Grad i urbanizacija Osnove urbane geografije

Grad i urbanizacija Uvod Urbanizacija je svjetski i povijesni proces koji je poeo prije 5 000 godina nastankom prvih gradova. Urbanizacija je proces koji prvenstveno oznaava postanak i razvoj gradova. Gradovi u svom razvoju pokazuju tendenciju stalnog rasta. Tokom razvoja gradovi mijenjaju svoje funkcije, znaenje i svoj izgled. Gradovi su prvenstveno mjesto proizvodnje, razmjene i zadovoljenja raznih usluga. Oni svojom robom i uslugama zadovoljavaju potrebe stanovnitva iz okolice i regije. Istodobno su mjesta rada i stanovanja. Oni svojim funkcijama utiu na okolni prostor, jer suburbaniziraju ruralna naselja, a arita su cjelokupne funkcionalne organizacije. Gradovi se ne razvijaju izdvojeno od drugih gradova i naselja, ve su meusobno povezani u funkcionalne sisteme (urbane sisteme) razliitih veliina i drugih obiljeja. Dinamika razvoja gradova i njihove funkcionalne promjene su uvjetovane drutveno-ekonomskim razvojem pojedinih zemalja i svijeta u cjelini, pa se u tom smislu u urbanizaciji mogu izdvojiti tri razdoblja koja prolazi urbanizacija svake zemlje, a to su: 1. Predindustrijsko ili agrarno; 2. Industrijsko; te 3. Postindustrijsko ili informacijsko razdoblje. Urbanizaciju svake zemlje i svijeta treba posmatrati evolutivno, tj. s aspekta vremena i prostora. Urbana geografija Urbana geografija je mlada geografska disciplina. Razvija se usporedno s jaanjem urbanizacije. Urbana geografija je geografska disciplina 20. stoljea. U 20. stoljeu urbanizacija postaje svjetski proces. U radovima koji nastaju krajem 19. i poetkom 20. stoljea najvea pozornost pridaje se prostornoj rairenosti gradova, njihovu geografskom, a posebno prometnom poloaju, kao i postanku i morfolokim osobinama gradova. Prvi znaajniji statistiki pregled stupnjeva urbanizacije veeg broja zemalja svijeta napisan je krajem 19. stoljea, a prva opa urbana geografija objavljena je poetkom 20. stoljea. U drugom desetljeu 20. stoljea nastaje veliki broj monografija gradova u kojima se obrauju poloaj, razvoj, funkcije i druge osobine pojedinih gradova. Industrijalizacija je izmeu dva svjetska rata ubrzala razvoj gradova. Proces metropolizacije u Americi izmeu dva svjetska rata sve vie jaa. Gradove prouavaju ljudi razliitih struka (geografi, sociolozi, ekonomisti, urbanisti i dr.). Sociologiju grada je razvila socioloka kola u Chicagu. U isto se vrijeme u Evropi, osim prouavanju prostorne strukture, velika pozornost pridaje zakonitostima prostornog razmjetaja i vanosti gradova u prostoru. U poslijeratnom razdoblju zanimanje i potrebe za urbano-geografskim istraivanjima stalno rastu. Razvoj gradova, kao i openito irenje urbanizacije u ruralne sredine, jo je vie istaknuo potrebu istraivanja ne samo gradova unutar njihovih mea nego i kompleksa grad-okolica. Urbana geografija je geografska znanstvena disciplina koja s aspekta meusobnog djelovanja elemenata prirodne osnove i drutvenih imbenika prouava i objanjava pojavu i prostornu rairenost gradova, njihovu fizionomsku, funkcionalnu i socijalnu strukturu, te vanost i utjecaj grada u prostoru. Predmet istraivanja urbane geografije nije samo grad u okviru njegovih mea, nego i urbanizacija u irem smislu. Grad i urbanizacija nisu predmet prouavanja samo urbane geografije nego i drugih znanstvenih disciplina. Geografski pojam grada Grad je sloen drutveni fenomen koji se prostorno, a posebno vremenski, oituje u razliitim oblicima i s razliitim funkcijama. U evoluciji geografskog poimanja grada mogu se zapaziti razliiti pristupi i gledanja koji su se mijenjali tokom vremena. S obzirom na to, mogu se izdvojiti etiri razdoblja: 1. Do godine 1900.; 2. Od 1900. do Prvog svjetskog rata; 3. Razdoblje izmeu dva svjetska rata; te 4. Poslijeratno razdoblje. U razdoblju do 1900. pojam grada nije bio jasno definiran. Tada se vea pozornost posveivala geografskom poloaju i topografskom smjetaju grada, pri emu se isticalo znaenje geografske osnove. U drugom razdoblju od 1900. do Prvog svjetskog rata vea pozornost se posveuje definiranju grada, a pri tome se u obzir uzimaju fizionomski elementi grada. Grad je u definicijama shvaen kao kompaktno sagraeno naselje koje ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru oko koje su se razvili drugi dijelovi, sa svojim fizionomskim elementima, i to je tzv. morfogenetska faza u geografskom poimanju grada. U razdoblju izmeu dva svjetska rata u definiranje grada se uvode nove varijable, ali se dotadanje ne odbacuju. Pridaje se vea vanost funkcijama grada. Pri definiranju grada analizira se struktura njegovih glavnih funkcija, kao to su uprava, trgovina, industrija i promet, pa se zbog toga meuratno razdoblje uzima kao tzv. funkcionalna faza u definiranju grada. Poseban prinos u osvjetljavanju pojma grada u tom razdoblju dao je H. Bobek. Za odreivanje gradskih naselja on je predloio tri relevantne varijable: 1. Kompaktnost naselja; 2. Veliina naselja; 3. Gradski nain ivota u naselju. U poslijeratnom razdoblju nastavljaju se rasprave o pojmu grada iz prethodnog razdoblja. Model R. Klpera je dopunio raniji Bobekov model, dodavi mu jo jednu varijablu centralnost naselja. Navedene varijable se primjenjuju u velikom broju zemalja za izdvajanje gradskih od ostalih naselja. Kompaktnost naselja se najee odreuje gustoom zgrada ili drugog urbanog sadraja, te gustoom stanovnitva na jedinici povrine. Zavisno od zemlje za odreivanje gradskog naselja udaljenost izmeu zgrada se kree od 200 m (vedska), pa do 20 m (Velika Britanija). Parametri gustoe stanovnitva takoer po zemljama jako variraju. Veliina naselja je obiljeje koje se najee koristi u kombinaciji sa drugim obiljejima. Minimalan broj stanovnika naselja za stjecanje statusa grada ovisi o osobinama naseljenosti neke zemlje, stupnju urbanizacije, ekonomskoj razvijenosti i td. U najveem broju zemalja kree se izmeu 2 000 i 5 000 stanovnika. Gradski nain ivota je obiljeje koje se esto koristi u odreivanju gradova. Prema Bobeku nain ivota stanovnitva ovisi o tome koliko proizvodnja i potranja stanovnitva ovise o tritu. Prema tome gradskim nainom ivota ivi ono stanovnitvo u naselju ija proizvodnja i potranja ovise o tritu, odnosno o razmjeni s drugim grupama stanovnitva. Tako npr. poljoprivredno stanovnitvo, kao i drugo stanovnitvo u primarnim djelatnostima koje radi za vlastite potrebe, ne ivi gradskim nainom ivota, jer je manje ovisno o tritu i o razmjeni s drugim grupama. Od njega se razlikuje stanovnitvo koje radi u sekundarnim i tercijarnim djelatnostima, ijim se uslugama i proizvodima slui drugo stanovnitvo, ne samo grada nego i ire okolice. Nain ivota je kompleksan pojam koji oznaava spektar ljudskih manifestacija koje najizravnije ovise o svakidanjoj organizaciji rada ljudi. Centralitet naselja je obiljeje koje se u praksi manje primjenjuje u odreivanju statusa grada, jer stanoviti centralitet mogu imati i ruralna naselja, a javljaju se i potekoe u izboru ope prihvatljivih kriterija za odreivanje centralnosti naselja. Diferenciranje naselja u praksi provode nacionalne statistike slube pojedinih zemalja. U bivoj Jugoslaviji popisom stanovnitva 1961. i 1971. naselja su diferencirana na osnovi kombinacije dvaju obiljeja: veliine (broja stanovnika) naselja i postotnog udjela nepoljoprivrednog stanovnitva. Izdvojena su tri tipa naselja: seoska, mjeovita i gradska. Status grada dobila su naselja s vie od 2 000 stanovnika i veim udjelom nepoljoprivrednog stanovnitva. Pri popisu stanovnitva 1981. i 1991. naputen je dotadanji model diferenciranja naselja, a odreivanje statusa gradskih naselja preputeno je opinskim slubama. Geografske definicije grada poivale su na stajalitu o dihotomiji (suprotnosti) izmeu grada i sela. Prema tome tzv. gradske funkcije i gradski nain ivota mogu postojati samo u gradovima, po emu se oni razlikuju od sela. U razvijenim je zemljama postupno jaalo drugaije stajalite o odnosu izmeu grada i sela kao kontinuuma. To je gledite jaalo u uvjetima smanjivanja razlika izmeu grada i sela zbog oblika urbanizacije u tzv. metropolitanskoj fazi urbanizacije. Ruralna naselja oko gradova postupno se urbaniziraju, a gradovi decentraliziraju svoje funkcije. Prema tome odnos izmeu sela i grada treba promatrati u kontinuitetu razvoja. U novije su vrijeme na geografsko poimanje grada utjecali i socioloki pristupi, prije svega bihevioristiki i socioekoloki. Socijalna geografija promatra grad kao prostor u kojemu dolaze do izraaja procesi vezani za postojanje i registriranje razliitih socijalnih grupa i njihovih osnovnih ivotnih funkcija. Osnovne ivotne funkcije su: ivjeti u drutvu, stanovati, raditi, opskrbljavati se, obrazovati se, odmarati se, komunicirati i td. Grad se s tog aspekta definira kao prostor u kojem procesi vezani za reagiranje socijalnih grupa u okviru osnovnih ivotnih funkcija doseu najveu gustou, te unutranju isprepletenost i diferenciranost. Za geografsko definiranje grada bitne su tri grupe relevantnih obiljeja: 1. Socijalna; 2. Funkcionalna; i 3. Morfoloka. Socijalnim se obiljejima utvruju veliina (broj stanovnika) i demografsko-socijalna struktura stanovnitva naselja. Funkcionalna obiljeja upuuju na funkcionalnu strukturu i funkcionalno znaenje naselja u prostoru, a morfoloka obiljeja na kompaktnost naselja, tj. na na gustou i na nain sagraenosti naselja urbanim sadrajem, te na fizionomske karakteristike urbanog sadraja. Grad je kompaktno sagraeno vee naselje u ijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora. Formalni grad je grad koji ini kompaktno sagraeni prostor sa cjelokupnim urbanim sadrajem. Funkcionalni grad je grad koji ini kompaktno sagraen prostor zajedno s urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom. Mnogi gradovi u svijetu su status grada dobili administrativnim putem. Postoje tri oblika odnosa izmeu administrativnog i formalnog grada. Formalni grad moe biti vei ili manji od administrativnog, a mogu se i prostorno podudarati. Pojava i razvoj gradova u svijetu Smatra se da se prva stalna naselja poinju razvijati u neolitiku, tj. 9 000 5 000 godina prije Krista. Stalno naselje se moglo razviti i odrati onda kada je njegovo stanovnitvo u tadanjim uvjetima moglo proizvesti hrane za dulje razdoblje; kada se vie nije trebalo seliti. Presudnu vanost za razvoj naseljenosti su imali prirodni uvjeti. Gradovi sa svojim funkcijama nastaju pojavom vikova proizvodnje, podjele rada i potreba za razmjenom dobara u drutvu. Prvi gradovi nastaju ve prije 5 000 godina. U razvoju gradova moe se izdvojiti nekoliko velikih razdoblja: 1. Pretpovijesno; 2. Antiko; 3. Srednjovjekovno; 4. Razdoblje renesanse i baroka; 5. Industrijsko; te 6. Informatiko razdoblje. Prvi