseyip alt~kanhk haline getirmek, onceki insanlann hattr ve hayallerine bile gelemezdi.

Bugtin gcli~mi~ ve kalktnm1~ tllkelcrde, stradan bir i~c;:inin ya~ama tarz1, medeni ac;:1dan geli~memi~ milletlerin bireylerine, belki de eski zamanlann htlktlmdanna bile hayret ve gtpta verecek bir derecedir. Ohannes'in bu baglamda verdigi ornek ise ~udur: Homeros'un tarifine bakarak Attica adasmm hakimi me~hur Odysisia'nm yedigi yemek, bugtlnkti gtindc olsa olsa bir koy kahyasma lay1k goriilebilir. 1674

insanoglunun hfuriyet ve mevcut bireysel hayat standardmt geli~tirme istegi ve buna dair yeteneginin geregi olarak insan, yeni ke~ifler ve teknik icatlar uretti. Bu da paradoksal olarak yeni ihtiyac;:lar ortaya c;:•kardt. Bu paradoks biraz da iktisat/servet ilminin sadecc maddi gereksioi.tnlcrle ilgili olma dtl~t\ncesinden ortaya c;:tkm1~t1r, denilebilir. Bu kayg1yla olsa gcrek manevi servet/iktisat kavramt iizerindc durulur.

4.1. Manevi Servetin Tarifi

iktisat ilmi uzmanlanndan baz1lan, manevi serveti pek geni~ tutarak maneviyat kabilinden olan ~eylere de servet demi~lerse de Ohanncs, c;:ogunlugun gorii~tlnii takip ederek servetin, maddi olarak olu~an takdir ve miibadele olunabilecek ~eylere indirgenmesi fikrine kat1br. Bunun bilimsel ilkelere daha uygun oldugunu dii~un·Ur. Bununla bit·likte rnancvi servet baglammda dcgcrlendirilebilecek olan be~eri gtlzellikler ve erdemler, medeniyetin ilerlemesine ve maddi servetin c;:ogalmasma etki eden oncmli gtlc;:lerdcn olmast ayiSmdan iktisadm asli nedenlerinden saytlabilecegini

1673 Ohannes, s. 9. 1674 Ohannes, s. 17.

693

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B1LIM VE D"0$0NCE TAR.U-Ii SEMPOZYUMU

belirtir. Ashnda bu konuyu ahlak ilmi ve felsefe ilmi ile ilgili olan hususlar olarak incelcmck daba tutarltdu·, der. Bu ttir bir tahsis ~arttrr, aksi takdirde bu mancvi ilimlerin hepsine servet ismi verilecek olsa, iktisat ilminin biittin edebi ilimleri kapsamasl lazlm gelccegini soyler. 1675

Bu tespitini ise John Stuart Mi 11, bu konuda Adam Smith ve Mal thus ' un gorii~iinii benimsemesinden hareketle $5yle temellendirir: Zengin olmak alim, faz111erdemli ve yigit olmak gibi degildir, ba~ka bir ~eydir. Gers:i, bili mler ve sanatlarda, $ecaat ve diger be~eri erdemlerin sebeplelini ara~trrmarun, servetin sebeplerini ara$tlrmak anlamma geldigini hcrkes kabul eder; dolaylSlyla bunlar arasmda hi9bir miinasebet olmad1gmi soylemiyoruz. Hatta birbirlcrine olan etkilerin a91k9a ispat edildigi de malumdur. Ancak mahiyetleri tamamen ba$kadn. 1676

Ahlak ilmi ilc ugra$anlar, manevi mcziyetlerle yetinerek birs:ok s:e$it rubani lezzetlcre nail olan adaiDl hakikaten zengin olarak degcrlendirirler ki bu do~11dw·. Zengin olup da bedeni rahats1zhklardan veya suiistimallcrden dolay1 diinyevi glizelliklerden istifadc etmeye mecali olmayan adam, biriktilmi$ oldugu hazinelerin is:inde yine fakirdir, diyebilirlcr. Yaln1z ister halktan biri olsun isterse iktisat ilmi uzmaru olsun zenginlik denildi mi nakit paralar, arazi, akarlar gibi s:ok ktymete sahip olmak akla gelir.

