UNIWERSYTET im. ADAMA MICKIEWICZA w POZNANIU · 6 1.2. Pisma rabiniczne Agady Talmudyczne. Ludowe opowieści, baśnie, legendy, przypowieści, aforyzmy i przysłowia wybrane z Talmudu,

UNIWERSYTET im. ADAMA MICKIEWICZA

w POZNANIU

WYDZIAŁ TEOLOGICZNY

Justyna Zacharek

BIBLIJNE I TALMUDYCZNE PRZEPISY DOTYCZĄCE

PRZYGOTOWANIA POSIŁKU PASCHALNEGO

(THE BIBLICAL AND TALMUDIC REGULATIONS CONCERN-

ING THE PREPARING OF THE PASCHAL MEAL)

Praca magisterska pisana

pod kierunkiem

ks. prof. UAM dra hab. Janusza Nawrota

Poznań 2013

2

Oświadczenie

Ja niżej podpisany/a……………..Justyna..Zacharek……………student/ka Wydziału

Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że

przedkładaną pracę magisterską

pt.: Biblijne i talmudyczne przepisy dotyczące przygotowania posiłku paschalnego…..

…………………………………………………………………………………………...

napisałam samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi

konsultacjami nie korzystałam z pomocy innych osób, a w szczególności nie

zlecałe/am opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie

odpisałem/am tej rozprawy lub jej części od innych osób.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się

nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta.

....................................................

Poznań, dnia.........................

3

Spis treści

Spis treści........................................................................................................................ 3

Bibliografia ..................................................................................................................... 5

Spis rycin ...................................................................................................................... 13

Spis tabel ...................................................................................................................... 13

Słowniczek terminów użytych w pracy ........................................................................ 14

Wykaz skrótów użytych w pracy ................................................................................ 16

Wstęp ............................................................................................................................ 18

Rozdział I: Talmud i jego traktat Pesachim ................................................................. 22

I.1. Wprowadzenie w Talmud .............................................................................. 22

I.1.1. Różne próby definiowania Talmudu. ..................................................... 23

I.1.2. Talmud – święta księga judaizmu .......................................................... 24

I.1.3. Tworzenie się Talmudu .......................................................................... 26

I.1.4. Talmud – Tora ustna wobec Tory pisanej .............................................. 34

I.1.5. Studiowanie Talmudu ............................................................................. 36

I.1.6. Struktura Talmudu .................................................................................. 38

I.2. Porządki Talmudu .......................................................................................... 44

I.3. Traktat Pesachim............................................................................................ 49

I.4. Seder paschalny ............................................................................................. 50

I.4.1. Przebieg wieczerzy paschalnej: .................................................................. 51

Rozdział II: Przepisy dotyczące chleba i gorzkich ziół ................................................ 53

II.1. Święto przaśników ......................................................................................... 53

II.1.1. Historia święta przaśników ..................................................................... 53

II.1.2. Święto przaśników w Biblii.................................................................... 55

II.1.3. Pascha a święto przaśników ................................................................... 56

II.2. Usunięcie kwasu ............................................................................................ 61

4

II.2.1. Symbolika chamecu................................................................................ 61

II.2.2. Nakazy biblijne ....................................................................................... 62

II.2.3. Przepisy talmudyczne ............................................................................. 63

II.3. Przepisy dotyczące przygotowania chleba .................................................... 69

II.3.1. Symbolika chleba ................................................................................... 69

II.3.2. Przygotowanie przaśników na podstawie przekazu biblijnego .............. 70

II.3.3. Przepisy talmudyczne ............................................................................. 72

II.4. Czas i sposób spożywania niekwaszonego chleba w trakcie wieczerzy

paschalnej ................................................................................................................. 75

II.5. Gorzkie zioła .................................................................................................. 76

II.5.1. Charoset .................................................................................................. 80

II.5.2. Karpas ..................................................................................................... 82

Rozdział III: Przepisy dotyczące przygotowania baranka paschalnego i wina ............ 83

III.1. Symbolika baranka ..................................................................................... 83

III.1.1. Pismo Święte....................................................................................... 83

III.1.2. Judaizm ............................................................................................... 84

III.1.3. Baranek paschalny .............................................................................. 85

III.2. Biblijne przepisy dotyczące baranka .......................................................... 87

III.3. Przepisy talmudyczne ................................................................................. 94

III.4. Judaizm po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej ....................................... 98

III.4.1. Zeroa ................................................................................................. 100

III.4.2. Bejca ................................................................................................. 100

III.4.3. Szulchan Orech ................................................................................. 101

III.5. Wino na sederze paschalnym ................................................................... 101

III.5.1. Symbolika ......................................................................................... 102

III.5.2. Przepisy talmudyczne ....................................................................... 103

Zakończenie ................................................................................................................ 107

5

Bibliografia

1. Teksty źródłowe

1.1. Pismo Święte

Biblia Hebraica Stuttgartensia, red. R. Kittel, Stuttgart 1937

Biblia Jerozolimska, Poznań 2006 [cytowane jako BJ]

Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu. Księgi Exodus, to jest wtóre Moj-

żeszowe t. I, tłum. J. Wujek, Kraków 1599, [reprint] Inowrocław brak daty wyda-

nia

Holy Bible, New Living Translation, Wheaton 1996, wersja elektroniczna z 1996; [w:]

BibleWorks 6.0

Jewish Publication Society Old Testament, nieznane miejsce wydania 1917; wersja

elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0

New American Standard Bible with Codes, nieznane miejsce wydania 1997; wersja


Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych,

wyd. IV, Poznań - Warszawa 1999 [cytowane jako Biblia Tysiąclecia]

Pismo Święte Starego Testamentu. Księga Wyjścia. Wstęp – przekład z oryginału -

komentarz, t. I- 2, , opr. S. Łach, Poznań 1964

Rahfls A., Septuaginta id est Vetus Testamentom Grace iuxta LXX interpreter, Stutt-

gart 1954 [cytowane jako Septuaginta]

The New Jerusalem Bible, with Deutero-Canon, Doubleday 1985; wersja


The New King James Version with Strong’s and Geneva Notes, nieznane miejsce

wydania, 1982; wersja elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0

The Targums of Onkelos and Jonathan ben Uzziel on the Pentateuch with the frag-

ments of the Jerusalem Targum: From the Chaldee. Genesis and Exodus, red.

J.W. Edheridge, Londyn 1862

6

1.2. Pisma rabiniczne

Agady Talmudyczne. Ludowe opowieści, baśnie, legendy, przypowieści, aforyzmy

i przysłowia wybrane z Talmudu, tłum. M. Friedman, Wrocław 2005

Bin Gorion Berdyczewski M. J., Żydowskie legendy biblijne, Katowice 2009

Costa M., Gdy twój syn cię zapyta. Opowiadamy dzieciom o Wyjściu z Egiptu, by

przekazywać im wiarę, Poznań 1990

Fleg E., Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1992

Graves R., Patai R., Mity hebrajskie. Księga Rodzaju, Warszawa 1993

Grinzberg L., Legends of the Jews, [online], [dostęp 25-07-2011] dostępne online:

http://www.archive.org/stream/legendsofthejews01493gut/1lotj10.txt

Hagada na Pesach, Los Angeles - Toledo, 2007, [online], [dostęp 08-02-2013] do-

stępne online: http://www.the614thcs.com/download.php?70d487870d42da98699

346692e8b3ca1.phtml [cytowane jako Hagada na Pesach Towarzystwa 614.

Przykazania]

Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008

Hagada. Opowiadania o wyjściu Izraelitów z Egiptu na dwa pierwsze wieczory święta

Pesach, Wiedeń 1927, reprint: Warszawa 1991

Mishna – Pesachim, tłum. M. Marcinkowski, [w:] Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków

1989, s. 165-178

New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated

and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tract Erubin,t. II-3, tłum.

M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t.II-3)


and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tract Pesachim, t. III-5,

tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t.

III-5)


and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tracts Shekalim and Rosh

Hashana, t. II-4, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Baby-

lonian Talmud, t. II-4)


and Translated into English, Section Jurisprudence (Damages). Tract Baba

7

Metzia (Middle Gate, Part I.), t. VI-11, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cy-

towane jako The Babylonian Talmud, t. VI-11)


and Translated into English, Section Jurisprudence (Damages). Tracts Maccoth,

Shebuoth and Eduyoth t. IX-17, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane

jako The Babylonian Talmud, t. IX-17)

Pirke Awot. Sentencje Ojców, red. S. Pecaric, Kraków 2005

The Soncino English Babylonian Talmud, Elegantly Reformatted in Two Columns in

PDF, red. R. Brauner, [online], [dostęp 14-04-2012] dostępny online:

http://halakhah.com/indexrst.html (cytowany jako The Soncino English Babyloni-

an Talmud)

The Talmud, tłum. J. Barclay, [online], [dostęp 20-05-2013], dostępny w www:

http://www.sacred-texts.com/jud/bar/bar040.htm

Z mądrości Talmudu, red. S. Datner, A. Kamieńska, Warszawa 1988

Zwi Kanner I., Opowieści żydowskie, Poznań 1997

1.3. Dokumenty Magisterium Kościoła

Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele. Tekst studyjny, tłum.

D. Piekarz, [w:] Z badań nad Biblią. Prace Katedry Teologii i Informatyki Biblij-

nej Wydziału Teologicznego Papieskiej Akademii Teologicznej, nr 2, Kraków

1998, s. 107-189

Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijań-

skiej, tłum. R. Rubinkiewicz, Kielce 2002

2. Komentarze do Biblii i pism rabinicznych

Ben Zion B., The Wisdom of the Talmud, miejsce wydania nieznane 1951, [online],

[dostęp 18-02-2013], dostępne w WWW: http://www.sacred-

texts.com/jud/wott/wott01.htm

Cohen A., Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących

religii, etyki i prawodawstwa., Warszawa 2002

Harrington W. J., Klucz do Biblii, Warszawa 2000

Hergessel T., Rozumieć Biblię. Stary Testament - Jahwizm, Kraków 1992

8

Hertz J. H., Foreword to Seder Moed, [online], [dostęp 08-02-2013] dostępne online:

http://halakhah.com/talmud/moed_h.html

Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, red. J.H. Walton, V. H. Mat-

thews, M. W. Chavalas, Warszawa 2005

Kruszyński J., Talmud. Co zawiera i co naucza, Lublin 1926

Langkammer H., Historia Starego i Nowego testamentu, Wrocław 2007

Langkammer H., Wprowadzenie do ksiąg Starego Testamentu, Wrocław 1994

Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Kapłańska, Wstęp – przekład

z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1970

Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Liczb, Wstęp – przekład z orygina-

łu – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1970

Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp –

przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1971

Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz Katolicki i ekumeniczny

na XXI wiek, Red. W. R. Farmer, wyd. 2., Warszawa 2001


and Translated into English, The History of the Talmud, t. X-1, tłum. M. L. Rod-

kinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t. X-1)


and Translated into English, Historical and Literary Introduction to the New Edi-

tion of the Talmud, t. X-2, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako

The Babylonian Talmud, t. X-2)


and Translated into English, Tract Sabbath, t. I, tłum. M. L. Rodkinson, Boston

1903, s. i-xx (cytowane jako The Babylonian Talmud, t. I)

Peter M., Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań 1970

Pilarczyk K., Zanim z czterema wejdziemy do Pardes... Wprowadzenie do Talmudu,

[w:] Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, red. K. Pilarczyk, G. Zlatkes, Kraków

2009, s. 5-50

Marcinkowski R., Pascha według Miszny, [w:] Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-

115

Sailhamer J. H., The Pentateuch as narrative, A Biblical – Theological Commentary,

1992, s. 1-78; 241-280

Spreafico A., Księga Wyjścia, Kraków 1998

9

3. Opracowania szczegółowe

Barrosse T., Pascha i wieczerza paschalna, Concillium 4 (1968), s. 554¬560.

Bartnicki R., Pascha żydowska a chrześcijańska ofiara eucharystyczna, [w:] STV 18

(1980) 1, s. 97-123

Bloch A. P., The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremo-

nies, miejsce wydania nieznane 1980, s. 211-244

Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie, red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 368-382

Brauner R., A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, or Zevach Pe-

sach, the Pesach of Generations, the Paschal Lamb, wyd. 3, Raanana 2012,

[online], [dostęp 18-02-2013], dostępne online: http://halakhah.com/rst/pesach.pdf

Deutsch E., Co to jest Talmud, wyd. 2, Warszawa 2005

Friedman M., Tradycja rodzinna w judaizmie, [w:] CT, 66 (1996) nr 2, s. 39-48

Jakubiec C., Pascha, RBL 2 (1949), s. 134-140

Jaromin J., Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008

Jędrzejewski P., Pecaric S., Czy Torę można czytać po polsku, Kraków 2011

Marcinkowski R., Pascha według Miszny, [w:] Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-

115

Mendecki N., Historia Narodu Wybranego po powstaniu Bar Kohby: redakcja Misz-

ny, [w:] CT 55(2)1985, s. 49-58.

Musielak J. M., Obraz Paschy w różnych okresach historycznych, [w:] Duch i Oblu-

bienica Mówią: "Przyjdź!", red. F. S. A. Jankowski, s.281-296

Potocki S., Misterium Paschy Starego Testamentu, [w:] RBL 41 (1988), s. 274-286.

Poniży B., Motyw Wyjścia w Biblii. Od historii do teologii, Poznań 2001

Rosik M., Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, wyd. II , Wrocław 2007

Rosik M., Rapoport I., Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu bi-

blijnego i rabinicznego, Wrocław 2009

Stanek T., Przesłanie Pięcioksięgu w świetle struktury retorycznej, Poznań 2012

Van der Kam J.C., Wprowadzenie do wczesnego judaizmu, Warszawa 2006

Wojciech K., Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1-

18, Kraków 2008

10

4. Literatura pomocnicza

Brzegowy T., Doroczne święta pielgrzymkowe Izraela, [w:] RBL 36(1983), s. 98-115

Daniel-Rops H., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Warszawa 1994

Desselberger J., Szczepanik J., Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdo-

zbiorach, Bielsko-Biała 2002, s. 65

Forte B., Cztery noce zbawienia. Pascha w tradycji żydowskiej, Kraków 2010

Freund L. O etyce Talmudu. Odpowiedź „żydoznawcom”, Lwów 1922: http://www.

talmud.pl/pdf/o_etyce_talmudu.pdf [dostęp 18-02-2013]

Friedman M., Tradycja rodzinna w judaizmie, [w:] CT 66(1996) nr 2, s. 39-48

Grant M., Dzieje dawnego Izraela, Warszawa 1991

Hryniewicz W., Chrystus nasza Pascha : zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej,

Lublin 1982

Hryniewicz W., Nasza Pascha z Chrystusem: zarys chrześcijańskiej teologii paschal-

nej, Lublin 1987

Hryniewicz W., Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata : zarys chrze-

ścijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1991

Jaromin J., Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008

Jelonek T., Wartość Tradycji Żydowskiej do Interpretacji Biblii, [w:] "Bóg jest miło-

ścią" [1J 4,16] Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę

urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2006, s. 153-174

Jędrzejewski P., Pecaric S., Judaizm bez tajemnic, Kraków 2009

Jędrzejewski S. Biblia i judaizm, Kraków 2007

Kamieńska A., Posłowie do wyboru z treści Talmudu, [w:] Literatura na świecie,

Warszawa, 1989 nr 4, s. 137-173

Lemański J., Pięcioksiąg. Próba syntezy współczesnych badań, [w:] Śląskie Studia

Historyczno-Teologiczne, t. 38, z. 1, 2005, s. 15–28)

Lifschitz D., Stań się światło. Hagada do rozdziału pierwszego księgi Rodzaju, Kra-

ków – Warszawa 2008

Paciorek A., Najstarsze święta w Izraelu, w: Życie religijne w Biblii, Lublin 1999, s.

307-329

Pilarczyk K. Rabinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, [w:] "Pan moim

światłem". Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jerzego Chmiela w 65.

rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 286-304

11

Rubinkiewicz R., Powstanie Pięcioksięgu w świetle najnowszych badań, [w:] Roczniki

Teologiczne 46.1 (1999), s. 111-123

Solomon N., Judaizm, Warszawa 1997

Strzelecka K., Szalom, Warszawa 1987

Świderkówna A. Rozmowy o Biblii, Kraków 2007

Tomal M., Język hebrajski biblijny, Warszawa 2000

Tyloch W., Judaizm religia Żydów, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Ko-

tański, W. Tyloch, B. Kubis, , wyd. VI, Warszawa 1988 s.530-571

Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989

Von Glasenapp H., Judaizm, [w:] Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s. 9-39

Werber E., Talmud. Dziedzictwo historii i kultury, [w:] „Literatura na świecie” nr 4

(189)/ 1987, s. 34-74

Włodarczyk Z., Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008

Wochna M., Sprawiedliwość Boża a Boże miłosierdzie w tradycji deuteronomistycznej

(Joz 6,21–25), [w:] Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2004, t. 37,2, s. 103–

108

Wronka S., Transliteracja i transkrypcja alfabetu hebrajskiego, [w:] RBL 1/2004, s.

45-68

5. Leksykony, słowniki, konkordancje

Baumgartner W., Koehler L., Stramm J. J.., Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old

Testament, Koninklijke Brill 1994-2000; wersja elektroniczna [w:] BibleWorks

6.0

BDB-GESENIUS Hebrew–Aramaic and English Lexicon of the Old Testament. Com-

plete and unabridged, pr. zb., 1906; wersja elektroniczna. [w:] BibleWorks 6.0

Briks P., Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu,

Warszawa 2000, wyd. III

Flis J., Konkordancja Biblijna do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu Biblii

Tysiąclecia, Warszawa 1996

Harris R. L., Archer G. L., Waltke B. K., The Theological Wordbook of the Old Tes-

tament, Chicago-Illinois 1980; wersja elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0

Leon-Dufour X., Słownik Nowego Testamentu, wyd. IV, Poznań 1998

Podbielkowski Z., Słownik roślin użytkowych, Warszawa 1989

12

Polski słownik judaistyczny: dzieje, kultura, religia, ludzie, red. Z. Borzymińska, R.

Żebrowski, t. 1-2, Warszawa 2003

pr. zb., Zioła, z. 1-4, Warszawa 1987

Słownik obrazów i symboli biblijnych, red. M. Lurker, Poznań 1987

Słownik Teologii Biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań 1994

Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994

Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, red. L.

Koehler, W. Baumgartner, J. J. Stamm, t. 1-2, Warszawa 2008

6. Programy komputerowe i strony internetowe

Buschell M. S., Tan M. D., «BibleWorks for Windows» version 6.0. Program kompute-

rowy do analizy Starego i Nowego Testamentu. Copywright © 2003 BibleWorks,

LLC [cytowany jako BibleWorks 6.0]

Lista produktów spożywczych i niespożywczych na Pesach zatwierdzonych przez Na-

czelnego Rabina Polski Michaela Schudricha, [online], [dostęp 25-06-2013], do-

stępne w www: http://fzp.net.pl/swieta-zydowskie/lista-produktow-na-pesach

13

Spis rycin

Ryc. 1 Zdjęcie stronicy Talmudu ................................................................................. 43

Ryc. 2 Znak „koszerne na Paschę” rabina Wiednia A. Y. Schwartz. ......................... 67

Ryc. 3 Wyrób koszernych mac w Kfar Chabad, Izrael (1987 r.) ................................. 73

Ryc. 5 Stół paschalny ................................................................................................... 81

Ryc. 4 Charoset i mace ................................................................................................. 81

Ryc. 6 Pascha współczesnych Samarytan, Izrael. Pieczenie baranka. ......................... 99

Ryc. 7 Talerz sederowy. ............................................................................................... 99

Spis tabel

Tab. 1 Generacje tanaitów ............................................................................................ 28

Tab. 2 Generacje amoraitów palestyńskich .................................................................. 32

Tab. 3 Generacje amoraitów babilońskich ................................................................... 33

Tab. 4 Porządki Talmudu ............................................................................................. 44

Tab. 5 Porównanie tłumaczeń nazw roślin, które spełniają nakaz jedzenia maroru .... 78

14

Słowniczek terminów użytych w pracy

afikoman – (hebr. „przyniesienie różnych słodkości”) jedna z potraw paschalnych –

kawałek macy spożywany przy końcu wieczerzy (stąd tłumaczenie jako

deser jedzony po posiłku), symbol baranka paschalnego;

bedikat chamec – poszukiwanie kwasu przed paschą, oczyszczenie domu z niego,

bejca – jedna z potraw paschalnych; ugotowane jajko (czasem także pieczone);

symbol ofiary składanej w świątyni i żałoby po jej zburzeniu;

bitul chamec – unieważnienie posiadanego (np. nieświadomie) kwasu poprzez wyrze-

czenie się go;

biur chamec – pozbycie się kwasu poprzez spalenie;

chamec – (hebr. „kwas, kwaśne, zepsute”) sfermentowane produkty pochodzenia

mącznego uważane za symbol niewoli egipskiej oraz zepsucia moralnego;

charoset – jedna z potraw paschalnych; rodzaj sosu z owoców, miodu i wina, sym-

bol zaprawy murarskiej używanej przez Żydów w czasie niewoli egipskiej

karpas – jedna z potraw paschalnych; zielone warzywo, które spożywa się zanu-

rzając w wodzie symbolizującej łzy Izraelitów;

kezajit – wielkość porównywania do oliwki lub połowy jajka, czyli 27 – 50 cm3;

korban – hebr. „ofiara” (baranek paschalny to korban Pesach);

korech – jedna z potraw paschalnych; kanapka złożona z macy, gorzkich ziół i

mięsa baranka paschalnego, po zburzeniu świątyni jadana bez mięsa ofia-

ry;

maca szmura – maca przygotowana pod szczególną kontrolą pod względem koszerno-

ści, specjalnie na wieczerzę paschalną;

maror – gorzkie zioła, symbol cierpień przeżywanych przez Izraelitów w Egip-

cie;

mechirat chamec – pozbycie się chamecu poprzez sprzedanie go nie-Żydowi, w któ-

rym pośredniczy rabin;

minhag – hebr. „tradycja, zwyczaj”;

rewiit – objętość stanowiąca ćwierć logu, interpretowana jako odpowiadająca od

półtora do trzech jajek czyli, według różnych interpretacji, 86 – 150 ml;

szaa zmanit – godziny halachiczne nazywane są okresowymi, ponieważ są ruchome –

zależne od pory roku. Każda równa się dwunastej części dnia liczonego od

wschodu do zachodu słońca;

15

szofar – trąba wykonana z rogu, najczęściej baraniego, używana w celach rytual-

nych w czasie świąt lub dawniej podczas wojny;

szulchan orech – (hebr. „nakryty stół”) posiłek jedzony w czasie wieczerzy paschalnej;

taanit bechorim – post pierworodnych, trwający od wschodu słońca do zmierzchu 14

dnia miesiąca nisan;

zeroa – (hebr. „ramię, ręka”) jedna z potraw paschalnych; kość z mięsem pie-

czona na pamiątkę baranka paschalnego, nie zjadana w czasie wieczerzy,

przypomina o silnym ramieniu, którym Bóg ochrania Izraela;

16

Wykaz skrótów użytych w pracy

Skróty ogólne

aram. – aramejski

art. cyt.– artykuł cytowany

cm3 – centymetr sześcienny

dz. cyt. – dzieło cytowane

hebr. – hebrajski

ml – mililitr

por. – porównaj

pr. zb. – praca zbiorowa

red. – redaktor (redaktorzy)

s. – strona (y)

t. – tom (y)

tłum. – tłumacz (enie)

wyd. – wydanie

z. – zeszyt (y)

zob. – zobacz

Nazwy ksiąg biblijnych wykorzystanych w pracy

Rdz – Księga Rodzaju

Wj – Księga Wyjścia

Lb – Księga Liczb

Kpł – Księga Kapłańska

Pwt – Księga Powtórzonego Prawa

Joz – Księga Jozuego

Sdz – Księga Sędziów

1-2 Sm – 1-2 Księga Samuela

1-2 Krl – 1-2 Księga Królewska

1-2 Krn– 1-2 Księga Kronik

Ezd – Księga Ezdrasza

17

Ne – Księga Nehemiasza

Est – Księga Estery

Ps – Księga Psalmów

Prz – Księga Przysłów

Koh – Księga Koheleta

Hi – Księga Hioba

Iz – Księga proroka Izajasza

Jr – Księga proroka Jeremiasza

Ez – Księga proroka Ezechiela

Oz – Księga proroka Ozeasza

Za – Księga proroka Zachariasza

Mt – Ewangelia według św. Mateusza

Mk – Ewangelia według św. Marka

Łk – Ewangelia według św. Łukasza

1 Kor – 1 List do Koryntian

1 Tm – 1 List do Tymoteusza

Skróty czasopism i serii wydawniczych

CT – Collectanea Theologica

RBL – Ruch Biblijno Liturgiczny

KBH – Komentarz historyczno-kulturowy Biblii Hebrajskiej, J. H. Walton V. H.

Matthews, M. W. Chayaias, Warszawa 2000

STB – Słownik Teologii Biblijnej, X. Lèon - Dufour (red.), Poznań – Warszawa

1985

STV – Studia Theologica Varsaviensia

BJ – Biblia Jerozolimska

18

Wstęp

Pascha jest jednym z najważniejszych świąt w judaizmie i posiada wymiar

stricte religijny, gdy Bóg objawia się podejmując zbawczą interwencję w życiu czło-

wieka. Z kolei w wymiarze narodowym przez tysiące lat stanowiła jeden z fundamen-

talnych powodów utrzymania świadomości narodowej Żydów rozproszonych po ca-

łym świecie. Biblia nakazuje przekazywanie wiary dzieciom, szczególnie w wieczór

paschalny:

W tym dniu opowiadał będziesz synowi swemu, mówiąc: «Jest tak z powodu

tego, co uczynił mi Pan, gdy wychodziłem z Egiptu» (Wj 13,8).

W związku z tym zapisem rozwinął się zwyczaj sederu, na który składają się

czytania, dyskusje, modlitwy i pieśni.1 Jednym z kulminacyjnych momentów

w nocy są cztery pytania zadawane przez dzieci – powinno śpiewać je najmłodsze

z nich. Ojcowie, udzielający odpowiedzi, wyjaśniają nie tylko kultywowane rytuały,

lecz opowiadają także historię narodu, którego częścią są ich potomkowie. Jest to za-

tem historia każdego z nich. Seder paschalny przypomina, że Bóg ocalił Izraelitów bez

ich zasług i to nie tylko tych którzy fizycznie wychodzili z Egiptu, ale każdego. Inter-

wencja Jahwe była wypełnieniem Jego obietnic i potwierdzeniem przymierza zawar-

tego z Noem (Rdz 8,20-23). Stanowi także obietnicę opieki Boga nad Jego ludem.

Izrael jest świadkiem tego działania wobec innych ludów, czego pierwszym znakiem

było zachowanie się teścia Mojżesza, kapłana pogańskiego. Gdy bowiem usłyszał

o cudach, jakich dokonał Bóg dla Izraelitów, uwielbił Go, złożył ofiarę i wyznał Jego

wyższość nad innymi bogami (Wj 18,1-12).

Pascha izraelska ważna jest także dla Kościoła, ponieważ Jezus, Założyciel

Kościoła, przyszedł na świat jako Żyd, urodzony z matki Żydówki, a pierwotne chrze-

ścijaństwo uważało się za ugrupowanie judaistyczne. Pomiędzy liturgiami obu grup

religijnych można zauważyć wiele podobieństw. Przykładem jest Eucharystia, która

została ustanowiona w czasie wieczerzy paschalnej. Kościół nie tylko używa symboli-

ki paschalnej,2 ale także docenia znaczenie, jakie mają żydowskie tradycje interpreta-

cyjne dla zrozumienia Biblii.3

1 Miało to miejsce ok. II wieku po Chr., po zburzeniu świątyni jerozolimskiej (70. r. po Chr.), gdy prze-

stało być możliwe składanie w niej ofiar. 2 Por. W. Hryniewicz, Chrystus nasza Pascha: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1982;

tenże: Nasza Pascha z Chrystusem: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1987; tenże:

19

Temat nie posiada wyczerpującego opracowania w języku polskim. Wynika

to z małego zainteresowania Talmudem i ogólnie znikomej znajomości tradycji ży-

dowskich wśród chrześcijan ogólnie a wśród badaczy szczególnie. Symbolika posiłku,

przepisy i tradycje z nim związane są tymczasem niezwykle bogate a, niestety, często

niezrozumiałe dla osoby nie znającej podstaw judaizmu. Już sama nazwa święta na-

stręcza wielu trudności. Istnieje kilka sposobów jej tłumaczenia.4 Mimo, iż chrześcija-

nie raczej potrafią wskazać pierwszoplanowy powód świętowania, jakim jest Wyjście

z Egiptu, jednak mało osób zna nazwy oraz porządek potraw spożywanych w czasie

paschy, nie wspominając już o sposobie ich przyrządzania.

Opracowaniem najbliższym tematowi niniejszej pracy jest obroniona

w 2008 roku praca doktorska Wojciecha Koska5. Autor wspomnianej dysertacji po-

równuje w niej strukturę literacką tekstu Wj 1-18 z rytem paschalnym i starożytnymi

schematami przymierza. Nie zajmuje się on jednak porównaniem biblijnego opisu

paschy z tradycją żydowską, wykształconą w ciągu wieków na bazie sakralnego tekstu

Pisma Świętego. Trzeba w tym miejscu specjalnie podkreślić, że w głębszym zrozu-

mieniu symboliki Biblii może pomóc właśnie to, co sami Żydzi w nim rozumieli

i interpretowali w ciągu wieków istnienia i rozwoju judaizmu. Ten aspekt paschy usi-

łuje wydobyć prezentowana rozprawa.

Z powodu braku ścisłych opracowań na gruncie polskim, autorka pracy mu-

siała odwoływać się do tekstów oryginalnych i próbować interpretować je niemal cał-

kowicie samodzielnie mając jednak nadzieję, że nie popełniła błędów. W tym celu

zapoznała się z zawartymi w pracy prezentacjami sztandarowych autorów żydowskich

oraz innych, których przedstawia poniżej. Autorem tłumaczenia fragmentu Miszny,

kluczowego dla niniejszej rozprawy jest Roman Marcinkowski.6 Do jednego z jego

wydań dołączony został krótki tekst, który oprócz wprowadzenia we fragmentu Misz-

ny, obrazuje przemiany zachodzące w paschalnym prawodawstwie biblijnym. Ten

sam temat porusza artykuł J. M. Musielaka7. Zredagowana przez rabina Sachę Pecari-

Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej,

Lublin 1991. 3 Wyrazem takiego spojrzenia są dwa dokumenty Papieskiej Komisji Biblijnej: Interpretacja Biblii

w Kościele i Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej. 4 Zob. słowniczek.

5 Zob. Kosek W., Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1-18, Kraków

2008. Teza pracy W. Koska – zob. dz. cyt., s. 26-28. 6Zob. Marcinkowski R., Pascha według Miszny, Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-115.

7 Zob. Musielak J. M., Obraz Paschy w różnych okresach historycznychDuch i Oblubienica Mówią:

"Przyjdź!", red. F.S. A. Jankowski, s.281-296.

20

ca Hagada na Pesach8 zawiera nie tylko omówienie porządku wieczerzy (z podaniem

oryginalnego tekstu hagady), ale także przepisy dotyczące jej i bogaty komentarz

z wyjaśnieniem odniesień do fragmentów biblijnych. Niniejsza praca stanowi nie tylko

omówienie wyboru tekstów biblijnych i jednego z traktatów Talmudu. Poszerzona

została o zwyczaje panujące współcześnie (które choć nie są zapisane w Misznie czy

Gemarze, stanowią część obowiązującego prawa) i ich rabiniczną interpretację.

Przyjmując żydowskie spojrzenie na Talmud, jako Torę Ustną, ukazuje jego związek

i relację w jakiej pozostaje do Biblii.

Celem pracy jest nie tylko przedstawienie i opis przepisów dotyczących

przygotowania posiłku paschalnego. Jest nim także ukazanie relacji występującej mię-

dzy Biblią (Starym Testamentem) a pismami rabinackimi. Chrześcijanie od początku

istnienia Kościoła korzystali z interpretacji żydowskich. Znane były metody wyjaśnia-

nia Pisma, a także midrasze przekazywane w judaizmie. Po soborze watykańskim II

nastąpił ponowny zwrot ku żydowskim metodom egzegezy biblijnej.9

Praca podzielona została na trzy rozdziały. Rozdział I stanowi wprowadzenie

w teksty talmudyczne, które są przeciętnemu polskiemu czytelnikowi słabo lub w ogó-

le nieznane. Na początku została podjęta próba zdefiniowania Talmudu z punktu wi-

dzenia tradycji żydowskiej, także wyjaśnienia, jakie przypisuje mu się miejsce

w życiu religijnym Żydów. Kolejne stronice stanowią próbę zwięzłego przedstawienia

historii formowania się tego dzieła. Nie została także pominięta relacja pomiędzy Torą

ustną (tradycja, m.in. Talmud) i pisaną (Pięcioksiąg). Przedstawionych zostało rów-

nież kilka zasad studiowania tego monumentalnego działa oraz opis jego struktury

zawierający omówienie budowy stronicy Talmudu. Następnie wymieniono zawartość

kolejnych części Talmudu, najwięcej uwagi poświęcając kluczowemu dla pracy trakta-

towi Pesachim. Do rozdziału został również dołączony punkt poświęcony porządkowi

wieczerzy paschalnej.

Rozdział II omawia konkretne przepisy dotyczące posiłku i składa się

z trzech zasadniczych punktów. Pierwszy z nich został poświęcony przepisom doty-

czącym przaśników i gorzkich ziół. Początek przybliża problematykę święta przaśni-

ków, jego pochodzenie, przeobrażenia, świadectwa biblijnym i relację, w jakiej stoi do

paschy w poszczególnych tradycjach biblijnych. Kolejny punkt ukazuje symbolikę

8 Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008.

9 Por. T. Jelonek, Wartość Tradycji Żydowskiej do Interpretacji Biblii"Bóg jest miłością" [1J 4,16]

Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, War-

szawa 2006, s. 153-174.

21

chamecu – kwasu i zwyczaj jego usuwania przed paschą. Trzeci punkt zajmuje się

procesem przygotowywania przaśników i ich znaczeniem. Pokrótce omówiono także

sposób i momenty, w których są zjadane mace. Ostatnia część rozdziału została po-

święcona gorzkim ziołom i związanym z nimi potrawom: charoset, korech i karpas.

Rozdział III dotyczy baranka i wina. Rozpoczyna się od przedstawienia jego

symboliki tego zwierzęcia ofiarnego w Biblii i tradycji judaistycznej, przy osobnym

uwzględnieniu problematyki baranka paschalnego. Przepisy biblijne dotyczące jego

przygotowania omówiono z uwzględnieniem podziału na źródła jahwistycznej, ka-

płańskie i deuteronomistyczne. Następnie została poświęcona uwaga przepisom tal-

mudycznym. W rozdziale znalazło się także omówienie innych potraw paschalnych:

zeroa, bejca, posiłek świąteczny oraz wino, o których nie wspomina Pismo Święte.

Metodą badawczą stosowaną w pracy jest źródłowo-analityczna. Przedsta-

wione i poddane analizie zostały zarówno teksty Pisma Świętego jak i talmudyczne.

Choć zasadniczym zbiorem prawodawstwa paschalnego jest fragment Wj 12, 1 -

13,16, w niniejszym opracowaniu poddano analizie także opisy paschy znajdujące się

w innych księgach Starego Testamentu. Takie podejście wynika z faktu, iż całe Pismo

Święte stanowi nierozerwalną całość. Jednym z założeń jest dostrzeganie nie tylko

wspomnianych, teologiczno-literackich powiązań między poszczególnymi księgami

biblijnymi, ale także ze zmieniającą się kulturą cywilizacji ludzkiej. Z tego powodu,

w opracowaniu tematu zostały przedstawione także konteksty kulturowe i symbolika

poszczególnych składników wieczerzy paschalnej. Niezwykle istotnym miejscem źró-

dłowym dla tych poszukiwań jest nauczanie rabiniczne. Judaizm w swoich sposobach

egzegezy tekstu, licznych hagadach i midraszach zachował świadectwo starożytnych

tradycji i dawnego rozumienia Biblii. Pomocą przy porównywaniu i analizie tekstów

jest metoda historyczno-krytyczna. W wielu miejscach egzegezę tekstu połączono

z elementami semiotyki biblijnej, próbując dotrzeć do właściwego jego rozumienia.

Główną pomocą w tej części pracy były zasoby programu komputerowego Bible-

Works 6.0 przeznaczonego do badania tekstu Pisma Świętego.