gradovi su nastali u starom vijeku u tadanjim civilizacijama, u Mezopotamiji, dolini Inda, Nila, ute rijeke. U najstarije gradove na svijetu ubrajaju se Ur, Uruk, Nipr, Isin, Larsa i td., koji su nastali na jugu dananjeg Iraka u civilizacijama Sumera i Akada. Nastankom novih drava Asirije i Babilona nastajali su novi gradovi, od kojih se posebno istiu prijestolnice (Aur, Kalah, Dur-arukun, Niniva, Babilon i td.). Gradovi su postupno nastajali i u drugim krajevima Bliskog istoka, odnosno jugozapadne Azije. Gradovi starog vijeka istiu se specifinim obiljejima. Mnogi su od njih nastali smiljeno, s pravilnom mreom ulica i bogatstvom upravnih i vjerskih graevina. Postojale su razlike izmeu gradova pojedinih podruja i civilizacija. U antiko doba arite se urbanog razvoja premjeta na Sredozemlje. Na otocima i obalama mediteranskih zemalja nastaju mnogi gradovi koji postaju nosioci kulture, trgovine i drugih gospodarskih grana. Ponajprije se razvijaju gradovi u antikoj Grkoj. Gradovi su bili politiki i gospodarski samostalni. To su bili tzv. gradovi-drave (polis). U prostornoj strukturi grkih gradova isticale su se tri funkcionalne zone: jedna je bila za potrebe svetita, druga je sluila za javne drutvene i kulturne potrebe, a treu su inile stambene povrine. U arhajskom su razdoblju prvi znaajniji gradovi nastali na Kreti, zatim na kontinentalnom dijelu Grke i u Maloj Aziji. U klasinom su se razdoblju posebno izdigli Atena, Milet, Olint i td., a od najznaajnijih gradova helenistikog razdoblja treba izdvojiti Aleksandriju, Geras, Pergamon i dr. Za razvoj gradova u antikom razdoblju veliku je vanost imalo Rimsko Carstvo koje se postupno razvija u vrijeme dok Grka dostie svoj vrhunac. Poticaj razvoju gradova u doba Rimskog Carstva davale su vojne, upravne, gospodarske i druge potrebe. Za potrebe osvajanja i uvanja granica podizali su se utvreni vojni logori (castrum). Oni su bili rasporeeni du limesa. Osvojeni su teritoriji bili organizirani po provincijama koje su imale mreu sredita s vodeim upravnim centrom. Gradovi su se razvijali i zahvaljujui svojim prometnim i trgovakim funkcijama. Oni su se osnivali i za potrebe lijeenja, rekreacije i sl. Odlike rimskih gradova oituju se u njihovoj strukturi, izgledu i funkcijama. Mnogi su graeni planski s pravilnim shemama ulica. U njihovoj su se strukturi posebno isticali glavni trg (forum), kazalite i arene. Propau Rimskog Carstva mnogi gradovi su bili porueni. U srednjem vijeku novi gradovi nastaju na mjestima rimskih gradova koji su se do danas razvili u velike aglomeracije (Roma-Rim, Vindobona-Be, Londinium-London, Lutelia Parisiorum-Paris, Genua-enova, Colonia Agrippinensis-Kln i td.). Na tlu Srednje i June Amerike razvili su se gradovi starih kultura, od kojih su se posebno isticale kulture Maja, Asteka i Inka. Razvoj gradova poticalo je formiranje dravnih tvorevina. Neki od gradova sa ovih podruja su: Tikal, Uahaktun, Teotihuacan, Copal, Tula, Tenochtitlan, Tiahuanaco, Cuzco i dr. Mnogi od ovih gradova su nestali. Propau Rimskog Carstva u Europi je nastupilo tzv. mrano doba. Razvoj gradova gotovo je zamro. S podizanjem samostana i openito jaanjem funkcije Crkve, poinje razvoj pojedinih gradova. Cordoba je bila najvei grad. Najvei gradovi toga doba bili su raireni u pojasu koji se, u irini od 10 do 40 sjeverne geografske irine, protezao od panije preko Bliskog istoka, Indije, Kine do Japana. Najvei gradovi 800. godine su bili Changan i Bagdad. Jai razvoj gradova u Evropi poeo je tek u 11. stoljeu. Razvoju gradova doprinijele su inovacije u poljoprivredi, to je omoguilo veu proizvodnju hrane. Pri tome su dva bitna imbenika imala odluujuu ulogu: jaanje funkcije trnica i openito trgovine, te podizanje obrambenih zidova oko gradova. Srednjovjekovni se gradovi razvijaju u uvjetima nove drutvene organizacije i drutvenih odnosa-feudalizma, te nove vjerske organizacije-kranstva. Feudalci su bili nosioci politike vlasti. Na svojim su posjedima podizali utvrene gradove (burgove) koji su esto postajali jezgre razvoja gradova. Kranska je crkva imala i svoju organizaciju. Uz nadbiskupije i biskupije formirane su i crkvene upe, kao osnovne jedinice crkvene organizacije. Smatra se da su feudalni utvreni zamkovi (burgovi), koji se intenzivno grade od 10. do 13. stoljea, i samostani prvi oblici srednjovjekovnog grada. Srednjovjekovni evropski grad ima svoje specifinosti. Veina se gradova razvijala spontano, neplanski. Spontani razvoj u sklopu obrambenoog sustava odrazio se nepravilnim sustavom uskih ulica, karakteristinim rasporedom funkcionalnih dijelova i socijalnom topografijom. Srednjovjekovni gradovi su bili mali. Najvei gradovi 1300. su Pariz, Milano i Granada. arite urbanog razvoja se sve vie premjetalo sa Sredozemlja u prostor zapadne Evrope. U Aziji su najznaajnija arita urbanog razvoja od 1000. do 1500. bili jugozapadna Azija, Indija, te dijelovi Kine i Japana. U Africi u istom razdoblju najvei su gradovi bili na prostoru dananjeg Magreba i u dolini Nila, a kasnije i u zapadnim dijelovima Afrike. Na tlu Amerike najvea sredita su se zadrala u prostoru starih kultura u Meksiku i Andama. U razdoblju od 1500. do 1800. zabiljeen je brz razvoj gradova. Na njega utie nekoliko imbenika od kojih su najvanija tri: 1. Razvoj kapitalizma; 2. Pojava centralistikih drava; te3. Razvoj fizikih znanosti. Potrebno je istaknuti rastuu vanost trgovine i prometa. Na kopnu se proiruje mrea cesta. arite pomorskog prometa se premjeta na Atlantski ocean. To je vrijeme velikih geografskih otkria i kolonijalnih osvajanja. Za potrebe stvorenih drava osnivali su se gradovi koji postaju administrativna sredita drava. Oni su se i najbre razvijali. Potie se razvoj luka i drugih gradova. Znaajnije promjene su nastale u Skandinaviji i u istonoj Evropi. Nastupile su znatne promjene u redu veliine gradova u Evropi. Stvaranjem nacionalnih drava uglavnom je favoriziran razvoj glavnoga grada. U Evropi su, osim Konstantinopolisa, najvei gradovi 1600. bili Napulj, Pariz, London i jo est drugih. Na pojedinim drugim kontinentima nastupile su znatne promjene u mrei gradova. Velike promjene nastaju u Americi, zapravo ovdje poinje razvoj mree gradova. U Srednjoj i Junoj Americi postojala je, do dolaska panaca, mrea gradova u sklopu tadanjih politikih tvorevina Asteka i Inka. Ti su gradovi postali jezgre razvoja novih gradova iji razvoj potiu panjolci. Najznaajniji tadanji gradovi bili su Cuzco u prostoru Inka i Tenochtitlan koji od 1521. postaje Meksiko. Osnivaju se i posve novi gradovi. Kod lokacije naselja dva su imbenika imala odluujuu ulogu: 1. Postojanje domorodakih gradova; i 2. Gustoa naseljenosti domorodakog stanovnitva. Eksploatacija prirodnih izvora i razvoj trgovine ubrzali su razvoj gradova, pogotovo na obalama. Za razvoj gradova i kolonizaciju Angloamerike presudnu su vanost imale Engleska, Francuska i Nizozemska. Prvi grad na tlu Angloamerike osnovan je 1565. (St. Augustine na Floridi). Jai razvoj gradova poinje u 17. stoljeu na obali Atlantika, kada poinje razvoj Bostona, Philadelphie, New Yorka, Richmonda, Jamestowna i td. Mrea gradova postupno se irila prema zapadu. U Africi su u ovom periodu glavna arita urbanog razvoja ostala na prostoru Magreba, u dolini Nila i u zapadnoj Africi, pogotovo u Yorubi, te poslije u dijelovima istone Afrike. Najvei grad bio je Kairo, a od ostalih su se isticali Fes, Marake, Tunis. U ovom periodu u Aziji po gustoi i veliini gradova se isticao prostor jugozapadne Azije, pogotovu na podruju dananjeg Iraka i Irana, indijski potkontinent, Kina izmeu Bejinga i Shanghaia, te Japan. Tokom cijelog razdoblja najvei grad je Bejing. Renesansni i barokni gradovi odlikuju se svojom prostornom strukturom, na koju je, kao prvo utjecao razvoj fortifikacijskog sustava. Gradnja fortifikacijskog sustava bila je uvjetovana razvojem tehnike ratovanja, primjenom vatrenog oruja. Srednjovjekovni su gradski zidovi bili preslabi za novu ratnu tehniku. Lako ih se moglo ruiti topovima. Zbog toga je bilo potrebno graditi nove obrambene sustave. Na razvoj prostorne strukture gradova utjecali su novi urbani sadraji, kao odraz razvoja novih funkcija. To je, primjerice, razvoj novih trgova, irokih ulica, vojarni, vrtova, parkova i td. Razvoj gradskog prometa u kojem su prevladavale koije s konjskom zapregom takoer je bio vaan imbenik. Jedan od bitnih imbenika koji je utjecao na razvoj karakteristinih fizionomsko-morfolokih i funkcionalnih obiljeja tadanjih gradova jesu planske mjere razvoja gradova s humanistikim idejama. Mnogi novi renesansni i barokni gradovi sagraeni su planski prema tadanjim modelima. Planski gradovi tog razdoblja bili su uglavnom geometrijskih oblika. Fortifikacijski sustav esto je bio zvjezdasta oblika, a u tom sustavu shema ulica bila je pravokutna ili radijalno-koncentrina. Od 1800. poela je tzv. industrijska faza urbanizacije o kojoj se esto govori s epitetom urbana eksplozija. Rije je o fazi intenzivnog razvoja gradova, pogotovu u razvoju velikih urbanih aglomeracija pod utjecajem industrijske revolucije. Kako je poznato, niz tehnolokih inovacija u industriji, prometu i u komunikacijama uvjetovao je ne samo brzi industrijski nego i cjelokupni gospodarski napredak. Glavni peat ekonomskom razvoju ipak daje industrija. Glavni imbenici razvoja industrije jesu: Izvori energije; Izvori sirovina; Prometni poloaj; Kvalificirana radna snaga; Trite i dr. Razvoj rudarstva, industrije, prometa i drugih uslunih djelatnosti imao je velik utjecaj na prostorni prerazmjetaj i socijalno prestrukturiranje stanovnitva. Ruralni egzodus popratna je pojava industrijalizacije svake zemlje. U industrijskoj fazi urbanizacije razvio se znatan broj novih gradova gotovo u svim zemljama svijeta. Naslijeena urbana mrea se u industrijskoj fazi urbanizacije nije znatnije promijenila. Bitno je obiljeje industrijske urbanizacije eksplozivan razvoj postojeih naselja. To je razdoblje nastanka velikih gradskih aglomeracija. Pojavljuju se milionski gradovi. Prvi milionski grad je bio Peking. Grad i urbani sistemiRazvoj pojedinih gradova u svijetu treba promatrati s obzirom na mjesto koje oni imaju u urbanim sistemima. Gradovi su meusobno povezani u funkcionalne cjeline koje se zovu urbani sistemi. Urbani sistemi meusobno se razlikuju po veliini prostora, pa se moe govoriti o lokalnim, regionalnim, nacionalnim i internacionalnim urbanim sistemima. Oni se meusobno razlikuju i po topolokim obiljejima mrea gradova koji ih ine. Danas je teko odrediti taan broj stanovnika, odnosno tane granice velikih gradova. Porast broja i veliina milijunskih gradova vjerno upuuje na ope kretanje razvoja gradova u svijetu u tzv. industrijskoj fazi.