Bu baglamda, aralanndaki farkl netle$tirmek is:in, manevi scrvet denen $eyleri degerlendirmek nasli mumkiin olacak:trr, sorusu onem kazarur. Halbuki bir alim veya me~hur bir edibin eserlerini ve ke$iflerini, ne~redilen teliflcrinin bahasma gore takdir etmenin olyiitii ne olacaknr? Yani ne kadar deger verilirse de onur ve haysiyetlerini ve vatand~larma saglad1~ $Crefve giizel duygular1 biiyiik ihtin1alle s:ok dii~iik bir kriter ile ols:mek oldu~u unutmamak gerekir. 0 Mlde, Malthus' un dedigi iizere, maddi nesneler, degeri/bahas1yla takdir olunur. 1677

II. Hukumetin Vazifeleri 1. Hukumetin Vazifelerin Belirlcnmesi Meselesi

Hiiklimetin her i~e miidahale etme usuliiniin oteden beri, sosyalistlerin benimscdikleri bir husus oldu~u belirten Ohannes, o zamanlar, Almanya 'da benzer bir durum oldu~u sayler. HiHbuki olmas1 gereken biittin i~lerin serbest olmasJdJr. Sanayiye asla his:bir miidahale olmamahdlr. Bu hususta biitiin iktisat ilmi uzmanlan miittcfiktir. Bununla birlikte hiikiimctin normal sanayi d1~mda neler yapabilecegi ve gers:ek gorevlerinin s1mrmm tayini meselesinde bazt z1t fikirler ortaya 91kmaktadu·. 1678

1675 Ohannes, s. 18. 1676 Ohannes, s. 18. 1617 Ohannes, s. 18-19. 1678 Ohannes, s. 43 1.

694

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BILfM VE D0$"0NCE T ARfHi SEMPOZVUMU

Baztlannm bala~ as:1sma gore; (a) hiiktimet ancak kamu glivenliginin muhafazasma yonelik vazifeleri yerine getirmek, (b) ki~ilerin hukuki ozgtirliiklerini ihlal eden ve serbestye 9ah~masma engel olan nedenleri ve genel suiistimalleri, adli gtictiyle ve icras1 vasitasiyla giderip, bu kadarla iktifa eylemektir.

Bun dan ba~ka bir ~eye hiikiimetin miidahale etmemesi gerekir. Bununla birlikte ilim sahiplerinin yOgu bunun bir derece daha ilerisine giderck hiiklimete, mille tin bi!tiin bireyleri nin katllumm ima edcr. Bu a91dan btiklimet, milletin fertlerini himaye etmekle beraber, umumi mtakbgmda ilerleme nedenlerini dii~Unmelidir. 1679

Bunun aylklanmaslni ise maddi ve manevi kallanma ve ortak menfaatlerin elde edilmesini fertlerinin iktidan dJ~mda oldugunu hatta boyle bir ~ey dii~ilnmelerine de gerek kalmadtgmt oysa bunun yaptlmasi gerektigi tezinden harekctle yapar. Bunlann geryekle~tirilmesi ancak hiikilmet sayesinde kolayca olabilir.

Bundan ba~ka hilkiimetin baz1 i~leri ve gorevlerini yerine getirmesi balk katmanlanndan bazlian i9in bizatihi bir nimettir. Zira eger o gibi i~ler devletye icra olunsa biryok ahali kamu gclirinden (urnumi iktisat/servet) faydalanamaz hale gelir. Meseta, devletin yapmast gcrekenler arasmda cgitimin bir k.1snum zorunlu lalarak halka ilcretsiz temini, sokaklann hUkilmet tarafmdan dilzenlemnesi ve geni~letilmesi bulunur. 1680

Bununla birlikte insanlann kendilerinin yapabilecegi i~lerin hiikiimet tarafinca yaptlmasmda iktisat ilrni uzmanlannca ~u sakmcalar vard1r: Eger hilkilmet makul gorevleri yerycvesini a~arsa bireylerin ahlakma, Uretim gticiine ve eldc ettiklerine zarar verebilir, yani tembellige neden olabilir. Dogal olarak en fazla yetenek ve zeka ile donanm1~ milletlerin bile ilerleyip geli~mesine engel olma ihtirnali vard1r. 1681