Do pracy został dołączony słowniczek, poprzedzający wstęp, wyjaśniający

trudniejsze nazwy zamieszczone w tekście.

22

I. Talmud i jego traktat Pesachim

Zwróciwszy uwagę na fakt, iż niniejsza praca opiera się na badaniach prowa-

dzonych w obszarze Talmudu oraz fakt, że jest on tak mało znany polskim czytelni-

kom i ogólnie chrześcijanom, należy rozpocząć od prezentacji tego głównego dzieła

żydowskiej myśli rabinicznej, najważniejszego w historii judaizmu, po samej Biblii.

Pierwszy rozdział został poświęcony wprowadzeniu do Talmudu, na które składa się

krótkie nakreślenie jego historii, ukazanie miejsca, jakie zajmuje w życiu pobożnego

Żyda, relacji do Pisma Świętego a wreszcie sposobu jego studiowania. Omówienie

generalne układu Talmudu wprowadzi z kolei do traktatu Pesachim, który jest klu-

czowym dla niniejszej pracy.

I.1. Wprowadzenie w Talmud

Niech przyczynkiem do konieczności przedstawienia założeń i teologicznej

wymowy Talmudu będzie wpierw słowo rabina Lewiego Freunda, który pisał krótko

po I wojnie światowej: „oczerniają nas, że nasz kodeks religijny, czyli Talmud, wy-

chowuje nas w duchu nienawiści i nietolerancji do wszystkich innych narodów i wy-

znań i że etyka nasza przysposabia nas do roli pasożytów i szkodników dla każdego

społeczeństwa”10

.

Potwierdzeniem negatywnego postrzegania Talmudu są słowa księdza Józefa

Kruszyńskiego, międzywojennego rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Uważał, że „wszyscy, co znali Talmud, czytając go w oryginale, wygłaszają bardzo

ujemne sądy o religijnej księdze żydowskiej. Z moralności Talmudu wypływają te

wszystkie przywary duszy żydowskiej, które nie pozwalają jej na wytworzenie har-

monii z wyznawcami innych religii”.11

Wspominał on także o wielu masowych pale-

niach Talmudu, szczególnie w drugiej połowie XVI wieku.12

Talmud pozostaje nadal dziełem niemal zupełnie nieznanym. Przyczynia się do

tego z pewnością znikoma w porównaniu z materiałem oryginalnym ilość tłumaczeń

na język polski13

. Z tego powodu wydaje się być celowym krótkie choćby wprowa-

10

Zob. Freund L., O etyce Talmudu. Odpowiedź żydoznawcom, s. 2. 11

Zob. Kruszyński J., Talmud. Co zawiera i co naucza, s.7. 12

Autor podaje lata 1553, 1555, 1559 i 1566. 13

W języku polskim dopiero w obecnym tysiącleciu nakładem wydawnictwa Tora Pardes Lauder uka-

zały się: Pirke Avot (tłumaczenie tytułowego traktatu) – 2009, Talmud babiloński : Gemara edycji wi-

23

dzenie w tę świętą księgę judaizmu. Pragnę krótko wyjaśnić, czym jest tak istotne dla

judaizmu dzieło, omówić historię jego powstania, relację do Biblii, sposób studiowa-

nia, a także strukturę.

I.1.1. Różne próby definiowania Talmudu.

Za Michaelem R. Rodkinsonem, autorem wprowadzenia do New Edition of

the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated and Translated

into English można powtórzyć, że najlepszą formą odpowiedzi na pytanie, czym jest

Talmud, będzie stwierdzenie o charakterze negatywnym. Otóż nie jest on komenta-

rzem do Biblii, kodeksem prawniczym ani kompilacją gotowych regulacji.14

Dzieło to

jest jakby starożytną encyklopedią, „w swych wypowiedziach wolna jak wiatr”15

Józef Kruszyński Talmud nazywa „źródłem etnicznej spójni, zarówno jak

i specyficznych cech charakteru żydowskiego”16

. Z kolei pisarz żydowski, Emanuel

Deutsch mówi, że „jest czymś więcej niż zbiorem praw, jest to mikrokosmos obejmu-

jący, tak jak Biblia, niebo i ziemię. I zdaje się, iż cała proza i cała poezja, cała nauka,

cała wiara i wszelka filozofia świata starożytnego... w nim się ześrodkowała”17

.

We wstępie do wspomnianego już amerykańskiego wydania Talmudu Babi-

lońskiego z 1896 roku18

przeczytamy nawet o porównaniu go do narodu żydowskiego,

który walczył przeciwko atakom i prześladowaniom.19

Talmud także był prześladowa-

ny. Najczęściej był atakowany przez osoby nieznające tego dzieła. Przeważnie wyry-

wano pojedyncze zdania z kontekstu, przedstawiano je w sensie odmiennym od inten-

cji autora. Także sami Żydzi mieli wpływ na negatywną recepcję, np. przecząc swoim

powiązaniom z nim, gdy tymczasem współczesny judaizm wyrósł na Talmudzie.20

leńskiej z objaśnieniami i komentarzami : Berachot rozdz. II; Kidusin rozdz. III; Bawa Kama rordz. I (3

rozdziały Talmudu) – 2010 oraz Misznajot Szabat (24 rozdziały Miszny traktatu Szabat) – 2011. Znany

jest także traktat Chagiga Talmudu babilońskiego z 2010 roku oraz tekst traktatu Pesachim Miszny

w tłumaczeniu Romana Marcinkowskiego (w: Pascha według Miszny, Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12)

s. 93-115 oraz w: Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s. 165-178). 14

Por. The Babylonian Talmud, tłum. M. L. Rodkinson t. I, s. xiii, wyd. 2, Boston, 1903. 15

Por. Tamże, s. xiv. 16

Zob. J. Kruszyński, Talmud – co zawiera i czego naucza, s. 5. 17

Por. E. Deutsch, Co to jest Talmud, wyd. 2, Warszawa 2005, s. 25. 18

Wstęp został napisany w maju 1896 roku w Cincinatti, wydanie 2. (tom I) jest datowane na rok 1903. 19

Por. The Babylonian Talmud, s. ix: „The fate of the Talmud has been the fate of the Jews. As soon as

the Hebrew was born he was surrounded by enemies. His whole history has been one of struggle against

persecution and attack. Defamation and deformation have been his lot. So too, has it been with the Tal-

mud. At the beginning of its formative period, viz., the development of the Mishna, it was beset by such

enemies as the Sadducees, the Boëthusians, and other sects, not to mention the Roman Government…” 20

Por. The Babylonian Talmud, t. I, s. xi – xii.

24

Współcześnie żyjący w Ameryce rabin, Sacha Pecaric, podaje najpełniejszą

bodaj definicję Talmudu pisząc, że „jest on podstawowym zapisem tej właśnie zagro-

żonej tradycji ustnej judaizmu, dokonanym między II a VI wiekiem n.e. przez kilka

pokoleń mędrców-rabinów w Erec Jisrael i Babilonii Talmud jest systemem i sposo-

bem. […] Chociaż drukowany – nie jest książką. Oczywiście, fizycznie Talmud sta-

nowi zbiór kart pomiędzy okładkami. Jednak w głębszym rozumieniu Talmud to spo-

sób myślenia. To intelektualna idea, charakteryzująca się dynamizmem i otwartością.

To styl i sposób dochodzenia do prawdy – nie cel sam w sobie, ale metoda otwierania

bram Tory. To narzędzie ciągłego ożywiania tekstu, dokonywanego ludzkim umy-

słem”.21

I.1.2. Talmud – święta księga judaizmu

Sacha Pecaric, autor pierwszego powojennego tłumaczenia Tory z uwzględ-

nieniem żydowskich komentarzy, w książce Czy Torę można czytać po polsku pisze:

„Tora, rozumiana jako połączenie Pisanej i Ustnej, jest najważniejszą księgą i instytu-

cją judaizmu, podstawą żydowskiej świadomości i tożsamości”.22

Pobożny Żyd każdego poranka modli się dziękując Bogu za dar Tory23

–

Błogosławiony jesteś, Boże, który przekazujesz naukę Tory swemu ludowi Izraelowi.24

Jednak Biblia w zasadzie nie jest czytana w swej pierwotnej postaci25

. Zamiast tego

bada się ją, korzystając z pomocy komentarzy klasycznych, jako że świętym nie jest

sam tekst, ale jego interpretacja dokonana przez żydowską tradycję egzegezy rabi-

nicznej26

. Tę sytuację potwierdza plan studiowania w jesziwach.27

W większości stu-

denci pracują tam z tekstem Talmudu Babilońskiego i komentarzami odnoszącymi się

do tego dzieła. Rozkład zajęć nie przewiduje wykładów bezpośrednio z Biblii.28

W synagodze czytany jest w całości Pięcioksiąg – w każdą sobotę, w cyklu rocznym.

21

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, Kraków 2011, s. 25-26. 22

Zob. tamże, ,s. 20. 23

Dla Żyda Tora to nie tylko Pięcioksiąg. Pentateuch jest Torą pisaną, Tora ustna to całe nauczanie

przekazywane z pokolenia na pokolenie – spisane w Talmudzie. 24

Zob. A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989, s. 42. 25

To znaczy samego tekstu świętego. 26

Por. A. Unterman, Dz.cyt, s. 58. 27

Por. tamże., s. 58-60. 28

Choć Miszna (Avot 5,24; za Dz. cyt., s. 60) proponuje, by chłopcy w wieku pięciu lat poznawali Pi-

smo Święte, dziesięciu – Misznę, a piętnastu – Talmud.

25

Z innymi tekstami biblijnymi Żydzi stykają się najczęściej przygotowując do swej bar

micwy29

.

Judaizm rabiniczny posiadał formułę poprzedzającą micwot30

, która stwierdza-

ła, że poprzez nie Bóg uświęcił Izraela.31

Już w średniowieczu Talmud cieszył się

„poważnym autorytetem, osiągając pozycję tekstu półkanonicznego, dlatego odrzuca-

nie historiografii rabinicznej jako heurystycznego anachronizmu uważano za święto-

kradztwo. Uczeni żydowscy, którzy w tych kwestiach zachowali stanowisko nieza-

leżne, poddawani byli druzgocącej krytyce i oskarżani o herezję przez konserwaty-

stów, dla których każde słowo Talmudu stanowiło nienaruszalną świętość.”32

Słownic-

two w przytoczonej powyżej wypowiedzi (kanoniczny, świętokradztwo, herezja, świę-

tość) ukazuje podejście judaizmu do Talmudu.

Fakt, jak ważne dla Żyda (oraz istnienia świata) jest Prawo (Tora) można zro-

zumieć słuchając opowieści rabinicznych. Jest ono wieczne, potężne, mądre i wiel-

kie.33

Stwórca dokonując Swego dzieła radził się go.34

Powstało przed założeniem

świata, który właśnie dla niego został stworzony.35

Jest więc jedną z siedmiu rzeczy,

które według żydowskich midraszy powstały przed założeniem świata.36

Pogląd ten

stał się powszechnym w czasach talmudycznych. Prawdopodobnie pierwszym utoż-

samiającym biblijną Mądrość i Torę ze sobą był żyjący w II wieku przed Chrystusem

Syrach.37

Opowieści rabiniczne utrzymują, że Mojżesz ucząc się Tory nie jadł oraz nie

pił przez czterdzieści dni, żyjąc według powiedzenia „Udając się do jakiegoś miasta,

żyj tak, jak jego mieszkańcy”38

. Zachowywał się więc tak jak aniołowie, a czas spę-

29

Lub bat micwy w przypadku dziewcząt w judaizmie reformowanym. 30

Micwa – hebr. miƒwâ – „przykazanie, obowiązek”. 31

Por. A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, s. 42. 32

Por. dz. cyt., s.52. 33

Por. E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1994, s. 78-79. 34

Potwierdzeniem biblijnym są fragmenty Księgi Przysłów, np. Prz 8,22. 35

Wiele midraszy podtrzymuje, że świat został stworzony ze względu na Izraela – np. „Świat nie został

stworzony inaczej jak dla Abrahama”. Żyd (jak i chrześcijanin) widzi, że dzięki Bogu wszystko ma sens

i cel. Rabini doszli do wniosku, że motywem stworzenia była miłość Boga do Jego Ludu. W kontekście

chrześcijańskim problem zostaje trafnie ujęty przez D. Lifschitza: „W Nowym Testamencie przekona-

nie o preegzystencji siedmiu rzeczy krystalizuje się wokół osoby Jezusa Chrystusa” (D. Lifschitz, Stań

się światło, s. 35-39), por. E. Fleg, Mojzesz w opowieściach mędrców, s. 78-79. 36

Pozostałe to: teszuwa (skrucha), Gan Eden (raj), Gehinnom (piekło), Kisse Hakawod (Tron Chwały),

Bet Hamikdasz (świątynia) oraz Imię Mesjasza. Por. D. Lifschitz, Stań się światło, s. 37-38; R. Graves,

R. Patai, Mity hebrajskie. Księga Rodzaju, s. 43 oraz Z Mądrości Talmudu, red. S. Datner, A. Kamień-

ska, Warszawa 1988, s. 63. 37

Por. A. Unterman, Żydzi. … s. 41. 38

L. Grinzberg w 3 tomie The Legends of the Jews podaje to powiedzenie oraz przytacza biblijne po-

twierdzenie jego wypełniania, gdy aniołowie odwiedzający Abrahama, przebywając na ziemi, spożywa-

li ludzkie posiłki (Rdz 18,5.8).

26

dzony u boku Najwyższego poświęcił wyłącznie zgłębianiu Prawa. Tym samym dał

Izraelowi wzór do naśladowania, aby rozmyślać o Prawie dniem i nocą.39

Wśród opowieści przytaczanych przez Edmunda Flega znajduje się pewna

dość ciekawa obrazująca rozwój Talmudu.40

Mojżesz widział Boga wypisującego sło-

wa Dekalogu na tablicach literami z koronami41

. Gdy zapytał, dlaczego one tak wy-

glądają, usłyszał, że pewnego dnia rabbi Aqiba nada każdemu znakowi i linii nowe

znaczenie. Mojżesz zapragnął więc zobaczyć tego nauczyciela. Gdy Bóg mu na to

pozwolił, znalazł się w szkole Aqiby i choć sam uczył się Prawa od jego Dawcy, oka-

zało się, że nie rozumie nauk późniejszego Rabbiego. Aqiba twierdził, iż uczył się od

Prawa przekazanego Mojżeszowi na Synaju. Jahwe wyjaśnił Patriarsze, że otwiera

przed nim tylko czterdzieści dziewięć spośród pięćdziesięciu bram wiedzy. Prawo ma

tysiąc znaczeń, które zostaną poznane w ciągu wieków. Jest to tylko jeden z wielu

midraszy jakie powstały w ciągu wieków na temat Talmudu i Tory. Znajduje się

w nim wyjaśnienie pochodzenia nauk talmudycznych. Każdy czytający Talmud do-

strzega chociażby daleko bardziej posuniętą drobiazgowość, czy sprzeczne opinie róż-

nych rabinów. Można by się więc zastanawiać, czy prawo Talmudu jest tym samym,

które Izrael otrzymał od Boga na Synaju. Powyższe opowiadanie przekonuje, że jak

najbardziej tak. Prawo jest niezmienne, pochodzi od Jahwe, a w ciągu wieków podlega

pogłębieniu, dalszemu poznaniu i uszczegółowieniu.

I.1.3. Tworzenie się Talmudu

Proces redagowania Talmudu przypada na okres rabiniczny42

. Jednak, aby wła-

ściwie zrozumieć to dzieło, należy sięgnąć do czasów wcześniejszych. Powstało ono

z troski o dokładny przekaz nauczania ustnego. Nurt zajmujący się objaśnianiem Tory

pojawił się na łonie judaizmu już po niewoli babilońskiej. To z niego powstał ustny

przekaz Prawa, który jako utrwalony na piśmie został nazwany Miszną.43

39

Por. L. Grinzberg, dz. cyt., (The second tables) oraz E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, s. 96. 40

Zob. E. Fleg, Mojżesz… s. 97-98, Por. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie, s. 199 (za Talmud,

porządek: Kodeshim, traktat Menachtot ). 41

Słowa Tory pisanej w języku hebrajskim posiadają litery zakończone ozdobnymi koronami. 42

W tym miejscu chodzi o okres od II do VI wieku – wczesnego judaizmu talmudycznego, rozpoczyna-

jący się po zburzeniu Świątyni przez Rzymian w 70. r. po Chr. Choć rabini istnieli i działali już wcze-

śniej, dopiero po tym wydarzeniu, ich nauczanie zaczęło odgrywać rolę decydującą. 43

Por. M. Rosik, Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wrocław 2008, s. 21-22.

27

Rabinizacja judaizmu rozpoczęła się w drugiej połowie I wieku po Chrystusie,

a dokładniej po zburzeniu przez Rzymian świątyni jerozolimskiej44

. Wydarzenie to

zakończyło okres tzw. drugiej świątyni w judaizmie45

. Do tej pory religia mojżeszowa

opierała się głownie na świątyni i Torze. Gdy zabrakło jednego z jej filarów, starano

się odrodzić życie Izraela poprzez jego reorganizację. Przestali istnieć kapłani – kohe-

ni, jak i scentralizowany kult ofiarniczy. Nie było już arcykapłanów, ani tak widocz-

nego wcześniej podziału pomiędzy faryzeuszami, saduceuszami, zelotami i innymi

ugrupowaniami, ponieważ ich miejsce zaczęli zajmować rabini.46

W roku 70 powstała

jesziwa w Jawne, a w ciągu najbliższych wieków został spisany fundamentalny dla

judaizmu, ustny przekaz Prawa i przez to utrwalony.

Prawo zawsze było czynnikiem integrującym wspólnotę Żydów47

. Gdyby po-

czucie przynależności do narodu wybranego określała bliskość Świątyni i uczestnic-

two w kulcie w Jerozolimie, zatraciłoby się ono szczególnie szybko wśród Żydów

w diasporze, niemogących brać w nim udziału. Dzięki Prawu byli wierni Jahwe i od-

różniali się od innych ludów. Obchodzili własne święta z ich charakterystyczną obrzę-

dowością i rytuałem, obrzezywali swoje dzieci itp. Po powrocie z niewoli babilońskiej

ponownie zaczęto składać ofiary w odbudowanej świątyni a zarazem zaczęto także

bardziej zwracać uwagę na ściślejsze wypełnianie Prawa.

A. Od Mojżesza do zugot

W pierwszym rozdziale traktatu Pirke Avot48

znajduje się opis przekazywania

Tory ustnej. Mojżesz otrzymał ją na górze Synaj, przekazał Jozuemu, on Starszyźnie,

a ci z kolei Prorokom. Od Proroków Prawo otrzymali członkowie Wielkiego Zgroma-

dzenia, którzy nadali strukturę Torze ustnej. Poprzez kolejnych Mędrców, członków

44

Miało ono miejsce w 70 r. po Chrystusie. 45

Trwający od 515 r. przed Chrystusem. 46

Por. K. Pilarczyk, Rabinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, w: Pan moim światłem…,

red. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 286-288. Po burzliwych wydarzeniach, zwanych wojną ży-

dowską, która miała miejsce w latach 66 – 74 po Chr. Pozostały tyła tylko część esseńczyków, która

dołączyła do judeochrześcijan oraz faryzeusze – rabini. 47

Taką samą funkcję spełnia ono również dzisiaj. Należałoby powiedzieć, że Żydem jest przede

wszystkim ten, który spełnia wymogi Prawa i prowadzi życie kultyczne. Powinien także mieć matkę

Żydówkę i być obrzezanym. 48

Zob. Pirke Avot, red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 10-11; Pirke Avot to „sentencje ojców”; to jedyny

traktat Talmudu nie będący zbiorem regulacji prawnych. Należy do porządku Kodeshim.

28

Knesset Hagedola49

Tora została przekazana pierwszej parze - zugot, którą tworzyli

Jose Ben Joezer i Jose Ben Jochanan.

Zugot powstały po przekształceniu 120-osobowego Wielkiego Zgromadzenia

w 71-osobowy Sanhedryn. Na jego czele postawionych zostało dwóch przywódców:

Nasi50

i Aw Bejt Din51

. Nasi jako przewodniczący reprezentował Sanhedryn na ze-

wnątrz, a Aw Bejt Din był kimś w rodzaju wiceprzewodniczącego, odpowiadającego

za typowe zadania sądu.52

Wspomniany już traktat Pirke Avot w pierwszym rozdziale

wymienia pięć generacji zugot. Poza wspomnianą pierwszą zugot, kolejne cztery two-

rzyli: Jehoszua Ben Parachja i Nitaj Haarbeli, Jehuda Ben Tabaj i Szimon Ben Sza-

chat, Szemaja i Awtajlon oraz przywódcy późniejszych rywalizujących ze sobą szkół

Hillel i Szammaj.

B. Tanaici

Podstawową częścią Talmudu jest Miszna, której źródłem były przepisy i tra-

dycje53

Izraela. Dotyczą one nie tylko kultu, życia religijnego, ale także świeckiego.

Źródłem najstarszych Misznajot54

są normy i zwyczaje praktykowane w sprawach

religijnych i prywatnych, takich jak Szabat, modlitwy czy np. nieczyste pożywienie.

Należały do tzw. Tory ustnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Z czasem za-

częto je spisywać. Za tę pracę odpowiedzialne są grupy tanaitów55

, które istniały

w Izraelu w I i II wieku po Chrystusie. Zbiory Misznajot powstały dzięki zainicjowa-

nemu przez nich spisywaniu nauczanego oralnie Prawa. Zestawienie przedstawicieli

kolejnych pokoleń i ich osiągnięć znajduje się poniżej.

Tab. 1 Generacje tanaitów

Lata

(po Chr.)

Najważniejsi

przedstawiciele Informacje dodatkowe

I 20-40 Gamaliel Pierwszy noszący tytuł Rabban – Nasz Mistrz,

49

Wielkie Zgromadzenie – instytucja 120 Mędrców, którym przewodził Ezra Pisarz założona po po-

wrocie z niewoli babilońskiej i zburzeniu tzw. pierwszej świątyni. Jego członkowie nadzorowali powrót

do Ojczyzny, odbudowę Świątyni, nadali kształt liturgii żydowskiej. 50

Co tłumaczy się jako „książę, przewodniczący”. 51

Co tłumaczy się jako „głowa sądu, główny sędzia”. 52

Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 209-219 53

Por. The Babylonian Talmud, Tom. I., s. xv 54

Słowo pochodzi od hebrajskiego szana, które można tłumaczyć jako „powtarzać, uczyć się, nauczać”. 55

Słowo pochodzi od hebrajskiego tana, które znaczy „uczony, nauczyciel”.

29

nazywany także Rabbenu ha-Kadosz – Nasz Święty

Mistrz, kontynuator tradycji szkoły Hillela.

II 40-80

Szimon Ben Gamaliel,

(pisownia) Jochanan Ben

Zakkai

Czas powstania przeciw Rzymianom (66-70);

Jochanan założył szkołę toraiczną w Javne, usta-

nowił bejt din56

.

III 80-110 Gamaliel II z Jawne

IV57

110-135

Aqiba ben Josef, Eleazar

ben Azaria, Iszmael ben

Elisza, Eleazar z Modiin,

Chanania58

, Elisza ben

Awuja, Eliezer ben Jaa-

kow, Cadok II

Aqiba i Iszmael tworzą nowe zasady egzegezy –

powstają dwie nowe szkoły. Aqiba twierdził, że

można tworzyć nowe rozporządzenia halachot59

, a

korzystając z Pism świętych można rozstrzygnąć

wszystko; po raz pierwszy usystematyzował hala-

chot.

V 135-17060

Szimon ben Gamaliel II,

Meir, Jehuda ben Elai,

Nechemia, Joszija, Jona-

tan

Tanaici podzielili się na dwie szkoły – naśladowcy

Aqiby i Iszmaela. Pracowano nad metodami pracy z

Torą pisaną oraz w dalszym ciągu zbierano i po-

rządkowano tradycję ustną.

VI 170-200 Jehuda ha-Nasi61

Zredagował Misznę.

200-220 Tzw. półtanaici:

Chijja, Bar Kappara

Okres przejściowy.

Ostatnie obróbki redakcyjne Miszny

Pecaric zwraca uwagę na fakt, iż „prócz obaw związanych z politycznym za-

grożeniem, spisywanie ustnej tradycji można uważać za przejaw naturalnego rozwoju

społeczeństw oraz ich doktryn religijnych”.62

Najwcześniejsze ze zbiorów utworzone

zostały przez rabbich Eliezera, Jehoszuę, Aqibę, Josego Eleazara i Meira. W zasadzie

każda ze szkół tanaickich posiadała swoją Misznę. Zdarzało się, że różniły się między

sobą w niektórych kwestiach.63

Podczas gdy sami Hillel i Szammaj nie zgadzali się ze

sobą tylko w trzech kwestiach, ich szkoły sprzeczały się między sobą o mnóstwo

przepisów. Wiele miejsc Talmudu świadczy o tej sytuacji. Przykładem niech będzie

cytat rabina Rasziego: When the disciples of Shamai and Hillel increased to a great

56

Najwyższy trybunał sądowniczy, częściowo zastępujący Sanhedryn, w większości złożony z faryze-

uszy i zwolenników szkoły Hillela. Objaśniał Torę i wymierzał sprawiedliwość. 57

Najliczniejsze pokolenie przypadające na czas powstania Bar Kochby (132 r. po Chr.), w którym

niektórzy tanaici widzieli zapowiadanego w Biblii mesjasza. 58

Był to ostatni zwierzchnik kapłanów. 59

Co daje możliwość ciągłej odnowy judaizmu i nie pozwala na jego skostnienie. 60

Tło historyczne: po powstaniu Bar Kohby, które zostało stłumione, zlikwidowane zostały szkoły

palestyńskie, siedmiu uczniów Aqiwy próbowało nauczać w Babilonii. Prześladowania ustały po roku

138, gdy władzę objął Antonius Pius. Centrum nauczania zostało ponownie przeniesione do Galilei.

Prace zakłóciły ponowne represje w latach sześćdziesiątych I wieku po Chrystusie. 61

Zwany Rabbenu ha-Kadosz lub Rabbi albo Nasi. 62

Zob. S. Pecaric, Światło Talmudu, w: Talmud Babiloński, Gemara …, red. S. Pecaric, s.40. 63

Por. Dz. cyt., s. 41.

30

number (about three generations before Rabbi), differing and quarrelling so, that it

looked as if there were two Torahs.64

Rabini Aqiba i Meir korzystając ze zbiorów Misznajot zredagowali dzieło od-

wołujące się do tradycji synaickich nazywane pierwszą Miszną. Nie można im przypi-

sać sformułowania ostatecznej wersji całych traktatów, jednak wiele materiału Miszny

zostało zaczerpnięte z ich nauczania.65

Przy pracy z wcześniejszymi kopiami dodawa-

no sukcesywnie nowe przypisy. Rabbi Jehuda ha Nasi około 200 roku po Chrystusie

zebrał je wszystkie razem, korzystając z pracy swych poprzedników. Zostały podzie-

lone na sześć porządków – rozdziałów66

. Ich tytuły pochodzą od spraw, które są

w nich rozpatrywane. Są to: Nasiona, Święta, Kobiety, Szkody, Świętości oraz

Oczyszczenia. Rabbi ogłosił tenże zbiór świętym dla całego Izraela.67

W trakcie tego procesu, część przepisów zachował w oryginalnej formie, do

innych natomiast dodał własny komentarz. Formę niektórych musiał zmienić całkowi-

cie, ponieważ już w jego czasach były one nieaktualne. Fragmenty, które uznał za nie-

podważalne i ostateczne prawo umieścił w Misznie nie podając imion ich autorów.

W przypadku przepisów niejasnych, podał wszystkie opinie, zaznaczając ich autorów

i nie podając żadnych definitywnych wniosków. W niektórych miejscach z kolei moż-

na spotkać się ze stwierdzeniem: A’herim które oznacza „anonimowi nauczyciele mó-

wią”. Wiele Misznajot zostało przez niego odrzuconych. Niektóre z nich zostały odzy-

skane i przywrócone po jego śmierci.

Choć wielu rabinów nie zgadzało się z pracą Rabbiego, dzieło jego życia zosta-

ło wkrótce uznane i przyjmowane porównywalnie do Prawa Mojżeszowego.68

Stało

się to dzięki wsparciu grona jego oddanych uczniów, którzy dążyli do uznania Miszny

Rabbiego Jehudy przez cały Naród Izraelski. W zasadzie mówiąc o jego dziele należy

myśleć nie o pracy jednego człowieka, a całej szkoły, której przewodniczył.69

Z orzeczeń rabinów żyjących w trakcie pracy Księcia lub przed nią, a które nie

znalazły się w Misznie powstał zbiór uzupełnień do niej. Jest on nazywany Berajtą70

.

Mimo że trudno ustalić autorytatywność tych wypowiedzi, często używano ich w dys-

kusjach, co świadczy o darzeniu ich szacunkiem.

64

Zob. The Babylonian Talmud, tom VI.11 (Porządek Nezikim, Traktat Bawa Metzia), s. 79 (przypis 1) 65

Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 118-119. 66

O strukturze Talmudu więcej w dalszej części pracy. 67

Zob. The Babylonian Talmud, tom I, s. xvi. 68

Por. The Babylonian Talmud, tom I, s. xvi. 69

Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie…, s. 119 (autor – ks. prof. Mariusz Rosik podaje tę opinię

opierając się na Stemberger, Il Talmud. Introduzione, testi, commenti, Bologna 1989, s. 46-57). 70

Zob. poniżej.

31

C. Amoraici71

Gdy Miszna została zamknięta, zaczęły powstawać komentarze do niej (od III

wieku). Była studiowana w szkołach rabinackich. Studenci starożytnych akademii

zapisywali w krótkiej formie sedno nauczania, aby móc je łatwiej zapamiętać. Z cza-

sem do tych notatek dodawali komentarze i wyjaśnienia. W interpretacji Miszny sto-

sowano reguły identyczne z używanymi w pracy z tekstem biblijnym. Uczono się jej

tekstu na pamięć i komentowano go. Rezultat tego procesu został nazwany Gemarą, co

oznacza zakończenie, uzupełnienie. Wraz z tekstem Miszny stanowi Talmud będący

ich połączeniem.

Celem powstania Gemary miało być zharmonizowanie Miszny i Berajty,

a w wielu przypadkach uzyskanie jednoznacznego wyjaśnienia prawa.72

Nauczyciele

dochodzący w niej do głosu nazywani są amoraitami73

, czyli interpretatorami, ponie-

waż interpretowali trudne fragmenty Miszny. Zajmowali się tłumaczeniem i wyjaśnia-

niem słów tanaitów.

Gemara powstawała równolegle w dwóch ośrodkach: Palestynie i Mezopota-

mii. Talmud istnieje więc w dwóch wersjach74

. Talmud Jerozolimski (zwany także

Palestyńskim) datowany jest na IV wiek po Chrystusie, natomiast Babiloński powstał

na przełomie V i VI wieku. Talmud Bawli choć zawiera komentarz do mniejszej licz-

by traktatów niż Talmud Jerozolimski, jest od niego czterokrotnie obszerniejszy.

Izraelscy amoraici Raw Muna i Raw Josi zajęli się redakcją Talmudu Jerozo-

limskiego, którego autorem był Rabbi Jochanan bar Nafcha (IV – V wiek). Tworzy go

Miszna wraz z Gemarą palestyńską będącą komentarzem hagadycznym do 39 z 63 jej

traktatów. Jest on spisany galilejskim dialektem języka aramejskiego i posiada cytaty

głównie z nauczycieli izraelskich75

. Jedną z różnic między nimi jest Gemara do po-

rządku Miszny Zeraim – ziarna. W redakcji babilońskiej istnieje Gemara tylko dla

traktatu Berachot (błogosławieństwa), a w jerozolimskiej – do wszystkich.76

71

Aram. „interpretatorzy, tłumacze”. 72

Por. The Babylonian Talmud, tom I, s. xviii. 73

Informacje na temat amoraitów: Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, s. 21; 21-28, Talmud. Gemara

edycji…, s.41-42, The Babylonian Talmud, tom X.2,d, s. 23-37, tom X.1, s. 13-22. 74

W niniejszej pracy wykorzystany został głównie tekst The Babylonian Talmud przetłumaczony na

język angielski przez Michaela L. Rodkinsona. 75

Podczas gdy Babiloński przytacza wypowiedzi także babilońskich rabinów. 76

Por. K. Pilarczyk, Zanim z czterema wejdziemy do Pardes. Wprowadzenie do Talmudu, w: K. Pilar-

czyk, G. Zlatkes, Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, s. 21- 29.

32

Tab. 2 Generacje amoraitów palestyńskich

Lata Najważniejsi przedstawi-

ciele Wydarzenia i nauczanie

I 220-250 Chanina, Jannai, Jehoszua

ben Lewi , Hoszaja

Jehoszua doceniał hagady jako środki przekazu

religijnego.

II 250-290

Jochanan bar Nappacha oraz

m. in. Resz Lakisz, Icchak

ben Eleazar, Jaakow ben Idi,

Kahana, Jose ben Chanina

Nauczanie Jochanana stanowi główny zrąb pale-

styńskiej Gemary77

. Podupadają akademie misz-

naickie, w wyniku prześladowań wielu Żydów

opuszcza Palestynę

III 290-320 Abbahu, Jehuda III, Lewi,

Zera, Chelbo, Icchak

Trwają prześladowania78

. Zera twierdzi, że wnio-

ski wyciągane z hagad są często naciągane.

IV 320-350 Hillel II i wspierający jego

nauczanie rabini

Hillel komentuje Misznę, Żydzi wobec zagrożeń

próbują gromadzić się wokół niego.

V 350-375

Gamaliel V i Jehuda IV,

Awin II, Jechuda (IV, pa-

triarcha) Jona, Chanina z

Seforis, Mana II, Tanchuma

bar Abba.

Całkowity upadek ośrodków amoraickich. Na-

stroje nacjonalistyczne prowadzą do powstania

w 351 roku. Wyłania się spisana Gemara pale-

styńska, a Tanchuma opracowuje główne hagady.

Na początku III wieku rozpoczął się proces, w wyniku którego centrum stu-

diowania Tory przeniosło się z Izraela do Babilonii. Jedną z przyczyn tego był Rabbi

Abba bar Abajo, zwany także Rav, co znaczy po prostu Rabin79

i jest wyrazem sza-

cunku. Pochodził on z Babilonii, należał do rodu Dawida i był wyjątkowym mędrcem.

Po otrzymaniu ordynacji rabinackiej od Jehudy ha-Nasiego w Palestynie powrócił do

Babilonii, gdzie podążyło za nim wielu uczniów.

Gemara babilońska jest wielkim studium Miszny. Charakteryzuje ją zwięzły

język. Zredagowali ją Raw Aszi wraz z Rawinem w języku hebrajskim i wschodnim

aramejskim. Dzieło to pomaga połączyć tekst Miszny z Biblią i wypowiedziami tana-

itów oraz amoraitów, poszukuje logicznej podstawy halachy i jej źródeł oraz wyciąga

ogólne wnioski z Miszny.

77

Została przyjęta pozytywnie także w Babilonii i miała udział w redakcji tamtejszego tekstu. 78

Poprawa sytuacji nastąpiła na początku IV wieku za panowania Dioklecjana, jednak po wydaniu

edyktu mediolańskiego za czasów Konstantyna Wielkiego w roku 313 Żydzi ubożeli, a szkoły miszna-

ickie upadały. 79

Dodawano także przydomek Aricha, oznaczający „wysoki”, ponieważ był człowiekiem o dużym

wzroście. Tytuł Rabbi zarezerwowany jest w Talmudzie dla nauczycieli z Izraela, Raw odnosi się do

babilońskich uczonych.

33

Tab. 3 Generacje amoraitów babilońskich

Lata Niektórzy przedstawiciele Wydarzenia i nauczanie

I 220-250 Rav, Mar Szmuel Powstają pierwsze szkoły amoraickie w Babilonii.

II 250-290

Jehuda ben Jechezkel, Huna,

Adda ben Ahawa, Giddel,

Hammuna, Chisda, Zeira

Jehuda wprowadził do pracy nad Miszną nową

metodę – dyskusję80

. Jego szkoła wkrótce stała się

centralną w Babilonii.

III 290-320

Abbaje, Rawa, Nachman

ben Icchak, Rami ben

Chama, Adda ben Ahawa

Dwa razy w roku uczeni zbierali się, bo rozważać

problemy, jak ma to miejsce w Misznie. Znalazło

to odbicie w redakcji Talmudu.

IV 320-350 Rabba ben Nachmani, Josef

bar Chijja, Abbaje, Rawa

Uniezależnienie amoraitów babilońskich od pale-

styńskich. Raw doskonali metodę dialektyczną;

dokonuje pierwszej redakcji babilońskiej Gemary.