Pojam i podjela urbanizacije Naziv urbanizacija potjee od latinske rijei urbs, to znai grad. Prema tome, urbanizacija bi mogla znaiti razvoj gradova. No urbanizacija je danas iri pojam. On ne obuhvaa samo pojavu i razvoj gradova nego i kompleksne promjene u ruralnim sredinama u kojima se u raznim oblicima smanjuju razlike izmeu grada i sela. Urbana geografija promatra urbanizaciju s obzirom na njezine tri bitne komponente: 1. Socijalnu; 2. Funkcionalnu; i 3. Morfoloku. S obzirom na nain kako se oituje u prostoru, urbanizaciju moemo podijeliti na: 1. Primarnu; 2. Sekundarnu. Pod primarnom urbanizacijom podrazumijevamo postanak i razvoj formalnoga grada, tj. koncentraciju stanovnitva u granicama grada ili u njegovim rubnim zonama; stvaranje karakteristinih gradskih demografskih struktura; koncentraciju i razvoj sekundarnih i tercijarnih djelatnosti, te irenje prostora sagraenog urbanim sadrajem (stambenim zgradama, tvornicama, parkovima, igralitima i td.) unutar ili izvan mea postojeih gradova. Pod sekundarnom urbanizacijom podrazumijevaju se populacijsko-demografske, socijalno-ekonomske, funkcionalne, fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obiljeja u korist urbanih obiljeja ruralnih sredina. Te su promjene vrsto povezane sa sve veim mogunostima socijalnoga prestrukturiranja agrarnog stanovnitva u neagrarno. Tako u ruralnim naseljima nastaju dviju socijalno-ekonomske skupine stanovnitva: 1. Agrarna; i 2. Neagrarna. Prestrukturiranjem agrarnoga stanovnitva u ruralnim sredinama nastaju kompleksne promjene. Ove promjene donose sa sobom funkcionalne i fizionomske promjene u ruralnim naseljima. Ruralna naselja sa svojim domovima stambeno-proizvodne strukture ine sve do deagrarizacije dio agrarno-proizvodnog kompleksa. Deagrarizacijom mnoga ruralna naselja dobivaju preteno stambenu funkciju, iako neka od njih postaju i centri rada, te tako poprimaju stambeno-radni funkcionalni karakter. Fizionomija naselja takoer se mijenja. Sekundarna urbanizacija najjae se oituje u okolicama velikih gradova. Oko gradova nastaju, naime, prigradske urbanizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezano s gradom. Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno sagraena urbana podruja s velikom koncentracijom stanovnitva i gradskih aktivnosti, dok sekundarnom urbanizacijom nastaju urbanizirana podruja. Razvojem urbanizacije javljale su se potrebe mjerenja stupnja urbanizacije pojedinih zemalja i svijeta u cjelini, odnosno pojavio se problem izbora relevantnih obiljeja i kriterija izdvajanja i diferenciranja urbanih i urbaniziranih podruja. Za odreivanje i diferenciranje urbaniziranih podruja najee se uzimaju u obzir populacijsko-demografska i socio-ekonomska obiljeja. Prvom grupom obiljeja utvruju se gustoa naseljenosti, dinamika populacijskog razvoja, socijalna struktura stanovnitva, tipovi kuanstava, a druga grupa obiljeja daje uvid u ekonomsku strukturu stanovnitva i u funkcionalno znaenje prostora. Poseban je problem odreivanje stupnja urbanizacije pojedinih krajeva, zemalja ili svijeta u cjelini. Razliiti kriteriji u odreivanju statusa grada i gradskih mea mogu takoer biti izvor raznih nedostataka u mjerenju stupnja urbanizacije. Budui da je stupanj urbanizacije odraz ope drutveno-ekonomske razvijenosti neke zemlje, za odreivanje stupnja urbanizacije mogu se, osim udjela gradskog stanovnitva, uzeti u obzir i neki pokazatelji drutveno-ekonomske razvijenosti. To mogu biti: Udio nepoljoprivrednog stanovnitva; Nacionalni dohodak po stanovniku; Nacionalno bogatstvo po stanovniku; Udio iskoritenog teritorija od ukupnoga teritorija neke zemlje i td. Potrebno je naglasiti da u mjerenju procesa urbanizacije u svijetu postoje razliita gledita. E. Lampard istie da u drutvenim znanostima postoje tri koncepta urbanizacije, nazvavi ih the behavioural, the structural, the demographic. Prema nazivima prvi je od njih osnovan na spoznaji o razliitim oblicima ponaanja (reagiranja) pojedinaca i socijalnih grupa; drugi se odnosi na aktivnost ukupnoga stanovnitva, a posebno na promjene gospodarske strukture; trei, demografski koncept, proces urbanizacije promatra ponajprije kao koncentraciju stanovnitva. Svijet u cjelini, kao i pojedine zemlje zasebno, prolaze kroz razliite stadije urbanizacije. Danas se, meutim, najee govori o trima stadijima urbanizacije kroz koje svijet prolazi i koje se prostorno i vremenski mijenjaju. To su: 1. Prijeindustrijski; 2. Industrijski; 3. Poslijeindustrijski. U prijeindustrijskom stadiju neke zemlje stupanj urbanizacije je vrlo nizak. Udio gradskoga stanovnitva ne prelazi 16 ukupnoga stanovnitva. Gradovi su mali. Veliki se gradovi razvijaju samo kao metropole drava. U strukturi aktivnoga stanovnitva prevladava primarni sektor djelatnosti. Karakteristinost prostorne strukture gradova, u ovom stadiju urbanizacije, posebno je uoljiva u socijalnoj topografiji i u funkcionalnom znaenju pojedinih dijelova. U tom su stadiju urbanizacije jo uvijek neke zemlje u razvoju. U industrijskom stadiju urbanizacije glavne poticaje urbanom razvoju daje razvoj ponajprije sekundarnih djelatnosti, a posebno industrije, po emu je taj stadij urbanizacije dobio ime. Razvoj industrije ne potie samo razvoj gradova nego uvjetuje znaajne socioekonomske i populacijske procese. Industrija koja ima svoje zakonitosti lokacije zahtijeva mnogo radne snage. To, s jedne strane, uvjetuje jaku koncentraciju stanovnitva u centre rada i stvaranje velikih aglomeracija (Ballunga), a s druge strane pospjeuje ruralni egzodus. Zahvaljujui tome udio gradskoga stanovnitva sve se vie poveava, tako da ini priblino ukupnoga stanovnitva, od ega oko ivi u velikim gradovima. U strukturi aktivnoga stanovnitva prevladavaju sekundarne djelatnosti. U navedenim uvjetima nastaju specifine prostorne strukture gradskih aglomeracija. Tercijarni stadij dosad je najvii stadij urbanizacije. Karakterizira najrazvijenije zemlje. Glavne poticaje urbanom razvoju i specifinim urbanim procesima daje razvoj tercijarnih djelatnosti. Razvoj tercijarnih djelatnosti ima, opet, svoje zakonitosti lokacije. One se razvijaju s potrebama potronje, pa im lokacija uglavnom slijedi koncentraciju stanovnitva. U uvjetima visokog standarda, te zahvaljujui jakoj automobilizaciji, velikim mogunostima prostorne pokretljivosti, nastaje proces metropolitanizacije. Veliki gradovi postupno gube stanovnitvo, a pogoto njihovi sredinji dijelovi. Nasuprot tomu, rubne i prigradske zone naseljavaju se i urbaniziraju. S tim sloenim procesom nastaju nove urbane jedinice, karakteristinih morfolokih, funkcionalnih i populacijskih struktura. To su metropolitanska podruja, odnosno urbane regije. U ovom stadiju urbanizacije vie od ukupnoga stanovnitva ivi u gradovima, a neto vie od u velikim gradovima. Veina aktivnoga stanovnitva radi u tercijarnim djelatnostima. Preseljavanja stanovnitva iz sela u grad i ruralni egzodus prestaju, a jaaju preseljavanja iz grada u okolicu. Urbanizacija ukljuuje dva bitna procesa: 1. Socijalnu; i 2. Prostornu mobilnost. Socijalna mobilnost podrazumijeva promjenu poloaja ljudi na jednoj socijalnoj ljestvici. Poloaj se moe mijenjati uzlazno i silazno. Socijalno prestrukturiranje poljoprivrednog stanovnitva jedan je od oblika socijalne mobilnosti. Pod njom se podrazumijeva naputanje poljoprivrede i zapoljavanje u nepoljoprivrednim djelatnostima. Treba istaknuti da su socijalna i prostorna mobilnost meusobno uvjetovani. Sa socijalnom mobilnou najee je nuna promjena mjesta rada i stanovanja. Povezano s time javljaju se i dva osnovna oblika prostorne mobilnosti: 1. Preseljavanje stanovnitva iz jednog mjesta u drugo; te 2. Svakidanje migracije zaposlenih. Osim njih, mogu se dogaati i periodine migracije.