Buna ilaveten, vatand~m yapabilecegi i~lcrin biikiimet tarafmdan yap1lmasi, kamuoyunun iktidanm geni~letir. Bu da en diizenli devletlerde bile keyfi uygulamalara olan yonelimi arttrabilir. Ustelik bir takun teferruat ile ugra~mak mecburiyeti, kamu gorevlilerinin iilkenin biiyiik menfaatlerine ve biitiinciilislahatlanna hasredilmi~ fikirleri i9in oliimciil zararlar verebilir.

Bu noktada bir hususa daha dikkat t;:ekilir: Devlet memurlannm ehliyet ve dirayetleri istenilen derecede olsa bile bu ttir kurumlarda gorevlendirilmesi uygun degildir; yiinkii hafif sanayide oldugu gibi biryok idari i~te dahi, o i~lerin gtizel bir ~ekilde yaptlmasmda dogrudan dogruya menfaati olabilir. Dolaytsiyla bu ~ah1slarm tercih edilmesi dogru olamaz. Bunun yerine yonetim katmda, malumat ve maharet~e yetcrli olan insanlara ayn ayn dercceler

1679 Ohannes, s. 431-432. 1680 Ohannes, s. 432. 1681 Ohannes, s. 433.

695

ULUSLI\RARASI KA TILIMLI OSMANLI B1LI'M VE D11$UNCE T ARfHt SEMPOZYUMU

vererek onlan ylikseltmek mtimktindiir. Ama bunun halkm gcneline yaptlmast mtimktin degildir. 1682

~oyle ki; devlet, ancak milletin fertleri is:inden bazilanru ses:er ve istihdam eder, onlarm hiiner ve marifetinden istifade eder. Kusuru olanlar veya o yolda istidad1 olmayanlarm hepsi dt~anda kahr. Kald1 ki, bir ulkede hiir tc~ebbiis/scrbestlik ilkesi ges;erli olsa o hizmetlerin s;ogu miikemmel ve en iyi ~artlarda yapmaya muktedir olanlarca yaptbr. 1683

Bu durumda hiikiimet gerekli ortamt saglamazsa ya daha yliksck bir alet yerine daha dil~i.ik olarum kullamr ki bu zarar demektir ya da boyle olmazsa zeki ve yetenekli insanlarm iiretim amactyla kurmaya te~ebbus edecekleri durumlara engel olur, onlarm yerine kamu gorevlisi istihdam ederck ikinci bir zarar ortaya ytkar. 1684

icraat ~killeri oniinde his:bir engel olmazsa yani serbest rekabet ic;in gerekli ortam saglarursa genel ilerleme ve tslahatlar temio edilir. Bu, ternin is;in kamu t:arafmdan ortaya konulan cari usulden daba haytrbdtr. Diyelim ki, bu mahzurlar olmasa bile, yine hiir te~cbbiisii engellemek kotildiir. <;unkii milli terbiyenin 6nemli bir yonil de ya§am evreninde tecriibeler ve eylemler ortaya koymakt1r. Bu salt okullarda ilim tahsili geryekle~tirilemez. Ottak menfaatlcrin gUzel bir ~ekilde idare edilmesi hususunda fikirler ileri siirmek ~arttrr. yiinki.l giyim ve ku~am gibi zorunlu ihtiyas:larm temini ile ortaya 91kan tiirlii zorluklarla u~·a§mak mecburiyeti insanlart bir kat daha s;ah§maya meylcttirir. iptidai ve temyiz yetilerini gUc;lcndirir, kendilerine giiveni artmr ve yapabilecegine kanaat getirir. 1685