V 350-375

Pappi, Huna ben Jehoszua

Kahana IV, Zewid, Chama,

Pappa bar Chanan

Koniec studiów w Palestynie - babilońscy amora-

ici przejmują obowiązek studiów nad Miszną.

VI 375-425

Aszi81

, Achawa bar Rawa,

Mar Zutra, Rafram, Rafram,

Rawina, Jeimar

Aszi połączył osiągnięcia ośrodków Palestyńskich

z metodą dialektyczną, uporządkował tradycje z

III i IV wieku – redakcja Gemary babilońskiej

VII 425-460 Mar bar Raw Aszi Pielęgnowano spuściznę Asziego.

VIII 460-500 Rabba Tosafaa, Rawina bar

Huna z Sury

Zamknięto prace nad Gemarą - ostatnie uzupeł-

nienia i wygładzenie stylistyczne.

Talmudy były tworzone przez pięć pokoleń amoraitów w Palestynie i osiem

w Babilonii. Dziś w jesziwach studiuje się je oba. Pierwszeństwo posiada jednak Babi-

loński, którego redaktorzy korzystali z bardziej zwięzłego – Jerozolimskiego.

D. Od saworaitów do wpółczesności

W VI i VII wieku w ośrodkach babilońskich pracowali saworaici82

, którzy do-

konali ostatecznej redakcji obu komentarzy do Miszny. Byli oni autorami niektórych

anonimowych opinii znajdujących się w Gemarze. Wprowadzili objaśnienia trudnych

fragmentów i uporządkowali materiał, którego nie zdążyli opracować ich poprzednicy.

80

Zastąpiła ona pamięciowe przyswajanie i odtwarzanie tekstu Miszny. Zasada ta została wykorzystana

przy pracy nad Gemarą babilońską. 81

Zwany Rabbana. 82

Zob. Talmud Babiloński, Gemara…, s. 42, Talmud babiloński. Traktat Chagiga, s. 28-29,

34

Wpływ na ustalenie ostatecznej wersji Miszny i Talmudu mieli także geonim83

.

Prowadzili obszerną korespondencję i responsę, w której udzielali odpowiedzi na py-

tania o halachę i Torę. Pierwszymi przedstawicielami komentatorów Miszny z Europy

są Riszonim, czyli „Pierwsi”. Grupa ta działała od XI do XVI wieku. Najbardziej zna-

nymi są: Szlomo Jicchaki - Raszi84

i Mosze ben Majmon - Rambam85

. Kontynuatora-

mi pracy Rasziego było tosafiści, którzy pogłębili dotychczasową pracę dodając nowe

aspekty, przykłady, konfrontowanie źródeł i drobiazgowe rozpatrywanie trudnych

miejsc. Talmudyści działający od XVI wieku do dziś nazywani są acharonim86

.

I.1.4. Talmud – Tora ustna wobec Tory pisanej

Właściwie pracę nad Talmudem należałoby zacząć od żydowskiego midrasza

o Prawie. Dzięki niemu można lepiej pojąć, jak pobożny Żyd rozumie to dzieło. Pismo

Święte87

zawiera wzmiankę o Mojżeszu, który przebywał na Górze Horeb przez czter-

dzieści dni i czterdzieści nocy. Rabini zauważyli, że w zasadzie słuchaczowi wystar-

czyłoby powiedzenie o ilości dni. Jednak, skoro Pismo wspomina także o nocach, nie

robi tego bez przyczyny. Judaizm rozumie przez to, że Mojżesz w dzień, gdy było

jasno, zajmował się spisywaniem Prawa, a w nocy słuchał Boga i zapamiętywał jego

słowa. Stąd można mówić o Torze Pisanej88

i Ustnej89

. Pierwsza zawiera 613 przyka-

zań90

, podczas gdy druga wszystkie definicje i wyjaśnienia do nich. Żydzi spisywali

przykazania, a objaśnienia przekazywali ustnie z pokolenia na pokolenie.

Stąd już na początku pracy można wysnuć pewne wioski. Talmudyczne i bi-

blijne przepisy nigdy nie będą stały w opozycji do siebie, nie są czymś przeciwnym.

Tora Pisana i Ustna dla pobożnego wyznawcy judaizmu rabinicznego jest nieroze-

rwalną całością. Sacha Pecaric, wprowadzając do studiowania Tory, tłumaczy, że

„kluczowym warunkiem tego, by się przybliżyć do judaizmu, jest zrozumienie dyna-

miki, która zachodzi między Torą Pisaną a Torą Ustną. Bez pojęcia ich dynamicznej

83

Gaon – hebr. „duma, splendor”; byli to przywódcy jesziw w Pumbedicie i Surze, zob. tamże. 84

Żył w latach 1040-1105. 85

Żył w latach 1135-1204; ułożył Miszne Torah – systematyczną kodyfikacje prawa żydowskiego,

ściśle złączoną z tekstem Talmudu. 86

Hebr. „ostatni”; uczeni komentujący prawo i orzeczenia rabiniczne żyjący od XVI w. do dziś. 87

Por. Wj 24,18. 88

Czyli Tora Szebichtaw. 89

Czyli Tora Sze-beal pe. 90

Za M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 168: Talmud w traktacie Makkot przytacza wypowiedź

Raw Hamnuna przypominającą nauczanie rabiego Simlai: 365 zakazów odpowiadających ilości dni

w roku i 248 nakazów jak liczba członków ludzkiego ciała.

35

jedności nigdy nie zrozumie się judaizmu. […] zrozumieć, w jaki sposób one się do-

pełniają – to pojąć istotę judaizmu. Dynamika pomiędzy Torą Ustną a Torą Pisaną

przekłada się na poziom normatywnego prawa żydowskiego, czyli na poziom halachy,

ujmującej całą egzystencję człowieka”.91

Mariusz Rosik podkreśla, że nauczanie rabinów będące wyrazem tradycji

ustnej posiada niższą rangę, niższy autorytet Biblii. Spotykamy się wtedy ze sformu-

łowaniem „rabbi [imię] mówi”, podczas gdy w miejscach odnoszących się do Biblii

znajduje się tylko formuła „jest napisane”.92

Nauczanie rabinów posiada odpowiedni autorytet, jednak nie jest nieomylne.

Zakładano, że Torę można interpretować w sposób niepełny lub błędny.93

Judaizm nie

posiada instytucji będącej odpowiednikiem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Ży-

dów nie obowiązują więc analogiczne do katolickich dogmaty podające całkowicie

nieomylną naukę.

Widząc, że większość chrześcijan nie rozumie, czym jest Talmud, L. Freund

w 1922 roku wydał niewielką rozprawkę94

na jego temat. W swojej pracy pokazuje on,

że „Talmud jest tylko dalszym rozwojem Pisma świętego i że duch biblji, to jest duch

sprawiedliwości, cnotliwości i bezwzględnej miłości bliźniego, wieje, także z nauk

Talmudu.”95

Autor przekonując, że podstawą powstania Talmudu jest Pismo Święte,

porównuje go do „wody płynącej korytem wyżłobionym w kierunku, przez zasady

biblijne wytkniętym”.96

Aby zbadać jakiś fragment Talmudu zawsze należy odwołać

się do jego podstawy biblijnej.

W Misznie znajdziemy jednak halachy niemające oparcia w Biblii. Istnieją

dwie tezy ich powstania.97

Pierwsza przypuszcza, że powstały w czasach machabej-

skich i zostały dołączone do dziewięciu z czasów Ezdrasza, a później nie można było

już ich wyeliminować. Druga mówi, że one powstawały jako pierwsze. Nie miały jed-

nak biblijnego fundamentu, więc podważano ich ważność. Dołączając do nich hala-

chot oparte na Biblii, wzmocniono ich autorytet. Możliwe, że „w czasach postbiblij-

nych (…) Sanhedryn rozpowszechniał Halachy pozabiblijne, na co nie mogli zgodzić

się uczeni w Piśmie, którzy byli autorami halach opartych o Biblię”. Żadna z tych teo-

91

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, s. 23. 92

Zob. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie…, s. 116 (autor powołuje się na H. Maccoby, Early

Rabbinic Writtings, Cambridge 1998, s. 8). 93

Por. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie…, 117. 94

Por. L. Freund, O etyce Talmudu. Odpowiedź „żydoznawcom”, Lwów 1922. 95

Zob. Dz. cyt, s. 3. 96

Zob. Dz. cyt, s. 6. 97

Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 118.

36

rii nie jest pewna. Uczeni są zgodni tylko co do jednego – „jeszcze za czasów funk-

cjonowania świątyni rozwijały się obok siebie tradycje ustne, z których jedne osadzo-

ne były na Biblii, inne na innych źródłach”.98

I.1.5. Studiowanie Talmudu

Rabini uczyli:

jeśli się kto zajmuje Pismem, to znaczy to coś, ale nic szczególnego; jeśli zaś Miszną,

to jest coś i za to otrzyma się zapłatę; jeśli zaś Talmudem, to nie ma nic ważniejszego

ponad to, biegnij jednak zawsze do Miszny, niż do Talmudu.99

Aby przybliżyć na czym polega żydowskie podejście do Talmudu, zacząć można od

pewnej anegdoty przytaczanej przez Pecarica100

. Dwóch uczniów jesziwy zapatrzyło

się na ptaka lecącego za oknem. Nauczyciel zapytał, o czym myślą. Jeden odpowie-

dział, że o duszy ulatującej do nieba, a drugi, rozmyślał nad tym, co by się stało, gdy-

by ptak zdechł i spadł pomiędzy ogrodzenia dwóch sąsiadów – do kogo należało by

mięso. Nauczyciel pierwszemu zakazał zajmować się bzdurami i wrócić do nauki, a

drugiego pochwalił za tok rozumowania, ponieważ na tym właśnie polega studiowanie

Talmudu.

O sposobie, w jaki powinno się studiować Talmud w wielu miejscach mówi on

sam za siebie:

Wybierz sobie nauczyciela i nabądź sobie przyjaciela101

,

Ten który studiuje pośród tłumów uczniów, posiada owoc ich wiedzy. […] miecz może

spaść na szyje uczniów, którzy studiują oddzielnie, każdy dla siebie; i nie tylko to, ale

stają się także głupi i popełniają przez to wykroczenia102

,

Nauczyłem się wiele od moich mistrzów, więcej jednak od moich kolegów i jeszcze

więcej od moich uczniów103

.

Taki wspólny sposób studiowania nazywa się chawruta104

, co można wyjaśnić

cytując Pecarica: „Konieczny jest ktoś, kto wejdzie ze mną w merytoryczny spór,

chawer – przyjaciel, towarzysz w studiowaniu. Bo tylko w gorącej dyskusji, w dialo-

98

Zob. tamże. 99

Zob. J. Kruszyński, Talmud - co zawiera i czego naucza, s. 50. 100

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s. 101

Zob. Pirke Avot 1,6 (Pirke Avot. Sentencje Ojców, red. Sacha Pecaric, s. 15-16). 102

Zob. The Babylonian Talmud, Tom IX.17, s. 25 (słowa przypisywane Rabbiemu Jose ben Hanina) 103

Zob. tamże; (słowa przypisywane rabbiemu Jehuda ha Nasi). 104

Metoda wspólnego studiowania Talmudu przez dwóch studentów określanych mianem chaber.

37

gu, da się dochodzić do prawdy. Niezbędna jest obecność kogoś, kto nie zgadza się

z tym, co ja uważam, interpretując dany fragment – i na tym właśnie polega dialektyka

myślenia”.105

Sposób ten znajduje także potwierdzenie w Piśmie Świętym (Prz 27,17).

Według żydowskich midraszy Torę studiuje także Bóg106

, ale On sam jest rów-

nież jej Dawcą i nauczycielem Izraela. W Talmudzie znajduje się opis, jak powinno

wyglądać nauczanie Prawa107

. Opowiada on, jak Mojżesz, który uczył się od Boga

przekazywał tę naukę kolejnym osobom. Czynił to w taki sposób, by każdy usłyszał

dane nauczanie przynajmniej cztery razy. Fragment został podsumowany przez rab-

biego Eliezera opisem pierwszej lekcji prowadzonej przez Mojżesza: „Każda osoba

jest zobowiązana prowadzić lekcję dla studenta przynajmniej 4 razy. To wynika z fak-

tu, że skoro Aaron, który uczył się od Mojżesza, który uczył się od Boga, musiał wy-

słuchać lekcji 4 razy, ile więcej musi powtarzać lekcję zwyczajny uczeń zwyczajnego

nauczyciela.”108

Talmud jest Torą Ustną, która jest żywa, wtedy gdy jest czytana.

Mówi się, że Talmud otwiera usta.

Uczeń studiujący Talmud powinien być wiernym i oddanym swojemu na-

uczycielowi, nie odstępować go na krok109

i zawsze chcieć brać z niego przykład.

Talmud bowiem uważa mędrca żydowskiego za żywe wcielenie Tory tak, że po jej

przestudiowaniu i zagłębieniu się w nią każda jego myśl i uczynek są jej wyrazem.110

W swojej książce pod tytułem „Judaizm” Norman Solomon111

przytacza

wspomnienia jednego z czołowych myślicieli ortodoksyjnego judaizmu ubiegłego

wieku, Josepha Dov Soloveitchika. Człowiek ten jako chłopiec, przysłuchiwał się wy-

kładom prowadzonym przez jego ojca. Mimo, że niewiele z nich rozumiał, rodzice

zasiali w jego sercu przekonanie, iż najważniejsze, aby stale studiować Torę, cieszyć

się tym i dać się porwać jej słowom. Sam Soloveitchik mówi, że ta nauka jest donio-

słym wyrazem miłości, która trwa przez pokolenia, łączy umysły i jednoczy dusze. Ci,

105

Zob. P. Jędzrejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, s.26, 106

Por. A.Uterman, Żydzi …, s.42. 107

Zob. The Babylonian Talmud, Tom II.3, s. 126:

The Rabbis taught: "How was the method of teaching the Law in the days of Moses?" (…) so that no

one heard it less than four times. From this R. Eliezer deduced, that every teacher should recite his

teaching to his disciples four times, holding that as Aaron who learned from Moses, who in turn learned

from the might of God, had to learn one thing four times so much more ought an ordinary man to do so

when learning from another. 108

Zob. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie…, s. 169. 109

W Talmudzie znajdują się opowiadania o uczniach, którzy za swymi nauczycielami chodzili także

do toalety, a nawet chowali się pod łóżkiem, by zobaczyć jak ich mistrz obcuje z żoną, uzasadniając, iż

„to jest Tora i ja ją muszę poznawać”, por. A. Unterman, s.40. 110

Por. A. Unterman, Żydzi, s.40. 111

Pracownik Wydziału Współczesnej Myśli Żydowskiej w Oksfordzkim Ośrodku Studiów Hebraj-

skich i Żydowskich, wykładowca w Ośrodku Hebrajskim na Uniwersytecie w Oksfordzie.

38

którzy przekazują nauki Tory, spotykają się w jednej gospodzie historii z tymi, którzy

je otrzymują.112

Talmud w swojej strukturze przypomina dyskusję113

i tak należy go

traktować. Między innymi, z tego powodu, nie należy studiować Talmudu w pojedyn-

kę, ale w jesziwie, a przynajmniej w parze. Jeśli jest to niemożliwe, studiujący, powi-

nien także czytać na głos, by oddać jego charakter.

I.1.6. Struktura Talmudu

Rabin Sacha Pecaric podkreśla, że struktura Talmudu nie jest przypadkowa.

Cechuje go „absolutna precyzja języka. Nieraz zdarzyło mi się w Polsce słyszeć, że

Talmud jest jakimś chaotycznym zbiorem pomieszanych zdań i opowieści, legend

i mitów. Tylko początkującemu, temu kto Talmudu jeszcze nie zna albo pobieżnie się

z nim zapoznał, może się on tak właśnie jawić. […] Talmud powstawał przez okres

niemal pięciuset lat. Był to naprawdę dostatecznie długi czas, by jego autorzy zdążyli

przemyśleć, jaką formę i strukturę mu nadać.”114

W poniższej części pracy przedstawione zostaną rodzaje tekstów wchodzące w

skład Talmudu, podział treści na mniejsze jednostki i bardzo skrótowo ich tematykę.

Na koniec zostanie przybliżona dokładniej tematyka części Talmudu najistotniejszej

dla niniejszej pracy – traktatu Pesachim należącego do porządku Moed.

A. Podstawowy podział Talmudu

a) Miszna

Miszna jest dziełem o charakterze filozoficzno-prawnym115

. Powstała w około

200 roku po Chrystusie, lecz posiada tradycje sięgające II wieku przed Chrystusem.

Jej nazwa pochodzi od hebrajskiego szanah, co oznacza „powtarzać”. Jest ona podzie-

lona na porządki – sedarim, złożone z traktatów – mesachtot, które z kolei dzielą się

na rozdziały – parakim. Ten podział wyznacza strukturę dla całego Talmudu. Zostanie

omówiony dokładniej w dalszej części pracy.

112

Por. S. Norman, Judaizm, Warszawa 1997, s. 89-90. 113

Na jednej karcie stykają się wypowiedzi osób żyjących na przestrzeni wieków. Często są one od-

mienne – student czytając je ma wrażenie rozmowy prowadzonej między osobami. 114

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s.6. 115

Zob. M. Rosik, Judaizm…, s.22.

39

b) Gemara

Gemara jest komentarzem do Miszny, który powstawał w szkołach rabinackich

amoraitów. Składa się ona z podstawowych jednostek zwanych sugja opracowanych

przez różnych redaktorów. Komentarze powstawały w dwóch ośrodkach - Palestynie

i Babilonii dając początek dwom Talmudom. Rabin Sacha Pecaric podaje dalej116

, że

Gemara złożona jest z 21 rodzajów tekstu. Są to:

- Tosefta117

,

- Berajta,

- Perusz (rozpoczynające się od słów „czym jest to i to” wyjaśnienie kwestii porusza-

nych w Misznie),

- Szeela (pytanie o orzeczenie prawne),

- Teszuwa (odpowiedź na pytanie),

- Kasza (sprzeciw wobec opinii amoraity powodowany przytoczeniem pozornie

sprzecznego źródła),

- Piruka (odpowiedź rozwiązująca problem),

- Tijuwa (obalenie orzeczenia przy pomocy jasnych dowodów),

- Sijata (źródło przytoczone by wesprzeć jakąś opinię),

- Rumja (zaprzeczenie w przypadku sprzecznych źródeł),

- Cerichuta (wykazanie konieczności występowania większej ilości podobnych źró-

deł),

- Atkafta (sprzeciw na podstawie rozumowania),

- Maase (przytoczenie faktycznego przypadku i decyzji),

- Szemateta (powiedzenie, tradycja odnoszące się do kwestii halachicznych),

- Sugja (fragment Gemary zawierący powiązane ze sobą pytania i odpowiedzi),

- Hilcheta (decyzja halachiczna),

- Tejku (kwestia pozostawiana bez rozstrzygnięcia),

- Szinuja (nowa interpretacja próbująca pokonać sprzeczności),

- Hagada,

- Horaa (tradycja pochodząca od mędrców, zgromadzenia lub jakiejś jesziwy, związa-

na z przykazaniem),

116

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara… , s. 49-50. 117

Trzy najważniejsze pojęcia wyjaśnione zostają poniżej osobno z racji roli, jaką pełnią w Gemarze:

Tosefta, Berajta i Hagada.

40

- Szita (przytaczanie kilku podobnych opinii razem).

c) Berajta118

Berajta jest ważnym źródłem119

pochodzącym z czasów Rabbiego Jehudy ha

Nasi. Są to inne materiały misznaickie i midrasze dotyczące praw. Zostały zebrane

przez mędrców, np. Chiję, Oszaję, Akiwę już po spisaniu Miszny. Teksty te, jeśli nie

są zakwestionowane w Gemarze, uznawane są za prawo.

d) Tosefta120

Tosefta jest zbiorem dodatków i uzupełnień do Miszny, które nie zostały do

niej włączone. Posiada identyczną ilość porządków i traktatów z Miszną, za wyjąt-

kiem niektórych rozdziałów.121

Jest dziełem o charakterze halachicznym około cztero-

krotnie obszerniejszym od Miszny. Stanowi ona formę Berajty złożoną z materiałów

misznaickich będących dodatkami późniejszego okresu. Bywa przypisywana różnym

autorom: Nechemjachowi, współpracującemu z Meirem, rabbiemu Chijja bar Abba

i rabbiemu Oszaja122

W rzeczywistości tosafistów było wielu.123

W żydowskim wstę-

pie do polskiego wydania Talmudu znajduje się stwierdzenie, że „zawiera dużo warto-

ściowych informacji i rzuca światło na wiele misznajot”.124

e) Halacha i hagada – dwie kategorie tekstów

Gustaw Karpeles doskonale zarysował istotę tych dwóch rodzajów tekstu:

„Halacha jest prawem wcielonym, hagada jest wolnością zdyscyplinowaną przez pra-

wo, na której odcisnęła się moralność. Halacha reprezentuje surowy autorytet prawa

118

Hebr. „to, co na zewnątrz”; zbiór materiałów misznaickich i midraszy nie wchodzących w skład

Miszny; zebrane po jej spisaniu. 119

O którym jednak nie będzie obecnie mowy, aczkolwiek warto o nim wspomnieć. 120

Aram. „uzupełnienie” – rozszerzenie kwestii poruszanych przez Misznę, nie zamieszczonych w niej,

spisanych około III w. po Chr. 121

Zob. I. Rapoport, Egzegeza żydowska okresu biblijnego i rabinicznego, w: M. Rosik, I. Rapoport,

Dz. cyt., s. 240-241. 122

Zob. Tamże oraz M. Rosik, dz. cyt., s. 127-129. 123

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara… , s. 44 124

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s. 49.

41

i bezwzględną ważność teorii; hagada ilustruje teorię i prawo w świetle opinii po-

wszechnej i poczucia moralnego ogółu.”125

Teksty halachiczne mają zabarwienie jurydyczno-religijne. Próbują uzupeł-

niać miejsca biblijne, tworząc podstawy dla zasad regulujących życie gminy żydow-

skiej. Są przepisami wyprowadzonymi z interpretacji Pisma Świętego, kodeksem po-

stępowania, ale nie stanowią suchego systemu prawnego. Halacha pochodzi od rdzenia

hlk („chodzić”), ponieważ pokazuje drogę, jaką pobożny Żyd powinien kroczyć, by

żyć zgodnie z nakazami Pięcioksięgu.

Hagady powstawały w tym samym czasie, co halacha, tworzyli je ci sami

mędrcy i wykładali w tych samych szkołach. Można je nazwać opowiadaniami o bu-

dującej treści126

. Układają w całość fragmenty Pisma Świętego i dodają różne pozabi-

blijne szczegóły. Te swobodne opowieści zmierzają zawsze do ukazania sedna prawa.

Czynią to poprzez wykorzystanie „opowieści, legend, bajek, poematów, alegorii, re-

fleksji moralizatorskich i reminiscencji historycznych”.127

Nie są obowiązującym pra-

wem, jak halacha. Można by stwierdzić, że bardziej wyrażają osobiste opinie autora.

f) Midrasz

Słowo to pochodzi od hebrajskiego rdzenia drš, co można przetłumaczyć ja-

ko „szukać”, „pytać”. Midrasze powstawały w okresie rabinackim. Wyznawano wtedy

przekonanie, którego ślady znajdziemy w Talmudzie – „jedno zdanie biblijne ma wie-

le znaczeń”128

. Nie próbowano więc wypracować jednego obowiązującego znaczenia

dla danego fragmentu Tory. Używany był do objaśniania perykop biblijnych bardziej

w zaciszu domowym niż podczas liturgii. Korzystano z niego w szkołach rabinackich

i przekazywaniu wiary dzieciom w rodzinach. Najważniejszą pracą tego typu jest Mi-

125

Zob. A. Kamieńska, Posłowie do wyboru z treści Talmudu, w: Literatura na świecie, Warszawa,

1989 nr 4, s. 139 126

Por. R. Skrzypczak, Wstęp, w: D. Lifschitz, Stań się światło…, s. 23 127

Zob. A. Cohen, dz.cyt., s. 22. 128

Zob. The Soncino Enghlish Babylonianan Talmud, porządek Nezikin, traktat Sanhedrin (folio 34a):

One Biblical verse may convey several teachings […] And like in hammer that breaketh the rock in

pieces: i.e., just as [the rock] is split into many splinters, so also may one Biblical verse convey many

teachings.

Stosowano cztery metody egzegezy: peszat – interpretacja dosłowna, remez – alegoryczna, derasz –

komentarz homiletyczny i sod – nauczanie ezoteryczne. Z ich zastosowania powstały pomysły wcho-

dzące w skład hagad.

42

drasz Rabba, stanowiący komentarz hagadyczny do Pięcioksięgu i pięciu Megillot129

.

Midrasze można podzielić na:

egzegetyczne (skoncentrowane wokół halachy, wyjaśniające tekst Tory

słowo po słowie, powstałe w szkołach rabbich Iszmaela i Aqiby),

homiletyczne (powstały na bazie czytań synagogalnych – wychodząc

z Tory próbują powiązać ją z którymś z proroków),

starożytne midrasze do księgi Rodzaju i Megillot

tzw. „Biblię opowiadaną” (hagadyczne komentarze do Pisma Świętego

powstałe głównie w czasach podbojów arabskich).

B. Budowa zapisu stronicy Talmudu

Organizacja tekstu na stronicach Talmudu jest dość skomplikowana. Jej znajomość

jest niezbędna do czytania tego dzieła. Oprócz tekstu Miszny oraz Gemary znajdują

się na niej także dodatki, komentarze, noty i odsyłacze. Jak to już zostało zaznaczone

wcześniej, Talmud jest jakby dyskusją rabinów żyjących na przestrzeni wieków – zo-

stało to wyrażone właśnie w strukturach rozmieszczenia tekstów. Jest on olbrzymim

objętościowo dziełem.130

Karty o dużym formacie zapisane są w całości niewielką

czcionką, w taki sposób, że tekst zajmuje całą powierzchnię. Została ona wykorzysta-

na w najbardziej optymalny sposób, tak, jakby chciano, aby żadne wolne miejsce się

nie zmarnowało.

Centralne miejsce zajmuje tekst Miszny pochodzący z II wieku po Chrystusie.

Na środkowej części stron została zamieszczona nieco późniejsza Gemara. Strona

wewnętrzna środkowej części tekstu zawiera jedenastowieczny komentarz Rasziego,

a wewnętrzna - tosafot z XII – XIII wieku. Na kartach znajdują się również odnośni-

ki do tekstu Tory i średniowiecznej „Miszne Tora” Rambama. Traktaty zakończone są

komentarzami pochodzącymi z różnych okresów judaizmu. „Autor każdego z tych

komentarzy wnosi własne, wyjątkowe spojrzenie – pozostając przy tym w niereduko-

walnej relacji z tradycją.”131

129

Pięć zwojów biblijnych, czyli Księga Lamentacji, Pieśń nad Pieśniami, oraz Księgi Rut, Estery i

Koheleta. 130

Talmud Babiloński ma łącznie 524 rozdziały 131

P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę…, s. 29.

43

Poprzez umieszczenie wokół fragmentu Miszny i Gemary wielu komentarzy,

not, uwag, odsyłaczy i dodatków, Talmud ukazuje dyskusje, jakie toczyły się wokół

źródłowego tekstu.

Ryc. 1 Zdjęcie stronicy Talmudu (fragment traktatu Berachot należącego do po-

rządku Zeraim)

Źródło: http://ajewishvoice.files.wordpress.com/2012/05/talmud-bavli-seder-zeraim-masechet-brachot-

1a.jpg

C. Podstawowy podział Miszny.

W punkcie I.1.3 niniejszej pracy zostało wspomniane, iż Rabbi Jehuda ha Nasi

wprowadził podział Miszny na 6 porządków zwanych sedarim. Są to: Zeraim (Nasio-

44

na), Moed (Wyznaczony czas), Naszim (Kobiety), Nezikim (Szkody), Kodeszim

(Świętości) oraz Taharot (Czystości rytualne). W trakcie późniejszej redakcji zostały

podzielone na traktaty – masechot, których w sumie Miszna posiada 60. Wewnątrz

każdego masechet znajdują się krótsze rozdziały. Kolejność sedarim zmieniała się

w trakcie istnienia Talmudu. Ta, która przetrwała do dzisiaj prawdopodobnie ustalona

została około VI wieku.132

Tab. 4 Porządki Talmudu

Porządek Ilość traktatów

Miszny

Ilość traktatów w Gemarze Liczba rozdziałów

Babilońskiej Jerozolimskiej Tosefta Miszna

Zeraim 11 1 11 54 74

Moed 12 11 12 64 84

Naszim 7 7 7 66 71

Nezikin 10 8 8 71 ( 9 traktatów)133

73

Kodaszim 11 9 0 65 (8 traktatów) 89

Taharot 12 1 1 107 126

Talmud Jerozolimski nie zawiera Gemary do wszystkich traktatów. Zakłada

się, że Gemara do ostatnich dwóch traktatów Miszny zaginęła. Jednak nie ma żadnego

pewnego dowodu na jej istnienie.134

Talmud Babiloński nie posiada Gemary do trakta-

tów pierwszego porządku (poza Terakot), traktatu Szekalim należącego do drugiego

porządku, Edujot i Abot z seder Nezikin oraz Middot, Kinnim i jednej części Tamid

należących do Kodeszim, a także wszystkich traktatów ostatniego porządku poza Nid-

dah.

I.2. Porządki Talmudu135

Jak zaznaczono powyżej, każdy z porządków Miszny został podzielony na

mniejsze fragmenty tekstu – traktaty. Ich treść zostanie pokrótce omówiona poniżej.

Warto zauważyć, że same nazwy traktatów pochodzą z dwóch źródeł – są zgodne

132

Por. W. Eugen, Talmud. Dziedzictwo historii i kultury„Literatura na świecie” 1987, nr 4 (189), s. 44. 133

Porządek Nezikin zawiera dziewięć traktaów Tosefty, podczas, gdy Miszny – dziesięć (analogicznie

w porządku Kodeszim). 134

Por. I. Rapaport, M. Rosik, Wprowadzenie…, s. 130. 135

Tytułowe porządki, to sedarim - części, na które podzielono Misznę, a według niej cały Talmud.

45

z jego treścią lub zostały zaczerpnięte od pierwszych słów tekstu.136

Przykładem może

być pierwszy traktat pierwszego porządku – Berachot. Jego nazwa oznacza w języku

hebrajskim „błogosławieństwa”. Doskonale wyraża to jego treść, odbiegającą od po-

zostałych traktatów porządku Zeraim. Są w nim poruszane kwestie modlitwy Szema

Israel i innych modlitw i błogosławieństw przewidzianych przy posiłkach i piciu. Jest

on jednak nazywany również Meejmetaj co znaczy „Od kiedy”, co stanowi pierwsze

słowo traktatu.

A. Seder Zeraim

Nazwa pierwszego porządku w Talmudzie oznacza „nasiona”. Zawiera prawa

dotyczące uprawy ziemi, składanych darów, pierwocin i dziesięcin, prawa niektórych

grup137

do części plonów. W Talmudzie Babilońskim Gemarę dodano tylko do pierw-

szego traktatu, czyli Berachot („błogosławieństwa”), który zawiera prawa dotyczące

codziennych modlitw. Pecaric zauważa138

, że „umieszczenie go w tak eksponowanym

miejscu” zwraca uwagę na to, że świat należy do Boga i trzeba za niego dziękować.

Seder Zeraim składa się z 11 traktatów: Berachot (Błogosławieństwa), Pea

(Skraj pola), Demaj (To), co wątpliwe), Kilajim (Mieszanki gatunków), Szewiit

(Siódmy139

) Terumot (Dary dla kohenów), Maaserot (Dziesięciny), Maaser szeni

(Druga dziesięcina), Chala (Ciasto), Orla – (Obrzezek140

), Bikurim (Pierwociny).

W sumie posiada 73 rozdziały. W większości wydań Miszny i Talmudu dołożony jest

jeszcze 74. rozdział należący do ostatniego traktatu, mówiący o istotach dwupłcio-

wych. Nie należał on do Miszny Jehudy ha-Nasi.141

B. Seder Moed

Drugi porządek Talmudu złożony jest z 12 traktatów: Szabat 142

, Eruwin

(Rozszerzenie granic), Pesachim (Święta Pesach), Szekalim (Szekle), Joma (Dzień143

),

136

Por. W. Eugen, Dz. cyt, s. 44. 137

Chodzi o kohenów (czyli kapłanów), lewitów i ubogich. 138

Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński, Gemara… , s. 56. 139

W znaczeniu „rok szabatowy”. 140

W znaczeniu „nieobrzezane owoce drzewa”. 141

Por. W. Eugen, Dz. cyt., s. 45. 142

Tłumaczenia nie są podawane, gdy w języku polskim dane słowo funkcjonuje w takim samym zna-

czeniu. 143

Chodzi o Jom Kippur, nazwa jest formą skróconą od Joma Raba; za Pecaric, Dz. cyt., s.58

46

Suka (Szałas), Beca (Jajko), Rosz Haszana (Nowy Rok), Taanit (Post), Megila

(Zwój), Moed Katan144

(Mniejsze święto), Chagiga (Oddanie świąteczne). Zawierają

one przepisy szabatowe i świąteczne, prawa dotyczące postów i reguły wyznaczania

świąt. Pierwsze dwa traktaty podają m.in. różne ułatwienia mające pomóc w uczynie-

niu szabatowego zakazu jakiejkolwiek pracy znośniejszym. W Eruwin znajduje się np.

opis trzech fikcji prawnych wymyślonych przez mędrców talmudycznych polegają-

cych na łączeniu terenów prywatnych w większy – publiczny, przekształcaniu ulic

w teren prywatny i łączeniu granic poprzez fikcyjne przeniesienie swojego miejsca

zamieszkania.145

Podobną treść reprezentuje siódmy traktat Bejca, którego innym tytu-

łem jest Jom tow czyli „święto”. Znajdują się w nim przepisy dotyczące zakazów

i nakazów przy przygotowywaniu potraw na sobotę i święto, a także szabatowego go-

towania czy poruszania się. Chagiga poza opracowaniem starotestamentalnych przepi-

sów o żydowskich świętach pielgrzymich zajmuje się także problemami związanymi

z czystością rytualną. Do Moed został dołączony traktat Szekalim mówiący o dorocz-

nej opłacie, uiszczanej w tytułowych szeklach, na utrzymanie świątyni i pełnieniu

służby świątynnej, a także jej funkcjonowaniu.

C. Seder Naszim

Porządek nazwany Naszim, co znaczy „kobiety”, zawiera przepisy o zawiera-

niu małżeństw, ich rozwiązywaniu i obowiązkach małżonków, przesłuchaniach i ka-

rach w wypadku zdrady. Należą do niego także dwa traktaty zajmujące się tematyką

ślubowań i przysiąg – Nedarim (opracowane starotestamentalne przepisy o składaniu

ślubów i zobowiązań) i Nazir (omówienie prawa pochodzącego ze Starego Testamentu

dotyczącego nazireatu, czyli ślubu czystości składanego przez tytułowego nazira).

Złożony jest z siedmiu traktatów: Jewamot (Bezdzietne wdowy po zmarłych bra-

ciach), Ketubot (Kontrakty małżeńskie), Nedarim (Ślubowania), Nazir, Sota (Kobieta

podejrzewana o cudzołóstwo), Gitin (Rozwody), Kiduszin (Ślub). Pierwszy z nich

rozważa starotestamentalne prawo lewiratu, a także sprawy spadkowe i małżeńskie

wdów oraz sytuację, gdy małżonka uznano niesłusznie za zmarłego. Ketubot poza

prawem małżeńskim i spadkowym porusza także kwestie wiarołomstwa, gwałtu doko-

144

Traktat dotyczy dni pomiędzy pierwszym i ósmym dniem świąt Pesach i Sukkot 145

Chodzi o Eruwej chacerot, Szitufej mewoot i Eruwej techimin, więcej informacji znajduje się we

wspomnianym traktacie a także w: W. Eugen, dz. cyt., s. 46.

47

nanego dziewicy (kar związanych z tymi czynami) i praw porzuconych żon. Ostatni

traktat zajmuje się kwestią zaręczyn.