Tabela 1. Evolutivni model meuovisnosti urbanizacije i mobilnosti stanovnitva Stadij urbanizacije migracijaGlavni smjerovi migracijeDominantni tipovi migracijaPosljedice

prijeindustrijskiselo-selopreseljavanje (seobe)urbanizacija slaba, gradovi maleni

industrijskiselo-gradnajprije preseljavanja selo-grad, a zatim dnevne migracijebrzi razvoj grada, nekontrolirana gradnja velikih aglomeracija

poslijeindustrijskigrad-okolica, grad-graddnevne migracije, preseljavanja grad-okolica, grad-gradmetropolitanizacija, nastanak metropolitanskih regija

Stupanj i dinamika urbanizacije svijeta Poveanje broja gradova i porast gradskoga stanovnitva u cjelini, kao i u pojedinim dijelovima svijeta, u potpunom su neskladu. Veina gradova u Evropi i u svijetu osnovana je do 19. stoljea, dakle, prije poetka industrijske revolucije. Bez obzira na dinamiku podizanja gradova, broj i udio gradskoga stanovnitva u ukupnom stanovnitvu svijeta gotovo je neznatan sve do 20. stoljea. Godine 1800. u gradovima s 20 000 ili vie stanovnika ivjela su samo priblino 22 miliona stanovnika, ili 2,4% ukupnoga svjetskog stanovnitva. Tek u 20. stoljeu broj i udio gradskoga stanovnitva rastu bre, tako da je sredinom stoljea vie od 20% stanovnitva ivjelo u gradovima. Do 19. stoljea porast gradskoga stanovnitva preteno je bio uvjetovan podizanjem novih gradova, a ne irenjem postojeih. Osim pojedinih, uglavnom velikih metropola monih drava, gradovi su do 19. stoljea bili maleni. Brz porast gradskoga stanovnitva sada je, uglavnom, posljedica ubrzanog razvoja postojeih gradova. Velika koncentracija stanovnitva u gradove bitno je obiljeje industrijske urbanizacije 20. stoljea. Pritom treba rei da je dinamika porasta gradskoga stanovnitva sve vea u odnosu prema porastu ukupnoga svjetskog stanovnitva. Dinamika porasta gradskoga stanovnitva pojedinih kontinenata i zemalja bit e u skladu s drutveno-ekonomskim razvojem, odnosno njihovom industrijalizacijom. Europa, koja se najranije poela industrijalizirati, ima i najvei udio gradskog stanovnitva sve do 1900., kada su je pretekle Amerika i Australija. Evropa, Angloamerika i Australija najranije su se i najintenzivnije industrijalizirale, pa je zbog toga u njima najbre rastao udio gradskoga stanovnitva. Slabije razvijene latinskoamerike, azijske i afrike zemlje doivjet e ubrzani porast gradskoga stanovnitva kasnije i sa specifinim karakteristikama. Latinska Amerika je poetkom 19. stoljea stekla politiku samostalnost. Nakon osloboenja utjecaji evropskih zemalja i SAD-a postajali su sve vei. U proizvodnji pojedinih proizvoda uvodilo se plantano gospodarstvo. U takvim drutveno-ekonomskim uvjetima favorizirao se razvoj pojedinih gradova, pogotovo luka, koje slue kao spone u meunarodnim vezama razmjene. To je vrijeme sve intenzivnijeg preseljavanja stanovnitva u gradove. Porast gradskoga stanovnitva visok je i u drugim slabije razvijenim krajevima, uz napomenu da od 50-ih godina u tome prednjai Afrika. Afrika se dekolonizirala nakon Drugoga svjetskog rata. Stekavi politiku samostalnost, pojedine afrike zemlje nastoje stei i gospodarsku samostalnost, pa se nastoje industrijalizirati. Industrijalizacija je u tom prostoru ve u kolonijalnom razdoblju pospjeila proces detribalizacije i migracije stanovnitva u gradove. Od 1950. do 1960. gradsko stanovnitvo Afrike poraslo je 69%, to je najvei porast u svijetu. Porast azijskoga gradskoga stanovnitva takoer je vrlo visok. Od 1950. do 1960. inilo je vie od 50%. Treba istaknuti da je tako visok porast gradskog stanovnitva posljedica imigracija sa sela i visokoga prirodnog prirasta u zemljama u razvoju. Osobito je visok prirast u velikim gradovima. Porast stanovnitva gradova s 500 000 ili vie stanovnika bio je od 1920. do 1960. u razvijenim zemljama i zemljama u razvoju ovakav: Svijet-ukupno 231%; Evropa 60%; Druge razvijene zemlje 241%; Zemlje u razvoju 861%. Od sredine 20. stoljea gradsko stanovnitvo u svijetu u daljnjem je stalnom porastu. Prosjene godinje stope porasta kreu se uglavnom iznad 2% na godinu. Stope rasta gradskoga stanovnitva su vie od stopa rasta ukupnoga stanovnitva, koje se kreu ispod 2% na godinu. Stope porasta gradskoga i urbanog stanovnitva, u svijetu kao cjelini, treba shvatiti kao okvirne vrijednosti u kojima se kriju velike razlike. One su uoljive izmeu kontinenata, njihovih dijelova i pojedinih zemalja. Od 1950. najvie stope rasta, gledajui po kontinentima, imaju Afrika, Azija i Latinska Amerika. No i izmeu pojedinih dijelova navedenih kontinenata ima razlika u dinamici urbanizacije. U Africi najvie stope urbanizacije imaju istona i zapadna Afrika. U Aziji su to jugozapadni i jugoistoni dio kontinenta. Znatno nie stope rasta gradskoga stanovnitva imaju Angloamerika, sjeverna i zapadna Evropa, te Australija i Novi Zeland. Za ocjenu karakteristika urbanizacije pojedinih zemalja treba usporediti stope porasta gradskoga i ukupnoga stanovnitva, te njihovih razlika. Slabije razvijene zemlje imaju visoke stope porasta gradskoga i visoke stope rasta ukupnoga stanovnitva s velikim razlikama izmeu njih. U nekim se zemljama prosjene godinje stope gradskoga stanovnitva kreu sa vie od 5%, a ukupnoga stanovnitva premauju 3% prosjeno na godinu. U razvijenim su dijelovima svijeta dinamike rasta gradskoga i ukupnoga stanovnitva niske (oko 1%), s malim meusobnim razlikama i tendencijom izjednaavanja. Oito je, da su takve razlike u dinamici i oblicima urbanizacije u svijetu, odraz dosegnuta stupnja ekonomskog razvoja i urbanizacije. U skladu s razliitom dinamikom gradskoga i ukupnoga stanovnitva mijenjao se i udio gradskoga stanovnitva u razvijenim i slabije razvijenim zemljama. Od 29,3% 1950. udio se gradskoga stanovnitva 1990. poveao na 43,1% ukupnoga stanovnitva. Istodobno, u razvijenim zemljama udio gradskoga stanovnitva povean je na 72,7%, a u slabije razvijenim zemljama na 34,3% godine 1990. Udio gradskoga stanovnitva 1990. bio je naglaeno razliit po kontinentima i njihovim dijelovima. Visokim udjelom gradskoga stanovnitva istiu se Anglo-Amerika i Latinska Amerika, zapadna Evropa, te Australija. Najnii udio imaju istona Afrika i juna Azija. S obzirom na postotni udio gradskoga u ukupnom stanovnitvu pojedine zemlje ili regije mogu se klasificirati u etiri do pet stupnjeva. Tabela 2. Model klasificiranja stupnja urbanizacije prema udjelu gradskoga stanovnitva % gradskoga stanovnitvaStupanj urbanizacije