Eger bir millette ortak menfaatlere yonelik hili giri~imler kaybolur ve balk bu makul i~lerin hepsinden hiikiimetin emir ve yasaldamalanna veya sevk ve te~vikini beklemeyi ah~kanhk halinc getirirse ki~ilerin dogal giic;leri ve yeteneklerinin laytktyla geli~mesi ve onlardan geregi gibi istifade edilmesi miimJciln olmaz. Herkes kotiiliikleri hilkiimete ihale eder. Halk artlk her §eyi devletten bekler bu da vesayet altma girmek demektir. Herkes devlctin iizerindcn ges;imioi saglamak ister. Memuriyet ve ni.ifuz emeli haddinden a~m artt§ gosterir. 1686

i~te bu gus:lti nedenlere dayanarak mahalJi i~ler ve belediyenin dahi idaresi ilke olarak bireylere ve bireylerden olu~an topluluklara terk olunup geryekten gerekliligi ortaya s;tkmad1k9a htikiimet tarafindan mi.ldahale edilmemcsi haytrh olur. Bu nolctada Ohannes, ingiltere ornegini ve1ir: Servet aylSlndan en fazla ilerleme gosteren, ula~tm vas1talan dahi en miikernmcl olan

1682 Ohannes, s. 433. 1683 Ohanncs, s. 433. 1684 Ohannes, s. 434. 1685 Ohanncs, s. 434. 1686 Ohannes, s. 434.

696

ULUSLARARASI KATILJMLI OSMANLI BILtM VE D0~0NCE TAR!HI SEMPOZVUMU

tngiltere'de i~lerin tamamt, merkezi huktimetten mi.istakil bir ~ekilde yap1lmaktadtr. Aynca baymduhk i~lerine (umur-i nafta), yonetimin mi.idahalesi yok gibidir. 0 kadar k.i, baymdtrhk i~leri ic;in bir bakanhk dahi te~Jdl edilmemi~tir. 1687

2. Hukumetin Vazifelerinin Belirlenmesinin llkeleri

Bu nazik meselede bir hareket tarz1 olu~turmak ic;in iki husus iizerinde durulur: Birincisi, bir k.i~inin bir i~i yerine getirmeyc maddi ac;tdan gi.icl.i yctmemesi hakkmdadu·. Eger boyle bir gucti olsa bile onu yerine getirdigi zaman yeterli derecede kar~1llgm1 alamayacagmdan te~ebbus etmeyebilir. ikinci husus ise, diger insanlardan biri o i~j yapabilse bile onun hiikiimet tarafmdan goriilmesi daha uygun olabilecegi durumlar olabilir. Yukanda bahsettigimiz hur te~ebbus, gerekli oldugu kiilli kaideden istisna tutulmast gereken birc;ok i~ olabilir ki bunlann hiiki.imctc havale olunmast laztm gelir. Meseta; yo I, liman, nhhm in~ast vesaire baymdtrhk i~lerinin yaptlmast, buyiik kiitiiphaneler, miizeler, rasathaneler kurulmast, memlekctin durumlanna dair hususlann miikemmel bir ~ek:ilde ara~hnlmast, istatistik verilerinin duzenlenmesi ve yaymlanmast, eski cserlerin korunmas1, btiyUk sergilerin ki.i~ad1 gibi bir taktm i~ler, c;ogu tilkelerde hukiimet tarafmdan yaptlmaktadu. Zira bu i~leri hiiktirnet yapmayt ustlenmezse ba~ka yapacak kimse bulunmayacagt ve bunlarm gi.izelliklerinden halkm mabrum olacagt kesindir. 1688 Bunlann yant sua zorunlu olarak devletin yapmast gereken baz1 i~ler vardJT.

2.1. Para Basmak

Kamu menfaati ac;tsmdan htilctirnetin yapmas1 gerckcn onemli i~lerden birisi de para bastmtdtr. Kar~thkh degi~im aract olan paralann illkenin her tarafmda bir ayar ve bir olc;ude olarak tedaviil edilmesi gerekir. Bu aym zamanda kamu giivenligini saglayacak sebepleri e~it bir ~ekilde temin edecek bir yaptda olmasmm geregidir. <;unkii bu ~a1tlar para bastmt i~inin rekabete terkedilmesiyle elde edilemez. Nitekim geli~mi~ ulk.elerde bu i~lerin hiikiimet tarafmdan yaptlmasrnda ittifak bast! olmu~tur. 1689