D. Seder Nezikim

Omówione tutaj zostało prawo cywilne dotyczące własności, szkód, długów i odszko-

dowań, kryminalne omawiające problemy: kary śmierci, organizacji sądu rabiniczne-

go, procedur i pomyłek sądowych. Zajmuje się on także bałwochwalstwem. Jego na-

zwa oznacza „szkody”. Składa się z dziesięciu traktatów: Bawa Kama (Pierwsza

Brama), Bawa Mecija (Środkowa Brama), Bawa Batra (Ostatnia Brama), Sanhedryn,

Makot (Baty), Szewuot (Przysięgi), Adujot (Świadectwa), Awoda Zara (Bałwochwal-

stwo), Awot (Ojcowie), Horajot (Pouczenia). Pierwotnie pierwsze trzy traktaty sta-

nowiły jedną obszerną całość.146

Stanowią one podstawę żydowskiego prawa cywilne-

go i karnego. Sanhedryn i Makot mówią o sądach i postępowaniu sądowym, a także

o karze śmierci, biczowania czy karaniu fałszywych świadków. Ósmy traktat Nezikim

podaje przepisy na temat stosunków i interesów z poganami oraz bałwochwalstwa.

Ostatnia część tego porządku porusza kwestie związane z błędnymi decyzjami praw-

nymi i religijnymi. Wśród tekstów prawniczych znajduje się jeden mesachot będący

zbiorem świadectw mędrców147

i pouczeń etycznych. Nosi on nazwę Awot, a bywa

także nazywany Pirke Awot. Jest jedynym w całym Talmudzie nie omawiającym ha-

lachy ani nie zawierającym treści hagadycznych. Składa się tylko z pięciu rozdziałów

Miszny.

E. Seder Kodaszim

Piąty porządek Miszny, którego tytuł oznacza Świetości, jest złożony z jede-

nastu traktatów: Zewachim (Oddania ze zwierząt), Menachot (Oddania z pokarmów),

Chulin (Powszednie), Bechorot (Pierworodne), Arachin (Wartość), Temura (Zamia-

na), Keritot (Odcięcia), Meila (Świętokradztwo), Tamid (Oddanie codzienne), Midot

(Wymiary), Kinim (Gniazda). Jest to dość ciekawy porządek z uwagi chociażby na to,

że Talmud powstał już długo po zburzeniu Drugiej Świątyni, natomiast w nim zostały

poruszone kwestie związane ze Świątynią Jerozolimską w taki sposób, jakby nadal

146

Por. W. Eugen, dz. cyt., s. 49. 147

Żyjących od III wieku przed Chr. do II wieku po Chr.

48

istniała i funkcjonowała. Przykładem są traktaty Tamid mówiący o codziennych ofia-

rach, obrzędach świątynnych, służbie arcykapłana i lewity oraz Midot zawierający

opisy pomieszczeń, wymiarów i wielkości Świątyni Jerozolimskiej.

Pierwsze trzy traktaty tego sederu dotyczą ofiar pokarmowych. Dla przykła-

du, Zewachim – bydła i ptactwa, trzeci zawiera drobiazgowe przepisy higieniczne do-

tyczące m.in. gotowania mięsa z mlekiem148

. Jedenasty traktat podejmuje temat ofiar

z gołębi i synogarlic. Mesachot od piątego do siódmego zajmują się rozwinięciem

przepisów z Księgi Kapłańskiej: uwalnianiem od składania pierworodnych zwierząt na

ofiarę, prawem spadkowym pierworodnych dzieci, wadami powodującymi niezdol-

ność do służby kapłańskiej, wykupem osób, które złożyły ślubowanie i rzeczy prze-

znaczonych na ofiarę. Przepisami z Księgi Kapłańskiej i Księgi Liczb zajmuje się tak-

że Meila. Keritot wymienia trzydzieści sześć grzechów za które przysługuje kara wy-

korzenienia149

i podaje ofiary pokutne w takich przypadkach. W Talmudzie Jerozolim-

skim nie zachowała się Gemara do żadnego z traktatów tego sederu.

F. Seder Taharot

Ostatni Seder składa się z następujących dwunastu traktatów: Kelim (Naczy-

nia), Ohalot (Namioty), Negaim (Plagi), Para (Czerwona Krowa)150

, Taharot (Czysto-

ści rytualne), Mikwaot (Łaźnie rytualne), Nida (Odłączenie), Machszirin (Przygoto-

wania), Zawim (Wyciekli), Tewul Jom (Zanurzony za dnia), Jadajim (Ręce), Ukcin

(Szypułki). Zajmują się one kwestiami czystości rytualnej i skażenia. W obu Talmu-

dach zachowała się jedynie Gemara do traktatu Nida mówiącego o prawie dotyczącym

kobiet podczas menstruacji, cierpiących na wycieki i po porodzie oraz określaniu doj-

rzałości kobiet.

Pierwsze dwa traktaty zawierają szczegółowe opracowania przepisów mówiących

o nieczystości rytualnej, np. jej stopnie i źródła. Nagaim omawia rozmaite choroby

skórne – ich badanie, objawy, źródła a także oczyszczenie trędowatych. Machszirin

przedstawia płyny jako źródło nieczystości. Traktaty szósty, dziesiąty i jedenasty zaj-

mują się tematyka kąpieli. Poruszają odpowiednio sprawy: basenów, obowiązku

i zakazu kąpieli; obowiązku kąpieli nieczystego przed zachodem słońca; mycia rąk

148

Judaizm wywodzi ten przepis z m.in. Wj 23,19b: I nie będziesz gotował koźlęcia w mleku jego matki. 149

Polega ona na śmierci, przeważnie bezpotomnej, człowieka między 20 a 50 rokiem życia. 150

Traktat zajmuje się starotestamentalnymi przepisami dotyczącymi krowy rasy czerwonej oraz przy-

gotowywaniem wody do kropienia.

49

i rzeczy je zanieczyszczających. Zawim zajmuje się nieczystością narządów płcio-

wych, a ostatni traktat prowadzi zawiłą rozprawę o nieczystych owocach.

I.3. Traktat Pesachim

Traktat Pesachim należy do porządku Moed. Składa się z dziesięciu rozdzia-

łów Miszny i Tosefty. W Talmudzie Babilońskim zajmuje 121 kart, a w Jerozolim-

skim 71. Jego pierwsze trzy rozdziały omawiają przepisy dotyczące kwasu i zakwa-

szonych potraw. Zostały one wyprowadzone z zakazu znajdującego się w Księdze

Wyjścia 12,15 zgodnie z którym nie wolno spożywać niczego zakwaszonego przez

siedem świątecznych dni. Rozdział I dotyczy szukania kwasu w wigilię Paschy po-

przez rytuał o nazwie bedikat chamec151

. Podaje dokładny czas, w którym zakwas mu-

si zostać usunięty i można go spożyć. W rozdziale II znajdują się przepisy o czasie

jedzenia znalezionego chamec w wigilię Paschy, robieniu macy, warzywach i gorzkich

ziołach stanowiących część posiłku świątecznego oraz sposobach uniknięcia skwa-

śnienia otrębów, ziaren i mąki. Następny rozdział wymienia rzeczy, które same mogą

łatwo skwaśnieć i należy je usunąć z domu oraz jakości ciasta przygotowywanego na

macę. Opisuje przebieg bedikat chamec, gdy wigilia święta Pesach przypada w Szabat

oraz postępowanie w przypadkach, gdy w domu pozostawiło się zapomniany kwas.

Czwarty rozdział zajmuje się pracami dozwolonymi i zabronionymi w przed-

dzień Paschy. Od piątego do ósmego rozdziału omówione zostały przepisy dotyczące

baranka paschalnego. Piąty zatem podaje przepisy dotyczące uboju – jego czasu, po-

rządku, osób, które mogą tego dokonać. Szósty rozwiązuje problem naruszania szaba-

tu przez przygotowywanie baranka, składania ofiar świątecznych oraz sytuacji, w któ-

rych jagnię staje się nieprzydatne do spożycia. Rozdział siódmy omawia sposób pie-

czenia zwierzęcia, procedury postępowania w przypadku, gdy stało się ono nieczyste,

jakie części można z niego spożywać i w jaki sposób zaplanować spożywanie go przez

dwie grupy w jednym pomieszczeniu. Sprawom uczestników wieczerzy poświęcono

kolejny rozdział, w tym również problematyką152

związaną z dopuszczeniem do spo-

151

Jest to rytuał w trakcie którego szuka się zakwasu, aby go zniszczyć. Odbywa się w wigilię 14 dnia

miesiąca Nisan. W zwyczaju jest pozostawianie pewnej niewielkiej ilości kwasu na następny dzień, by

go spalić. Do poszukiwań używa się tradycyjnie świecy lub latarki tak, by móc dotrzeć do najbardziej

ukrytych zakamarków. Zostanie omówiony dokładniej w dalszej części pracy. 152

Wynika ona z możliwości bycia przez te osoby w stanie nieczystości rytualnej.

50

życia ofiary paschalnej grup takich jak: kobiety, sieroty, niewolnicy, chorzy, żałobni-

cy, prozelici a także miejscami, w którym można ją jeść.

Rozdział dziewiąty zajmuje się sprawą tzw. drugiej Paschy. Podaje, kto po-

winien ją obchodzić, czym różni się od pierwszej oraz spożywanej przez Izraelitów

w Egipcie. Ostatni jest poświęcony samej nocy paschalnej. Został w nim podany po-

rządek wieczerzy, omówione zostały także cztery kielichy wina, sam posiłek, modli-

twy i nabożeństwo domowe.

I.4. Seder paschalny

Jeśliby chcieć podać listę dzieł najbardziej poczytnych, związanych z juda-

izmem, jedno z pierwszych miejsc zajęłaby z pewnością „Hagada na Pesach”, czyli

swoisty przewodnik opisujący przebieg wieczerzy paschalnej. Hagada ta powstała

prawdopodobnie na przełomie wieku II i III po Chr. Do czasów współczesnych miała

już około trzech tysięcy wydań, a najstarsze z nich datowane jest na X wiek.153

Posiadanie i korzystanie z tego dzieła jest bardzo ważne dla Żydów, z uwagi na

micwę, czyli nakaz, opowiadania o wyjściu z Egiptu w czasie wieczerzy paschalnej.

„Rodzina żydowska, miszpacha, tworzy podstawową komórkę religijnego obrzędowe-

go życia. W jej skład wchodzą rodzice i dzieci.”154

To w rodzinie przekazywana jest

tradycja religijna, wiara i wychowanie. Dzięki takiemu postępowaniu naród żydowski

zachował własną tożsamość przez wieki. Hagada paschalna opowiadana przez wszyst-

kich żydowskich ojców swoim dzieciom przyczyniła się do doskonałej znajomości ich

pochodzenia i historii narodu, nie wspominając już o budowaniu więzi czy zaufania do

Boga wybawiającego uciśnionych.

Ceremoniał, który zostanie skrótowo przedstawiony poniżej, bierze swój

początek w drugiej połowie I wieku po Chrystusie. Gdy Rzymianie zburzyli świątynię

jerozolimską w 70 r., obchody paschy zostały przeniesione do domów. Z czasem roz-

budowywano obrzędy paschalne. Poszerzono także ich rozumienie, na które miało

wpływ owo tragiczne wydarzenie. Odtąd, w czasie wieczerzy nie tylko wspomina się

wyjście z Egiptu. Hagada przypomina dawne odzyskanie wolności, zarazem dając

153

Najstarsze spośród drukowanych wydań pochodzi z XV wieku. Zob. Hagada na Pesach, Los Ange-

les – Toledo 2007, s. 5 (Hagada wydana przez Stowarzyszenie 614. Przykazania, dostępna online:

http://www.the614thcs.com/download.php?70d487870d42da9869934669 2e8b3ca1.phtml, [dostęp 08-

02-2013]). 154

Zob. M. Friedman, Tradycja rodzinna w judaizmie, CT 66 (1996) nr 2, s. 39.

51

nadzieję na kolejną interwencję Boga. Seder Paschalny stanowi kompilację elementów

wieczerzy szabatowej (świąteczna modlitwa Kidusz, rytualne mycie rąk, błogosła-

wieństwo przed jedzeniem chleba i po posiłku)155

i wyjątkowych (karpas, maror, cha-

roset156

czy nieużywanie kwaszonego chleba), które zostaną dokładniej omówione

w dalszej części pracy.

Święto paschy poprzedza taanit bechorim – post pierworodnych, trwający

od wschodu słońca do zmierzchu 14 dnia miesiąca nisan. Jest to zwyczaj upamiętnia-

jący fakt ocalenia pierworodnych synów żydowskich podczas dziesiątej plagi zesłanej

na Egipt. Prawdopodobnie pojawił się dopiero w czasach talmudycznych.157

Obowią-

zuje tylko synów urodzonych naturalnie jako pierwsze dziecko wliczając także poro-

nienia i urodzenia martwe. Gdy chłopiec ma mniej niż trzynaście lat, w jego zastęp-

stwie pości ojciec.

W diasporze, poza Izraelem, w związku z różnicą czasu, wieczerza pas-

chalna odbywa się w pierwszy i drugi dzień święta, a sama Pascha trwa nie siedem,

lecz osiem dni. Jest to rodzaj zabezpieczenia i zapewnienia pewności o wypełnieniu

nakazów związanych z Paschą obchodzoną w nakazanym czasie.

I.4.1. Przebieg wieczerzy paschalnej158

:

zapalenie świec symbolizujące rozpoczęcie święta.

Kadesz – recytacja modlitwy kidusz połączona z pierwszym kielichem wina.

Urchac – rytualne mycie rąk bez wypowiadania błogosławieństwa.

Karpas – spożycie zielonego warzywa zanurzonego w słonej wodzie.

Jachac – złamanie środkowej macy, ukrycie większego kawałka jako afikoman159

.

Magid (opowiadania) – czytanie Hagady paschalnej:

1 opowieść: cztery pytania zadawane przez dzieci „Co takiego jest innego

w tej nocy od wszystkich innych nocy …”.

2 opowieść: wyjaśnienie sensu obchodzenia Paschy i wieczerzy sederowej.

3 opowieść: opowiadanie o wyjściu z Egiptu i dziesięciu plagach; recytacja

hymnu dziękczynnego Dajenu .

155

Zob. Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 6. 156

Zob. słowniczek. 157

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 417-418 oraz Bramy Halachy, red. S.

Pecaric, s. 379-380. 158

Opracowano na podstawie: Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614 Przykazania oraz Hagada na

Pesach, red. S. Pecaric, s. 13-14 159

Zob. słowniczek.

52

4 opowieść: wyjaśnienie, czym są korban pesach, maca i maror; psalm Halle-

luja.

Drugi kielich wina.

Rachac – rytualne obmycie rąk.

Moci – błogosławieństwo Hamoci nad niekwaszonym chlebem (trzema przygoto-

wanymi macami).

Maca – zjedzenie niekwaszonego chleba poprzedzone błogosławieństwem Al

achilat maca wygłaszanym nad górnym i przełamanym kawałkiem chleba.

Maror – spożycie gorzkich ziół z charosetem, błogosławieństwo Al achilat maror

Korech – zjedzenie macy z marorem.

Szulchan Orech – świąteczny posiłek.

Cafun – zjedzenie afikomanu.

Barech – błogosławieństwo po jedzeniu Birkat hamazon wymawiane z napełnio-

nym trzecim kielichem wina:

Wypicie wina po błogosławieństwie Bore pri hagafen.

Nalanie piątego kielicha wina dla proroka Eliasza, otwarcie drzwi domu.

Wypowiedzenie Szefoch Chamatecha („Wylej swój gniew”), zamknięcie

drzwi.

Hallel – recytacja psalmów (Ps 115-118. 136) nad czwartym kielichem wina;

Wypicie czwartego kielicha poprzedzone błogosławieństwem Bore pri haga-

fen i zakończone błogosławieństwem Bracha achrona

Nirca – modlitwa o przyjęcie Sederu; studiowanie halach przewidzianych na

Paschę, Pieśni nad Pieśniami lub dalsze opowiadanie o Wyjściu z Egiptu.

53

II Przepisy dotyczące chleba i gorzkich ziół

Miszna przytacza stwierdzenie rabbiego Gamaliela, iż ten, kto nie objaśnia

słów Pesach, maca i maror w czasie paschy, nie wypełnił swojej powinności.160

W cytacie wymienione zostały odpowiednio: ofiara paschalna, niekwaszony chleb

i gorzkie zioła. W bieżącym rozdziale zostaną opisane dwa spośród wspomnianych

elementów posiłku paschalnego: chleb i gorzkie zioła. Pierwszy punkt poświęcony jest

wyjaśnieniu zależności między paschą a Świętem przaśników bezpośrednio związa-

nym ze spożywaniem niekwaszonego chleba. Kolejny fragment przybliży problema-

tykę chamecu i procedury związane z nim. Opis biblijnych i talmudycznych przepisów

dotyczących przygotowania chleba podany jest wraz z czasem i sposobem spożywania

go w trakcie sederu. Końcowa część rozdziału drugiego poświęcona została gorzkim

ziołom. Omówione zostały także dwa inne elementy paschalnej wieczerzy, charoset

i karpas.

II.1. Święto przaśników

Rabbi Icchak Lewi z Berdyczowa mówił o różnicy pomiędzy dwoma na-

zwami opisującymi wiosenną uroczystość, pascha i święto przaśników: „Tora używa

nazwy kładącej nacisk na ufność Żydów wobec Boga, gdy opuścili Egipt niosąc zale-

dwie kilka mac. My, Żydzi, używamy nazwy, która podkreśla naszą wdzięczność Bo-

gu, że nas uratował”161

Powyższa wypowiedź pokazuje, że oba terminy odnoszą się do

tych samych obchodów, jednak nie zawsze tak było. W tym punkcie zostanie omó-

wione święto mac, z którym wiąże się nakaz spożywania wyłącznie niekwaszonego

chleba.

II.1.1. Historia święta przaśników

Judaizm zaadoptował wiele tradycji wywodzących się ze starszych czasów,

nawiązujących do wierzeń ludów ościennych. Tak, jak inne plemiona semickie, Izrael

prowadził (początkowo) koczowniczy tryb życia. Jahwe postrzegano jako władającego

160

Miszna Pesachim, X.5 (podawana numeracja fragmentów Miszny wzorowana jest na tłumaczeniu

Marcinkowskiego zamieszczonym w: Mishna – PesachimJudaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s.

165-178), Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008, s. 149-158. 161

Cytat za: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 71.

54

deszczem i burzą, troszczącego się o stada. Po zdobyciu Kanaanu sposób życia Izraeli-

tów zmienił się. Osiedlili się, zaczęli zajmować się rolnictwem, a także częściowo

przejęli miejscowe święta związane z rolniczym cyklem płodności.162

Po doświadcze-

niach drogi przez pustynię, Bóg stał się dla nich Dawcą tych terenów, a także urodzaju

i płodności. Badacze uważają, że „Jahwe zajął miejsce Baala. Dlatego też było dla

nich rzeczą naturalną, że zaczęli go czcić tak jak jego poprzednika”.163

Tak jak inne plemiona, naród wybrany składał ofiary: całopalne, uważane za

święte i zwykłe, odnawiające więź z Bogiem.164

Do tego celu przeznaczano zwierzęta

i pokarmy pochodzenia roślinnego, np. mąkę, chleb, oliwę czy wino. Mitologię kana-

nejską i semicką, którą powiązano z kultem Jahwe, cechowały prostota, bezpośrednie

podejście do bóstwa, związek z ziemią i cyklem płodności.165

Wiosną obchodzono

święto żniw jęczmienia, z którego wywodzić można święto przaśników166

. W jego

trakcie składano ofiarę z pierwszego snopa nowego zboża. Przez pierwsze dni żniw

jęczmienia spożywano wyłącznie chleb wytworzony z nowego ziarna, który nie zdążył

się zakwasić, ani nie zawierał zakwasu pochodzącego ze zbiorów z poprzedniego ro-

ku.167

Prawdopodobnie święto niekwaszonego chleba pojawiło się wśród Izraelitów

dopiero po zdobyciu Kanaanu.

Sam rytuał paschalny w ciągu wieków również ulegał zmianom. Znajdują się

w nim obrzędy i zwyczaje jeszcze przedizraelskie. Uroczystość, w trakcie której ofia-

rowywano baranka i święto przaśników były początkowo oddzielnymi wydarzeniami.

Pierwotnie spożywanie mięsa ofiarnego odbywało się w grupie rodzinnej, podczas gdy

święto niekwaszonego chleba było wydarzeniem publicznym. Po opuszczeniu Egiptu

i połączeniu obu świąt, spożywanie chleba nabrało nowego, głębszego wymiaru. – jest

162

Żydowski kalendarz zbudowany jest wokół zmieniających się cykli naturalnych. Rok podzielono na

trzynaście miesięcy według cykli księżyca. Pierwszym z nich jest Nisan przypadający na przełom mar-

ca i kwietnia. Świadectwem rozumienia święta przaśników jako powiązanego z cyklem prac rolniczych

jest kalendarz świąt pielgrzymich znajdujący się w Wj 23,14-17, gdzie wymienione jest razem ze świę-

tami żniw i zbiorów. 163

Zob. W. Tyloch, Judaizm religia Żydów, w: Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W.

Tyloch, B. Kubis, Warszawa 1988, s. 535. Przykładem jest czczenie bóstwa pod postacią cielca (dz. cyt.

s. 536). 164

Por. dz. cyt., s. 536-537. 165

Religię wczesnych plemion izraelskich cechował synkretyzm, czego wynikiem stało przejęcie rytu-

ału plemion napotkanych po zajęciu Kanaanu. Miało to negatywny wpływ na monoteizm – jak zauwa-

żył W. Tyloch: „stopniowo, zwłaszcza po podziale państwa, poczęły zagrażać samej istocie jahwizmu”

(Zob. dz. cyt., s. 538). 166

Por. Wj 43,1. Siedem tygodni po nim następowało święto Tygodni (por. Wj 34,18), kończące zbiory

pszenicy, także powiązane ze żniwami. Jesienne święto Szałasów (por. Wj 34,22) można z kolei połą-

czyć z końcem roku i winobraniem. 167

Zob. Międzynarodowy komentarz do Pisma świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI

wiek, wyd. II, Warszawa 2001, s. 358-359.

55

wspomnieniem wyzwolenia Izraela, który w pośpiechu zabrał chleb upieczony z cia-

sta, które nie zdążyło się zakwasić.

II.1.2. Święto przaśników w Biblii

W Piśmie Świętym spożywanie przaśnego chleba jest interpretowane jako

wspomnienie pośpiechu, w którym naród wybrany opuszczał Egipt. Izraelici nie zdą-

żyli przygotować chleba na zakwasie. W czasie nocy, gdy faraon zmusił ich do opusz-

czenia Egiptu, zawinęli niezakwaszone ciasto w swoje ubrania i zabrali je pospiesznie

niosąc na barkach.168

Chleb niekwaszony (przaśniki) w Biblii określany jest słowem

maca. W Starym Testamencie występuje ono 46 razy. Ośmiokrotnie słowo pojawia się

w połączeniu z h¹g (święto) jako określenie nazwy wydarzenia. 27 razy169

użyte jest w

kontekście święta przaśników, np. Wj 34,18:

Zachowaj święto przaśników; przez siedem dni będziesz jadł chleby przaśne, jak to ci

poleciłem...

Początek święta przaśników przypada na 14 dzień pierwszego miesiąca.170

Sama jego nazwa abib171

oznacza kłos, co sugeruje, że jest to czas żniw. Przypada on

na przełom marca i kwietnia. święto o dłuższej tradycji rolniczej zostaje zreinterpre-

towane i połączone z obchodami paschy jako wspomnienie dnia wyprowadzenia Izra-

ela z niewoli egipskiej. Przykładem mogą być wersety Wj 12,17:

Przestrzegać będziecie święta przaśników, gdyż w tym dniu wyprowadziłem wasze

zastępy z ziemi egipskiej. Przestrzegajcie tego dnia jako ustanowionego na zawsze we

wszystkich waszych pokoleniach.

oraz Wj 34,18:

Zachowaj święto przaśników; przez siedem dni będziesz jadł chleby przaśne, jak to ci

poleciłem. A uczynisz to w czasie oznaczonym, czyli w miesiącu abib, gdyż wtedy wy-

szedłeś z Egiptu.

Można jednak znaleźć w Piśmie Świętym miejsca mówiące o świętowaniu

paschy 14 dnia i spożywaniu przaśników od dnia następnego, np. Kpł 23,5-6:

168

Por. Wj 12,34 169

Są to następujące miejsca: Wj 12,15.17.18.20.39; Wj 13,6.7; Wj 23,15 (x2), Wj 34,18 (x2); Kpł 7,12

(x2); Kpł 23,6 (x2); Lb 9,11; Lb 28,17; Pwt 16,3.8.16; Joz 5,11; 2 Krn 8,13; 2 Krn 30,13.21; 2 Krn

35,17; Ezd 6,22; Ez 45,21 170

Zob. Wj 12,18; Kpł 23,5; Lb 9,11; Joz 5,10-11 171

Zob. Wj 13,4; Wj 23,15; Wj 34,18; Pwt 16,1. (’ābîb - hebr. „młode kłosy”) nazwa miesiąca przypa-

dającego na przełom marca i kwietnia, prawdopodobnie zapożyczona z nazewnictwa babilońskiego;

Późniejsza nazwa – nisan (Neh 2,1; Est 3,7).

56

W pierwszym miesiącu, czternastego dnia miesiąca, o zmierzchu172

, jest pascha dla

Pana. A piętnastego dnia tego miesiąca jest święto przaśników dla Pana - przez sie-

dem dni będziecie jedli tylko przaśne chleby.

Przekaz o spożywaniu macy drugiego dnia święta znajduje się również w

opisie pierwszej paschy po zdobyciu ziemi Kanaan (Joz 5, 10-12). W tekście biblij-

nym został podkreślony fakt korzystania z plonów krainy – od tego momentu Izrael

przestaje otrzymywać mannę. Przebieg święta został opisany w Wj 12,15-20, gdzie

oprócz wspomnianych już szczegółów (siedem dni, chleb tylko niekwaszony, usunię-

cie i nieposiadanie chamecu) znaleźć w nim można także dokładniejsze zalecenia.

Zgodnie z Wj 12,16, pierwszego i siódmego dnia nie wolno wykonywać żadnej pracy

poza przygotowywaniem pożywienia. W oba dni ma odbyć się „zwołanie święte”.

W wersecie Wj 12,18 zostały także określone dokładne ramy czasowe obowiązywania

nakazu spożywania macy – od wieczora 14. do wieczora 21. dnia pierwszego miesią-

ca173

.

II.1.3. Pascha a święto przaśników

Jak to już zostało wykazane, przebieg święta przaśników zmieniał się. Już rok

po opuszczeniu Egiptu pojawił się problem niemożności obchodzenia paschy, z po-

wodu nieczystości rytualnej. Niektórzy Izraelici dotknęli zwłok, przez co nie mogli

uczestniczyć w uroczystości. W takim wypadku należało złożyć ofiarę paschalną mie-

siąc później – 14 dnia drugiego miesiąca. W czasie tzw. drugiej paschy również obo-

wiązywał nakaz spożywania tylko niekwaszonego chleba.174

Tekst o którym tu mowa

stanowi tylko jeden z wielu przykładów ewolucji świętowania paschy. Praktykowanie

uroczystości paschalnej jest o wiele starsze niż przepisy znajdujące się w Pięcioksięgu.

Choć nie istnieją dokładne opisy obrzędów poprzedzających wyjście, w pewnym

stopniu na podstawie Pisma Świętego można odtworzyć historię ich kształtowania się.

172

Faryzeusze i Talmud rozumieją „zmierzch” jako czas od późnego popołudnia do faktycznego zacho-

du słońca, a Samarytanie od zachodu słońca do całkowitej nocy. (za BJ, s. 82) . 173

Spożywanie wyłącznie niekwaszonych pokarmów ma trwać siedem dni, co potwierdzają następujące

miejsca: Wj 12,15-18; 13,6; 23,15; 34,18; Kpł 23,6-8; 28, 17-18; Pwt 16,1-8; 2 Krn 30,21; 2 Krn 35,17;

Ezd 6,22; Ez 45,21. 174

Przepisy te są nadal aktualne. Por. Lb 9,6-14.

57

A. tradycja jahwistyczna

Fragmenty biblijne należące do tradycji jahwistycznej175

ukazują teologię

paschy w kontekście wyjścia z Egiptu. Znajduje się w niej wyjaśnienie i połączenie

święta przaśników z Exodusem. W dokumencie jahwistycznym następuje powiązanie

przaśnego chleba z pośpiechem w czasie ucieczki. Autor podaje, iż Izrael opuszczał

ziemię niewoli w pośpiechu tak wielkim, że nie zdążyli przygotować żadnych zapa-

sów, ani doprowadzić ciasta do fermentacji. Z tego powodu spożywali tylko niekwa-

szone potrawy. Teksty należące do tradycji jahwistycznej uważane są za najstarszą

warstwę Pięcioksięgu. Przekazują najdawniejszy obraz, gdy święta paschy i przaśni-

ków stanowiły kompletnie oddzielne uroczystości, różniące się znaczeniem, obrzęda-

mi, a także ustanowieniem. Uczta paschalna opisana jest w Wj 12, 21-23. Przekaz ten

zdaje się sugerować, że sposób ofiarowania paschy – baranka był już Izraelitom zna-

ny.176

We fragmencie zostało bowiem przytoczone bardzo lakoniczne polecenie Moj-

żesza „ofiarujcie paschę”177

, które jest jasne dla słuchaczy. Święto niekwaszonego

chleba zostało opisane na początku kolejnego rozdziału (Wj 13, 3-10). Ma trwać sie-

dem dni, w czasie których zabronione było posiadanie kwasu. Nie ograniczano się

jednak do spożywania podpłomyków. Sam znak bez objaśnienia byłby niezrozumiały.

Zawsze należy mieć w pamięci cudowne uwolnienie Izraela.

Polski biblista, Wojciech Kosek, w swojej rozprawie doktorskiej zwrócił

uwagę m.in. na budowę perykopy Wj 12, 29-42.178

Została w niej zastosowana inklu-

zja. Wersety 34 i 39179

mówiące o niekwaszonym cieście otaczają najważniejszy mo-

ment opowieści (w. 37180

), oznajmiający o wyruszeniu Izraela z ziemi niewoli. Kon-

strukcja tekstu naprowadza uważnego czytelnika na jego właściwe rozumienie. Dla

hagiografa najważniejszą informacją nie była historyczna relacja z wyjścia (redaktor

pomija wiele szczegółów, narusza ciągłość czasu w opowiadaniu cofając się do prze-

szłości), a powiązanie macy z Bogiem, który ocala.

W tradycji jahwistycznej nastąpiło więc połączenie wiosennych obrzędów

rolniczych i pasterskich z wyjściem z Egiptu. Został zaakcentowany fakt, że to Bóg

175

Najnowsze badania wskazują, że tradycja ta jest w ogóle problematyczna. Na potrzeby pracy posłu-

gujemy się wynikami prac dostępnych egzegetów. 176

Por. S. Haręzga, Rozwój paschalnego prawodawstwa w świetle tradycji biblijnych Starego Testa-

mentu, w: „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1984, nr. 3(37), s. 191. 177

Zob. Wj 12,21 b 178

Zob. W. Kosek., Pierwotny ryt…, s. 139-141 179

Zob. Wj 12, 34.39 180

Zob. Wj 12,37 (wyruszenie)

58

wybawił Izraela.181

Hagiograf używając w miarę prostego języka, podkreślił zależność

ludzkości od Boga.182

B. tradycja kapłańska

Wj 12 zawiera fragmenty należące do tradycji kapłańskiej – są to w. 1-20

i 43-49183

. Mimo że jest to dość późne źródło, zwięzłość i prostota opisów wieczerzy

sugerują jego dawną już praktykę. Według S. Haręzgi fragment Wj 12, 6-11 „każe

przypuszczać, że wykonywany on [opisywany obrzęd] był raczej w okresie wędrówek

niż w okresie osiadłego sposobu życia.”184

Sugerują to szybkość pieczenia chleba,

spożywanie łatwo dostępnych ziół, rodzinne grono i gotowość do wyruszenia na wio-

senną wędrówkę. Baranek, maca i zioła są więc wyrazem najstarszej tradycji paschal-

nej. W wersetach 1-20, które stanowią paschalną mowę Boga można wyodrębnić dwie

główne części mówiące o baranku (w. 3-13) i przaśnikach (15-20).185

Są one przedzie-

lone centralnym wersetem 14 podającym czas świętowania, który spełnia w tym tek-

ście funkcję scalającą oba tematy. Redaktor ukazuje związek obu świąt i ich jedność,

łącząc je wyraźnie ze wspomnieniem cudownego wyzwolenia z niewoli obchodzonym

w konkretnym czasie. Werset 17, centralny dla fragmentu Wj 12,15-20 ukazuje po-

wiązanie spożywania macy z tym wydarzeniem, używając sformułowania „dokładnie

w tym dniu” (be‘esem hayôm hazeh).

A. Spreafico nazywa świętowanie pierwszej Paschy „świadomością uprze-

dzającą” ponieważ było sprawowaniem pamiątki wydarzeń, które miały dopiero na-

dejść – posiłek paschalny został zjedzony przed opuszczeniem domów, przejściem

przez morze i wędrówka przez pustynię.186

Święto stanowi coś więcej niż symbol.

Dzień ten stał się zikkaron, co znaczy pamiętny (Wj 12,14). Sprawowana Pascha

uobecnia się. W wieczór wyjścia z Egiptu miała zapewnić ochronę przed ostatnią pla-

gą. Dokument kapłański łączy, nadal pojmowane oddzielnie, święto przaśników z pas-

chą w jedną całość, wiążąc historię zbawczą z kultem.

181

Por. B. Poniży, Motyw wyjścia w Biblii. Od historii do teologii, Poznań 2001, s. 42. 182

Por. H. Langkammer, Historia czasów Starego i Nowego Testamentu, s. 35. 183

Por. Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Wyjścia, Tom I-2, red. S. Łach, Poznań 1964; Inni

uznają, że do tego tradycji należą w. 1-14.43-49, por. S. Haręzga, art. cyt., s. 196; Bogdan Poniży, Mo-

tyw wyjścia w Biblii, Poznań 2001, s. 43. 184

Zob. S. Haręzga, art. cyt., s.198-199. 185

Na temat struktury tekstu, por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego

Księgi Wyjścia 1-18, Kraków 2008, s. 145-150. 186

Zob. A. Spreafico, Księga Wyjścia, Kraków 1998 s. 72.

59

W Kpł 23,4-8 znajdują się przepisy według których pascha świętowana była

14 dnia, a święto przaśników rozpoczynało się nazajutrz i trwało siedem dni. W tym

czasie nie można było wykonywać żadnej pracy, a pierwszego i ostatniego dnia od-

bywało się „zwołanie święte”. W ciągu świątecznego tygodnia były składane ofiary

pokarmowe oprócz codziennych ofiar. Przekaz ten potwierdza również tekst Lb 28,16-

25. Obok przepisów dotyczących ofiar świątynnych, tradycja kapłańska daje świadec-

two rodzinnego charakteru paschy187

. Prawodawca w tradycji kapłańskiej wyraźnie

rozgranicza paschę (trwającą przez wieczór/noc) i święto przaśników (rozpoczynające

się dnia następującego po passze i trwającego tydzień). Pisma należące do tradycji

kapłańskiej próbują zachować istniejące już przepisy, a także dają świadectwo nowych

obrzędów.

C. tradycja deuteronomistyczna

Autor tradycji deuteronomistycznej, powstałej najprawdopodobniej w czasie

reformy Jozjasza, w swoim dziele zebrał i uzupełnił istniejące już tradycje.188

Owo-

cem tej reformy są m.in. przepisy dotyczące świętowania paschy zawarte w Pwt 16,1-

8 oraz opisy obchodów, które miały miejsce za panowania tych władców. Wspomnia-

ny fragment Pwt stanowi połączenie dwóch mniejszych189

: w. 1.2.4b-7 dotyczą

paschy, a pozostałe: w. 3.4a.8 – święta niekwaszonego chleba – deuteronomista, tak

jak autor Priesterkodex łączy obie uroczystości. Można jednak odnieść wrażenie, że

redaktor tekstu chciał podporządkować passze święto mac. Niektórzy wysuwają nawet

tezę o próbach wyrzucenia z życia religijnego wszystkiego, co wiązało się z Kana-

anem, czyli np. spożywania pierwocin zboża w czasie świąt wiosennych.190

Uważa się

także, że werset ósmy mówiący o święcie przaśników został do tekstu dodany później.