manje od 20%Vrlo nizak

21% - 30%Nizak

31% - 50% Umjeren

51% - 75%Vii

76% i vieVisok

Department of Economic and Social Information and Policy Analisis, UN, predvia daljnji porast gradskoga i ukupnoga stanovnitva, ali s niim stopama. Do 2020. stope rasta gradskoga i ukupnoga stanovnitva blago e se smanjivati, a iznosit e izmeu 2% i 3% na godinu. Istodobno, ukupno e se stanovnitvo poveavati po stopama ispod 2% na godinu. Ali, u dinamici porasta stanovnitva i dalje e postojati znatne razlike izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja. S obzirom na navedenu dinamiku urbanizacije, udio gradskoga stanovnitva mogao bi se, prema predvianjima, u svijetu do 2010. poveati na 52,8%, uz napomenu da bi u razvijenim zemljama iznosio vie od 79%, a u manje razvijenima oko 47%. Dinamiku urbanizacije u svijetu, kao i njezine prostorne razlike, teoretiari pokuavaju objasniti pojedinim teorijama, a neke od njih su teorija modernizacije, teorije i modeli ovisnosti, kao to su strukturalizam i centar-periferija, te neomarksistike teorije. Funkcije grada Uvod Najee se pojava i razvoj gradova dovode u vezu s funkcijama koje oni imaju u prostoru. U poimanju grada u prolosti, pa i danas, gradske su se funkcije najee poistovjeivale s ekonomskim djelatnostima u gradu. Za neke se djelatnosti esto istie da su gradske djelatnosti. To je posebno bilo izraeno u vrijeme kad je postojala vea dihotomija izmeu grada i sela. U dananje se vrijeme nekad izrazito gradske djelatnosti razvijaju i u ruralnim naseljima. Treba istaknuti da se ekonomske djelatnosti po svom karakteru mogu podijeliti na vei broj grana koje se opet mogu podijeliti na vei broj podgrana. U Jugoslaviji (Hrvatskoj) je postojala Jedinstvena klasifikacija ekonomske djelatnosti. Prema njoj 1991. ekonomske su djelatnosti bile podijeljene u 14 grana: 1. Industrija i rudarstvo; 2. Poljoprivreda i ribarstvo; 3. umarstvo; 4. Vodoprivreda; 5. Graevinarstvo; 6. Promet i veze; 7. Trgovina; 8. Ugostiteljstvo i turizam; 9. Obrtnitvo i osobne usluge; 10. Stambeno-komunalne djelatnosti i ureenje naselja i prostora; 11. Financijske, tehnike i poslovne usluge; 12. Obrazovanje, znanost, kultura i informacije; 13. Zdravstvena zatita i socijalna skrb; te 14. Tijela dravne vlasti, lokalne samouprave, fondovi, udruenja i organizacije. Ekonomske djelatnosti meusobno se razlikuju po funkcijama koje imaju, po oblicima organizacije, a time i potrebama lokacije u prostoru. Postoje dvije osnovne grupe gospodarskih djelatnosti: 1. Proizvodne; i 2. Uslune. Treba naglasiti da se ekonomske djelatnosti u gradovima ne razvijaju podjednako. Po vanosti koncentracije izrazitije gradske proizvodne djelatnosti jesu industrija, graevinarstvo i proizvodno obrtnitvo. Uslune se djelatnosti razvijaju u gradovima, ali i u pojedinim seoskim naseljima. Sekundarne i tercijarne djelatnosti su izraenije gradske djelatnosti. Kad se govori o ekonomskim djelatnostima, o njihovu razvoju i vanosti za razvoj gradova i njihovih funkcija, onda ekonomske djelatnosti treba promatrati s jo dva aspekta: Jedan je organizacija; a Drugi je lokacija. Ekonomske djelatnosti, proizvodne i uslune, djeluju tako da se institucionaliziraju. Institucionalizacija moe biti stupnjevana, a esto i funkcionalno-hijerarhijski ustrojena. Osim funkcionalne organizacije, za geografe su posebno vane, prostorna organizacija i lokacija ekonomskih djelatnosti i njihovih institucija. Na osnovu grupe ili pojedinih ekonomskih djelatnosti u gradu definira se pojam funkcija grada, odnosno gradskih funkcija. Ima i shvaanja da se funkcija grada, uz navedeno, oituje i u zadovoljavanju osnovnih potreba ovjekova opstojanja. Osnovne kategorije tih potreba su: Stanovanje; Opskrba; Obrazovanje; Odmor, Promet i komunikacije. Podjela gradskih funkcija Grad definiran kao kompaktno sagraeno vee naselje, sa proizvodnim i uslunim djelatnostima u kojima radi veina aktivnoga stanovnitva, i to ne samo za vlastite nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora, ima dvije grupe funkcija koje se meusobno uvjetuju. Prvo, to je funkcija proizvoaa materijalnih dobara i vrioca usluga (slubi) za stanovnitvo ireg prostora, a drugo, funkcija rada i stanovanja. Slika 1. Podjela gradskih funkcija A 1. PROIZVODNjA 2. USLUGE B1. RAD 2. STANOVANJE

Proizvodne i uslune funkcije Funkciju proizvodnje materijalnih dobara i uslune funkcije grad ostvaruje preko proizvodnih i uslunih ekonomskih djelatnosti. Svaki grad ima vei broj djelatnosti. Ako se svaka gradska djelatnost uzima kao jedna funkcija, moe se rei da svaki grad ima polifunkcionalni karakter. Funkcija rada i stanovanja Znatan dio stanovnitva koji radi u pojedinim djelatnostima stanuje u gradu, a dio svakodnevno putuje na rad iz okolice. S obzirom na to javlja se potreba stanovanja u gradu. Ona se ostvaruje gradnjom stanova, pa i itavih stambenih naselja. Funkcija stanovanja nekog grada moe se mjeriti. Kao mjera moe se uzeti broj stanova ili stambena povrina. Funkcija rada u gradu moe se takoer mjeriti na dva naina: Brojem zaposlenih u gradu; ili Brojem radnih mjesta. Rad i stanovanje dvije su od est osnovnih funkcija ovjekova opstanka koje zasluuju posebnu pozornost. Izmeu funkcije rada i funkcije stanovanja najee nastaje nesklad. Izmeu funkcije rada i stanovanja utvrena je opa zakonitost. S veliinom grada poveava se i vanost funkcije stanovanja. Zbog toga je razumljivo da je u malim gradovima funkcija rada vea od funkcije stanovanja. Nastankom diskordinacije izmeu funkcije rada i funkcije stanovanja razvija se gravitacijsko podruje radne snage oko gradova. Veliina gravitacijskog podruja i intenzitet dnevne pokretljivosti radne snage ovise o veem broju atraktivnih i ekspulzivnih faktora. S jedne strane, to je privlana mo grada, a s druge, to su obiljeja okolica (vikovi radne snage, socijalno-ekonomska struktura stanovnitva, prometna povezanost s gradom i td.). Migracija radne snage u gradove fenomen je novijeg doba. Razvija se s industrijskom revolucijom. U mnogim zemljama, pogotovo u nekim ekonomski nedovoljno razvijenima, dnevna migracija radne snage nastaje zbog egzistencijalne nunosti. Oko gradova se pojavljuju mjeovite obiteljske strukture (radnici-seljaci). U razvijenim zemljama dnevne migracije radne snage takoer su razvijene, ali ne iskljuivo zbog ekonomskih razloga, nego kao sve vea potreba odvajanja mjesta rada od mjesta stanovanja. Grad sa svojom funkcijom rada potie dnevnu pokretljivost radne snage iz okolice u grad, to implicira socio-ekonomske i druge promjene u okolici. Funkcija rada i urbanizacije okolice grada najtjenje su povezane. Isto tako, iako znatno slabija, postoje dnevna kretanja radne snage i iz grada u okolicu.

Gradske funkcije s obzirom na gravitacijsko podruje Gradske djelatnosti nemaju jednako gravitacijsko znaenje. Neke djelatnosti slue iskljuivo potrebama grada u kojem su smjetene, dok se neke djelatnosti razvijaju vie za potrebe stanovnitva okolice, a postoje i takve djelatnosti iju robu upotrebljava stanovnitvo dalekih krajeva. S obzirom na gravitacijsku vanost, izrazitije razlike postoje izmeu proizvodnih i uslunih djelatnosti, iako u tom pogledu stanovite razlike postoje i unutar ovih skupina djelatnosti. Proizvodne djelatnosti, od kojih posebno treba istaknuti industriju, imaju u cjelini vea gravitacijska podruja od uslunih djelatnosti. Po rairenosti, odnosno uestalosti, proizvodne djelatnosti mogu biti: Sporadine; i Svudanje. Roba koju proizvede tzv. povremena industrija ima velik prostorni domet, dok roba koju proizvede tzv. svudanja industrija u veoj mjeri slui stanovnitvu grada u kojem se nalazi i okolice. S obzirom na gravitacijski domet, gradske funkcije mogu se podijeliti u etiri skupine. Lokalne su one ije je gravitacijsko podruje ogranieno na grad i okolicu. Gravitacijsko podruje nekih funkcija protee se na regiju, a nekih na nacionalni teritorij, pa i izvan njega. Tabela 3. Podjele proizvodnih i uslunih funkcija grada S obzirom na gravitacijsko podrujeS obzirom na centralitetS obzirom na ekonomsku bazu

1. lokalne 1. centralne 1. bazne

2. regionalne 2. necentralne2. nebazne

3. nacionalne

4. internacionalne (globalne)