2.2. Postalarm idaresi

Ohannes, hiikiimetin vazifelerinden birini de haberle~meyi saglamak ve kolayla~ttrmak olarak gordugunden, posta idaresi dahi hukiimet tarafmdan yapllmast gereken i~lerdendir, der. Bu, o gtintin ~artlannda da isabetli bir goru~tiir. Gerc;i bir mtiddetten beri, ozellikle Amerika ve ingiltere'de

1687 Ohannes, s. 435. 1688 Ohannes, s. 436. 1689 Obannes, s. 436.

697

lfl..USLARARASf KATfL!MLI OSMANLI BiLiM VE DU~CE TARlHi SEMPOZYUMU

benimsenen yonteme gore posta idaresinden maksat, devlet hazinesinin istifadesi oldugunu, pasta i.icretleriuin ger9ek masraf1 derecesine indirme ilkesinin benimsendigini de beliltir. Bu takdirce, nakliye vasltalan geregi gibi tamamlanm1~ olan ve ticari ili~kileri geni~lemi~ olan tilkelerde, posta hizmetinin bireylere ve ~irketlere havale edilmesinde tasarruf ve faydalar temin edilecegi bazt bilim adamlart tarafmdan aytklanmt§tlr, diyerek giinumiiz uygulama1anna hazrrlik yaptliDl~trr. Bir de o donemde posta bizmetini ~irketler icra edecek olursa onlar yalmz kendi menfaatlerini gozeterek ileti~im ve ul~lffilll nadiren geryekle~tigi yerlerde posta idaresinin masraflanm kar~tlamayt tercih etmezler ve bu a91dan baZl vatanda~lar bu onemJi bizmetten istifade edemez bale gelirler, kaygJSJrun oldugunu belirtmekte fayda vardtr. 1690 Ki bu durum; ozel ~irketler tarafmdan icra edildigi balde kii9tik yerle~im birimleri i9in MHi ge9erlidir.

2.3. Egitim ve Ogretim A~tsmdan Hiikiimete Dti~en Vazifeler

Geli~mi~ ve kalklnm1~ ulkelerin 90gunda, btiki.imetin yapmas1 gereken i~lerin biri de ballan egitim ve ogretimi bususudur. Bilimin sanayi alamna ve dolayts1yla kamu iktisat/servetine ne derece tesir ettigi daha once avildandt. Kamunun egitiminin, hiikiimete dokunan yonlerinden ba~hca ara§trrma konusu, insanoglunun baysiyetinin geregi olarak ilkogrenimiui yapmas1 is:in s:ocuklan zorlamaya heyet-i umumiyenin yetkisi olup olmamas1 meselesidir.

Bu bususla dogrudan dogruya alakadar olan yocuklar, kendi menfaatlerini takdir ve temyize muktedir olmadiklar1 gibi, baba ve velilerinin de ~ahsen menfaatleri olmad1gtndan kay1tstz davranmalan ihtimal dahilindedir. Bu nedenle iktisat ilmi uzmanlanmn 9ogu, ilkogrenim tahsilinin mecburi olmas1 gori.i~i.indedir. Egitim ve ogretimin getirilerini takdir etmeye muJctedir olmayanlar yahut yeui bir yola/yonteme/meslege giren milletlerde, hi.iktimetin kamu okullan as:mast gibi bir yeniligi, isteuilen ~ekillerde yerine getirirse bundan geregi gibi umumi istifade ~arttrr. 1691

Aym ~ekilde bilimsel kaynakJara dair faydah kitaplarm telif edilmesi is:in mukafat tayin edilmesi, ulum-i aliye yonelik olarak pek az mi.i~terisi olacak olan teliflerin ne~redilmesi iyin para yardtmi yapmak gibi baz1 makul onlemletin dahi yararh olacag1 inkar olunamaz. Ancak bu gibi i~lerin bile kurallar dabilinde yaptlinasi yani egitim ve ogretime yonelik olan resnli yaptm.mlarm, ornek ahnacak bit· nokta bukroi.inde tutulup balkm hili te~ebbiislerine engel olmamas1 gerekir. 1692 Zira ya~anan deneyimJer ~unu gosterrni~tir; tekelle~me ilkesi, egitim ogretim hususunda da ilerlemeye

1690 Ohannes, s. 436-437. 1691 Ohannes, s. 437. 169·2 Ohaunes, s. 437-438.

698

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BlLI:M VE D'0$'0NCE TARiHt SEMPOZYUMU

engeldir. Nitekim gtiniimtizde ozel liseler ve iiniversitelerde olduks:a yaygmd1r.