Został w nim użyty termin ‘ăseret oznaczający „uroczyste zgromadzenie”, którego

tradycja kapłańska używała na określenie zebrania w ósmym dniu święta namiotów.191

Obchody paschy zostały ujednolicone i zcentralizowane. Deuteronomista

przekazujący obraz judaizmu po reformie Jozjasza wskazuje na nakaz odbycia piel-

187

Por. Wj 12, 3-4. 188

Por. M. Wochna, Sprawiedliwość Boża a Boże miłosierdzie w tradycji deuteronomistycznej (Joz

6,21–25), w: Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2004, t. 37 (2), s. 103–108 Do tradycji należy też

Wj 13, 1-16, który jednak dotyczy bardziej pierworodnych niż paschy, por. Wj 22,28-29. 189

Por. S. Haręzga, art. cyt. s. 193. 190

Zob. Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp – Przekład z oryginału

– komentarz – ekskursy, tom II-3, red. S. Łach, Poznań – Warszawa 1971, s. 195. 191

Zob., tamże, s. 195-196. Por. Kpł 23,36; Lb 29,35 a także Ne 8,18.

60

grzymki do Jerozolimy z okazji świąt. Miały one miejsce zgodnie ze słowami Księgi

Powtórzonego Prawa:

Będziesz weselił się w to swoje święto, stawisz się na miejscu wybranym192

.

Zmiana charakteru świąt i przeniesienie ciężkości na świątynię przyczyniło

się do umocnienia jedności narodowej, lecz także zmieniło charakter uroczystości

z rodzinnego na narodowy. Ofiarowanie baranków odbywało się w świątyni – dosto-

sowano je więc do rytmu istniejącego już kultu.193

W tym okresie pascha prawdopo-

dobnie miała swój termin, niezależny od święta niekwaszonego chleba. Nie wiadomo

dokładnie, kiedy oba obchody zostały połączone. Jako całość przedstawiane są już

w opisie uroczystości za Jozuego, jednak jest to „przeniesienie realiów deuteronomi-

stycznych wstecz”194

. Prawdopodobnie fuzja miała miejsce w trakcie panowania Eze-

chiasza, jednak nie można wykluczyć także, iż jest to późniejszy proces. Istnieje rów-

nież opinia, że to przepisy deuteronomistyczne ją zapoczątkowały.

Choć fragmenty składające się na Wj 12-13 miały różnych redaktorów działa-

jących w innych czasach, wyrażają pewną spójność. Ich autorzy obrali sobie taki sam

cel. Intencją hagiografów było ukazanie, jak ważne jest coroczne kultywowanie pa-

miątki wyzwolenia z niewoli i przekazanie tego kolejnym pokoleniom. Fragmenty

Wj 12,1-13,16 należące do trzech tradycji cechuje charakter prawny195

. Autorzy nie

zatracili sensu świętowania, ani nie zastąpili go martwą literą prawa. Uroczystość dla

każdego z nich jest czymś wyjątkowym, większym niż tylko wspomnienie, a także

zobowiązaniem dla każdego do dziękowania. W omawianym fragmencie piętnaście

razy pojawiają się słowa oparte na rdzeniu ys’ oznaczającym „wychodzić, wyruszać”.

W. Kosek stwierdza, że jest to liczba przypominająca o dacie wyjścia, które dokonało

się właśnie 15 dnia miesiąca nisan, co zobowiązuje do świętowania w tę konkretnie

noc. Spożywanie niekwaszonych potraw i poświęcenie Bogu wszystkich pierworod-

nych mają upamiętniać cud dokonany przez Boga.

192

Zob. Pwt 15,14-16. 193

Por. S. Haręzga, art. cyt., s. 194. 194

Por. J. Musielak, Obraz paschy w różnych okresach historycznych, w: Duch i Oblubienica mówią

„Przyjdź!”. Księga Pamiątkowa dla Ojca Profesora Augustyna Jankowskiego OSB w 85, rocznicę uro-

dzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s. 285. 195

Potwierdza to użyte przez autorów słownictwo, np. prawo - µūqqâ w: Wj 12, 14.17.24.43; 13,10 i

prawo - tôrâ w: Wj 12,49; 13,9. Por. W. Kosek, dz. cyt.,s . 134-135.

61

II.2. Usunięcie kwasu

Jednym z pierwszych przygotowań, czynionych przed wieczerzą paschalną,

jest usunięcie wszelkiego kwasu z domów. Spożywanie go w czasie święta uważano

za bałwochwalstwo.196

Kojarzący się z wiosennymi porządkami rytuał poszukiwania

resztek zakwasu jest nierozerwalnie związany z przepisami dotyczącymi wyrobu nie-

kwaszonego chleba, co zostanie ukazane w poniższej części pracy.

II.2.1. Symbolika chamecu

Słowo chamec oznacza „coś kwaśnego, cierpkiego, zakwaszonego, zepsute-

go, sfermentowanego”. W Starym Testamencie ono występuje 11 razy w kontekście

świętowania paschy lub składania ofiar pokarmowych. W samym Pentateuchu pięcio-

krotnie197

znajduje się także słowo ´®œr oznaczające kwas, kwaśne ciasto.

Proces fermentacji, któremu podlega zboże, wykorzystywany przy produkcji

chleba jest, najprościej ujmując, procesem zepsucia. Pieczywo wytwarzane z zakwasu

było produktem bardzo popularnym w delcie Nilu. Z uwagi na obfite plony zbóż, sta-

nowił podstawowy pokarm wielu Egipcjan, w tym także właścicieli niewolników.

Izraelici nazywali Egipt „ziemią zniewolenia”, z powodu zła, jakiego tam doświadczy-

li. Chamec – zakwas stał się dla nich symbolem niewoli.198

Jak zauważył teolog Denis

Prager, zwyczaj usuwania kwasu „był przede wszystkim symbolicznym odrzuceniem

Egiptu”.199

Chamec stanowi także symbol złych skłonności tkwiących w człowieku.

pascha żydowska jest świętowaniem odzyskania wolności, dlatego należy się go po-

zbyć na czas jej trwania.

Wielu uczonych uważa, że święto przaśników jest prawdopodobnie pozosta-

łością dawnej tradycji rolniczej społeczności Kanaanu.200

Obchody rozpoczynano zło-

żeniem w ofierze pierwszego snopa. Już wtedy istniała tradycja, zgodnie z którą przez

siedem dni pożywiano się jedynie chlebem z nowego zboża. Przypuszczalnie z tego

okresu pochodzi także zwyczaj oczyszczana domostw z kwasu.201

Pozbycie się starego

chleba miało zapewnić obfitość plonów w rozpoczynające się żniwa. Jednak w Biblii

196

Zob. Polski Słownik Judaistyczny, red. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, tom I, Warszawa 2003, s. 270 197

Zob. Wj 12,15.19; Wj 13,7; Kpł 2,11 i Pwt 16,4. 198

Por. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 415. 199

Zob. Dz. cyt., s. 416. 200

Zob. R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: „Studia Judaica”, 2003 nr 2(12) s. 94. 201

Zob. tamże.

62

w kontekście rolniczym występuje ono tylko w kapłańskim kalendarzu określającym

daty trzech dorocznych pielgrzymek do Jerozolimy (Kpł 23,10-11). W innych miej-

scach spożywanie niekwaszonego chleba wiązane jest ze wspomnieniem exodusu

i odrzuceniem zepsucia reprezentowanego przez chamec.

II.2.2. Nakazy biblijne

W Piśmie Świętym znajduje się zakaz składania zakwaszonych potraw na

ofiarę Panu: Kpł 2,11, a szczególnie w połączeniu z krwią: Wj 23,18; 34,25202

. Nakaz

usunięcia zakwasu można wywodzić z dwóch miejsc w Księdze Wyjścia:

Wj 12,15:

Przez siedem dni spożywać będziecie chleb niekwaszony. Już w pierwszym dniu usu-

niecie wszelki kwas z domów waszych, bo kto by jadł kwaszone potrawy od dnia

pierwszego do siódmego, wyłączony będzie z Izraela.

Wj 12, 19-20:

Przez siedem dni nie znajdzie się w domach waszych żaden kwas, bo kto by spożył coś

kwaszonego, winien być wyłączony ze zgromadzenia Izraela, tak przybysz, jak i uro-

dzony w kraju. Nie wolno wam jeść nic kwaszonego; we wszystkich domach waszych

winniście jeść chleb niekwaszony.

Powyższe teksty pokazują, jak istotny jest zakaz spożywania i posiadania

kwasu. Obwarowany został karą wyłączenia z Izraela za nie przestrzeganie go. Taka

sama sankcja przewidziana jest w Biblii za inne wykroczenia uważane za bardzo po-

ważne. Dotyczy wyłączenia z Izraela nieobrzezanych203

, pracujących w szabat204

, spo-

żywających krew205

, a także nie przestrzegających święta paschy206

, postu w Dzień

Przebłagania207

, przepisów dotyczących czystości rytualnej208

i składanych ofiar209

oraz świadomie nieprzestrzegających Prawa210

. S. Łach uważa, że polegała na wyłą-

202

W Gemarze (zob. Gemara do Mishna Pesahim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 19-

20) znajduje się próba wywodzenia zwyczaju szukania i palenia kwasu właśnie z tego miejsca. 203

Zob. Rdz 17,14. 204

Zob. Wj 31,14. 205

Zob. Kpł 7,27. 206

Zob. Lb 9,13 –nie mający przeszkód ku temu, nie będący w stanie nieczystości ani w podróży. 207

Zob. Kpł 23,29. 208

Zob. Kpł 7,20-21; Lb 19,13.20 oraz Kpł 20,18. 209

Zob. Kpł 7,25; por. Kpł 19,8; także w znaczeniu odłączenia od Boga – Kpł 22,3. 210

Kpł 18,29, Lb 15,30.

63

czeniu z życia religijnego wspólnoty. Z powodu dysproporcji między wykroczeniem,

a sankcją, biblista odrzuca jej rozumienie jako pozbawienie życia bądź wygnanie.211

Biblia mówi o konieczności znalezienia i pozbycia się wszelkiego kwasu. Ma

się to stać już w pierwszym dniu święta, lecz zakaz spożywania i posiadania go roz-

ciągnięty jest na cały tydzień. Czasownik opisujący czynność, którą należy wykonać,

tłumaczony bywa jako: „usuniecie” (Biblia Tysiąclecia). We fragmencie Wj 12,19

występuje czasownik oznaczający „nie znajdzie się”. Zgodnie ze słowami Wj 13,7

w domu Izraelity nie można w czasie obchodów „ujrzeć” chamecu.

Nowy Testament potwierdza rozumienie kwasu jako symbolu zepsucia. Jezus

nakazuje się wystrzegać „kwasu faryzeuszów i saduceuszów”212

. Św. Paweł ostrzega,

że nawet mała ilość kwasu może zepsuć całe ciasto213

, trzeba więc pozbyć się starego

kwasu – skłonności do zła, które niszczą człowieka: „Wyrzućcie więc stary kwas, aby-

ście się stali nowym ciastem, jako że przaśni jesteście. Chrystus bowiem został złożo-

ny w ofierze jako nasza pascha. Tak przeto odprawiajmy święto nasze, nie przy użyciu

starego kwasu, kwasu złości i przewrotności, lecz – przaśnego chleba czystości

i prawdy”214

.

II.2.3. Przepisy talmudyczne

Talmud poświęca stosunkowo dużo miejsca poszukiwaniom chamecu. Prze-

pisy dotyczące tego zwyczaju znajdują się głównie w pierwszych trzech rozdziałach

traktatu Pesachim będącego częścią porządku Moed. Dotyczą nie tylko samych po-

szukiwań. Opisane zostały także kwestie spalenia, unieważnienia i sprzedaży chamec,

a także wskazanie dokładnego czasu, w którym można go jeszcze spożywać 14 dnia

miesiąca nisan.

Według Miszny poszukiwanie kwasu odbywa się przy świetle215

w nocy

przed 14 dniem miesiąca. Zwyczaj ten jest tak ważny, że nawet jeśli ktoś nie wypełnił

go przed przykazana datą, powinien zrobić to w dzień święta paschy lub nawet po

211

Por. Pismo Święte Starego testamentu. Księga Wyjścia, red. S. Łach, s. 147. 212

Zob. Mt 16,6.11-12; Mk 8,15 (mowa też o kwasie Heroda) i Łk 12,1. 213

Zob. 1 Kor 5,6 i Ga 5,9. 214

Zob. 1 Kor 5,7-8. 215

Zob. Miszna Pesachim I.1; W tłumaczeniu R. Marcinkowskiego jest to światło lampy. W tekście

angielskim znajduje się słowo OR (hbr. ‘ôr – światło). Gemara komentująca to miejsce przywołuje

dyskusje toczące się na temat znaczenia owego światła – jest to światło dnia, gwiazd czy świecy? (Zob.

The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.1-3 i 10-11).

64

niej.216

Jeśli 14 przypada w Szabat, poszukiwanie należy przeprowadzić wcześniej –

według rabbiego Meira usuwa się wszystko przed szabatem.217

W ważnych wypad-

kach, gdy niemożliwy jest powrót do domu (uczta zaręczynowa, obrzezanie syna, ra-

towanie dobytku, np. przed wojskiem), wystarczy unieważnienie chamecu w sercu.218

Ilość zakwasu, do której odnosi się nakaz niektórzy porównują do jajka (np. rabbi Me-

ir), inni – oliwki (np. rabbi Jehuda).219

Judaizm nie pozwala na jakiekolwiek zetknięcie z kwasem. Nie można po-

zwolić, by pożywienie doznało tego rodzaju zepsucia, np. mocząc otręby dla kur. Ko-

bieta, która karmiła kury i ma resztki zboża na dłoniach powinna po wejściu do toalety

wytrzeć je o swoje suche ciało, by ich nie zamoczyć i nie pozwolić im się zakwasić.220

W czasie paschalnym nie wolno także okładać ran przerzutą pszenicą.

Zadbać należy również o naczynia. W Misznie podany jest przykład dzieży,

|z której należy usunąć pozostałości ciasta, chyba że są mniejsze niż oliwka, co pozwa-

la na zlekceważenie ich. Rabi Jehuda poucza, że szukając kwasu powinno się równo-

cześnie wyrzekać się go w swoich myślach221

. Należy także wypowiedzieć błogosła-

wieństwo:

Błogosławiony jest Ten, etc. który nakazał nam usunięcie kwaszonego chleba.222

Gemara oprócz wyjaśnienia kwestii rodzaju światła, przy którym należy szu-

kać, pory dnia, podaje także odpowiedzi inne pytania, np. nie trzeba szukać kwasu

w miejscach, gdzie ten się zwykle nie znajduje.223

Po czasie przeznaczonym na poszu-

kiwania następuje okres, w którym zakwaszone potrawy można spożyć, nakarmić nimi

„bydło, zwierzęta i ptactwo” lub sprzedać obcemu, nawet uzyskując korzyść. 224

Póź-

216

Zob. Miszna Pesachim I.3. 217

Zob. Miszna Pesachim III.6. 218



Zob. Miszna, Pesachim, II.7; W zasadzie, w czasie paschy nie wolno karmić zwierząt pożywieniem

zawierającym chamec – takiej karmy także należy się pozbyć. Niedopuszczalnym prawnie jest także

proszenie nie-Żyda o kupienie karmy i podanie zwierzętom. Można sprzedać zwierzę na czas święta lub

zastąpić pożywienie innym. Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 417. 221

Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.1,w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 8. 222

Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.1, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 10 (we wspomnia-

nym miejscu przytoczona została dyskusja, na temat dokładnego brzmienia błogosławieństwa – „naka-

zał usunąć”, czy „nakazał usunięcie”). 223

Gemara do Miszna Pesachim I.1, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.11. Berajta do tego frag-

mentu precyzuje miejsca poszukiwań jeszcze bardziej, zob. Tamże, s. 12-13. 224

Miszna Pesachim II.1. Osoba, której można sprzedać chamec jest różnie tłumaczona. Raz jest to

„obcy” (tłumaczenie Marcinkowskiego, por. The Babylonian Talmud, tłum. Rodkinson: „ stranger”),

a raz jest to „poganin” – „gentile” w tłumaczeniu pod redakcją rabbiego Epsteina (The Soncino English

Babilonian Talmud). Czytelną intencją prawodawcy było wskazanie na osobę nie będącą wyznawcą

judaizmu. Zwyczaj ten nazywa się mechirat chamec.

65

niej należy wszystko spalić.225

Przepisy te stanowią ubogacenie tradycji starotestamen-

talnej, w której brak nie tylko wymienionych dokładnych nazw produktów, których

należy się pozbyć, ale także opisu sposobu i czasu, w jakim należy to zrobić. W Misz-

nie wspomniani są Mędrcy, którzy dopuszczają inne formy zniszczenia chamec: po-

kruszenie i rozrzucenie na wietrze lub wrzucenie do morza.226

W Gemarze dyskusja

nad dokładnym czasem wypełnienia wspomnianych czynności została podsumowana

stwierdzeniem o zgodności tylko co do godziny spalenia – powinno ono mieć miejsce

o szóstej godzinie halachicznej.227

W trzecim rozdziale Miszny należącym do porządku Pesachim, podana jest

zasada: Każdy gatunek zboża należy usunąć w Pesach228

. Prawodawca ma na myśli

także produkty przetworzone: napój babiloński, piwo medejskie, ocet edomicki, egip-

skie piwo jęczmienne, wywar farbiarski, krochmal kucharski i klej pisarski229

Oczysz-

czając dom z kwasu, według rabbiego Eliezera, należy także usunąć damskie ozdoby,

które wykonane są ze zboża, choć Miszna podkreśla, że niedopełnienie tego nie skut-

kuje wyłączeniem ze społeczności.230

W Misznie znajduje się opis różnic między zaczynem a już zakwaszonym

ciastem.231

Za zjedzenie pierwszego nie należy się kara wyłączenia ze społeczności, w

przeciwieństwie do drugiego, stąd we wspominanym fragmencie znajdują się wska-

zówki jak je poprawnie rozróżnić. Rabi Jehuda porównuje wygląd si’ur do czułek sza-

rańczy, podczas gdy pęknięcia w sidduk są rozległe i nachodzą na siebie. Aczkolwiek

w tym samym miejscu znajduje się opinia innych mędrców twierdzących, że kara na-

leży się za spożycie obu rodzajów ciasta.232

Zaczyn, według nich nie musi posiadać

żadnych pęknięć. Zakazane jest jedzenie go w okresie paschalnym już, gdy przypomi-

na kolorem bladość twarzy człowieka ze zjeżonymi włosami, czyli wystraszonego.

225

Zob. Miszna Pesachim I.4-5 oraz II.1. 226

Zob. Miszna Pesachim II.1. 227

Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 19. 228

Zob. Miszna Pesachim III. 1. 229

Zob. tamże. 230

Zob. tamże. 231

W przekładzie The Soncino English Babylonian Talmud właściwie nie zostały one przetłumaczone,

podano: si’ur i sidduk. Rodkinson przetłumaczył si’ur jako „dough which commences to become leav-

ened”. U R. Marcinkowskiego znaleźć można z kolei słowo „zaczyn”. Sidduk według wspomnianych

źródeł to odpowiednio „dough which becomes riven” i „spękane ciasto”. 232

W Gemarze do tego fragmentu Miszny znajduje się taka sama opinia rabiego Meira. Rabi Jehuda

tłumaczy ją faktem, że brak widocznych pęknięć nie oznacza, iż pod powierzchnią ich nie ma – wtedy

ciasto byłoby już zakwaszone, a za jego spożycie należałaby się kara wyłączenia z Izraela. (Gemara do

Miszna Pesachim III,5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.78)

66

Talmud zajmuje się także kwestią zakwaszonych potraw przyniesionych

przez nie-Żyda (poganina). Prawo nie zakazuje przyjęcia chamecu od takiego czło-

wieka (jeśli nie jest podwładnym Żyda). Jeśli przyniósłby chamec na teren należący

do Izraelity, ten nie musi nalegać na zniszczenie go. Gdyby jednak mu go dał, Żyd

musi go zniszczyć. Prawo przewiduje także przeznaczenie specjalnego miejsca w do-

mu, w którym można przechować zakwaszone rzeczy przyniesione przez nie-Żyda –

uznawane są za należące do niego.233

W IX rozdziale Miszny Pesachim dotyczącym

świętowania tzw. drugiej paschy znajduje się stwierdzenie, że zakaz posiadania cha-

mec jej nie dotyczy.234

A. Halacha i współczesne komentarze

Miszna i powstałe w ciągu wieków komentarze wyjaśniają również bardzo

szczegółowo, jakie produkty uznaje się za będące lub mogące się stać zakazanymi

w czasie paschy. Niniejszy fragment pracy zostanie zakończony omówieniem przepi-

sów halachicznych: „Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie”235

i „Hagada na

Pesach”236

. W święto Pesach obowiązują trzy zakazy dotyczące chamecu: nie wolno

go spożywać, posiadać (nie może być widziany na terenie należącym do Żyda), ani

czerpać zeń korzyści. Przyjmuje się, że już po osiemnastu minutach w mieszance zbo-

ża z wodą rozpoczyna się proces fermentacji, dlatego w tym czasie mieszanka powin-

na zostać upieczona.237

Ciasto może zakwasić się w krótszym czasie, np. gdy tempera-

tura miejsca, w którym się znajduje jest wyższa.

Zakaz posiadania i spożywania chamec jest traktowany przez judaizm bardzo

poważnie. Nawet produkty niemające w swoim składzie mąki mogą w rzeczywistości

być chamec. Przykładem mogą być solone orzeszki ziemne na których mogą pozosta-

wać resztki mąki użytej, by sól się lepiej trzymała.238

Jest to wyraźny przykład posze-

rzenia rozumienia przepisów biblijnych i dostosowania ich do zmieniających się cza-

sów. Wśród Żydów aszkenazyjskich panuje zwyczaj, według którego wyodrębniona

233

Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.21-23. 234

Zob. The Babylonian Talmud, s. 198; Miszna Pesachim IX, 3( tłum. R. Marcinkowski, w: Judaizm,

red. M. Dziwisz, s. 175. 235

Zob. Miesiąc Nisan i halachy dotyczące chamecu w: Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie,

red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 368-382). 236

Hagada na Pesach wydawnictwa Stowarzyszenia Pardes zawiera omówienie halachy obowiązującej

w Pesach, teksty hagady paschalnej i komentarz do nich oraz trzy wykłady Maharala z XVI wieku. 237

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s.416, Bramy Halachy, red. S.Pecaric, s. 369. 238

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 375.

67

została kategoria tzw. kitnijot.239

Są to dosłownie „małe rzeczy”, np. proso, kukury-

dza, ryż, kasza, rośliny strączkowe. W czasie paschy zakazane jest ich spożywanie, ale

nie posiadanie i czerpanie korzyści.

Współczesne komentarze dostosowują i rozszerzają przepisy dotyczące cha-

mecu, dostosowując je do panujących realiów. Istnieją listy produktów dozwolonych

w czasie paschy, także niespożywczych, które zostały zatwierdzone przez odpowied-

nich rabinów. Na liście240

rzeczy, które nie wymagają certyfikatu koszerności zatwier-

dzonej przez Michaela Schudricha, Naczelnego

Rabina Polski znajdują się nawet produkty takie

jak: cień do powiek nie zawierający dodatku zbo-

ża, bezsmakowa nitka do czyszczenia zębów, za-

sypki dla niemowląt bez mąki ziemniaczanej, kon-

kretny rodzaj herbaty czy kawy etc. Inne produkty

(macę, mąkę, śliwowicę, wino, mięso i drób) moż-

na posiadać w czasie paschy, tylko, gdy posiadają

certyfikat „koszerne na Pesach”.

W związku z zakazem spożywania i po-

siadania zakwaszonych potraw, w żydowskich domach, duża waga jest także przykła-

dana do przygotowywania chleba, który będzie jedzony w czasie paschy. Problem

jego koszerności zostanie opisany w dalszej części rozdziału.

Halacha241

nakazuje schować w jedno miejsce wszelkie produkty i przybory

kuchenne związane z kwasem, a także zakwaszone potrawy, które będą jedzone na-

stępnego dnia rano. Dom powinien zostać wysprzątany do 13 dnia miesiąca Nisan.

Halacha precyzuje moment rozpoczęcia poszukiwań jako „zaraz po pojawieniu się

gwiazd”.242

Muszą być widoczne na niebie przynajmniej trzy gwiazdy średniej wiel-

kości. Już pół godziny przed tym momentem zawiesza się wszelkie prace, nie wolno

także niczego jeść. Domownicy modlą się słowami:

Błogosławiony jesteś Ty – Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas Swoimi

przykazaniami i nakazał nam usunięcie chamecu243

.

239

P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s.416, Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 374-375. 240

Dostępna online: http://fzp.net.pl/swieta-zydowskie/lista-produktow-na-pesach [dostęp 2013-07-01]. 241

Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 370-372. 242

E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 42. 243

Tekst z Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s.63-64; Po odmówieniu błogosławieństwa przed rozpo-

częciem poszukiwań nie wolno prowadzić rozmów na temat inny niż poszukiwanie chamecu, w prze-

ciwnym wypadku trzeba powtórzyć modlitwę (Por. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 370-371).

Ryc. 2 Znak „koszerne na

Paschę” rabina Wiednia A. Y.

Schwartz. Źródło: http://members.aon.at/hafner-

weine/images/Kosherlogo.gif

68

Następnie przystępuje się do sprawdzenia domu. Według halachy przeprowa-

dza się je przy świetle jednej świecy244

, sprawdzając wszystkie możliwe miejsca,

włącznie z kieszeniami ubrań, pęknięciami czy szparami znajdującymi się w domu.

Unika się wszelkich rozproszeń, np. przez rozmowy niezwiązane z wykonywaną

czynnością. Istnieje także zwyczaj chowania dziesięciu kawałków chamecu w domu,

które są zbierane przy pomocy piórka i drewnianej łyżki w czasie poszukiwań.245

Znalezione przedmioty odkładane są w przeznaczone do tego celu miejsce,

aby spalić je rano. Po dokonaniu tego odmówiony powinien zostać tekst bitul chamec

czyli unieważnienia zakwasu:

Cały chamec i zakwas, który znajduje się w moim posiadaniu, który rozpoznałem

i którego nie rozpoznałem, który widziałem i którego nie widziałem, który usunąłem

i którego nie usunąłem, niech będzie unieważniony i niech będzie niczyj, jak proch

ziemi.246

W paschalny ranek do końca godziny czwartej szaa zmanit247

, czyli godziny

halachicznej można spożyć produkty chamec, jak to już było wspomniane przy oma-

wianiu tekstu Miszny i Gemary. Istnieje także możliwość sprzedania swojego chamec

osobie niebędącej Żydem. Transakcję taką przeprowadza rabin w imieniu i z upoważ-

nieniem od danego Żyda. Musi się to odbyć do piątej godziny halachicznej. Zwyczaj

ten jest dobrym przykładem ukazania rozwoju przepisów dotyczących paschy. W Bi-

blii nie znajdziemy wzmianki o możliwości sprzedaży kwasu należącego do Żyda po-

ganinowi – należy go usunąć ze swego domu. W Misznie znajduje się twierdzenie, że

można sprzedawać chamec, ale należy zmieścić się w czasie, w którym nie jest zabro-

nione spożycie go i karmienie nim zwierząt. Dozwolone jest także czerpanie korzyści

z tego. W Gemarze omawiany przepis został uznany za dość oczywisty, jednak została

także przytoczona wypowiedź rabiego Szammaja, który twierdzi, że należy mieć pew-

ność, iż poganin spożyje chamec przed świętem paschy. Późniejsze przepisy hala-

chiczne są bardzo rozbudowane, a sam przebieg transakcji skomplikowany.

244

Świeca powinna być woskowa, pojedyncza, nie pleciona, powinna być woskowa, pojedyncza, nie

pleciona. Nie można używać latarki. (Zob. Bramy halachy, red. Pecaric, s. 370). 245

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 32. 246

Tekst cytowany za: Hagada na Pesach, tłum. E. Gordon, M. Tomal, w : Hagada na Pesach, red. S.

Pecaric, s. 64. Spalenia i unieważnienia chamec można dokonać najpóźniej do piątej godziny hala-

chicznej. Podobny tekst mówiony jest wieczorem po zakończeniu szukania chamecu. Ma on na celu

formalne wyrzeczenie się posiadania go, postanowienie o braku jego wartości dla osoby wypowiadają-

cej tekst. 247

Zob. słowniczek; Na każde święto paschy dokładna godzina czasu urzędowego ogłaszana jest przez

lokalnych rabinów, np. w Izraelu jest to około dziewiątej przed południem.

69

Przedmioty, które są używane na co dzień w celu przygotowywania posił-

ków, prawdopodobnie miały kontakt z kwasem, którego posiadania zabrania Prawo.

Chamec może znajdować się na nich nadal, więc zaleca się zakup innych i przezna-

czenie tylko do przygotowywania posiłku paschalnego. Większość przedmiotów moż-

na „koszerować”, by stały się użyteczne w czasie paschalnym. W tym celu można je

np. podgrzać lub zanurzyć we wrzącej wodzie, oczywiście po uprzednim wyczyszcze-

niu. Metoda zależy od rodzaju naczynia.248

Zadbać należy także o dokładne wyczysz-

czenie zmywarek, blatów, a nawet protezy dentystycznej. Zalecany jest nawet zakup

nowej szczoteczki do zębów249

.

II.3. Przepisy dotyczące przygotowania chleba

W starożytności, chleb stanowił podstawowy posiłek i istotny element życia

religijnego. Przypuszcza się, że jest produkowany przez ludzkość już od 12 000 lat.

Początkowo spożywano mąkę zmieszaną z wodą w postaci paki. Powstałe w ten spo-

sób placki wypiekano także na kamiennych płytach w popiele. Sztukę tworzenia

pulchnego chleba pierwszy raz opanowano w Egipcie – świadomie wzbudzano proces

fermentacji. Polega on na wydzielaniu się w cieście dwutlenku węgla spulchniającego

chleb.250

Zakwas potrzebny do wyrobu pieczywa otrzymywano z fermentacji ciasta

z poprzednich dni. Zakwaszone ciasto bez dodatku soli pozostawiano, by móc później

wyrobić je z mąką.

II.3.1. Symbolika chleba

W czasie zwątpienia w trakcie wędrówki przez pustynię Izraelici mówili:

Obyśmy pomarli z ręki Pana w ziemi egipskiej, gdzieśmy zasiadali przed garnkami

mięsa i jadali chleb do sytości! Wyprowadziliście nas na tę pustynię, aby głodem

umorzyć całą tę rzeszę.251

Słowo lehem oznaczające chleb i pożywienie w Wj 1-15 pojawia się tylko raz252

.

Określano nim także mannę otrzymywaną w trakcie wędrówki przez pustynię.253

Na

248

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 376. 249

Zob. Lista produktów spożywczych i niespożywczych na Pesach… 250

Zob. Z. Włodarczyk, Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008, s. 36-37. 251

Zob. Wj 16,3, Por. Lb 21,5.

70

oznaczenie chleba niekwaszonego w biblijnych fragmentach dotyczących paschy

używany jest inny wyraz – massâ. W Pwt 16,3 przaśniki, czyli chleb spożywany

w czasie paschy, zostają nazwane chlebem upokorzenia.254

W tradycji żydowskiej są

pamiątką niewoli, jaką cierpieli Izraelici w Egipcie. W trakcie wieczerzy paschalnej,

przed odczytaniem opowiadania o Wyjściu z Egiptu następuje Magid. Wypowiadane

są wtedy słowa:

To jest chleb niedoli, który nasi ojcowie jedli w ziemi egipskiej. Każdy, kto jest głodny,

niech wstąpi i je. Każdy, kto jest w potrzebie, niech wstąpi i obchodzi Pesach. W tym

roku tu, w przyszłym roku w Erec Jisrael, w tym roku jako niewolnicy, w przyszłym

roku – jako ludzie wolni.255

Prowadzący wieczerzę odkrywa w tym momencie mace znajdujące się na ta-

lerzu i podnosi w taki sposób, aby wszyscy ujrzeli przełamany środkowy kawałek

chleba. Po wykonaniu tych czynności, chleby odsuwa się na koniec stołu. Ma to przy-

pominać o tym, że jedzenie można rozpocząć dopiero po zakończeniu czytania Haga-

dy – opowiadania o Wyjściu z niewoli egipskiej.

Paschalny niekwaszony chleb ma dwa znaczenia.256

Jest nie tylko pamiątką

udręki Izraela, głównym posiłkiem w czasie niewoli. Równocześnie jest symbolem

wolności, ponieważ stanowił podstawową strawę w czasie Wyjścia z Egiptu. Mace

jedzone w czasie drogi przez pustynię są symbolem wybawienia.

II.3.2. Przygotowanie przaśników na podstawie przekazu biblijnego

W Biblii nie znajdują się żadne dokładne opisy przygotowań chleba. Był on

bardzo rozpowszechnionym pożywieniem i prawdopodobnie każdy wiedział, jak po-

wstaje – nie było więc potrzebne podawanie przepisu poza podkreśleniem, że chleb

ma być niekwaszony. Jeśli chleb ma przypominać potrawę jedzoną w czasie Exodusu,

to opierając się na przekazie biblijnym, można opisać go jako okrągły, płaski placek

z niekwaszonego ciasta. Wygląd macy można oprzeć na słowie ‘¥gâ znajdującym się

252

Zob. Wj 2,20: Reuel każe córkom zawołać Mojżesza, by pożywił się chlebem po tym, jak kobiety

opowiedziały o ojcu o obronieniu ich przez Mojżesza. 253

Zob. Wj 16,4.12.22.29. 254

Por. Ne 9,9 oraz Wj 3,7-8. 255

Cytat za Hagada na Pesach, red. Pecaric, s. 80. Niezwykle bogaty komentarz wyjaśniający tekst

znajduje się w: Dz. cyt., s.79-88. 256

Zob. dz. cyt, s. 79-81.

71

w Wj 12,39.257

Zofia Włodarczyk258

charakteryzuje ten rodzaj pieczywa następująco:

„był okrągły, niezbyt gruby, niekiedy miał otwór w środku, co pozwalało bochenki

nanizać na kij, który następnie opierano o ścianę, a ów kij nazywano podporą chle-

ba”.259

W Księdze Powtórzonego Prawa Kanaan został opisany jako m.in. ziemia

pszenicy (hitā), jęczmienia (śeōrâ), w której Bóg pozwoli Izraelitom nasycić się chle-

bem.260

Klimat Palestyny miał wpływ na prowadzone uprawy. Częściej uprawiano

odporny na panujące tam susze i upały jęczmień. Ten rodzaj zboża dojrzewał ok. mie-

siąc wcześniej niż pszenica. W opisie siódmej spośród plag, które dotknęły Egipt261

znajduje się poświadczenie tego faktu. Grad zniszczył jęczmień posiadający już kłosy,

natomiast później dojrzewająca pszenica i orkisz nie zostały uszkodzone.262

Żniwa

jęczmienia rozpoczynały się miesiąc wcześniej niż pszenicy, jeszcze przez obchodami

paschy. Czas ich rozpoczęcia różnił się także w obrębie samej Palestyny. Miało to

miejsce, jak zauważa Zofia Włodarczyk, „w zależności od krainy geograficznej.

W dolinie Jordanu i na równinie Szefeli zboża dojrzewały wcześniej niż w Galilei

i Judei”263

Dla przykładu, w okolicy Betlejem żniwa jęczmienia rozpoczynano w dru-

giej połowie kwietnia po zakończeniu pory deszczowej.264

Biblia potwierdza wytwarzanie dwóch rodzajów mąki: zwykłej (qemah) i lep-

szej jakości, nazywanej „najczystszą” (sōlet)265

. Pokarm ubogich stanowiła mąka qe-

mah i jęczmienna, co znajduje potwierdzenie w Piśmie Świętym. Wdowa z Sarepty

koło Sydonu posiada jedynie garść qemah (1 Krl 17,12), a chłopiec znad Jeziora Gali-

lejskiego chleby jęczmienne (J 6,9). W Księdze Ezechiela wspomniane jest także pro-

so (dōhan) oraz po raz kolejny orkisz (kūssemet).266

257 Występuje ono także w Rdz 19,6; Lb 11,8; 1 Krl 17,13; 1 Krl 19,6 oraz Oz 7,8, gdzie w Biblii Ty-

siąclecia zostało przełożone jako „podpłomyk”. Por. Koehler-Baumgartner, Hebrew and Aramaic Lexi-

con of the Old Testament, dostępny w programie BibleWorks 6.0, gdzie ‘¥gâ zostało przetłumaczone

jako “round flat loaf of bread, which is quickly baked in ashes or on glowing baking stones”. 258

Zofia Włodarczyk uzyskała magisterium i kanoniczny licencjat w teologii, a także doktorat obronio-

ny na Akademii Rolniczej w Krakowie. 259

Zob. Z. Włodarczyk, dz. cyt, s. 36; Fragmenty, w których mowa o podporze chleba: Ez 14,13; Ez

4,16; 5,16; Kpł 26,26. 260

Zob. Pwt 8,7-10. 261

Zob. Wj 9,13-35. 262

Zob. Wj 9,31-32. 263

Zob. Z. Włodarczyk, dz. cyt, s. 26. 264

Por. Komentarz kulturowy…, s. 302. 265

Por.: 1 Krl 5,2: Codzienną dostawę żywności dla Salomona stanowiło: trzydzieści kor najczystszej

mąki (sōlet) i sześćdziesiąt kor zwykłej mąki (qemaµ); oraz Rdz 18,6; Kpł 2,1-7; Ez 16,13.19. 266

Zob. Ez 4,9, Por. Iz 28,25. Badacze utrzymują, że biblijna nazwa k¥ssemet oznacza pszenicę pła-

skurkę (Triticum diccocum), a nie orkisz (Triticum spelta), który prawdopodobnie nie występował na

Bliskim Wschodzie; zob. Włodarczyk Z., dz.cyt., s. 15 oraz 17-18.