Gradske funkcije s obzirom na centralitet Prema teoriji centralnih naselja, pojedine uslune djelatnosti mogu imati centralitet. Centralitet mogu imati iskljuivo uslune djelatnosti. To su one koje stanovnitvo okolica gradova opsluuju robom i uslugama. S obzirom na to, uslune djelatnosti mogu se dijeliti na: Centralne; i Necentralne. Bazne i nebazne funkcije grada Godine 1902. javljaju se prve misli o dvojnosti gradskih funkcija, tj. o tzv. osnovnim ili baznim i komplementarnim ili nebaznim funkcijama grada. Za potrebe prostornog planiranja i za objanjenje niza drugih fenomena bilo je potrebno utvrditi vanost grada u prostoru, njegovu funkcionalnu strukturu i ekonomsku bazu njegova razvoja. Kao rezultat tih potreba nastao je 30-ih godina u SAD-u koncept o baznim i nebaznim djelatnostima, odnosno koncept ekonomske baze grada prema kojem gradske djelatnosti mogu imati bazno i nebazno znaenje. Bazni i nebazni karakter djelatnosti izravno je povezan s njihovim gravitacijskim podrujem. Baznu vanost imaju one djelatnosti koje svoju proizvedenu robu izvoze iz grada, tj. usluge i robu koju kupuje stanovnitvo koje ivi izvan grada. Za razliku od njih, djelatnosti koje iskljuivo slue potrebama stanovnitva grada zovu se nebazne djelatnosti. Bazne se djelatnosti zovu jo i eksportne, primarne, gradotvorne, vanjske, a nebazne se zovu uslune, sekundarne, unutarnje, pomone, pasivne. Problemi i rasprave nastali su s pokuajima odreivanja djelatnosti baznog, odnosno nebaznog karaktera, jer se pokazalo da je veina djelatnosti djelimino baznog, a djelimino nebaznog karaktera, te da je razgraniavanje tih komponenata sloeno. Pri prvim izraunavanjima baznih i nebaznih komponenata pojedinih djelatnosti pojavio se najprije problem izbora pokazatelja i jedinica za mjerenje vanosti pojedinih djelatnosti. Dosadanji pokuaji utvrivanja baznih i nebaznih komponenata gradskih djelatnosti mogu se po karakteru pristupa i tehnike svrstati u dvije skupine: 1. U skupinu izravnih postupaka; i 2. U skupinu neizravnih postupaka. U prvu ulaze oni postupci koji se zasnivaju na neposrednom, empirijskom ispitivanju baznog, odnosno nebaznog, znaenja pojedinih djelatnosti po institucijama (metoda firm-by-firm). Ispitivanje se svodi na utvrivanje vrijednosti proizvedene ili prodane robe ili izvrenih usluga za stanovnitvo samoga grada, odnosno za stanovnitvo okolice. Ono moe obuhvatiti sve ili samo reprezentativne institucije pojedinih djelatnosti u gradu. Ovakav nain utvrivanja ekonomske baze grada ima svojih prednosti i nedostataka. Rezultati dobiveni tim postupkom mogu biti pouzdani, no, neposredno prikupljanje podataka po institucijama zahtijeva mnogo vremena i trokova. To, naravno, smanjuje primjenu takvih postupaka. U izraunavanju baznih i nebaznih djelatnosti veu primjenu danas imaju neizravni postupci. Oni se mogu podijeliti u dvije skupine: 1. Metoda kvocijenta lokacije: a.) Jednostavni kvocijent lokacije; b.) Modificirani kvocijent lokacije; c.) Indeks vika zaposlenih. 2. Metoda minimuma potreba: a.) Metoda minimuma potreba bazirana na vrijednosti K; b.) Metoda minimuma potreba bazirana na apsolutnom minimumu vrijednosti. Prvu ine oni postupci po kojima se ekonomska baza utvruje izraunavajem kvocijenta lokacije, koji zapravo pokazuje viak zaposlenih u pojedinim djelatnostima grada od prosjene zaposlenosti u istim djelatnostima itave zemlje, svih gradova, regije ili slino. U tu svrhu moe se uporabiti jednostavni ili modificirani kvocijent lokacije, odnosno, kako je to uinio i H. Hoyt (1945.) u SAD-u, index vika zaposlenih. Hoytov postupak moe se izraziti ovom formulom: Zig-zaposleno stanovnitvo neke djelatnosti u gradu; Zin-zaposleno stanovnitvo te iste djelatnosti itave zemlje; Sg-stanovnitvo grada; Sn-stanovnitvo nacije. Ako je rezultat ovoga postupka jednak nuli ili je negativan, onda znai da u toj djelatnosti nema bazne zaposlenosti. Pozitivne vrijednosti toga postupka pokazuju viak zaposlenosti, odnosno baznu komponentu te djelatnosti u gradu. U drugu podskupinu neizravnih postupaka za utvrivanje baznih i nebaznih komponenata gradskih djelatnosti ubrajaju se oni kod kojih se navedene komponente utvruju izraunavanjem vika zaposlenosti od minimuma zaposlenosti u djelatnostima grada nune za potrebe gradskog stanovnitva. Minimum zaposlenosti u tom sluaju ini nebaznu, a viak baznu komponentu odreene djelatnosti. U tim se postupcima uzimaju statistiki podaci o zaposlenom stanovnitvu. To omoguuje laganu primjenu, to je njihova velika prednost. No, zbog neizravnog puta kod ovih se postupaka moe pojaviti i sumnja u stvarnu vrijednost dobivenih rezultata. Funkcionalna klasifikacija gradova Mnoge dosadanje klasifikacije gradova upozorile su na potekoe i sloenost klasifikacija. Potekoe koje se javljaju pri funkcionalnim klasifikacijama proizilaze u prvome redu iz polifunkcionalne strukture gradova. Naime, gradovi se, s obzirom na svoja funkcionalna obiljeja, mogu klasificirati na vie naina. Vrste klasifikacija Ovom prigodom izdvojit emo tri mogunosti i klasificiranje: 1. Klasifikacija s obzirom na vanost pojedinih djelatnosti (ili grupa djelatnosti) u gradu; 2. Klasifikacija s obzirom na stupanj funkcionalne diverzifikacije (specijalizacije) gradova; 3. Klasifikacija s obzirom na funkciju rada i stanovanja. Iz mnotva dosadanjih radova vidi se da se najvea panja pridaje prvoj grupi klasifikacija. Njihova bit, kako je ve reeno, sastoji se u tome da se gradovi klasificiraju s obzirom na dominantnu vanost jedne djelatnosti ili vie njih. Pritom se javlja problem kako objektivno ocijeniti vanost djelatnosti u gradovima, odnosno kako odrediti dominantno znaenje neke djelatnosti. Metode Metode koje se primjenjuju u funkcionalnim klasifikacijama gradova mogu se svrstati u dvije glavne skupine. To su: a.) Kvalitativne; i b.) Kvantitativne metode. Kvalitativne metode, po kojima se funkcionalni tipovi izdvajaju na osnovi opih zapaanja dominantne vanosti jedne djelatnosti ili grupe djelatnosti u gradu, dosad se ba nisu primjenjivale. Njihova je primjena vie dola do izraaja pri prvim pokuajima klasificiranja. Kvantitativne metode, nazvane po tome to se funkcionalni tipovi izdvajaju na osnovi kvantitativnih pokazatelja funkcionalne usmjerenosti, imaju raireniju primjenu. Kvantitativni pokazatelji koji se najee primjenjuju u klasifikacijama jest zaposleno stanovnitvo u pojedinim gradskim djelatnostima. U primjeni kvantitativnih metoda u funkcionalnim klasifikacijama gradova javljaju se sline potekoe kao i kod drugih klasifikacija. U jednu skupinu pristupa mogu se svrstati svi oni pristupi koji, koristei se kvantitativnim pokazateljima, parametre za razgraniavanje vanosti pojedinih djelatnosti, odnosno za odreivanje funkcionalne usmjerenosti gradova, donose intuitivno. Jedna od prvih takvih znaajnih klasifikacija je klasifikacija amerikih gradova koju je 1943. proveo Harris. On je, sluei se podacima o zaposlenosti i zanimanju stanovnitva u pojedinim djelatnostima, izdvojio osam tipova gradova. Do parametra s pomou kojih je odredio funkcionalnu usmjerenost doao je intuitivno. Harris je tako 988 amerikih gradova s vie od 10 000 stanovnika razvrstao u industrijske gradove (s dva podtipa), gradove trgovine na malo, gradove trgovine na veliko, prometne gradove, rudarske gradove, sveuiline gradove, gradove rekreacije i odmora, te funkcionalno sloene gradove. Tako, primjerice, industrijski gradovi (podtip M) moraju zadovoljiti sljedee, intuitivno odreene kriterije: a.) Glavni kriterij: zaposlenost u industriji mora iznositi najmanje 74% od ukupne zaposlenosti u industriji, trgovini na malo i trgovini na veliko (podaci o zaposlenosti); b.) Drugi kriterij: na industriju mora otpadati najmanje 45% svih radnika (podaci o zanimanju). U drugu podskupinu kvantitativnih metoda mogu se svrstati svi oni postupci kod kojih se funkcionalna usmjerenost odreuje matematiko-statistikim metodama. U tu svrhu esto se sluimo srednjim vrijednostima zaposlenih u pojedinim djelatnostima, i to tako da se funkcionalna usmjerenost odreuje vikovima zaposlenih od srednje vrijednosti zaposlenosti, mjerei ih statistikim mjerama disperzije. Kao mjere za odreivanje stupnja funkcionalne usmjerenosti esto slue standardne devijacije te decilne, kvartilne vrijednosti, kao i druge statistike mjere. Time se arbitrarnost smanjuje, a poveava se objektivnost zakljuivanja, to je najvea prednost ovakvih klasifikacija. Stupanj funkcionalne diverzifikacije izraunan je po sljedeoj formuli:

D-indeks diverzifikacije, i sektori djelatnosti; Pi-zaposlenost u svakoj djelatnosti; Mi-minimum zaposlenosti u svakoj djelatnosti; i-zbroj vrijednosti svih sektora. U tu svrhu vrlo se esto primjenjuju tzv. indeksi specijalizacije, odnosno na razne naine modificirani kvocijenti lokacije. U treu podskupinu kvantitativnih metoda mogu se svrstati one metode koje zasnivaju na faktorskoj analizi veeg broja varijabli. U ovakvim klasifikacijama se smanjuje jednostranost, tako da izdvojeni tipovi imaju kompleksnija obiljeja. Objektivnost izdvajanja tipova gradova je vea, iako se uz takve naine klasificiranja arbitrarnost javlja pri izboru varijabli. Moser i Scott su faktorskom analizom, uzimajui u obzir 60 varijabli podijeljenih u osam grupa, izdvojili tri grupe karakteristinih gradova, podijeljenih opet u nekoliko podtipova. Tako izdvajaju: a.) Preteno industrijske gradove s pet podtipova; b.) Gradove trgovine, administracije i rekreacije s tri podtipa; i c.) Suburbije sa est podtipova. Gradovi se mogu klasificirati i s obzirom na odnos funkcije rada i stanovanja. Funkcija rada grada mjeri se brojem radnih mjesta, odnosno brojem ukupno zaposlenih mjetana u gradu i dnevnih imigranata. Funkcija stanovanja utvruje se brojem stalno nastanjenih u gradu. Odnos izmeu funkcije rada i funkcije stanovanja moe biti razliit. Funkcija rada moe u nekom gradu biti vea od funkcije stanovanja, moe se s njom podudarati, ili, obratno, funkcija stanovanja moe biti vea od funkcije rada. U veini gradova postoji nesklad (diskrepancija) izmeu funkcije rada i funkcije stanovanja. On se moe izraunati ovako:

D-nesklad izraen u postotcima; I-index podudarnosti funkcije rada i funkcije stanovanja.

Index podudarnosti funkcije rada i funkcije stanovanja izraunava se po formuli.