Resm1 egitim genellikle insanlann ihtiyas:lanna ve zamana uymayacak ~ekillerde yap11Ir. <;ocuklann terbiyesine hilkiimetin miidahalesini gerektiren nedenler, genet olarak yetimler hakk:mda da ges:erlidir. Fabrikalarda s:ah$tmlan s:oculdann giizelce bakllmas1 yo lunda A vrupa i.ilkelerinde ges;erli olan diizenlemeler dahi o esasa dayah ve maslahata uygun sayll1r.

Omek olacak bir tarzda idare olunan resml kurumlar, faydah bilgilerin yaymlanmas1, yan$ma yoluyla rnukafatlar tayin etme ve dag1tma $ekilleri, ziraat ve karnu menfaatine yonelik oteki maddeler dahl hiikiirnet tarafmdan yapJlmas1 uygun goriilen ve tercih edilen uygulamalardandJr. <;iinkii bu ~ibi hususlann yerine getirilmesiode balk, heniiz yaklnhk ve all$kanhk. kazanmarru$tlr. DolaylSlyla karnu bu i$1ere meylederek ve ragbet gostererck balka biiyiik bir hizmet edilmi$, hem de rekabet yasaklanmakla beraber $ahJslann dogal yetilerine bir eksiklik getirilmemesi $eklinde soylcnilen onemli ilke konmmu$ olur. 1693

3. Halkm i~lerine Miidahale Hususunda Hiikiimet~e En Makul olan ~ekiller

Bir de hiikiimet, dogrudan dogmya mudahaleye liizum gordiigu i~lerde iki $ekilde muamclc eylemesi rniimkilndiir: Ya bi.r tak:un uygulamalan ortaya s:lkmadan yasaklayabilir veyahut herkesi uygulamalarmda serbcst buaklp, edeb ve umumi ahlaka, uygulanan kanunlara kar~1 hareket edenler ve digerlerinin hukukuna tecaviiz edcnleri, adli kuvvet vasJtasiyla kanuni cezalara s:arpttrabilir. 1694 Bu i.ki yonternden birincisini yukanda soylenilcn saklncalardan ve suiistimallerden korumak mtimkiln olrnayabilir. tkincisine ise, serbestlik ilkesi ve ytiriirliikte olan kanunlar dairesinde riayet edilrni$ olur.

Sonu~

iktisat ilminin gereklerini yapmca ortaya 91kan hiikiimlere dair ba.zJ degerlendirmelcri Ohannes Efendi $6yle vermektedir:

Her milletin servet ve saadet kazanarak ilerlemek is:in devletin, tiretim, adalet ve emniyet maddesinden ibarct olan asli vazifelerinin s:crs;evesini, li.izumu vc hakiki faydas1 goriilmediks:e a$mamas1 gerekir.

Millet fcrtlerinin de bu bi.iyi.ik fayday1 himmet-i hi.ikiimet ile takrir ettikten sonra artlk 1slah ballerini ve zenginlik sebeplerini ikmal etmck is;in devletten ba$ka bir $ey beklemeyip kendi $ahsi mesailerinc gUvenerek s:ah$mayi tercih ctmeleli gerekir.

1693 Ohannes, s. 438. 1694 Ohanoes, s. 438-439.

699

ULUSLARARASJ KA TIL!MLI OSMANLI BlLtM VE D'0$0NCE TAR!Ht SEMPOZYUMU

Egcr bireysel olarak yapmaya gi.icti yctmeyecek i$ler varsa bunlarda ortakhk yo luna miiracaat etmeleri zorunludur.