72

II.3.3. Przepisy talmudyczne

Powyżej zostało już wykazane, jak istotne było pozbycie się wszelkiego za-

kwasu z domów. Z powodu groźby wyłączenia ze społeczności Izraela, szczególną

wagę przykładano także do naczyń, przy użyciu których było przygotowywane ciasto.

Przed przystąpieniem do wyrabiania go należy usunąć każdy kawałek zakwasu znaj-

dujący się w dzieży, szczególnie, gdy ta posiada szpary. Miszna podaje zasadę, iż

możliwe jest pominięcie chamecu mniejszego niż oliwka.267

W Gemarze do tego

fragmentu268

znajduje się opinia, wedle której można w szparach dzieży pozostawić

fragment zakwasu, jeśli został tam umieszczony, by wzmocnić naczynie. Usunąć nale-

ży również chamec wielkości połówki oliwki, jeśli znajdują się w naczyniu jego dwa

kawałki, ponieważ mogłyby się złączyć w jeden. Najlepszym wyjściem z sytuacji jest

jednak zakup i przeznaczenie osobnych naczyń używanych tylko w czasie paschy, co

zwiększa pewność nieposiadania kwasu.

W czasie wieczerzy paschalnej powinno spożywać się tzw. maca szmura

przygotowaną specjalnie na ten wieczór pod odpowiednią kontrolą. Choć przepisy

biblijne także nakazują dokładną dbałość o to, by chleb był niekwaszony, późniejsze

dokumenty wyraźnie poszerzają i uszczegóławiają te starania. Zboże dla wypieku

chlebów musi należeć do jednego z pięciu dozwolonych gatunków wymienionych

w Misznie269

. W tłumaczeniu Marcinkowskiego270

są to: pszenica, jęczmień, gryka,

żyto lub owies.271

Tanaita w Gemarze odnoszącej się do omawianego fragmentu na-

ucza, że orkisz272

jest gatunkiem pszenicy.273

Nie powinno się natomiast używać do

wyrobienia ciasta ryżu ani prosa.

Aby maca była koszerna, dawniej zbierało się tylko wyselekcjonowane ziarna

z pól należących do gminy ortodoksyjnej.274

Współcześnie, nadal dba się o to, by od

267

Zob. Miszna Pesachim III, 2. 268

Zob. The Babylonian Talmud, Tom. III.5, s. 92. 269

Zob. Miszna Pesachim II,5. 270

Zob. R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: Studia Judaica 6: 2003 nr 2(12) s. 100 271

W tłumaczeniach Epsteina (The Soncino English Babylonian Talmud) i Rodkinsona (The Babylonian

Talmud) wymienione zostały: „wheat” (pszenica), „barley” (jęczmień), „spelt” (orkisz), „rye” (żyto)

oraz „oat” (owies). 272

Występujący w tekście jako kusmin tłumaczone na język angielski jako „spelt”. 273

Fakt ten można również łatwo zauważyć zwracając uwagę na łacińskie nazewnictwo: orkisz - Triti-

cum spelta, pszenica – Triticum. 274

Por. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny, Tom 2, s. 77.

73

tego momentu, były przechowywane w suchym miejscu.275

Zboże podlega nadzorowi

trwającemu aż do zakończenia wypieku chleba. Woda używana do wyrobienia ciasta

nabierana była wykoszerowanym naczyniem i odstawiana, by się odstała.276

Pobożny Żyd musi więc zatroszczyć się o zakup gotowego, specjalnego chle-

ba lub produktów posiadających certyfikat „koszerne na Pesach”. Niekwaszony chleb

nie może być ukradziony lub nieopłacony. Jeśli ktoś chce macę przygotować samo-

dzielnie, oprócz korzystania z mąki z certyfikatem koszerności, musi pamiętać, by

używać wyłącznie wody do zagniatania (niedopuszczalne jest zastąpienie jej winem,

miodem czy mlekiem)277

.

Ryc. 3 Wyrób koszernych mac w Kfar Chabad, Izrael (1987 r.) Źródło: http://www.flickr.com/photos/government_press_office/7034285087/

Omówione powyżej przepisy potwierdza opis przygotowań zamieszczony

przez Ninel Kamez-Kos, zmarłą w 2011 roku badaczkę zwyczajów polskich Żydów,

w publikacji Święta i obyczaje żydowskie: „Wypiek macy rozpoczynano trzydzieści

dni przed Pesach. Macą nazywa się placki z niekwaszonego ciasta, tj. mąki i wody,

bez drożdży i żadnych dodatków. Ciasto rozwałkowuje się cienko i piecze jak pod-

płomyki. Do wypieku macy przygotowywano się bardzo starannie. Po selekcji zboża

tak, by nie było ziaren wilgotnych i wyrośniętych, mielono je w specjalnie oczyszczo-

nych młynach. Mąkę dokładnie przesiewano. Dbano, by woda na macę była czysta.

275

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Halacha

na Pesach, red. S. Pecaric s. 35-36. 276

Por. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny, t. 2, s. 77. 277

Zob. The Babylonian Talmud, t. III.5, s. 54 .

74

Pobożny Żyd dostarczał ją w specjalnym wiadrze, dzień wcześniej, aby się odstała.

Ciasto zagniatano w miedzianych naczyniach, wodę cedzono, piec «koszerowano»

(oczyszczano). Podczas wyrabiania macy obowiązywało częste mycie rąk. Ciasto na

macę należało zagniatać nie dłużej niż 18 minut, aby nie doszło do żadnej fermenta-

cji.”278

Kolejne miejsce w Talmudzie zawiera opis przygotowywania chleba.279

Przy-

toczone zostały opinie Gamaliela (trzy kobiety powinny piec kolejno ciasto w tym

samym piecu, po zagnieceniu go w tym samym czasie) oraz Mędrców (kobiety pracu-

ją razem, każda wykonując inny etap – jedna ugniata, druga kształtuje ciasto, podczas

gdy trzecia piecze). W omawianym fragmencie Miszny znajduje się istotna uwaga:

należy posmarować ciasto zimną wodą, gdyby zaczęło wyrastać, by opóźnić proces

fermentacji. W Gemarze znajduje się jeszcze inny sposób: pierwsza kobieta po ugnie-

ceniu ciasta formuje je, podczas gdy druga swoje ugniata, po ukształtowaniu placka,

piecze go, druga nadaje własnemu kształt, a trzecia swoje ciasto ugniata. Gospodynie

zamieniają się w kółko swoimi zajęciami, tak aby, gdy będą pracować nad ciastem, nie

zaszła w nim fermentacja. Jeżeli w tym samym czasie zostały zarobione dwie części

ciasta i jedna sfermentowała, a w drugiej nie widać żadnych śladów tego procesu, wy-

rzucić należy obie.280

Przygotowanie chleba i związane z nim oczyszczanie domów jest dobrym

przykładem zmian, jakie nastąpiły w prawodawstwie paschalnym na przestrzeni wie-

ków. Były wynikiem głównie uwarunkowań historycznych – dostosowaniem życia

kultycznego do zmieniającej się rzeczywistości. Z powyższej analizy można wywnio-

skować, że judaizm rabiniczny zasadniczo nie zmienił przepisów biblijnych. Zostały

one rozwinięte i uszczegółowione. W Talmudzie i komentarzach halachicznych zna-

leźć można wiele wyjaśnień, jak należy postąpić w konkretnych sytuacjach. Z tego

wnioskować można, że intencją prawodawcy było uniknięcie jak największej ilości

sytuacji, w których istnieje możliwość postąpienia niezgodnie z prawem.

278

Zob. N. Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2001 s. 58. 279

Zob. Miszna Pesachim III,4. 280

Zob. The Babylonian Talmud, Tom. III.5, s. 74-75.

75

II.4. Czas i sposób spożywania niekwaszonego chleba w trakcie wieczerzy pas-

chalnej

Do wypełniania nakazu spożywania wyłącznie macy zobowiązani są wszyscy

mężczyźni i kobiety, a także dzieci, które już rozpoczęły naukę wypełniania przyka-

zań, czyli pięcio- lub sześcioletnie. Istnieje micwa zakazująca spożywania mac

w dzień paschy.281

Jej celem jest sprawienie, by świąteczny chleb został zjedzony

z apetytem. Przez niektórych Żydów zwyczaj ten bywa przedłużany na okres nawet od

pierwszego dnia miesiąca. Przygotowując się do wieczerzy paschalnej, uczestnicy

muszą także dbać o to, by nie być sytymi.

W ten wyjątkowy wieczór używana jest specjalna zastawa stołowa, nierzadko

bardzo wartościowa. W czasie świętowania Paschy na pustyni Izraelici także używali

kosztownych, srebrnych i złotych naczyń, pożyczonych od Egipcjan.282

Współcześnie

do ułożenia mac wymagany jest specjalny rodzaj patery. Na wierzchu układa się od-

powiednie składniki rytualnego posiłku. Miejsce pod spodem przeznaczone jest na

mace. Trzy mace układa się jedną na drugiej, przedzielając serwetkami i również

przykrywając.283

W ciągu sederu macę szmura spożywa się trzykrotnie284

:

- Moci maca – po opowiedzeniu historii Wyjścia z Egiptu spożywa się 2 kawałki,

z macy wierzchniej i mniejszej części macy środkowej, ponieważ podczas każdego

święta powinna być przygotowana podwójna porcja chleba. Prowadzący seder wypo-

wiada słowa przewidzianego błogosławieństwa równocześnie wyrażając pragnienie,

by uwolnić innych uczestników od tego obowiązku, którzy odpowiadają, Amen. Na-

stępnie przewodniczący rozdaje każdemu uczestnikowi po dwa kawałki macy nie

mniejsze niż wielkość oliwki. Z tego powodu trzeba przygotować odpowiednią ilość

macy, aby starczyło dla wszystkich. Jeśli jest wielu uczestników konieczne jest za-

pewnienie dodatkowych chlebów.

281


Zob. Wj 11, 2 oraz KBH, s. 73; Wydarzenie to mogłoby wydawać się nieprawdopodobne – czemu

Egipcjanie mieliby dać Izraelitom swoją kosztowną własność? Jednak biorąc pod uwagę opisaną wcze-

śniej historię plag, którymi Bóg nawiedzał Egipt, staje się ono zrozumiałe. Znękani trudnymi wydarze-

niami religijni ludzie zgadzają się na wszystko. Wierzący w swoich bogów myślą, że dzięki temu prze-

błagają Boga Izraelitów. 283

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 418-419; Mace w trakcie posiłku będą

odkrywane i przykrywane. 284

Zob. Dz. cyt., s. 419; Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386-387; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na

Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 54-59.

76

- Korech – kawałki spodniej macy łączy się z marorem i spożywa jako kanapkę; jest to

upamiętnieniem świątyni Jerozolimskiej i kanapki spożywanej przez Hillela w cza-

sach, gdy jeszcze istniała świątynia. Wśród składników kanapki jedzonej przez Hillela

znajdował się też kawałek ofiary paschalnej.

- Cafun – zjadany zostaje większy kawałek środkowej macy, afikoman285

. Po zakoń-

czeniu posiłku każdy spożywa jego dwa kawałki wielkości kezajit. Ilość wynika

z faktu, iż upamiętniają ofiarę składaną na paschę oraz macę, którą jedzono wraz z nią.

W trakcie wieczerzy należy pamiętać, że będzie trzeba później zjeść jeszcze afikoman

– nie można być już zupełnie sytym. Cafun musi mieć miejsce dokładnie w połowie

nocy. Później nie wolno już jeść niczego.

Ilość mac spożywanych w czasie sederu nie jest przypadkowa. Symbolizują

naród żydowski złożony z kapłanów, lewitów i reszty Izraela, trzech praojców a także

trzy miary mąki użyte przez Abrahama do upieczenia chleba dla trzech aniołów (Rdz

18,6). Są one rodzajem ofiary dziękczynnej za wyzwolenie.286

Halacha przewiduje od dwóch do dziewięciu minut na spożycie każdego

z kawałków chleba.287

Podczas sederu każdy obecny powinien zjeść przynajmniej

jeden kezajit macy. Jest to wielkość porównywalna do oliwki. W Bramach Halachy

można przeczytać próby dalszego sprecyzowania tej ilości288

: „Zgodnie z opinią Cha-

zon Isz, ilość macy, jaką należy spożyć tego wieczora równa się 50 cm3, zaś raw

Chajim Nae uważa, że jeden kezajit macy to 27 cm3.” Wielkość ta porównywana jest

także do połowy jajka.289

Trudności z jej sprecyzowaniem wynikają między innymi

z faktu, że wielkości roślin i zwierząt mogły ulec zmianie od czasów talmudycznych.

II.5. Gorzkie zioła

W Biblii znajduje się nakaz jedzenia trzech potraw w noc paschalną:

285

Na początku wieczerzy, po zjedzeniu karpas ma miejsce Jachac –przełamanie środkowej macy (gest

ten ma przypominać chleb nędzy). Większa część macy zostaje zawinięta w materiał (Por. Wj 12,34) i

schowana – jest to afikoman. Istnieje zwyczaj chowania go przez dzieci, poszukiwania i wykupywania

przez dorosłych. Czynności te przyczyniają się do tego, aby najmłodsi uczestnicy sederu nie zasnęli.

Jeśli afikoman zaginąłby faktycznie, można zamiast niego użyć innej koszerną macę. Istnieje także

zwyczaj kładzenia afikomanu na swoich ramionach (symbol niesienia niekwaszonego chleba w czasie

wyjścia z Egiptu - Wj 12,34). Dwa jego kawałki symbolizują ofiarę paschalną i niekwaszony chleb. 286

Por. Kpł 7,12. 287

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada

na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36. 288


Zob. Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36.

77

I tej samej nocy spożyją mięso pieczone w ogniu, spożyją je z chlebem niekwaszonym

i gorzkimi ziołami (mārōrîm).290

Gorzkie zioła razem z macą mają być spożywane także w wypadku obchodzenia dru-

giej paschy.291

Są to właściwie wszystkie przepisy biblijne wyjaśniające zwyczaj je-

dzenia gorzkich ziół. Późniejsze przepisy wnoszą więcej szczegółów tego obrzędu.

W czasach biblijnych zwyczajną formą posiłku było odrywanie kawałków chleba

z okrągłego bochenka i maczanie ich w przygotowanym sosie.292

W Piśmie Świętym

nie zostało sprecyzowane293

jakie rośliny należy jeść, dokładny moment czy sposób,

w jaki trzeba tego dokonać. Nakaz ich spożywania pojawia się jedynie w dwóch miej-

scach: Wj 12,8 i Lb 9,11. Przyjmuje się, że oba należą do dokumentu kapłańskiego294

,

którego autor kładzie nacisk nie tylko na kult, lecz także na powiązanie paschy

z uwolnieniem Izraela z niewoli. Możliwe, że miało to wpływ na pojawienie się po-

trawy przypominającej o interwencji Boga kończącej uciemiężenie Jego ludu.

Maror, według Miszny, jest symbolem gorzkich doświadczeń Izraelitów

w Egipcie.295

Takie rozumienie sugeruje także sam tekst biblijny. W Wj 1,14296

znaj-

duje się stwierdzenie, że Egipcjanie „uprzykrzali” życie izraelskich niewolników.

W oryginalnym tekście słowo to brzmi: wajemār

erû i jest wyrazem opartym na tym

samym rdzeniu (mrr), co maror.297

Rośliny te stanowią także symbol niewoli. W prze-

ciwieństwie do innych potraw, tej nie spożywa się opierając na lewym boku.298

W tym

miejscu warto przytoczyć jego symboliczną interpretację podawaną przez Zofię Wło-

darczyk, specjalizującą się zarówno w botanice jak i teologii: „Zimą i wczesną wiosną

liście mają łagodny smak i spożywane są jako warzywa. W okresie paschy, a więc na

290

Zob. Wj 12,8. 291

Zob. Lb 9,6-14. 292

Por. Z. Włodarczyk, dz. cyt., s. 36. 293

W jednym z tłumaczeń Biblii na język aramejski, Targumie Pseudo Jonatana, (będącym parafrazą

tekstu) wymienione zostały: szanta zwyczajna i sałata. („horehound and lettuce” - zob. The targums of

Onkelos and Jonathan ben Uzziel on the Pentateuch with the fragments of the Jerusalem Targum: From

the Chaldee. Genesis and Exodus,tłum. Edherige, s. 475). Ciekawym faktem jest, że nazwa systema-

tyczna szanty zwyczajnej, Marrubium vulgare wywodzi się od hebrajskiego rdzenia mrr oznaczającego

gorzki smak. 294

Por. S. Haręzga, art. cyt., s. 196. 295

Zob. Miszna Pesachim X,6; Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 166. 296

Przyjmuje się, że ten fragment także wchodzi w skład dokumentu kapłańskiego (Zob. H. Langkam-

mer, Historia Starego i Nowego Testamentu, Wrocław 2007, s. 38). 297

Polskie tłumaczenie oddaje niedoskonale brzmienie wyrazu. W niektórych z angielskich tłumaczeń

(New American Standard Bible with Codes, Jewish Publication Society Old Testament, czy King James

Bible with Strong’s and Geneva Notes) znajduje się wyrażenie „to make bitter ” oznaczające dosłownie

„czynić gorzkim”. 298

Wspieranie się na lewym boku, czyli heseba, jest symbolem wolności ponieważ jest to sposób spo-

żywania posiłków przysługujący w starożytności wyłącznie ludziom wolnym.

78

przełomie marca i kwietnia liście zawierają w sobie gorycz, a w późniejszym czasie

ich pędy drewnieją, u niektórych pojawiają się cierniste wyrostki na liściach i kwiato-

stanach, co czyni je niejadalnymi. Ta zmienność w wyglądzie i przydatności roślin

jest, według tradycji odwzorowaniem dziejów pobytu Izraelitów w Egipcie. Na po-

czątku, gdy cierpieli głód byli tam przyjęci gościnnie przez swego brata Józefa, który

był zarządcą Faraona, po jego śmierci przestali być traktowani jako goście i stawali się

niewolnikami, aż w końcu prześladowania i ciężka praca zmusiły ich do ucieczki

z tego kraju.”

Hebrajskie słowo mārōr nie oznacza dokładnie gorzkich ziół. Swoim znacze-

niem obejmuje ogólnie gorzkie rośliny. W Tabeli nr 5 zostały zestawione nazwy wy-

mieniane przez Talmud w porządku Pesachim Miszny299

wraz z tłumaczeniami na

język angielski i polski. Kolumny odpowiadają miejscu, z którego słowa zostały za-

czerpnięte. Ich kolejność nie została zmieniona. Podano je w sposób, w jaki wymie-

niają je odpowiedni tłumacze. Wynika to z trudności, jakie sprawia tłumaczenie ory-

ginalnych nazw.

Tab. 5 Porównanie tłumaczeń nazw roślin, które spełniają nakaz jedzenia maro-

ru

„The Soncino Eng-

lish Babilonian

Talmud”,

tłum. I. Epstein300

„The Babylonian

Talmud”,

tłum. Rodkinson

„The Talmud”,

tłum. Joseph Bar-

clay301

„Pascha według

Miszny”,

tłum. Roman Mar-

cinkowski302

„Obraz paschy w

różnych okresach

historycznych”,

J.M. Musielak303

sałata (hazareth) sałata sałata sałata sałata

tamka dzika i ogrodowa

endywia304

endywia cykoria endywia

harhabina harhabinah chrzan chrzan cykoria

endywia (‘ulshin) kolendra lukrecja szakłak305

pieprzyca

Maror gorzkie zioła

(chrzan) kolendra gorzkie zioła Chrzan

299

Zob. Miszna Pesachim II,6. 300

The Soncino English Babylonian Talmud, Elegantly Reformatted in Two Columns in PDF, red. Reu-

ven Brauner, dostępny w www: http://halakhah.com/indexrst.html. W tłumaczeniu Epsteina zostały

podane wokalizacje wszystkich pięciu hebrajskich nazw, a przetłumaczone jedynie dwie z nich. 301

Dostępny w www: http://www.sacred-texts.com/jud/bar/bar040.htm. 302

Zob. Roman Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: Studia Judaica 6: 2003 nr 2(12) s.100. 303

Zob. Musielak, art. cyt., s. 289. 304

Endywia (Cichorium endivia) to gatunek cykorii (Cichorium). Zob. Z. Podbielkowski, dz. cyt., s. 61 305

Szakłak pospolity jest rośliną trującą. Jednak kora i owoce mają zastosowanie w zielarstwie. (Zob.

Szakłak Pospolity w: Zioła, pr. zb., Zeszyt 4, Warszawa 1987, s.17).

79

Podczas, gdy wydaje się, że pierwsze dwa wiersze spośród zawierających

tłumaczenia odpowiadają temu samemu warzywu, w dalszej części tabeli, porządek

ten zostaje zburzony. Przykładem jest słowo podane w The Soncino Babilonian Tal-

mud jako ‘ulshin, które każdy z cytowanych tłumaczy przełożył jako inny wyraz. Nie

udało się zidentyfikować wszystkich roślin wymienionych w Misznie.306

Współcze-

śnie spożywa się warzywa znane z tradycji, najczęściej odmiany sałaty i cykorii a tak-

że chrzan.

Cykoria i endywia są roślinami o dobrze wyczuwalnym gorzkim smaku, za

który odpowiada intybina.307

Ok. 2 tygodnie przed zbiorem, związuje się rozety rośli-

ny, by do środka nie docierało światło. Dzięki temu wewnętrzne liście bieleją, tracąc

gorycz. Hebrajskie słowo określające gorzkie zioła odpowiada akadyjskiemu określe-

niu sałaty.308

Roślinę tę uprawiano ówcześnie w Egipcie. W Bramach Halachy rodzaj

warzywa został uszczegółowiony: „Jako maror wykorzystuje się sałatę rzymską (dłu-

golistną)”309

. Jeśli zamierza się użyć sałaty, bardzo istotnym jest dokładne sprawdze-

nie i oczyszczenie jej liści. Tora zakazuje spożywania robaków, które mogłyby się

ukrywać w warzywie. Należy zrobić to odpowiednio wcześniej, pamiętając, by liści

nie pozostawić zanurzonych w wodzie w czasie Szabatu. Współcześnie możliwe jest

nabycie sałaty, która została wyhodowana z zachowaniem specjalnych warunków, by

owady nie mogły dostać się do wnętrza jej główki. Taka roślina posiada zaświadcze-

nie rabina. Dopuszczalne jest także użycie sałaty, której liście nie posiadają silnego

smaku goryczy.

Gdy używa się chrzanu, nie powinno się kupować go w sklepie – mogą

w nim znajdować się przyprawy lub sztuczne dodatki. Prawodawca bierze pod uwagę

także sytuacje, gdy chrzan o silnym smaku mógłby zaszkodzić zdrowiu któregoś

z uczestników sederu. Warzywo powinno zostać starte wcześniej i odstawione, by

złagodnieć.310

Jeśli spożycie maroru nie stwarza niebezpieczeństwa, należy zmusić się

wykonania tej micwy w całości. Bardzo chorzy mogą go tylko żuć przez chwilę –

306

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36-37. 307

Zob. Cykoria Podróżnik, w: Zioła, Zeszyt 1, Warszawa 1987, s. 24 oraz Z. Podbielkowski, dz. cyt,

Warszawa 1989, s. 61-62. 308

Zob. KBH, s. 74. 309

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s.387. 310

Istnieją różne opinie, jak należy postąpić przy tarciu chrzanu, gdy pascha wypada w Szabat z uwagi

na zakaz wykonywania pracy. Warzywo powinno zostać starte przed Szabatem i przechowane pod

przykryciem do rozpoczęcia wieczerzy paschalnej lub po powrocie z synagogi w wieczór paschy. Moż-

liwe jest również ucierania go w Szabat, gdy użyje się odwróconej tarki lub zamiast na talerz będzie

spadał na serwetkę lub papier.

80

najważniejszym jest odczucie gorzkiego smaku rośliny, nie można jej więc po prostu

połknąć, w przeciwieństwie do niekwaszonego chleba, którego nie trzeba gryźć, jeśli

się nie chce.311

Zgodnie z Miszną, warzywa mogą być świeże lub suszone. Zabronione jest

używanie ich w postaci marynowanej, ugotowanej oraz parzonej.312

Należy zjeść je

w ilości odpowiadającej wielkości oliwki313

. Obowiązuje to każdego uczestnika uczty

(mężczyźni, kobiety, dzieci uczące się przestrzegania przykazań). Spożycie maroru,

tak samo jak macy, powinno odbyć się w czasie nie dłuższym niż dziewięć minut.

Można do tej wielkości połączyć kawałki różnych warzyw. Należy przygotować dwa

rodzaje gorzkich ziół, ponieważ będą spożywane dwukrotnie w czasie sederu, by wy-

pełnić dwa nakazy: jedzenia maroru i kanapki z macą podczas Korech.

Pierwszy raz, maror spożywany jest po odczytaniu Hagady. Zanurza się go

w charosecie314

, strząsa nadmiar, który mógłby zmniejszyć odczucie goryczy i wyma-

wia błogosławieństwo obejmujące też Korech:

Błogosławiony jesteś Ty – Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas Swoimi

przykazaniami i nakazał nam jedzenie maroru315

.

W przepisach Pisma Świętego nakazane jest spożywanie maroru razem z

ofiarą paschalną. Mimo tego, że z powodu braku świątyni, ofiara nie jest ona już skła-

dana, rabini nakazali nadal spożywać gorzkie warzywa w czasie sederu paschalne-

go.316

Podwójne spożycie gorzkich roślin wynika z dwóch różnych opinii: większość

rabinów uważa, że należy zjeść maror i macę osobno, a Hillel nakazywał spożywać je

razem. Korech jest upamiętnieniem zwyczaju Hillela.

II.5.1. Charoset

W Misznie znajduje się także fragment mówiący o innych potrawach spoży-

wanych w czasie sederu. Wymienione zostały: maca, sałata, charoset i dwie inne, go-

towane potrawy317

. W omawianym fragmencie znajduje się opinia, iż charoset nie jest

nakazany oraz przeciwna, należąca do rabbiego Eleazara bar Cadok. Tak, jak chleb

311

Zob. Gemara do Miszna Pesachim X,3, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 240. 312

Zob. Miszna Pesachim II, 6. 313

Zob. Tamże. 314

Zob. Poniżej. 315

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 167-168. 316

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36-37. 317

Por. Miszna Pesachim X,3.

81

niekwaszony jest symbolem niewo-

li. Jego kolor i gęsta konsystencja,

według opinii Rabiego Eleazara Bar

Cadoka318

, przypominają zaprawę,

której Żydzi używali

w Egipcie, wykonując ciężkie pra-

ce. Nie ma nakazu spożywania go,

prawdopodobnie jest to zwyczaj

pomagający złagodzić gorycz wa-

rzyw.

W skład charosetu trady-

cyjnie wchodzą owoce, do których porównany został Izrael w Biblii, np. jabłka (Pnp

8,5), orzechy (Pnp 6,11), figi (Pnp 2,13). Używa się także daktyli, granatów, cynamo-

nu, imbiru, miodu i wina. Na pamiątkę jabłoni, pod którymi izraelskie kobiety w ta-

jemnicy rodziły dzieci, by naród mógł przetrwać

w niewoli, charoset powinien mieć nieco kwaśny smak.319

Ryc. 5 Stół paschalny Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/A_Seder_table_setting.jpg/800px-

A_Seder_table_setting.jpg

318

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 170. 319

Zob. Gemara do Miszna Pesachim X.3, zob. w: The Babylonian Talmud, Tom. V.3, s. 241, Hagada

na Pesach, red. S. Pecaric, s. 171.

Ryc. 4 Charoset i mace Źrdóło: http://www.chow.com/galleries/97/recipes-for-

passover#!1550/charoset

82

II.5.2. Karpas

W trakcie rytualnego posiłku spożywany jest jeszcze jeden rodzaj warzywa,

gotowanego lub surowego320

. Spożywanie karpas także nawiązuje do niewoli egipskiej

Izraela. Zielone warzywo jedzone w czasie wiosennego święta, jakim jest niewątpli-

wie pascha stanowi symbol odrodzenia.321

Nie tylko natura wraca do życia, ale rów-

nież naród żydowski, po opuszczeniu Egiptu. Sposób jedzenia karpas nawiązuje do

przekąsek spożywanych przez ludzi wolnych w czasie uczt w kulturze grecko-

rzymskiej, przed głównym posiłkiem zjadano warzywo. 322

Przed jego spożyciem następuje Urchac, czyli mycie rąk poprzez dwukrotne

polanie wodą zarówno prawej jak i lewej ręki. Na początku wieczerzy, po kiduszu,

kawałek karpas mniejszy niż kezajit zamacza się w słonej wodzie323

(lub occie) sym-

bolizującej łzy Izraelskich niewolników w Egipcie. Celem pobocznym spożywania

warzywa zanurzanego w słonej wodzie jest także pobudzenie ciekawości dzieci –

w dalszej części sederu następują pytania zadawane przez nie, pomagające zrozumieć

sens wieczornych obrzędów.

Jako karpas należy przygotować warzywo zielone. Może to być pietruszka

lub seler.324

Znana jest także tradycja używania różnych warzyw, np. sałaty, selera,

rzodkiewki, cebuli czy ziemniaków. Istotne jest, by była to inna roślina niż używana

jako maror. Nazwa karpas jest aramejską formą greckiego charpaso oznaczającego

„roślinę baldaszkowatą”, którą Talmud Jerozolimski identyfikuje z pietruszką.325

320

Zob. Miszna Pesachim X,3. 321

Zob. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski Słownik Judaistyczny, Tom I, s. 760-761. 322

Spożywając karpas jednak nie opiera się na lewym boku, ponieważ choć spożywany jest w duchu

wolności, symbolizuje niewolę. 323

Stosowany współcześnie minhag (tradycja, zwyczaj) Arizala nie pozwala przygotowanej słonej wo-

dy stawiać na talerzu sederowym. Istnieją dwa główne sposoby układania pokarmów. Jednym z nich

jest właśnie tradycja mistyczna Arizala (Jicchaka Lurii). Jest ona akceptowana przez chasydów i obo-

wiązujący obecnie kodeks halachiczny Szulchan aruch Rabina Josefa Karo. Inny podawał rabi Mosze

Issereles korzystając z Talmudu (Porządek Moed, Traktat Joma 33b) – zob. E. Gordon, S. Pecaric, Ha-

lacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 50-51. 324

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 52. 325

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s., s. 75.

83

III Przepisy dotyczące przygotowania baranka paschalnego i wina

Pasterskie plemiona semickie prowadzące koczowniczy tryb życia także

obchodziły uroczystość przypominającą żydowskie święto paschy. Było to odrębne

święto obchodzone z okazji wiosennego strzyżenia owiec. Podczas tego święta skła-

dano wiosenną ofiarę z pierwocin stada. Ponieważ przypadało ono na wiosnę złączono

je znacznie później, bo dopiero w okresie reformy Jozjasza w końcu VII wieku przed

Chr., ze świętem przaśników zmieniając odpowiednio jego symbolikę oraz orientację.

Obchodzono je odtąd jako pamiątkę wyjścia z Egiptu. Jedynie ofiara baranka przypo-

minała jego dawny pastersko koczowniczy charakter.326

III.1. Symbolika baranka

III.1.1. Pismo Święte

W pasterskiej kulturze baranek był symbolem dobrobytu.327

Historia biblijna

wiele osób przedstawia jako pasterzy. Abraham i Lot posiadali trzody i wędrowali

z całą swoją rodziną i nimi (Rdz 12,16; 13,2.5). Jakub poznał Rebekę, gdy pasła owce

swego ojca, Labana, później sam je wypasał, rozmnożył i otrzymał własną część328

.

Mojżesz wypasał owce swojego teścia Jetry, a żonę, Seforę poznał, gdy z resztą sióstr

poiła stada.329

Pasterzem był także Dawid330

, a Hiob posiadał siedem tysięcy owiec331

.

Rodzina Jakuba, którą Józef sprowadził do Egiptu rozpoczynając ich osiedlenie się na

tych ziemiach zajmowała się pasterstwem.332

Mojżesz prosząc faraona o zgodę na zło-

żenie ofiary na pustyni, zaznaczył chęć udania się tam z posiadanymi przez nich

owcami (sō’n) i bydłem (\bāqār).333

Także sam Izrael w Piśmie Świętym bywa symbolizowany przez baranka,

szczególnie zbłąkanego, atakowanego przez dzikie zwierzęta.334

Naród wybrany to

326

Por. Tyloch Witold, dz. cyt. , s.538. 327

Zob. Pwt 8, 12-13, Ez 32, 27-29. 328

Zob. Rdz 26, 12-14; 29,1-10; 30, 30, 31-43. 329

Zob. Wj 2,15-19; 3,1. 330

Zob. 1 Sm 16,11.19; 17,15.20.34; Ps 78, 70-71. 331

Zob. Hi 1,3. 332

Zob. Rdz 37,12; 46,32-34 itd.. 333

Zob. Wj 10,9, por. Wj10,24; 12,32.38. 334

Zob. Jr 50,6.17; Ps 44,12.23.

84

owce Boga, jego stado.335

To Bóg troszczy się o jego istnienie, ponieważ bez Niego

jest jak owce pozbawione pasterza336

.

Baranek stanowił typowe zwierzę ofiarne, wspominane w wielu miejscach

Starego Testamentu.337

Jagnięta składane były w ofierze codziennie rano i wieczorem

w świątyni jerozolimskiej (Wj 29,38n), a także w dziękczynnej, przebłagalnej czy

z okazji świąt. Pierworodne były poświęcone Bogu.338

Zakazane było zabijanie owcy

wraz z jej potomstwem, jeśli odbywało się tego samego dnia.339

Składając ofiarę, ka-

płani mieli prawo do zabrania z niej szczęki, łopatki i żołądka.340

Baranki składały

w ofierze także inne ludy. Przykładem może być Balak341

, władca Moabitów. Izajasz

porównuje do owcy dręczonego Sługę Jahwe, która w czasie strzyżenia pokornie mil-

czy.342

Być może także wspomniane podporządkowanie i brak sprzeciwu zwierzęcia

prowadzonego na śmierć miały wpływ na częstość, z jaką wykorzystywano je do skła-

dania ofiar.

III.1.2. Judaizm

Według żydowskich midraszy, Bóg stworzył baranka już pierwszego dnia

kreacji, a jego prochy stały się fundamentem miejsca Świętego Świętych w świątyni

Jerozolimskiej. Dawidowi ścięgna zwierzęcia posłużyły za struny harfy. Eliasz wyko-

rzystywał jego skórę do przepasania się.343

Według tradycji judaistycznej, na górze

Synaj rozbrzmiewała trąba wykonana z prawego baraniego rogu.344

Zgodnie z trady-

cją, na stole paschalnym znajduje się dodatkowy, ozdobny kielich dla proroka Eliasza.

Jest to związane z wierzeniem, że właśnie w czasie paschy, przyjdzie Mesjasz. Jego

nadejście miałby zapowiedzieć prorok345

poprzez dęcie w barani róg. W celu przywo-

335

Zob. Rdz 49,24; Ps 23; 95,7; 78,52; 79,13; 100,3; Iz 40,11;Ez 34. 336

Zob. Lb 27,17; 1 Krl 22,17; Ez 34,5.8; Za 10,2; także w NT, np. Mt 9,36; Mk 6, 34. 337

Zob. Wj 29,39-41; Kpł 3,7; 4,3-5; 5,6-7.15-18.25; 9,3; 12,6-8; 14,10-25; 23,12; Lb 6,12-14; 15,5;

18,7; 2 Krn 5,6; Ps 66,15; Ez 45,15. 338

Zob. Kpł 27,26, Pwt 15,19. 339

Zob. Kpł 22,28. 340

Zob. Pwt 18,3. 341

Zob. Lb 22,40. 342

Zob. Iz 52, 13- 53, 12. 343

Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski Słownik Judaistyczny, t. 1., s. 144. 344

Por. Wj 19,16. 345

Zob. Ml 3,23.