Zg-broj zaposlenih mjetana; i-broj imigranata; Zn-ukupan broj zaposlenih mjetana u gradu i izvan njega. Odnos funkcije rada i funkcije stanovanja moe se utvrditi izraunavanjem relativnog broja diskoordinacije izmeu broja radnih mjesta grada i njegovih stanovnika, dakle:

Rm-broj radnih mjesta; S-broj stanovnika grada. Prostor grada Uvod Gledajui s prostornog aspekta, grad moemo shvatiti kao dio odreenoga prostora izgraenog urbanim sadrajem. Urbani sadraj ine sagraeni objekti i ureene povrine, koje slue za potrebe stanovanja, rekreacije i odmora, za potrebe proizvodnih i uslunih djelatnosti, te za potrebe drugih gradskih djelatnosti. Prema tome, grad za razliku od agrarnoga prostora, moramo shvatiti kao trodimenzionalni prostor. Elementi funkcionalne strukture jesu pojedine, na razne naine institucionalizirane djelatnosti, koje se na odreenim lokacijama koriste gradskim prostorom. Nosioci iskoritavanja gradskog prostora jesu ljudi koji u njemu ive. Gradsko je stanovnitvo sloene socijalne strukture. Trodimenzionalni prostor grada urbana geografija prouava s aspekta meuovisnosti tri komponente: 1. Funkcionalne; 2. Socijalne; i 3. Morfoloke. Svaku od navedenih sloenih komponenata mogue je ralaniti i zasebno analizirati. Teite geografskog prouavanja gradskoga prostora usmjereno je na objanjenje prostornih struktura, interakcija i procesa. Pritom se redovito istie prostorna i vremenska dimenzija. U objanjenju razvoja prostora grada i njegovih obiljeja rabe se teorije i modeli. Postoje, meutim, razliiti tipovi teorija i modela. Nekim se teorijama eli objasniti razvoj prostorne strukture grada, a nekima se ele objasniti pojedini njezini elementi. Posebno treba istaknuti teoriju lokacija pojedinih pojava u gradu. Teorije i modeli Prve znaajnije teorije i modeli u objanjavanju prostorne strukture grada primjenjuju se ve poetkom 20. stoljea. Prostornim razvojem i prostornom strukturom grada, osim geografa, bave se i sociolozi, ekonomisti, urbanisti i drugi. Svi oni sa svojih aspekata pokuavaju objasniti pojedine pojave u gradskom prostoru. Teorije i modeli kojima se pritom slue najee se nadopunjuju. Za nae razmatranje ovom emo prigodom veu pozornost posvetiti onim teorijama i modelima kojima se vie slue geografi. Te teorije i modele svrstat emo okvirno u etiri velike skupine. To su: 1. Socioloke teorije i modeli; 2. Ekonomske teorije i modeli; 3. Teorije sistema; te 4. Geografske teorije i modeli. Socioloke teorije i modeli Veliki prinos objanjavanju razvoja prostorne strukture dali su sociolozi i geografi oslanjajui se na socijalne zakone razvoja konstruirajui adekvatne modele. Socijalno-ekoloke teorije i modeli Prve znaajnije teorije i modeli ekoloko-prostorne strukture grada nastaju 30-ih godina u SAD-u. To je vrijeme kada ameriki sociolozi, na poticaj Darwinovih radova, razvijaju ljudsku ekologiju (human ecology), koja je bila uvrtena i u metode istraivanja urbanih sredina (urban ecology). Ljudska ekologija je sociologijska disciplina koja prouava odnos, odnosno meuovisnost, ljudi i okoline. U prouavanju prostorne strukture amerikih gradova najvee je znaenje imala tzv. ikaka ekoloka kola. Temeljne postavke prouavanja klasine urbane ekologije dali su poznati sociolozi R. E. Park, E. W. Burgess, R. D. McKenzie i drugi. Od 1940. je utvreno da se klasini modeli, koji su u vrijeme kad su nastali djelimino mogli objasniti prostornu strukturu i prostorni razvoj, ako ne svih, a ono nekih amerikih gradova, ne odgovaraju prilikama u drugim sredinama. Osim toga, mnoga su istraivanja upozorila na to da se prostorna struktura grada s vremenom mijenja u skladu s drutveno-ekonomskim razvojem. Od 1940. urbana se ekologija razvija u tri glavna pravca, koji nisu nove teorije, nego polazita ili postupci pri analizi grada. Svim je tim pravcima zajedniko to to polaze od socijalnih, prostornih i fizikih obiljeja gradskoga okolia, kako bi se istraivao odnos izmeu uvjeta okolia i socijalne organizacije. Polazita socijalno-ekolokog istraivanja prvog pravca jesu opine. Svrha je istraivanja utvrivanje vrste gradskih opina koje se odlikuju specifinim obiljejima i procesima. S tim u vezi treba istaknuti radove dva sociologa A. H. Hawleya i E. G. Stephana. Drugi je pravac faktorska ekologija. Faktorska je ekologija analitika metoda koja se temelji na statistikom modelu, uglavnom na faktorskoj analizi. Deduktivna varijanta toga pravca jest tzv. analiza socijalnih podruja, koju su primijenili Shevky i Bell. Trei se pravac temelji na analizi tzv. ekolokog kompleksa, koji se sastoji od etiri skupina varijabli: 1. Stanovnitva (veliina, dinamika rasta, komponente rasta, migracije, etnika struktura); 2. Organizacije (ekonomska baza: industrija, trgovina, ekoloka organizacija, socijalni slojevi); 3. Okolia (topografska obiljeja, fizika obiljeja); i 4. Tehnologije (prometna sredstva, izvori energije, graevinski materijal, komunikacije i td.). Najpoznatiji predstavnici tog pravca su O. D. Duncan i L. F. Schnore. Bit klasinoga socijalno-ekolokog pristupa prouavanja prostorne strukture grada sastoji se u tome to ekolozi smatraju da prostorna struktura grada nastaje ekolokim procesima. Glavni ekoloki procesi jesu: Koncentracija; Centralizacija; Decentralizacija; Segregacija; Invazija; Sukcesija; i Rutinizacija. Na navedene ekoloke procese djeluju razni faktori, od kojih je najznaajniji natjecanje. Ono proizilazi iz injenice da dva objekta ne mogu istodobno zauzimati isti prostor. Moe se rei da je prema takvu gledanju prostorna struktura rezultat nadmetanja razliitih skupina stanovnitva i institucija za pojedine pozicije u gradu koje najbolje udovoljavaju njihovim zahtjevima. Osim natjecanja, na pojedine ekoloke procese djeluju i faktori kao, primjerice, socijalni presti u drutvu, privatno vlasnitvo u gradu, naslijeene drutvene strukture i td. Teorija i model koncentrinih zona Prvi vaan model ekoloko-prostorne strukture grada je Burgessov model ili teorija koncentrinih zona. Na osnovu istraivanja Chicaga i drugih amerikih gradova Burgess je doao do zakljuka da se ti gradovi razvijaju koncentrino oko sredita grada u pet koncentrinih zona. Prva zona obuhvaa sredinji, poslovni dio grada (CBD), u kojem su koncentrirane trgovine, banke, hoteli, uprava i td. Druga je zona prijelazna zona, u kojoj prevladavaju laka industrija i stambeni dijelovi loe kvalitete; u njima stanuju siromani slojevi stanovnitva s jakom segregacijom. U toj zoni nastaju, dakle, slamovi, geta, te druge grupacije s tendencijom segregacije s obzirom na podrijetlo, vjeru, etniku i drugu pripadnost i td. (kao npr. idovska etvrt, kineska etvrt i td.). Trea je zona stambena zona radnika sa zgradama za iznajmljivanje. etvrta je zona stambena zona srednjih slojeva stanovnitva, dok je peta zona stambena zona najbogatijih. Zatim slijedi prostor dnevne migracije radne snage. Teorija i model sektora Hoytova teorija sektora je zapravo modifikacija Burgessove teorije. Istraujui stambene zone amerikih gradova, Hoyt je utvrdio da stambene zone s obzirom na njihovu kvalitetu ne pokazuju iskljuivo raspored u koncentrinim zonama, nego po sektorima. Slino kao stambene zone s obzirom na svoju kvalitetu, i druge djelatnosti imaju raspored u gradu po sektorima. Teorija i model razvoja grada s vie jezgara Harris i Ullman postavili su teoriju o viestrukim gradskim jezgrama, znatno modificirajui prethodne dvije teorije. Upozorili su na to da se oblici iskoritavanja zemljita ne razvijaju oko jednog centra, nego oko nekoliko izraenijih jezgara. Jezgre urbanog razvoja mogu biti luke, eljeznike stanice, obala, trgovaki dio grada i dr. Pojava izdvojenih jezgara rezultat je kombinovanog djelovanja etiri faktora. Prvo, neke djelatnosti nameu specifine uvjete lokacije (trgovina, npr. to veu dostupnost potroaa); drugo, neke se djelatnosti grupiraju, jer imaju koristi od meusobnih veza (trgovina i novarske ustanove); tree, neke djelatnosti smetaju jedna drugoj (industrija i stambene zone); etvrto, neke djelatnosti ne mogu plaati visoku rentu, pa se lociraju u podrujima nie rente. Evolutivni model Tzv. evolutivni model je proistekao iz od ideje L. F. Schnorea i G. Sjoberga o promjeni prostorne strukture grada tijekom vremena. Sjoberg smatra da je grad proizvod odreenoga drutva; pritom je drutva kategorizirao kao folk pre-literale, feudal, pre-industrial and literale, and urban industrial. Po njemu, postoji vremenski kontinuitet urbanog razvoja. Gradovi u razliitim vremenima, kao i u razliitim dijelovima svijeta, mogu se promatrati s obzirom na postignuti razvojni stupanj. Razlike izmeu gradova zapadnoga i ostaloga svijeta danas su uveliko sline, primjerice, predindustrijskim i industrijskim gradovima. Svi gradovi prema Sjobergu mogu se grupisati u nekoliko grupa. Prijeindustrijski gradovi najee su bili opasani zidinama, pa je ulaz u njih bio mogu samo kroz nekoliko dobro utvrenih i kontroliranih vrata. Graeni su neplanski. Raspored ulica je nepravilan. Osim palaa i samostana, prevladavaju jednokatne zgrade. Gustoa stanovnitva je velika, a esto vrlo velika, to dovodi do prenaseljenosti. Najvea je gustoa u sreditu grada, a naglo pada s udaljenou od centra. Funkcionalni zoning gotovo ne postoji. Stanovit stupanj zoniranja moe se pojaviti kada se pojedini obrtnici grupiraju. Zoniranje moe nastati grupiranjem stanovnitva prema njihovim etnikim, rasnim, jezinim ili drugim obiljejima. Privilegirana klasa, elita, ivi u sredinjoj zoni, oko glavnoga gradskoga trga i drugih reprezentativnih zgrada (crkve, gradske vijenice), a siromano je stanovnitvo koncentrirano po periferiji. Politike i vjerske funkcije imaju vei status od gospodarskih funkcija. Industrijske etvrti ne