Bu ilkc sayesinde, bireylcrin $ahSi yetileri gittiks;e gcli$ir, biikiimetio gi.icii de aym oranda artar. Zira toplum birimlerinin vekaletine sahip olan devletin onur ve $Crefi mutlaka toplum i.iyclcrinin onur ve $erefiyle klyaslarur ve onuola kaimdir.

Bu fertlerdcn her birinin dogal yeteneklerinden en fazla yararlanabilmck ise stirekli yalt$rnalar yap1lmasma ve serbestligin Mkim olmasma baghdu·.

Boyle olmazsa bireylerin dogal yctenekleri geni$lemez ve artmaz, aynca heni.iz imar olunmayao arazide gizli olan madenler ve diger servet kazanma nevileri gibi verimsiz ve sanki hi9 oimamJ$ htikmi.inde kahr. To plum birimlerine dahi o mertebe zaaf ve kudretsizlik anSIZlD yoker. 1695

iktisat ilminin temel ilkesi olan serbestlik ilkesi geregince, her 9ah$an kabiliyet dereccsioc ve yerioe getirdigi hizmetio ooemine oranla rotikafata istibkak kazantr.

Tasarrufa riayet eden adam, kendisinio ve evladmm giyim ku$am ve her tiirli.l ihtiyact ile zeoginligini saglar. Sermaye sahibi de onun nemasma hakklyla sahip olur ve servetini art1rma maksad1yla gers;ekle$tirdigi harcamalar bi.ittin toplumun istifadesiyle soouylarur.

Gers:ekten insaolar arasmda yaratth$lan geregi maddi ve manevi durumlan gcrcgince s:ok biiyiik fark vardJr. Bunun hikmeti, insanlarca kiinhiinti, esasmt bilmek imkam olmadtgt gibi, diizeltilmesi ve degi$tirilmesi

. insan takatuun dt$mdadrr. Mesela, iosanlardao kimi zengio kimi fakir olarak di.inyaya gelir. Kimi zeki, giizel ve iyiliklerle donanmi$ kimi akllstz, haytrstz veya sakat olarak dogar.

Bununla birlikte alemin durumlan na bir klsa balG$ ilc bile gori.iyoruz ki, tabiattan kaynaklanan bunun gibi C$itsizllider, mesai ve i$S:iliklerin farkllla$mastm ve bunun sonucunda be$cri ilerlemeyi ortaya s:lkarmaktadu.

Ozellikle s:ah$ma ve ilerlcmcler, s:ok kere muhtelif derecclcrde olan yetenekleri degi$tirmeye ve di.izeltmeye kaynak/vesile oluyor, olaganiistii kabiliyet ve maharctlerden biiti.in insanhk faydalaruyor.

Bir de her $ahsm kendi hatasmdan kaynaklanan miiptcla oldugu fenahklan, ozellikle de insan toplulukJannda servetin elde edilmesi ve dagttllmasmda hala yi.iri.irliikte olan imtiyaz ve tekelle~meleri dii$i.lndtigiimtiz zaman kamu tarafmdan 01taya konulan s:e$itli engellerden, nizamnamc ve ttizi.iklcrdeki istisnai dutumlardan, adaletin tersine ortaya ~1kan e~itsizlilder hesaplamrsa insanoglunuo makul mesaileri gencllikle mukafatla kar~1landigt ve insan fazla s:ah$tlks:a o mi.ikafatm da artttgtru iokar etmek mi.imki.in degildir.

1695 Ohannes, s. 438-439.

700

ULUSLARARASI KA TTLIMLI OSMANLT DlLtM VE D0$0NCE T ARIH1 SEMPOZYUMU

Geli~mi~ milletlerin servet vc iktidar hususunda gozlemlcncn siirekli ilerlemeleri bunu ispata kafidir. Zaten iktisat ilminden maksat, bu e~itsizliklerin giderilmesiyle herkesin Cenab-1 Hak'tan kendisine ihsan edilmi~ olan ozel yeteneklerine gore miikafat almast, servetin scrbcstlik ve adalet ilkelerine uygun olarak idare edilmesiyle, refah ve saadet sebeplerinin kademeli bir ~ekilde yaygmla~arak insanm yarabh~mm izin verdigi derecede, bi.iti.in insanhgt kapsamastdtr.

701