85

łania Izraela z wygnania użyty będzie róg prawy. Mowa o szofar346

wspomnianym

w Iz 27,13:

W ów dzień zagrają na wielkiej trąbie, i wtedy przyjdą zagubieni…347

.

W tradycji rabinackiej podejmowano także próby zrozumienia jednego z naj-

bardziej znaczących wydarzeń opisywanych przez Stary Testament. Mowa o ofiaro-

waniu Izaaka348

. Według autorów midraszy, Izaak miał 37 lat i sam zachęcał Abraha-

ma do wypełnienia woli Boga. Zgodnie z tekstem natchnionym praojciec, znalazł ba-

rana uwikłanego rogami w zaroślach, którego zabił zamiast swego wyczekiwanego

syna. Tradycja rabinacka wyjaśnia to wydarzenie poprzez interwencję szatana, który

zaplątał zwierzę.349

Rozumiano to także symbolicznie. Baranek, który zaplątywał się

w pędach roślin stał się symbolem Izraela, który w ciągu swej historii ciągle popadał

w grzechy i nieszczęścia.

III.1.3. Baranek paschalny

Czas, w którym wypada pascha bywa uważany za niezwykły. Znakiem zo-

diakalnym przepisanym do miesiąca nisan350

, czyli przełomu współczesnego marca

i kwietnia jest baran. Oznacza to, że w starożytności w czasie paschy słońce znajdo-

wało się w Gwiazdozbiorze Barana.351

W traktacie Rosz ha-Szana352

zacytowane zo-

stało stanowisko rabiego Jehoshuy, iż w miesiącu nisan został stworzony świat, naro-

dzili się i zmarli Patriarchowie, a Izaak narodził się dokładnie w paschę. Zgodnie ze

wspomnianym poglądem, w miesiącu, w którym jest obchodzona pascha, Izrael nie

tylko został wyzwolony z niewoli egipskiej, ale także zostanie odkupiony.

Edmond Flagenheimmer zamieścił w swoim zbiorze midrasz, według którego

Bóg nakazał zabicie i złożenie w ofierze baranka, gdyż był bożkiem zarówno Egipcjan

346

Instrument ten używany jest w czasie świąt Rosz ha-Szana346

i Jom Kipur346

i niekoniecznie musi

pochodzić od barana, np. sefardyci częściej używają rogu antylopy kudu. 347

Zob. Iz 18,3. 348

Zob. Rdz 22,1-19, zob. M. J. Bin Gorion, Żydowskie legendy biblijne, s. 178-186. 349

W midraszach hebrajskich znajduje się także opowieść o tym, jak anioł Semael miał też pod postacią

starca lub Izaaka powiedzieć Sarze o śmierci jej ukochanego syna, na skutek czego kobieta zmarła ze

smutku i żalu (zob. Tamże, s. 186). 350

Przyjmuje się, że pierwotnie Izraelici obchodzili początek roku jesienią, a dopiero w VI w. przed

Chr. po powrocie z niewoli babilońskiej, ze względów religijnych przenieśli go na wiosnę. 351

Początek astronomicznej wiosny wyznaczany jest od starożytności poprzez przejście Słońca przez

tzw. punkt Barana (w czasie równonocy wiosennej). Współcześnie punkt ten znajduje się w gwiazdo-

zbiorze Ryb (zob. J. Desselberger, J. Szczepanik, Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdo-

zbiorach, Bielsko-Biała 2002, s. 65). 352

Zob. The Babylonian Talmud, Tom II.4, s. 16: In Nissan our ancestors were redeemed from Egypt,

and in the same month we shall again be redeemed.

86

jak i Izraelitów.353

Izrael jako naród pasterzy bardzo dbał o owce, które były nie tylko

symbolem dostatku, ale i podstawą ich przeżycia. Egipcjanie czcili barany, (choć Pi-

smo Święte wspomina o odrazie jaką odczuwali do pasterzy354

). Przykładtem jest kult

Amona który był przedstawiany m.in. jako człowiek z baranią głową. W poświęconej

mu świątyni w Karnaku znajdowało się 40 sfinksów z głowami barana. Masowe skła-

danie w ofierze czczonego przez Egipcjan zwierzęcia przetrzymywanego przez He-

brajczyków już od czterech dni musiało być oburzające. Według tradycji było także

wyrazem szczególnego zaufania Żydów do Jahwe i ich determinacji.355

Aby uniknąć dziesiątej plagi – śmierci pierworodnych, należało naznaczyć

domy krwią baranka paschalnego. Tradycja rabinacka wyjaśniała pokropienie progu

domu na pamiątkę Abrahama, a obu odrzwi – Jakuba i Izaaka. Krew uważana była za

pierwiastek życia356

, a jej wypływ z ciała człowieka bądź zwierzęcia równał się śmier-

ci. Język biblijny mówiąc o spowodowaniu czyjejś śmierci, używa sformułowania

„odpowiedzialność za czyjąś krew”, mając na myśli utratę życia. Spożywanie krwi jest

zakazane,357

a kto by przekroczył ten zakaz, powinien zostać wyłączony ze społeczno-

ści. Groźba odnosi się także do obcych, którzy zamieszkali razem z Izraelitami. Po

upuszczeniu krwi z zabitego zwierzęcia należało ją wylać na ziemię. Krwią także ob-

lewano, pokrapiano lub mazano ołtarz ofiarny.358

W Kpł 8,15 zwyczaj ten został wyja-

śniony jako oczyszczenie i poświęcenie ołtarza. Jest to zarazem gest przebłagania lub

ofiary:

Bo życie ciała jest we krwi, a Ja dopuściłem ją dla was tylko na ołtarzu, aby dokony-

wała przebłagania za wasze życie, ponieważ krew jest przebłaganiem za życie.359

Krew była również widzialnym znakiem przymierza zawartego przez Izraela

z Bogiem, ponieważ Mojżesz pokropił nią lud.360

Chociaż znane są starsze zwyczaje

kropienia krwią, należące do zwyczajów innych ludów, wydaje się, że sprawowany

w czasie pierwszej paschy ryt nie stanowi ich bezpośredniej pozostałości.361

Stary Te-

stament mówi o skropieniu hyzopem jako rytuale oczyszczającym.362

353

Zob. E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1994, s. 52. 354

Zob. Rdz 46,34. 355

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 426. 356

Zob. Rdz 9,4; Kpł 17,14, Pwt 15,23. 357

Zob. Pwt 15,23, Kpł 7,27; 17,10.13-14. 358

Zob. np. Wj 9,16; Kpł 1,5.11.15; Kpł 3,8.13; Kpł 4,25; Kpł 7,2; Kpł 16,15. 359

Por. także Kpł 17,11. 360

Zob. Wj 24,1-8. 361

Por. A. Paciorek Najstarsze święta w Izraelu, w: Życie religijne w Biblii, Lublin 1999, s. 192. 362

Por. Kpł 14,6; Lb 19,6; Ps 51,9; Ez 45,18-19.

87

W tradycji rabinicznej pojawiły się symboliczne wyjaśnienia sposobu przy-

rządzania i spożywania baranka.363

Proces pieczenia ofiary może nauczyć człowieka

właściwego podejścia do życia. Tak jak należy kontrolować ogień, by mięso nie było

spalone lub surowe, tak samo trzeba mieć uwagę na swoje podejście do spraw mate-

rialnych, pożądania rzeczy. Pasja, którą nosi w sobie człowiek może i powinna zostać

właściwie wykorzystana, jak płomień. Spożycie posiłku jest wspólne, takie jak powin-

ny być dążenia Izraela chcącego wypełniać przykazania Boże.

III.2. Biblijne przepisy dotyczące baranka

Początki najważniejszego wydarzenia w kalendarzu żydowskim pochodzą

z czasów sprzed osiedlenia w Kanaanie i z dawnych tradycji pasterskich. Spożywano

zwierzęta z własnego stada i łatwo dostępne na pastwiskach zioła. Możliwe, że cere-

moniał zabicia i spożywania baranka wywodzi się jeszcze z czasów patriarchów.364

Opisy rytuału paschalnego znajdujące się w Piśmie Świętym pochodzą z różnych cza-

sów i tradycji. Przepisy dotyczące ofiary nie ulegały jednak zmianom w ciągu wie-

ków. Pismo Święte jest bardzo złożonym dziełem literackim, który powstawał na

przestrzeni wieków. Trudno jest ustalić wiek wielu przekazów. Niejednokrotnie

w krótkich fragmentach mieszają się teksty które dzieli długi okres czasu, pochodzące

z różnych tradycji. Choć zostały spisane długo po rozpoczęciu świętowania paschy,

przekazują tradycje sięgające jej początków.

Praktycznie niemożliwym jest precyzyjne rozdzielenie tekstów pochodzących

z różnych tradycji. Współcześnie odchodzi się już od np. uważania dokumentu jahwi-

sty i elohisty za najstarsze.365

Tekst biblijny redagowany był na przestrzeni wieków

przez różne osoby, a każda z nich wnosiła swój wkład. Większość uczonych zgadza

się jedynie co do tego, że zasadnicza redakcja Pięcioksięgu zakończona została w IV

wieku przed Chr366

, podczas gdy wyjście z Egiptu datuje się na czas pomiędzy XV

a XII w. przed Chr.367

363

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 151-152. 364

Zob. J. Musielak, art. cyt., s. 281. 365

Por. J. Lemański, Pięcioksiąg. Próba syntezy współczesnych badań, s.26 (Śląskie Studia Historycz-

no-Teologiczne 2005, t. 38, z. 1, s. 15–28). 366

Zob. R. Rubinkiewicz, Powstanie Pięcioksięgu w świetle najnowszych badań, w: Roczniki Teolo-

giczne 46.1 (1999), s. 123. 367

Por. B. Poniży, dz. cyt. s., 11-17.

88

A. źródło jahwistyczne

Przepisy znajdujące się w Wj 12 określane jako należące do tradycji jahwi-

stycznej368

nakazują głowie każdego rodu (mowa o „starszych”) wybrać ze stada zwie-

rzę i przygotować je dla swoich bliskich jako paschę369

. Jahwista podkreśla w tym

miejscu rodzinny charakter święta wywodzący się ze zwyczajów kultywowanych

przez pasterzy nomadów na długo przed ustanowieniem kapłanów i świątyni. Autor

używa słowa sō’n na oznaczenie rodzaju ofiary. W tłumaczeniach wykorzystanych

przy tworzeniu niniejszej pracy występuje „owca”370

. Wyjątek stanowi Wulgata poda-

jąca „animal” – „zwierzę” oraz XVI-wieczny przekład Jakuba Wujka, w którym znaj-

duje się słowo „bydlę”.

Autor nazwał baranka ofiarą paschy (zebah pesah). Stanisław Haręzga zwraca

uwagę na znaczenie słowa zebah jako ofiary krwawej, sugerując związek z pokropie-

niem odrzwi. Wersety Wj 12, 22-23 podają szczegóły tego, co w czasie pierwszej

paschy należało uczynić z krwią zwierzęcia. Używając gałązki hyzopu, kropioną nią

próg i odrzwia, co stanowiło gwarancję ocalenia. Nie wolno było przez nie przejść aż

do rana. Krew była symbolem zaufania Bogu, który w czasie Swego przejścia nad

Egiptem obronił oznaczone domy przed karą śmierci przynoszoną przez Niszczyciela.

Krew baranka paschalnego przywodzi także na myśl krew obrzezania.371

Wydaje się, że intencją autora tekstu było powiązanie wydarzenia z ocaleniem Mojże-

sza poprzez ten właśnie płyn (Wj 4,24-26). Związek między wspomnianymi fragmen-

tami podkreśla nie tylko obecność krwi, ale także użyte w nich słownictwo. W Wj

4,25 Sefora „dotknęła” (wehiga‘

etem) napletkiem (swego obrzezanego syna) nóg Moj-

żesza, a w Wj 12,22 odrzwia domu mają zostać dosłownie „dotknięte” (wataga‘)

krwią baranka.372

Uczestnicy obu wydarzeń zostają więc ocaleni dzięki krwi.

S. Haręzga zauważa jeszcze jeden istotny szczegół: „Mojżesz nawiązywał do

znanego zwyczaju, którego nie potrzeba było bliżej wyjaśniać. Izraelici musieli więc

jeszcze przed wyjściem z Egiptu znać jakąś ofiarę składaną Jahwe w uroczysty spo-

368

Zob. Wj 12,21-23. 27b. 29-39; por. S. Haręzga, art. cyt., s. 192. 369

Słowo pesaµ używane jest na określenie samej ofiary paschalnej. 370

Por. Pismo Święte Starego i Nowego testamentu z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia, Poznań

2000 (tłumacz Księgi Wyjścia – Stanisław Łach); „sheep” w np. Jewish Publication Society Old Testa-

ment, The New Jerusalem Bible, The New Living Translation (dostępne w programie BibleWorks 6.0)

oraz ll „prohbaton” w Septuaginta, red. A. Rahlfs, R. Hanhart, Stuttgart 2006. 371

Por. W. Kosek, dz. cyt., s. 146-148. 372

Oba słowa pochodzą od nāga (rdzeń ng‘) oznaczającego „dotknąć, dosięgnąć, uderzyć”.

89

sób.373

” Stwierdzenie o odłączeniu i wzięciu baranka dla rodzin oraz zabiciu go jako

paschy (Wj 12, 29b) wydaje się dość lakonicznym. Hagiograf poświęca więcej miej-

sca nadaniu znaczenia obrzędom (upamiętnienie wyjścia z Egiptu, opowiadanie histo-

rii zbawienia) niż samemu sposobowi przyrządzenia baranka. Szczegóły podaje dopie-

ro źródło kapłańskie.

B. źródło kapłańskie

Pierwsze ważne stwierdzenia dotyczące ofiary paschalnej znajdują się w Wj

12,3. Zgodnie z nimi już dziesiątego dnia nisan każdy Izraelita miał zadbać o to, by

zapewnić baranka dla swojej rodziny, domu. Prawodawca zobowiązuje do wypełnie-

nia tego nakazu mężczyzn. Wśród uczonych nie ma zgody co do tego fragmentu, np.

dlaczego nie pojawia się w dokumencie jahwisty? Najbardziej prawdopodobne wydają

się dwa wyjaśnienia, został wprowadzony później (dopiero w tej tradycji) lub tutaj go

wyraźnie sformułowano choć istniał wcześniej.374

Wyznaczenie wcześniejszego roz-

poczęcia przygotowań, miało zapewnić czas na zakup zwierzęcia, zgromadzenie od-

powiedniej ilości osób do jego spożycia (by nie pozostawić resztek) i dokładne

oczyszczenie domu z chamecu.

Hebrajski wyraz śeh opisujący zwierzę, które należy przygotować, oznacza

członka stada, owcę lub kozę, natomiast w tekście biblijnym przeważnie jest tłuma-

czony jako „baranek”.375

Wj 12,5 przynosi wyjaśnienie. Zgodnie z tym tekstem zwie-

rzę miało być rocznym samcem bez skazy (doskonałym, bez wad i chorób) pochodzą-

cym od owcy lub kozy. Płeć i wiek nie były bez znaczenia. Samce uważano ówcześnie

za doskonalsze, a wiek nawiązywał do idei pierworodnych poświęconych Jahwe.376

Zwierzęta co najmniej dwunastomiesięczne miały większe szanse przeżycia. Szacuje

się, że śmiertelność młodych jagniąt wynosiła ok. 20-50%.377

Większość rocznych

samców była zabijana dla pozyskania skóry i mięsa, natomiast samice dające mleko

373

Zob. S. Haręzga, art. cyt., s. 191. 374

Por. B. Poniży, dz.cyt., s. 45. 375

Przykładem niech będą Wulgata („agnus”) i Septuaginta („prohbaton”). W większości dostępnych

tłumaczeń na język angielski występuje „lamb”. W tłumaczeniu The New Jerusalem Bible znajduje się

wyrażenie: „animal from the flock” i „animal”, natomiast w New Living Translation umieszczone zosta-

ło: „a lamb or a young goat”. Oba przekłady zwracają uwagę na fakt, że spożywano nie tylko baranki.

W przekładzie ks. S. Łacha (Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Tom I-2: Księga Wyjścia,

Poznań 1964, s. 142) pojawia się „jagnię”, czyli młoda owca, jeszcze niedojrzała płciowo. Choć prawo-

dawca daje tu dowolność w wyborze zwierzęcia, większość Żydów składało w ofierze baranki. 376

Por. Wj 13,2; 29,38; Kpł 23,12. 377

Zob. KBH, s.73.

90

rodziły potomstwo przez osiem lat swojego życia. Był to powszechny sposób regulo-

wania wielkości stada.

Należało zadbać o dobór wielkości ofiary do ilości osób, które ją będą spo-

żywać, ponieważ powinna zostać zjedzona w całości w ciągu nocy.378

Stwierdzeniem

tym redaktor kapłańskiej tradycji zwraca uwagę na obowiązujący rodzinny charakter

święta. Pascha spożywana była w niewielkich grupach, czasami było to połączenie

kilku mniejszych rodzin mieszkających po sąsiedzku.379

Prawodawca nie określa mi-

nimalnej ani maksymalnej ilości uczestników uczty. Nabywając baranka należało

wziąć pod uwagę nie tylko ile osób będzie spożywać upieczone zwierzę, ale także

jakiej są płci i ich wiek. Oczywistym jest, iż dorośli mężczyźni są w stanie zjeść wię-

cej niż kobiety, a przede wszystkim dzieci.380

Zwierzę przygotowywano i spożywano

w całości w domu. Nie wolno było zmieniać miejsca posiłku, ani wynosić żadnej czę-

ści mięsa poza obszar domostwa. W wigilię paschy zabijano baranka o zmierzchu.

Robiła to cała społeczność Izraela. Należało go przygotować i zjeść w taki sposób, by

nie złamać jego żadnej kości.

W. Kosek w swojej analizie tekstu nazywa fragment Wj 12, 43-49 „drugą

paschalną mową Boga”.381

Biblista zwraca uwagę na szczególne wyróżnienie zakazu

łamania kości, jakiego dokonał redaktor Priesterkodex. W perykopie zastosowana zo-

stała inkluzja. Centralny fragment mówiący o baranku odbiega tematycznie od pozo-

stałych dotyczących uczestników święta. Wersety 43 i 49, wyznaczające ramy frag-

mentu, zawierają słowa „takie będzie prawo”. Kość (‘esem) z Wj 12,43 przypomina

słowo „dokładnie” (‘esem) wyznaczające termin wyjścia i świętowania w Wj 12,

17.41.51. Dzięki temu zabiegowi autor zadbał o skojarzenie spożywania baranka, któ-

rego kości nie wolno łamać ze świętowaniem wyzwolenia z niewoli.382

W opisie ofiarowania baranka w czasie tzw. pierwszej paschy, Żydzi użyli je-

go krwi do pokropienia odrzwi i progu domu, gdzie był później spożywany.383

Autor

Księgi Wyjścia wyjaśnia ten rytuał jako znak dla Boga, który karząc Egipt dziesiątą

378

W Wj 12,10 znajduje się nakaz spalenia wszelkich pozostałości rano. 379

Zob. Wj 12,4. 380

Późniejsza tradycja ustaliła liczbę uczestników od 10 do 20. 381

Zob. W. Kosek, dz. cyt., s. 146-150. Zapis przepisów paschalnych w Wj 12,43-48 pochodzi z cza-

sów gdy Izrael był już ludem osiadłym. (Por. A. Spreafico, dz. cyt., s. 73) Możliwe, że powstał po nie-

woli babilońskiej odpowiadając na potrzebę odróżnienia narodu wybranego od innych ludów. Było to

możliwe, dzięki Prawu i świadomości narodowej podtrzymywanej przez takie święta jak pascha. 382

W. Kosek wiąże występowanie ‘eƒem w Wj 1-18 z ceremoniałem zawarcia przymierza i czterema

kolejnymi kielichami wypijanymi w czasie sederu paschalnego; zob. dz. cyt., s. 150 oraz 357-363. 383

Zob. Wj 12,7.

91

plagą omijał naznaczone domy.384

W fragmencie przypisywanym tradycji kapłańskiej,

to Bóg przechodził, by odbyć „sąd nad bogami Egiptu”. Rytuał miał więc chronić wie-

rzących w Jahwe. Może on przywodzić na myśl mezopotamski zwyczaj malowania na

czerwono odrzwi domów, co miało odstraszać złe duchy385

.

Zabite zwierzęta były „pieczone w ogniu”.386

Mięso nie mogło być surowe

ani „gotowane w wodzie”387

. Według rabina Mosze Feinsteina, pieczenie w ogniu

przypomina o cudach, których Bóg dokonał dla Izraela.388

Tak jak Jahwe uratował

Izraela, ponieważ żadna z plag nie dotknęła go, tak mięso należy „wyratować”

z ognia, by nie zostało spalone doszczętnie. Jest to znak stałej troski Stwórcy.

Jagnięta pieczone były wraz z głową, kończynami i wnętrznościami. Poza

upuszczeniem krwi, czego nakazywało prawo ogólnie, zwierząt nie przygotowywano

w żaden szczególny sposób. Baranki pieczono w dołach – studniach pełniących rolę

pieców.389

Rozniecano w nich ogień, w którym nabite na żerdź mięso opiekano pod

przykryciem. Zwierzę było więc opuszczone do samego ognia i w taki sposób przygo-

towane. Gotowanie wydłużyłoby czas przygotowań. Pieczenie zwierzęcia ofiarnego

było także cechą odróżniającą paschę od świąt pogańskich. W religiach innych ludów

święta wiosenne wiązały się z jedzeniem surowego mięsa390

, czego Biblia zakazuje.

Posiłek wyglądał na pośpieszny – nie patroszono mięsa ani ćwiartowano

a Izraelici byli gotowi do drogi – obuci w sandały, z przepasanymi biodrami i laską

w ręce. Autor tekstu opisuje go jako jedzony behippāzôn, czyli dosłownie „w trwoż-

nym pośpiechu”.391

Przekaz sugeruje związek z posiłkami spożywanymi w czasie no-

cy w obozowisku przez pasterzy – koczowników. Podobieństwo można zauważyć

w pośpiechu, stroju, a także sytości strawy. Spożycie baranka było możliwe tylko

przez osoby obrzezane, ponieważ jest to święto Izraela ocalonego z niewoli.392

Dziś

powszechną praktyką jest zapraszanie na seder paschalny gości niewyznających juda-

izmu. Prawo to nadal obowiązuje, jednak skoro świątynia nie istnieje, nie składa się

ofiary paschalnej, więc także nie jest ona jedzona.

384

Zob. Wj 12,12-13. 385

Zob. KBH, s. 74. 386

Zob. Wj 12,8-9. 387

We fragmencie dwukrotnie występuje słowo oparte na rdzeniu bšl oznaczające proces gotowania;

zob. poniżej. 388

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 146. 389


Zob. KBH, s. 74. 391

Zob. B. Poniży, dz. cyt., s. 49. 392

Zob. Wj 12, 43-45.48-49.

92

Zamieszczony w Księdze Liczb, opis pierwszej paschy na pustyni po opusz-

czeniu Egiptu393

stwierdza jedynie, że przestrzegano wcześniejszych przepisów. Przy

nakazie obchodzenia drugiej paschy przez tych, którzy nie byli w stanie świętować

w miesiącu nisan, zostaje podkreślone, że także wtedy nie wolno pozostawić niczego

z baranka do rana ani złamać żadnej jego kości. Fragment wnosi jednak pewną no-

wość. Wpływ autora, a także kontekstu – bezpośrednio po zawarciu przymierza synaj-

skiego, widoczny jest w nacisku na czystość rytualną. Prawdopodobnie w tym związ-

ku z przymierzem początek miały obmycia rytualne mające miejsce w późniejszym

sederze paschalnym. Z tego powodu wynika także ustanowienie drugiego terminu.

C. deuteronomista

a) Perykopa Pwt 16,1-8, będąca najstarszą częścią większego fragmentu doty-

czącego trzech świąt dorocznych394

, podaje nakaz złożenia ofiary paschalnej z owiec

(sō’n – słowo może oznaczać także trzodę i koźlęta) i cieląt (bāqār oznacza bydło,

które przeżuwa lub stado). Za starożytnością nakazu przemawia jego stanowczość,

a przede wszystkim użycie kananejskiej nazwy miesiąca – abib.395

Fragment pokazuje

zmiany, jakie nastąpiły w rytuale paschalnym. Kult został powiązany ze świątynią

i uproszczony, a co za tym idzie ujednolicony. Stanisław Łach w komentarzu do tego

fragmentu nazywa zmianę różnych lokalnych sposobów obchodów na wspólny, „jed-

nym z najradykalniejszych pociągnięć reformatorów deuteronomicznych”. Pieczenie

i posiłek już nie odbywały się w domostwie, a wyznaczonym przez Boga miejscu.396

Perykopa przekazuje świadectwo dostosowania uroczystości do innych od-

dań składanych w świątyni, nie zatracając jej powiązania z przeszłością narodu. Skła-

danie ofiary rozpoczynano o zmierzchu, „w godzinę wyjścia swego z Egiptu”.397

Ba-

ranka spożywano w „trwożnym pośpiechu” (behippāzôn) na pamiątkę wyjścia z Egip-

tu i kończono przed północą nie pozostawiając żadnych resztek mięsa. Następnego

dnia rano wracano do swoich namiotów. W omawianym fragmencie zastanawia słowo

rozpoczynające siódmy werset: ûbišaletā. W Biblii Tysiąclecia zostało przetłumaczone

393

Zob. Lb 9,1-14. 394

Są to:Pwt 16,1-8: pascha, 16,9-12: święto tygodni oraz 16,13-15: święto namiotów; za: Pismo Święte

Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp – Przekład z oryginału – komentarz – ekskur-

sy, red. S. Łach, tom II-3, Poznań – Warszawa 1971, s. 193. 395

Zob. Tamże; Jednak nakaz pielgrzymki sugeruje, że tekst powstał po reformie Jozjasza (zob. BJ, s.

210) 396

Zob. Pwt 16,7. 397

Zob. Pwt 16,6.

93

jako „upieczesz”, aczkolwiek rdzeń tego wyrazu (bšl) oznacza także gotowanie. Rów-

nie problematyczne miejsce znajduje się w opisie paschy obchodzonej w 18 roku pa-

nowania Jozjasza.398

b) Obchody paschy, które miały miejsce za panowania Ezechiasza399

, odbyły się

w drugim miesiącu, w świątyni w Jerozolimie. Zwierzęta zabito czternastego dnia. Po

upuszczeniu ich krwi, lewici podawali ją kapłanom, by ci mogli wylać zebrany płyn.

Przesunięcie obchodów związane było z nieczystością rytualną Izraelitów. Jednak nie

wszyscy przygotowali się także na drugi termin święta. Za nich ofiarę składali lewici.

Tekst wspomina, że część społeczności spożywała ją niezgodnie z przepisami Prawa.

Nie podaje natomiast gatunku zabijanych zwierząt, które opisane zostały słowem czyli

pascha.

c) Kolejna pascha opisana została w 2 Księdze Kronik i wykazuje duże podo-

bieństwo z tekstem Lb 9,1-14. Odbyła się w przepisowym terminie.400

Pascha powią-

zana została z wymogiem czystości rytualnej.401

Zwierzęta ofiarowano 14 dnia

w świątyni, według tekstu, jako paschę, zabito 30 000 baranków (kebeś) i koźląt (benê

‘izim, co dosłownie oznacza „synów kozy”) ofiarowanych przez Jozjasza oraz 7 600

podarowanych przez innych. Baranka zabijał ten, kto go chciał ofiarować lub lewita,

gdy był w stanie jakiejkolwiek nieczystości. Kapłani rozlewali krew ofiar zebraną

przez lewitów, którzy także pozbawiali zwierzęta skóry, a z bydła wybierali części

przeznaczone na całopalenie, które każdy ród składał w ofierze. Lewici roznosili por-

cje świętującym i spożywano je na terenie świątyni. Gdy każdy z ludu dostał swoją

porcję, przygotowali także posiłek dla siebie i kapłanów (co miało miejsce już w no-

cy). Relacja wspomina także o panującym pośpiechu.

d) W 2 Krn 35,13 sposób przygotowania posiłku został opisany wyrazem) wa-

jebaš

elû. W Biblii Tysiąclecia przełożono go jako „upiekli następnie”.

402 Hebrajski

rdzeń bšl oznacza także proces gotowania i w taki właśnie sposób jest tłumaczony

w większości innych miejsc w Piśmie Świętym.403

Jednak autor relacji z Drugiej

Księgi Kronik stwierdził, iż Izraelici postąpili zgodnie z tradycją i upiekli paschę

398

Por. 2 Krn 35, 1-19, zobacz poniżej. 399

Zob. 2 Krn 30. 400

Zob. 2 Krn 35, 1-19. 401

Zob. 2 Krn 35,6; Por. 34, 33. 402

W ten sam sposób postąpiono w wielu tłumaczeniach na język angielski – występuje w nich słowo

„roast” – piec. 403

Por. np.: Wj 16,23; 23,19; 34,26; Kpł 8,31; Lb 11,8; Pwt 14,21; 1 Sm 2,13; 1 Krl 19,21; 2 Krl 6,29;

Lm 4,10; Ez 24,5; 46,20.24 czy Za 14,21.

94

w ogniu, w przeciwieństwie do innego mięsa, które przygotowali uzywając naczyń:

garnków, kotłów i rondli404

. To król, Jozjasz wyznaczył kapłanom zadania w świątyni,

podzielił lewitów na grupy i czuwał nad przebiegiem święta. W 2 Krl405

Pascha zosta-

ła tylko krótko wspomniana. Kronikarz wykazuje większe zainteresowanie jej prze-

biegiem Ubogaca przekaz Pwt 16 o opis całopaleń i ofiar biesiadnych.

e) Opis paschy znajdujący się w Ezd 6,19-22 mówi o ofiarowaniu zwierzęcia

(nazywa je „paschą”) 14 dnia nisan, nie wymieniając jednak jego gatunku ani sposobu

przyrządzenia. Dokonali tego lewici, po rytualnym oczyszczeniu się. Księga opisuje

czasy reformy religijnej Ezdrasza i Nehemiasza, po powrocie z Niewoli Babilońskiej.

pascha, o której mowa, miała mieć miejsce w 515 roku przed Chrystusem. Tak samo,

jak w poprzednich fragmentach, redaktor kładzie nacisk na oczyszczenie i wzgląd na

przymierze z Bogiem.

W przekazie deuteronomisty, pascha nabiera wymiaru narodowego. Jest wy-

pełnieniem przymierza zawartego z Bogiem, powiązanym nierozerwalnie z piel-

grzymką do świątyni. Baranki zabijają lewici, podczas gdy w czasach Nowego Testa-

mentu robili to sami ofiarujący.406

Autor 1-2Krl pragnie nakłonić do wierności przy-

mierzu. Świątynia i jedność kultu ma wspomóc nie tylko zjednoczenie narodu ale tak-

że wzmocnić wiarę Izraela w jedynego Jahwe.407

Kronikarz również podkreśla waż-

ność świątyni jerozolimskiej, która stanowiła centrum kultu. Pragnie odnowy państwa,

a także wiary i zaufania Izraela do Boga.408

III.3. Przepisy talmudyczne

W czasie istnienia świątyni jerozolimskiej baranek paschalny zabijany był

w niej, popołudniem w wigilię paschy. W nocy zjadano go w domach w niewielkim

gronie. Zniszczenie przez Rzymian w 70 r. po Chr. centrum życia religijnego juda-

izmu, jakie bez wątpienia stanowiła świątynia, miało decydujący wpływ na późniejsze

przepisy dotyczące baranka. Gdy Dom Boży przestał istnieć, zaprzestano składania

ofiar. Przebieg wieczerzy paschalnej był zmieniany i stopniowo rozbudowywany np.

404

Zob. 2 Krn 35,13 405

Zob. 2 Krl 23,21 406

Por. Ezd 6,20 w BJ, s. 515 407

Por. H. Langkammer, dz. cyt., s. 44-45 408

Por. H. Langkammer, dz. cyt., s. 46; Por. 1 Krn 17,11-14

95

prawdopodobnie w pierwszym wieku po Chrystusie nie przestrzegano już przepisu o

posiadaniu baranka od 10 dnia miesiąca nisan.409

Talmud jest dziełem, w którym przechowane zostały zasady składania ofiar,

także paschalnej, choć ani współcześnie, ani w czasie gdy powstawał, nie były już

praktykowane. Dziś, pobożny Żyd, może składać Bogu w darze studia nad przepisami

dotyczącymi oddań. Po zakończeniu codziennej modlitwy popołudniowej studiuje się

więc halachy dotyczące ofiary paschalnej.410

W Misznie zostały spisane panujące

tradycje i zwyczaje, jakby świątynia nadal istniała. Miało to na celu zachowanie

w pamięci narodu wszelkich przepisów, które pozwoliłyby na odbudowanie i wzno-

wienie w pełni kultu w nowej świątyni.

Ofiarę paschalną składano po zakończeniu oddań całopalnych.411

Pozbawie-

nie życia musiało mieć miejsce w odpowiednim czasie, „o zmierzchu”, czyli nie za

wcześnie i równocześnie nie za późno, „przed północą”.412

Nie mógł być obecny ża-

den kwas.413

Opis tego wydarzenia znajduje się w piątym rozdziale Miszny w porząd-

ku Moed414

. Do uboju zwierząt przygotowane były trzy zastępy osób. Po wejściu

pierwszej grupy na dziedziniec świątyni, zamykano drzwi i wyrażano radość poprzez

grę na trąbach. Po zarżnięciu zwierzęcia, kapłan zbierał jego krew do naczynia, które

nie posiadało płaskiego dna, aby nie zakrzepła.415

Następnie podawano ją z rąk do

rąk, aby stojący najbliżej ołtarza jednym ruchem skropił jego podnóże416

. Umieszczo-

ny tam system kanałów sprawiał, że odpływała do potoku Cedron.417

By zapewnić

ciągłość kapłani przejmujący naczynia pełne płynu oddawali kolejnym trzymane

wcześniej puste. W każdym rzędzie używano tylko jednego rodzaju misek – złotych

lub srebrnych, nie wolno było ich mieszać.

Składanie ofiary powiązane było z recytacją Hallelu, czyli psalmów 113-118.

Był on powtarzany po zakończeniu pracy każdego z oddziałów. Miszna zwraca uwagę

na fakt, iż ostatnia grupa kapłanów była mniej liczna, więc nigdy nie miała miejsca

trzykrotna recytacja pełnego tekstu przez nią.

409


Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 380 411

Zob. Miszna Pesachim V.1. 412



Zob. Miszna Pesachim V.5-9. 415

Zob. R. Brauner, A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, Raanana 2012, s.5 416


Zob. M. Rosik, dz. cyt., s. 112.

96

Na terenie dziedzińca znajdowały się metalowe haki zamocowane w ścianach

i słupach. Na nich wieszano zwierzę, by ściągnąć jego skórę. Do świątyni przybywało

dużo osób i nie dla wszystkich starczało miejsca. Niektórzy korzystali z cienkich me-

talowych prętów, które opierano na ramionach dwóch mężczyzn, by zawiesić na nim

zwierzę i pozbawić je skóry. Gdy wigilia paschy miała miejsce w szabat, nie używano

tych przedmiotów. Zwierzę wieszano na rękach dwóch mężczyzn opierających się

wzajemnie na swoich ramionach. Zdartą skórę zabierano do domów.418

Ofiarę rozci-

nano, a części przeznaczone na ofiarę odkładano do naczynia. Po posoleniu,419

kapłan

zabierał je, by spalić na ołtarzu. O zmroku, każdy rozchodził się, by upiec i spożyć

ofiarę paschalną w mniejszym gronie. Wydaje się, jakby tradycja rabinacka łączyła tu

obie tendencje występujące w Biblii. Pascha ma zarazem charakter narodowy (zebra-

nie w Świątyni, wspólne zarzynanie zwierząt) i rodzinny (spożywanie wieczerzy

w domach czy wynajmowanych na tę okazje salach).

Czynności te wyglądały identycznie zarówno, gdy pascha wypadała w dni

powszednie jak i w szabat.420

Różnica pojawiała się natomiast, gdy wigilia paschy

przypadała w przeddzień szabatu. Zabijanie ofiary paschalnej należało skończyć od-

powiednio wcześniej (przed nadejściem szabatu), stąd poprzedzająca je codzienna

ofiara całopalna zaczynana była dwie godziny wcześniej. Na temat sposobu przyrzą-

dzenia zwierzęcia istnieją różne opinie. W Misznie zostały przytoczone słowa rabiego

Jose Galelijczyka:

Przynosi się rożen z drzewa granatu, wsadza go od pyska, aż do otworu jej odbytnicy,

wkładając jej nogi i wnętrzności do środka.421

Aqiba jednak uważał, że z powodu umieszczenia nóg zwierzęcia w jego wnę-

trzu, może ono zostać ugotowane, co byłoby niedopuszczalne. W kolejnym fragmen-

cie Miszny, znajdują się słowa „rożen” i „ruszt” jako określenie sposobu, w jaki ba-

ranka piec nie wolno.422

Wyjaśnienie wspomnianych przepisów umieszczone zostało

w Gemarze.423

Poniższe zestawienie przepisów pokazuje poszerzenie dość lakonicz-

nych stwierdzeń biblijnych. Należy używać określonego gatunku drewna z uwagi na

418

Zob. R. Brauner, A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, s.,5. 419

Posypanie mięsa solą pomaga pozbyć się szybciej znajdującej się w nim krwi. 420

Opinie dotyczące dokładniejszych kwestii przygotowania ofiary paschalnej, gdy jej zabicie ma miej-

sce w czasie szabatu, zostały opisane w Miszna Pesachim 6.1-5. 421

Zob. Miszna Pesachim VII.1 (tłum. za R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, s. 108). 422

Zob. Miszna Pesachim VII.2 (tłum. za dz. cyt.). 423

Zob. The English Babylonian Talmud, folio 74a-74b.

97

słowa Pisma Świętego mówiące o pieczeniu w ogniu.424

Zostały one zinterpretowane

bardzo dokładnie – jest to jeden z przykładów potwierdzających respektowanie prze-

pisów starotestamentalnych przez późniejsze prawodawstwo. Pierwszą konkluzją jest

zakaz używania rożna metalowego, z powodu doskonałego przewodzenia ciepła przez

ten rodzaj materiału. Mięso znajdujące się najbliżej niego upieczone zostałoby po-

przez kontakt z rozgrzanym rożnem a nie, jak to zostało nakazane – ogień. Z tego sa-

mego powodu nie piecze się baranka na węglach.

Drewno ma z kolei niską przewodność cieplną. Wykonany z niego rożen mo-

że być rozgrzany tylko na swoich końcach, wystających poza nadziane zwierzę. Nie

ma więc obawy, ze upiecze się ono od drzewa. Z powodu zakazu gotowania ofiary

nie można użyć drewna innego niż pochodzące z drzewa granatu. Zgodnie z dyskusją

rabinistyczną przedstawioną w Talmudzie, można stwierdzić, że konary innych roślin

(palma, figa, dąb, drzewo karobwe425

, sykomora) zawierają dużo soków. Wydzielana

woda mogłaby się rozgrzać i sprawić, że mięso zostanie ugotowane. Tradycja rabi-

niczna w tych przepisach wykazuje uszczegółowienie tekstu pierwotnego.

W Talmudzie zostały potwierdzone przepisy biblijne – zwierzę pieczono

w całości, z wnętrznościami, głową oraz kończynami, lecz należało usunąć jego krew.

Baranka nie powinno się niczym nadziewać. Nie wolno go było także polewać winem,

oliwą, sokiem owocowym ani maczać w czasie spożywania. W związku z zakazem

łamania kości ofierze paschalnej, wystającej części zwierzęcia nie można było zwy-

czajnie odrąbać używając tasaka.426

Należało naciąć tkankę tak, by dotrzeć do kości.

Po uwolnieniu stawu od mięsa, odcinano ją.

Minimalna ilość mięsa z ofiary paschalnej, jaka powinna być przewidziana na

osobę porównywana jest do oliwki.427

Nie można było jednak ofiarować baranka dla

pojedynczego człowieka, ani dla grupy złożonej wyłącznie z kobiet, niewolników

424

Zob. Wj 12,8-9 425

Drzewo karobowe, inaczej szarańczyn strąkowy (Ceratonia siliqua – zob. Podbielkowski Z., dz. cyt,

s. 349). Jego owoce wykorzystywane są głównie jako roślina pastewna, czego echa znajdują się także

w Nowym Testamencie (w Łk 15,16 syn marnotrawny próbuje pożywiać się jego strąkami – „keration”,

stanowiącymi pożywienie świń). 426

Zob. Miszna Pesachim VII.12; Ma to być symbol opieki Boga nad Izraelem w czasie Wyjścia, gdy

„żadna kość dzieci Izraela nie została złamana”, Rosik M., dz. cyt., s, 113. 427

Zob. Miszna Pesachim 8.3: Bowiem zawsze liczy się innych z nim, dopóki pozostanie jej tyle jak

oliwka dla każdego jednego.

98

i dzieci.428

Ofiary nie zabijano także tylko dla osób, które łatwo mogły popaść w stan

nieczystości rytualnej, np. chorego, starca, żałobnika.429

Talmud podaje także zasady określające, kto i dla kogo miał zabijać ofiarę

paschalną, Przypadki te dotyczą kobiet mających męża i ojca, sierot, niewolników

mających dwóch panów lub w połowie wolnych.430

Zwierzę, które zostało zabite jako

przeznaczone dla osób nieobrzezanych lub w stanie nieczystości rytualnej, nie mogło

już zostać złożone jako ofiara paschalna.

Na ofiarę powinien zostać złożony roczny samiec. W razie pomyłki – wybra-

nia samicy lub starszego osobnika, należało go zachować w stadzie i złożyć w ofierze,

gdy dozna skazy. W Talmudzie znajdują się także wskazówki o dokładnym postępo-

waniu, gdyby wybrany baranek zmieszał się z innymi, zginął lub zmarł chcący go

ofiarować. Przepisy te zajmują większość dziewiątego rozdziału Miszny w traktacie

Pesachim.431

Tradycja wyraźnie poszerza przepisy dotyczące baranków. Ofiary pas-

chalnej nie można spożywać, gdy minie połowa nocy.432

Pozostałości (resztki, kości,

ścięgna) po upieczonym zwierzęciu muszą zostać spalone szesnastego dnia miesiąca

nisan .433

Prawdopodobnie chodziło o uniknięcie profanacji.434

III.4. Judaizm po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej

Każdego dnia pobożny Żyd odmawiając Szemone Esre, czyli „Osiemnaście

Błogosławieństw” modli się o odbudowę świątyni435

. Współcześnie istnieją nieliczne

grupy starające się o dokonanie tego436

, jednak przeważająca część wyznawców juda-

izmu nie wierzy w jej możliwość. Reformowany i rekonstrukcjonistyczny nurt juda-

izmu nie widzi także sensu w powrocie do składania ofiar, które są już przeszłością.

Podobne stanowisko posiadają Żydzi konserwatywni, którzy w czasie modlitw o skła-

428

Zob. Miszna Pesachim VIII.7. 429

Zob. Miszna Pesachim VIII.6. Jest kilka zastrzeżeń do tych grup osób (Miszna Pesachim VIII.8):

osoby w żałobie mogą się oczyścić poprzez zanurzenie w kąpieli rytualnej i spożyć paschę. Ciekawy

jest fakt, że podobnie traktuje się konwertytów, którzy zostali obrzezani w wigilię paschalną. Szkoła

Hillela podaje następującą opinię: Kto się odłączył od obrzezka, jest jak ten, kto odszedł od grobu. 430

Zob. Miszna Pesachim VIII.1. 431

Zob. Miszna Pesachim IX,6-11. 432

Zob. Miszna Pesachim X.9. 433

Zob. Miszna Pesachim VII.10. 434

Zob. Wj 12,10 w: BJ, s. 82. 435

Tekst modlitwy Szemone Esre w: Jaromin Joanna, Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008, s. 24-

30; omówienie przepisów dotyczących modlitwy: Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 87-90. 436

Od 1987 roku w Jerozolimie istnieje The Temple Institute. Jego członkowie posiadają plany odbu-

dowy świątyni (dotychczas powstała makieta budynku), zbierają sprzęty świątynne niezbędne do

wznowienia kultu, szaty dla kapłanów, których także już kształcą.

99

daniu ofiar mówią w czasie przeszłym.437

Baranka paschalnego ofiarowują i pieką

nadal jedynie Falasze438

i Samarytanie439

.

Ryc. 6 Pascha współczesnych Samarytan, Izrael. Pieczenie baranka. Źródło:

http://behance.vo.llnwd.net/profiles15/746491/projects/2485679/ac09c32dd7acb12040df5b70deb8bed0

.jpg

Ryc. 7 Talerz sederowy (zgodnie z ruchem wskazówek zegara: maror (tu: tarty

chrzan), zeroa, karpas (tu: pietruszka), maror (tu: sałata), charoset, bejca. Źródło: http://www.tumblr.com/tagged/seder

437

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 435-436. 438

A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2000, s. 92-93. Falasze to grupa

wyznawców mozaizmu z Etiopii, uznająca Pięcioksiąg bez tradycji ustnej czy świąt pochodzących z

czasów pobiblijnych. 439

A. Unterman, tamże, s. 280. Samarytanie to semicka grupa uznająca Torę, posiadająca jednak wła-

sną tradycję i kalendarz. Nigdy nie uznawali świątyni Jerozolimskiej. Kult sprawują na górze Gerizim.

Tam, do dziś, składane są w ofierze baranki paschalne, pieczone i spożywane.

100

III.4.1. Zeroa

Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, gdy składanie ofiar przestało być moż-

liwe, w czasie wieczerzy paschalnej zaprzestano także spożywania baranka.440

Na

myśl przywołuje go umieszczany na stole paschalnym kawałek pieczonego mięsa

z kością. Jego hebrajska nazwa – zerôa‘

441 oznacza „ramię, rękę, siłę”. Ma ona przy-

pominać o opiece, jaką Bóg roztacza nad Izraelem, o której mówi fragment Wj 6,6:

Przeto powiedz synom izraelskim: Ja jestem Pan! Uwolnię was od jarzma egipskiego

i wybawię was z niewoli, i wyswobodzę was wyciągniętym ramieniem i przez surowe

kary.442

Do przygotowania tej potrawy może być użyta szyja lub noga kurczaka, szyja

indyka, podudzie jagnięce lub nawet sama kość oddzielona od mięsa. Nie jest jednak

spożywana w czasie wieczerzy. Upamiętnia składaną dawniej ofiarę paschalną – gdy

opowiada się o niej, w trakcie czytania Hagady, spogląda się na zeroa.443

Jeżeli pas-

cha wypada w szabat, mięso należy upiec dzień wcześniej.444

Wynika to z możliwości

pieczenia w święto tylko tego, co zostanie spożyte danego dnia. Zeroa jest doskona-

łym przykładem dostosowania przepisów do istniejących realiów. Owa zmiana nie ma

miejsca w tekście Biblii ani Talmudu. Jest żywą, kultywowaną od wieków tradycją.

Podtrzymuje jednak najwcześniejsze starania prawodawców, by połączyć rytualny

posiłek paschalny z pamięcią o wyjściu jako interwencji zbawczej Boga.

III.4.2. Bejca

Kolejną symboliczną potrawą jest bejca – jajko upamiętniające drugą ofiarę

składaną w świątyni w pierwszym dniu paschy – korban chagiga. Jest ono przeważnie

pieczone, ale bywa też gotowane i później opieczone w piekarniku, w skorupce.445

Stanowi symbol zarazem odrodzenia i żałoby. Jego kształt porównywany bywa do

440

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 382, Innym przykładem rozwiązań i zmian wprowadzonych

po tragedii roku 70 po Chrystusie jest rozumienie domowego stołu jako symbolu ołtarza świątynnego,

w wyniku czego, w czasie wygłaszania błogosławieństwa chleba (birkat hamazot) ze stołu usuwa się

noże. Przywodzą one na myśl działania wojenne, przez które zniszczono świątynię. Niektórzy ściągają

nawet widelce i łyżki, podczas gdy inni jedynie przykrywają metalowe sztućce serwetką. 441

W języku polskim funkcjonuje spolszczona nazwa – zeroa, która jest używana w niniejszej pracy. 442

Por. Pwt 4,34; 5,15; 9,29; 16,8 itp. 443

Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 154. 444

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 49 i 52. 445

Zob. Tamże, s. 49 oraz Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 12.

101

kręgu życia i śmierci. Jajka ugotowane na twardo podawane są tradycyjnie Żydowi

będącemu w żałobie.446

Prosty wygląd, gładka i zamknięta powierzchnia oddają sa-

mopoczucie żałobnika, jego odczucie pustki i straty. W wieczór paschalny znajduje się

na stole także z powodu smutku i żałoby po zburzeniu świątyni jerozolimskiej.

III.4.3. Szulchan Orech

W czasie wieczerzy paschalnej nie zjada się zeroa ani bejcy, z powodu ich

wyłącznie symbolicznej funkcji. Żydzi aszkenazyjscy i większość sefardytów, tej nocy

nie jada żadnego pieczonego mięsa, by nie przypominało ono ofiary paschalnej.447

Noc paschalna jest jednak także czasem posiłku, nazywanego Szulchan Orech. Wielu

Żydów rozpoczyna go jedzeniem ugotowanych na twardo jajek. Jest to wyraz poczu-

cia ich żałoby z powodu zburzenia świątyni. Następnie podawane są przeważnie ryby

lub mięso ugotowane po wcześniejszym opieczeniu.448

Miszna nakazuje przygotowa-

nie dwóch dodatkowych potraw.

III.5. Wino na sederze paschalnym

Uprawa winorośli była rozpowszechniona na terenach Ziemi Świętej449

,

a w Mezopotamii nazywano ją krzakiem życia.450

W Biblii znaleźć można wzmiankę

o Noem, który zasadził winnicę jako pierwszy.451

Wino pełniło ważną rolę

w wielu religiach starożytnego świata. Często utożsamiano je z krwią i wykorzysty-

wano w kulcie bóstw oraz zmarłych.452

Motywy uprawy winorośli, picia wina, składa-

nia go w ofierze lub podarowania komuś pojawiają się w Biblii wielokrotnie. Jednak

picie wina w czasie sederu paschalnego jest nakazem pochodzenia rabinicznego i nie

znajduje się w Piśmie Świętym. W Talmudzie widnieje opinia, że jest ono symbolem

radości. Gdy istniała świątynia, rolę tę pełniło mięso ofiar tam składanych.453

446

Por. N. Kameraz-Kos, dz. cyt., s. 121. 447



Zob. H. Daniel-Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, 2001s. 185-187. 450

Zob. M. Lurker, Winny krzew i winne grono w: M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych,

Poznań 1989, s. 265. 451

Zob. Rdz 9,20. 452

Zob. M. Lurker, Wino, w: dz. cyt., s. 266-267. 453

Zob. Gemara do Miszna Pesachim X.1, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 227.

102

Dzięki świadectwu Nowego Testamentu, wiemy, że w czasach Jezusa było

już obecne w obchodach paschy.454

Według tekstów, Chrystus w czasie Ostatniej

Wieczerzy, która była ucztą paschalną, używał wina. Starsza od tego źródła, bo dato-

wana na II w. przed Chrystusem, „Księga Jubileuszów” także potwierdza picie wina

w noc paschalną: „Wszystkie dzieci Izraela pozostały nietknięte, spożywając Paschę

i pijąc wino, chwaląc i wielbiąc Pana ich ojców”. 455

III.5.1. Symbolika

Dla Izraelitów wino było napojem bardziej odświętnym niż codziennym,

przypisanym do osób wolnych. Jego spożywanie wiązało się zazwyczaj z ucztą lub

uroczystością, np. weselem456

, jednak Biblia w wielu miejscach wspomina o winie

spożywanym do posiłku457

. Picie dużej ilości alkoholu może mieć złe skutki, odurza

on i upaja.458

W Izraelu istniały osoby i stany, które nie piły wina nigdy (Rechabici –

Jr 35,1-14), przez określony czas (np. nazirejczycy)459

lub przy wykonywaniu pew-

nych czynności (kapłani, sędziowie)460

. Używano go jako pokarmu ofiarnego461

a tak-

że daru dla kogoś.462

Ceniono je także z uwagi na wartości lecznicze i odkażające (Łk

10,34; 1 Tm 5,23). Jest symbolem radości i zabawy463

a także sądu, zemsty i kary.464

Sama winorośl jest w Piśmie Świętym przede wszystkim symbolem Narodu

Wybranego. To Bóg ją zasadził i pielęgnuje. Psalm 80 opowiadając o wyjściu z Egiptu

używa poetyckiej metafory – Jahwe wyrwał Izraela – winorośl z Egiptu i przesadził na

nowe miejsce, gdzie zapewnił odpowiednie warunki do jego wzrostu i rozwoju.465

454

Por. Mt 26,27-29; Mk 14,24-26; Łk 22,17-18. 20 (mowa o dwóch kielichach); 1 Kor 11,25. 455

Cytat za W. Kosek, dz. cyt., s. 15 (werset 39,6 „Księgi Jubileuszów”). 456

Zob. X. Leon-Dufour, Słownik Nowego Testamentu, s.666. 457

Zob. Rdz 27,25; Sdz 19,19; 2 Sm 16,2; 2 Krn 2,9; 11,11; Ne 5,17-18; Est 1,7; 5,6; 7,2-8; Hi 1,13.18 458

Zob. Rdz 9,21; 19,32-35; 1 Sm 25,36-37; Ps 60,5; Prz 20,1; 23,29-35, Iz 5,11.22; 28,1.7; 56,12; Oz

4,11; W święto Purim dozwolone, a nawet nakazane jest wypicie dużej ilości alkoholu, aż do upicia się.

Por. K. Kos-Ninel, dz. cyt., s.85. 459

Por. Sdz 13,3-14; Lb 6,2-4.20. 460

Por. Ez 44,21; Kpł 10,9. 461

Por. Wj 29,40; Kpł 23,13; Lb 15,5-10; 28,14; Pwt 32,38; 1 Sm 1,24; Oz 9,4. 462

Por. 1 Sm 16,20; 25,18. 463

Por. Ps 104,14-15; Jdt 12,13; Hi 1,18; Koh 10,19; Iz 5,12; 16,10; 22,13; 24,8-11; Jr 48,33; Za 10,7. 464

Por. Ps 75,9; Jr 25,15. 465

Por. Ps 80, 8-12; Jr 2,21; 6,9; Iz 27,2-6; 24,3-7.

103

Uprawa winorośli była rozpowszechniona na terenach Ziemi Świętej.466

W starożytności produkowano gęste, ciemne wino o dużej zawartości alkoholu. Stąd

znana jest praktyka rozcieńczania go (np. 2 Mch 15,39). Ciekawym i znaczącym fak-

tem jest to, że Pismo Święte nie wspomina nigdzie o białej odmianie. Biblia utrzymuje

także, iż w trakcie wędrówki przez pustynię, Izraelici nie pili wina.467

Nie wolno pić wina niekoszernego, które wyprodukowała osoba nie będąca

wyznawcą judaizmu, lub go dotykała. Tak samo traktowany jest Żyd, który zbezcze-

ścił Szabat. Aby nie przekroczyć tego zakazu, istnieje praktyka podwójnego pieczęto-

wania butelki.468

Ciekawym i znaczącym dla niniejszej pracy faktem jest to, że Pismo

Święte nie wspomina nigdzie o białej odmianie.

III.5.2. Przepisy talmudyczne

Nie wiadomo, kiedy wino pojawiło się w świętowaniu Paschy. Skoro było pi-

jane w czasie świąt, prawdopodobnie było obecne wcześniej, niż nadano mu znaczenie

symboliczne i powiązano z konkretnymi momentami opisanymi poniżej. Wino wypi-

jane jest w następujących momentach wieczerzy paschalnej:

- po wygłoszeniu Kidusz, modlitwy rozpoczynającej każdy szabat i święto. Sąsiad

sąsiadowi469

nalewa wina do wcześniej opłukanego kielicha i następuje błogosławień-

stwo wina470

.

- odczytując Hagadę nad nalanym już winem. W trakcie opowiadania w sumie trzyna-

ście razy strąca się krople wina np. na pamiątkę plag, którymi Bóg nawiedził Egipt.471

Przed wypiciem, uzupełnia się wylaną ilość napoju i odmawia błogosławieństwo.472

- po spożyciu afikomanu płucze się kielich, zostaje wygłoszone błogosławieństwo po

jedzeniu (Birkat hamazon) i nad winem (Bore phi hagafen)473

, po którym się je wypi-

ja.

466

Zob. H. Daniel-Rops, dz. cyt., s. 185-7; Biblia wspomina o obfitych plonach, które Izraelici zobaczy-

li po przybyciu do ziemi Kanaan, zob. Lb 13,23. Salomon założył wiele winnic (Pnp 1,14) i handlował

winem (2 Krn 2,9.14). 467

Por. Pwt 29,4-5. 468

Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s.. 441 Halacha traktuje wino tak samo jak sok z winogron. 469

Niesamodzielne nalewanie wina jest przywilejem ludzi wolnych (Hagada na Pesach Stowarzyszenia

614. Przykazania, s. 18). 470

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 53-54;

Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 69-73. 471

Por. Jl 3,3 oraz Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 133-134. 472

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 55-56; 80-

83; 90; 133-140; 164.

104

- po Hallelu wypija się napełniony wcześniej kielich, a następnie odmawia końcowe

błogosławieństwo.474

Wychylenie kielichów w określonych momentach jest podstawą do wypeł-

nienia micwy. Nie spełnia się nakazu przez wypicie całej ilości trunku na raz. Cztery

kielichy są nawiązaniem do czterech czasowników określających cuda, których Bóg

dokonał w czasie Wyjścia z Egiptu wymienionych w Wj 6,6-7475

:

Ja jestem Pan! Uwolnię (hôsē’tî) was od jarzma egipskiego i wybawię (hisaletî) was z

niewoli, i wyswobodzę (gā’aletî) was wyciągniętym ramieniem i przez surowe kary. I

wezmę (lākahetî) sobie was za mój lud, i będę wam Bogiem, i przekonacie się, że Ja,

Pan, Bóg wasz, uwolniłem was spod jarzma egipskiego.

Za każdym razem należy wypić wino o objętości jednego rewiit. Nie ma

zgodności co do ilości, jaką oznacza ta miara. Jest to ćwierć logu, objętość półtora lub

trzech jajek, jeśli przyjmie się, że współcześnie są one mniejsze niż w starożytności.

Rabini podają 86 ml, 118,28 ml lub 150 ml.476

Przyjmuje się większą objętość, ponie-

waż lepiej jest wypić więcej niż trzeba niż za mało. Niektórzy używają naczyń o więk-

szej objętości i muszą to brać pod uwagę. Łącznie w czasie sederu jedna osoba spo-

żywa więc nawet 600 ml wina. Powinno się wypić cały kielich lub przynajmniej więk-

szość zawartości. Każdy powinien zostać spożyty w całości na raz, ewentualnie

w dwóch łykach z najmniejszą możliwą przerwą.477

Wino używane w czasie sederu paschalnego musi być koszerne, wytworzone

z winogron i posiadać wyczuwalny smak alkoholu. Nie jest zabronione użycie wina

białego, powinno się je przygotować, jeśli jest lepszej jakości niż dostępne czerwo-

ne.478

W Gemarze znajduje się wyjaśnienie czerwieni wina poprzez nawiązanie do

cytatu Prz 23,31479

. Kolor napoju przywołuje na myśl krew, zarówno baranka, którą

kropiono odrzwia, jak i Żydów, którzy byli prześladowani w Egipcie. W trakcie wie-

czerzy, gdy opowiadana jest hagada o Wyjściu z Egiptu, przy wymienianiu dziesięciu

plag, głowa domu strąca z kielicha za każdym razem jedną kroplę. Czerwone wino

473

Zob. Tamże, s. 59; Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 173- 186. 474

Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 59-60;

Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 187-204; Hallel wypowiadany jest w pozycji siedzącej z kieli-

chem uniesionym do góry. Są to tzw. psalmy stopni: Ps 113-118. 475

Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 414. 476



Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 422-423. 479

Gemara do Miszna Pesachim X,1 w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 226.

105

daje większą pewność, że gest ten będzie zauważalny. Nie jest określony rodzaj napo-

ju – może być zarówno słodkie jak i wytrawne.

Jest dopuszczalne rozcieńczenie wina wodą lub sokiem z winogron – powi-

nien zostać wyczuwalny smak alkoholu. Najsłabszym, dopuszczalnym stosunkiem

wody do wina jest sześć do jednej części. Niektórzy nie mogą jednak pić tego alkoho-

lu, wtedy można użyć soku winogronowego, nawet rozcieńczonego wodą.480

Do wy-

pełnienia tego nakazu zobowiązani są nie tylko mężczyźni, także kobiety, które rów-

nież miały udział w cudach przy Wyjściu z Egiptu. Dzieci również powinny wypić

cztery kielichy, nie muszą być jednak tak duże jak dla dorosłych, powinny wypełnić

policzek. Najmłodszym uczestnikom wieczerzy można podać sam sok.

Tradycja judaistyczna rozumie, jak ważnym symbolem jest picie wina w cza-

sie sederu. Prawo żydowskie nakazuje więc dbałość o to, by każdy, nawet najbiedniej-

szy mógł wypełnić ten nakaz. Jeśli ubogi posiada małą ilość wina i mieszka w diaspo-

rze (czyli zobowiązany jest sprawować dwukrotnie wieczerzę paschalną), powinien

całe wino wykorzystać pierwszej nocy.481

Według Miszny każdy, nawet najuboższy

człowiek powinien w czasie sederu wypić nie mniej niż cztery kielichy wina. Jeśli

kogoś nie stać, może zostać sfinansowane z funduszu charytatywnego.

Z uwagi na to, że wino symbolizuje wolność, pije się je opierając na lewym

boku. Dotyczy to przede wszystkich dwóch pierwszych kielichów, które są szczegól-

nie powiązane z symboliką wolności.482

W Misznie jest mowa jedynie o czterech kie-

lichach wypijanych w czasie paschy. W tradycji istnieje jednak jeszcze piąty kielich

przygotowany dla proroka Eliasza. Jest to m.in. symbolem otwarcia na przyszłość.483

Kielich używany w tym momencie sederu jest zawsze najbardziej ozdobnym. Zostaje

napełniony przeważnie po zjedzeniu afikomanu. Istnieje zwyczaj nalewania wina

z kielichów pozostałych osób, by podkreślić potrzebę wspólnego działania dla nadej-

ścia Mesjasza.484

Po wypiciu trzeciego kielicha, otwiera się drzwi na oścież (aż do

wypicia czwartego kielicha). Noc paschalna jest uważana za czas szczególnej opieki

Boga, więc jest to znak całkowitego zaufania Mu. Gest ten stanowi również zaprosze-

nie Eliasza, który ma nadejść przed Mesjaszem. Niektórzy zostawiają dla proroka pu-

ste krzesło. Wino z piątego kielicha nie jest wypijane, nie jest on podnoszony jak inne.

480


Zob. Tamże, s. 40. 482

Zob. Gemara do Miszna Pesachim, X.1, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 225. 483

Zob. Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 13. 484

Zob. Tamże, s. 31.

106

Nad nim można recytować Wielki Hallel lub Psalm 23.485

Po zakończeniu wieczerzy

alkohol wlewa się z powrotem do butelki.

Na końcu wieczerzy paschalnej przewidziane są słowa:

Spełniony jest porządek Pesachu według przepisów i zwyczajów. Tak jak zasłużyliśmy,

aby go wypełnić, obyśmy zasłużyli sprawować go w przyszłości. Najczystszy, mieszka-

jący na wysokości, podnieś zgromadzenie, którego nie da się policzyć, z nicości. Po-

prowadź wkrótce pędy z pnia, który zasadziłeś - zbawionych, z radosnym śpiewem, na

Syjon. Leszana haba biruszalaim. W przyszłym roku - w Jerozolimie!486

Wynika to z ciągłego oczekiwania na wypełnienie słów Wj 6,8:

Potem wprowadzę was do ziemi, którą z ręką podniesioną przysiągłem dać Abraha-

mowi, Izaakowi i Jakubowi. Dam ją wam na własność. Zaiste, Ja jestem Pan!

485

Zob. Wykłady Maharala. Piąty kielich w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 23-25. 486

Zob. Hagada na Pesach Towarzystwa 614 Przykazania, s. 40.

107

Zakończenie

Obrzędy paschalne, kultywowane we współczesnym judaizmie stanowią

owoc przemian wielu wieków. Ceremoniał ten podlegał rozwojowi. Pierwsza była

praktyka, później dopiero pojawiły się rozważania nad przepisami i zapis tradycji.

Rozumienie i interpretacja paschy zmieniały się wraz z warunkami historycznymi.

Zmianom ulegał także sposób przeżywania wieczerzy i jej przygotowywania. Jest to

już widoczne przy porównywaniu poszczególnych tekstów biblijnych. Początkowo

przeżywano paschę i święto przaśników jako osobne święta, w gronie rodziny. Zostały

połączone prawdopodobnie w czasach autora dokumentu kapłańskiego lub deutero-

nomisty. Po reformie Jozjasza zaczęto coraz bardziej kłaść nacisk na rytualną popraw-

ność. Pojawił się nakaz pielgrzymki do Jerozolimy, co nadało uroczystości jednolity,

narodowy wymiar a posiłek przygotowywano i spożywano wspólnie.

W czasach Jezusa baranki zabijano w świątyni, ale paschę spożywano w in-

nych miejscach: domach, specjalnie przygotowanych salach, w mniejszym gronie (ro-

dziny lub uczniów). Jest to już świadectwo czasów i obrzędów opisanych w Talmu-

dzie. Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. po Chr. judaizm wszedł w kolejną

fazę, gdy po tej narodowej tragedii składanie ofiar stało się niemożliwe. Opracowano

Hagadę paschalną, stanowiącą księgę liturgiczną i zawierającą wszelkie teksty mo-

dlitw i opisy przygotowań do święta przeżywanego w gronie rodzinnym. Współcze-

śnie Żydzi, choć nie udają się do świątyni, by złożyć ofiarę z baranka, przed rozpoczę-

ciem sederu paschalnego modlą się w swojej wspólnocie synagogalnej. Niniejsza pra-

ca ukazała podstawowe relacje łączące przepisy biblijne i talmudyczne. Tradycja rabi-

nacka jest przedłużeniem i uszczegółowieniem halachy zawartej w Piśmie Świętym.

Ubogaca także teksty biblijne w liczne dodatki hagadyczne.

Pierwszy rozdział niniejszej pracy przedstawia żydowskie rozumienie Tal-

mudu jako nierozerwalnej z Torą części tradycji żydowskiej. Dzieło to było wpierw

przekazem ustnym, choć w późniejszych czasach został on spisany, zaś Pięcioksiąg

stanowi Torę pisaną. Tradycja mozaistyczna uważa, że obie Tory zostały dane Mojże-

szowi bezpośrednio od Boga na Synaju. Miszna stanowiąca szkielet Talmudu powsta-

ła jako komentarz do Pentateuchu. Kolejne dzieła rabinów – Gemara, Tosefta, itd.,

będące następnymi zbiorami komentarzy są poszerzeniem rozumienia tekstu natchnio-

nego i wyrazem zmieniających się praw w związku z procesem przystosowywania ich

do panującej rzeczywistości.

108

Część poświęconą przepisom dotyczącym chleba i maroru rozpoczęto od opi-

su zwyczaju poszukiwania kwasu, ponieważ jest to integralna część przygotowywania

posiłku. Bez niej nie można przystąpić do np. wypieku paschalnego chleba. W Biblii

został podany zakaz posiadania chamecu, który tradycja rabinacka rozszerza bardzo

obszernie, podając nie tylko liczne przepisy dotyczące poszukiwań i pozbycia się go,

ale także rozumienia jego głębokiej symboliki. Zarówno Biblia jak i Talmud nie poda-

ją przepisu na chleb, jednak to w Misznie znajdują się przepisy chroniące przed jego

zakwaszeniem oraz pogłębiona w Gemarze lista dopuszczalnych do wykorzystania

rodzajów zboża. Problematyka gorzkich ziół idealnie pokazuje rozwój tradycji rabi-

nicznej. W Księdze Wyjścia znajduje się jedynie nakaz ich spożywania, podczas gdy

późniejsze źródło rozważa, jakie to rośliny, podaje dokładny sposób ich jedzenia

i symbolikę.

Trzeci rozdział zajmuje się dwoma wyjątkowymi przypadkami. W związku

z pierwszym z nich – przepisom dotyczącym baranka – już autorzy biblijni podają

sporo szczegółów. Ze Starego Testamentu można dowiedzieć się, jakie ma być to

zwierzę, w jaki sposób przygotowane, jak spożywane oraz co należy uczynić z reszt-

kami. Talmud poświęca tej problematyce bardzo dużo miejsca, rozważając bardzo

szczegółowo wszelkie zagadnienia. Jest to wyraz nie tylko rozwoju tradycji. Stanowi

także próbę ratowania dziedzictwa narodowego i praktykowanego prawodawstwa pas-

chalnego w odpowiedzi na zniszczenie świątyni. Wyjątkowość tego opisu polega na

tym, iż już w czasach powstawania Miszny (II wiek po Chr.) baranki nie były on ani

ofiarowane ani spożywane. Tekst ten ma być jedynie świadectwem i wskazówką dla

przyszłych pokoleń. Zeroa, karpas i bejca są przykładem reakcji na wydarzenia histo-

ryczne, które zmieniały oblicze judaizmu. Natomiast wino jest przypadkiem szczegól-

nym, ponieważ nie znalazło się ono w starotestamentalnym prawodawstwie, pojawia-

jąc się dopiero w wiekach późniejszych i nie wiadomo kiedy dokładnie.

Jedną z cech różniących nauki rabiniczne od tekstu biblijnego jest pewna

zmienność.487

Tora ustna jest dostosowywana do zmieniających się czasów i okolicz-

ności. Człowiek ciągle napotyka nowe problemy – na które to właśnie tradycja ustna

daje coraz to nowe odpowiedzi. Biblia jest natomiast dziełem skończonym i niezmien-

nym. Stąd w Talmudzie znajdują się niewspomniane w Biblii zwyczaje jak spożywa-

nie wina w czasie sederu wraz z jego interpretacją. Tradycja rabiniczna w odpowiedzi

487

A. Cohen, dz. cyt., s. 161-163

109

na zmieniającą się rzeczywistość ustaliła np. zwyczaj niejedzenia baranka paschalne-

go. Mogłoby się to wydawać sprzeczne z nakazem biblijnym. Biorąc pod uwagę

zniszczenie świątyni, gdzie sprawowany był kult i składano ofiary, można zrozumieć

ten kierunek rozwoju tradycji, bowiem Talmud nigdy nie stoi w opozycji do praw za-

pisanych w Biblii. Zgadza się z nimi i rozwija ich rozumienie, co należy brać pod

uwagę sięgając do tego monumentalnego dzieła.

Judaizm przyswoił dużo praktyk mających korzenie pogańskie. Święto prza-

śników prawdopodobnie wywodzi się z rolniczego zwyczaju ofiarowania pierwszego

snopa, a paschę z tradycji pasterskich kultywowanych w okresie życia koczowniczego.

Miały one na celu wyproszenie przychylności u różnych bóstw. Ani Biblia ani Talmud

nie podtrzymują takiego rozumienia świata. Zarówno Stary Testament jak i seder pas-

chalny przedstawiają Boga jako Wybawiciela, który interweniuje w życie człowieka.

To On jest sprawcą Wyjścia z Egiptu. Wydarzenie to w czasie wieczerzy paschalnej

jest nie tylko wspominane, ale także uobecnia się. W tym miejscu Talmud potwierdza

biblijny nakaz:

W tym dniu opowiadał będziesz synowi swemu, mówiąc: «Jest tak z powodu tego, co

uczynił mi Pan, gdy wychodziłem z Egiptu» (Wj 13,8).

Podejmując zaproponowany temat autorka pragnęła przybliżyć czytel-

nikom przebogatą tradycję stanowiącą dla Żydów fundament dzisiejszego życia reli-

gijnego, a tak mało znaną zwłaszcza chrześcijanom. Powyższa rozprawa siłą rzeczy

nie wyczerpuje wszystkich elementów związanych z opracowywanym zagadnieniem.

Daje jednak pole do wszczęcia nowych badań, choćby nad procesami przemian ży-

dowskiej świadomości religijnej lub nad kolejnymi świętami, które w Talmudzie do-

czekały się swego uszczegółowienia i opracowania prawnego. Można żywić nadzieję,

że kolejni badacze podejmą te ciekawe wątki przyczyniając się do lepszego poznawa-

nia tradycji Żydów, jednego z najstarszych ludów świata, zachowującego swą wiarę

w sposób możliwie najwierniejszy własnemu rozumieniu słowa Bożego Starego Te-

stamentu.

Documents

UNIWERSYTET im. ADAMA MICKIEWICZA w POZNANIU · 6 1.2. Pisma rabiniczne Agady Talmudyczne. Ludowe opowieści, baśnie, legendy, przypowieści, aforyzmy i przysłowia wybrane z Talmudu,