postoje. Prijeindustrijski grad karakterizira, ne zonalna, ve celularna struktura. Industrijski grad nastaje u uvjetima industrijalizacije, odnosno tzv. industrijske faze urbanizacije. Razvija se u uvjetima jake podjele rada, socijalnoga prestrukturiranja i prostorne mobilnosti stanovnitva. Prostornu strukturu industrijskoga grada prije svega karakterizira pravilniji raspored ulica, kao posljedica planskog razvoja. U njemu se javlja funkcionalni zoning. Osim poslovnih zona, od kojih se istie sredinja poslovna zona, postoje izdvojene industrijske zone, stambene etvrti, rekreacijske zone i td. Gustoa stanovnitva je umjerenija. Najsiromaniji slojevi stanovnitva koncentriraju se u sredinjim zonama grada oko sredinje poslovne zone, a vii slojevi u perifernim zonama. Metropolis ili metropolitanski grad razvijeniji je stadij industrijskoga grada koji se javlja u tzv. tercijarnoj ili metropolitanskoj fazi urbanizacije. Karakteriziraju ga vea disperzija, manja gustoa stanovnitva s izraenim kraterom gustoe u CBD-u, naglaeniji funkcionalni i socijalni zoning i td. Informacijski grad, rije je o informacijskom obliku razvoja s kojim se restrukturira kapitalizam kao svjetski sistem. Informacijski nain razvoja utjee na preoblikovanje grada koji se u smislu ekonomske strukture zove informacijski ili transakcijski, u smislu socijalne strukture dualni ili podijeljeni, a po funkcionalnom znaenju globalni. Informacijska tehnologija omoguuje globalni razvoj i novu podjelu rada, to dovodi do preoblikovanja grada. Informacijski grad obiljeava cijelu lepezu determinanata informacijskoga drutva. Za preoblikovanje urbane strukture bitna je nova internacionalna i interregionalna podjela rada koja informacijsko drutvo vodi u tri povezana procesa: 1. Promjene hijerarhijskih odnosa u urbanom globalnom sustavu; 2. Pad znaenja starih industrijskih regija; te 3. Pojava novih regija. U novoj globalnoj ekonomiji produktivnost i konkurentnost regija i gradova uvjetovani su kombinacijom triju kljunih vrijednosti: 1. Informacijskim mogunostima; 2. Kvalitetom ivota; i 3. Povezanost s mreom nekih gradova na narodnoj i meunarodnoj razini. Globalna ekonomija razvija novu prostornu logiku koja informacijski grad karakterizira odreenom prostornom cirkulacijom. Gradovi u povezivanju preuzimaju kljunu ulogu. Zbog toga informacijski grad ujedno postaje i globalni grad. Po socijalnoj strukturi globalni grad je dualistiki grad. Model socijalnih prostora grada Model nastaje nakon Drugog svjetskog rata. Taj model temeljen je na teorijskoj pretpostavci da razvoj drutva uvjetuje unutarnju jau diferencijaciju socijalnih slojeva. Prostor grada se moe diferencirati na prostore s odreenim socijalnim slojevima. Ova teorija i model su temeljeni na teoriji pozitivizma. Faktorska ekologija Ovaj model ima istu teorijsku osnovu kao i model socijalnih prostora. U ovom je sluaju rije o jednom usavrenijem metodolokom obliku analize socijalne topografije grada. Faktorska ekologija imala je zapaenu primjenu u istraivanju socijalne topografije mnogih gradova u svijetu. Bihevioristike i fenomenoloke teorije Rije je o teorijama koje se u analizi prostorne strukture pojavljuju tek u posljednjih tridesetak godina. Biheviorizam se javlja kao kritika pozitivizmu. Fenomenoloki pristupi temeljeni su na hermeneutikoj metodologiji i epistepologiji. Prema navedenim teorijama, gradski prostor treba sagledati u svjetlu djelovanja pojedinaca, kuanstava i socijalnih grupa koje na osnovi subjektivne slike i subjektivnog vrednovanja mijenjaju objektivnu strukturu grada. W. Kirk je upozorio da izmeu objektivne prostorne strukture, fenomenoloke okoline i ponaanja (reagiranja) postoji uzrono-posljedina veza. U okviru ove skupine teorija postoji vie modificiranih pristupa. Od njih posebno treba spomenuti tzv. pristup vremensko-prostorne geografije. Neomarksistike teorije Dole su do izraaja 70-ih i 80-ih godina. Svoje polazite imaju u marksistikoj politikoj ekonomiji. Rije je o gledanjima po kojima oblike gradova i prostorne strukture treba teoretski vezati za kapitalistiki nain proizvodnje u kojoj bitno znaenje imaju klasni odnosi izmeu kapitala i rada. Kritika socijalna teorija istraivala je veze izmeu klasa, reprodukcije i prostorne strukture grada, te je svoj uticaj proirila i u podruje urbane socijalne geografije. Prema shvaanjima te teorije, ne oblikuju socijalni procesi prostornu strukturu grada, nego i prostorna struktura oblikuje kapitalistike socijalne odnose. Prostorna organizacija klase ima vanu ulogu u reprodukciji, irenju i odravanju kapitalistikoga drutva. Nekoliko teorija povezuje izgraeni prostor grada i reprodukciju kapitalistikih klasa kroz akumulaciju kapitala, a nekoliko ih povezuje prostornu strukturu grada i reprodukciju radne snage. Zatim postoje teorije koje obrauju odnos prostorne strukture grada i klasnih konflikata u gradu. Prostor grada povezan je na brojne naine s reprodukcijom kapitalistikih klasa. Stambena segregacija uvjetovana je pojavom klasnog monopola na gradsku rentu. Suburbana ekspanzija podupire kapitalistiku akumulaciju pojaanom potranjom. Na prostornu strukturu grada utjeu i promjene u strukturi kapitala u stambenoj izgradnji. Prostorna organizacija grada isto tako utjee na reprodukciju radne snage. Odvajanje mjesta rada i stanovanja mijenja radno-klasnu strukturu i smeta politikoj organizaciji radnika. Stambena segregacija poveava klasnu izolaciju i klasne podjele. To vodi razvoju radnikih subkultura u gradu, te modificiranju etnike, dobne i obrazovne strukture. Navedene, kao i mnoge druge pojave, objekt su razmatranja takvih teorija iji je konani cilj njihovo razumijevanje. Ekonomske teorije i modeli Ekonomske teorije o prostornom razvoju grada javljaju se vrlo rano, ve na prijelazu stoljea. Njihova je pojava uvjetovana ranijim razvojem klasinih i neoklasinih ekonomskih teorija lokacija ekonomskih djelatnosti. To se prije svega odnosi na teorije koje objanjavaju nain agrarnoga iskoritavanja, teorije lokacije industrije, te lokacije uslunih djelatnosti. Neoklasine teorije razvoja prostora grada Ekonomski pristupi u objanjavanju naina iskoritavanja gradskoga zemljita i njihove prostorne strukture poivaju na teoriji vrijednosti gradskoga zemljita, odnosno na ekonomskoj renti. Bit toga pristupa je u tome to se proces urbanoga razvoja promatra kao ekonomski fenomen u kojem trini mehanizam ima odluujuu ulogu. Jedan od prvih znaajnijih radova je rad R. M. Hurda, gdje je pokuao objasniti oblike iskoritavanja zemljita u gradu. Vrijednost gradskoga zemljita, po njemu, rezultat je zemljine rente. U gradovima se zemljina renta temelji na vrijednosti lokacije. Budui da vrijednost zemljita ovisi o renti, a renta o lokaciji, lokacija o podobnosti, podobnost o blizini sredita grada, to ukratko znai da vrijednost zemljita ovisi o blizini sredita grada. M. Haig u svoju teoriju o iskoritavanju gradskoga zemljita uvodi odnos transportnih trokova i vrijednost gradskog zemljita. Renta za mjesto u gradu i transportni trokovi vitalno su povezani. Idui prema sreditu grada, renta za mjesto raste, a trokovi transporta padaju. Obratno je ako se ide od sredita prema periferiji. R. U. Ratcliff istie da je nain iskoritavanja zemljita odreen efikasnou iskoritavanja na raznim lokacijama. Efikasnost u iskoritavanju mjeri se sposobnou plaanja rente. Proces prilagoavanja prostorne strukture grada najefikasnijim oblicima iskoritavanja provodi se u nadmetanju raznih korisnika za razliite lokacije. U novije vrijeme pojedini su autori (L. Wingo, L. Alonso) unijeli nove varijable u neoklasine pristupe objanjavanja urban land use. Alonso prigovara prijanjim postavkama da su ignorirale prostorni aspekt veliine mjesta koje neki korisnik upotrebljava u gradu. Po njemu, tri elementa imaju bitnu ulogu u izboru lokacije: 1. Renta; 2. Transportni trokovi (ili dostupnost); i 3. Veliina mjesta. Uopeni model prostorne strukture iskoritavanja zemljita prema navedenim shvatanjima ukazuje na to da intenzitet iskoritavanja pada od sredita prema rubovima grada. U najuem sredinjem dijelu grada, gdje je zemljite najskuplje usredotouje se trgovina na malo, jer ona na toj lokaciji fokusnog karaktera ima za itav grad i najveu uinkovitost, pa i najveu sposobnost plaanja rente. Iza CBD-a slijedi zona industrije i trgovine na veliko, te stambene zone: najprije zona viekatnih stambenih zgrada, a zatim jednoobiteljske kue. Izvan gradskih mea prostire se agrarna zona. Prema nekim autorima treba uzeti u obzir i to da se dostupnost ne smanjuje samo u horizontalnom smjeru s udaljenou od centra prema periferiji nego i u vertikalnom smjeru, od prizemlja prema viim etaama. U skladu s tim postoji zonalnost iskoritavanja prostora i u vertikalnom smjeru. Lowryjev model polazi od podjele gradskih djelatnosti na bazne i nebazne, te na njoj temelji razvoj prostorne strukture. On pretpostavlja da e se oko jednom lociranih baznih djelatnosti u gradu grupirati radnici zaposleni u njima, kao i njihove obitelji. Oko njih se potom lociraju nebaze uslune djelatnosti koje trebaju vei broj radnika. Ovi opet uvjetuju sekundarne lokalne potrebe za stanovanje i opskrbu. Ovakav se proces tako nastavlja sve dotle dok se ne iskoristi cijeli multiplicirani efekt neke inicirane bazne djelatnosti. Ovaj je model najvie bio primjenjivan u Velikoj Britaniji i vedskoj. Teorije sistema Pristupi s aspekta teorije sistema u prouavanju prostorne strukture grada nemaju dugu tradiciju. Veinu teorijskih pristupa i modela o gradu moemo grupisati u dvije skupine: 1. U skupinu prostornih sistema; i 2. Skupinu ekosistema. Grad kao prostorni sistem Sistemi se, s obzirom na prostornu dimenziju, mogu podijeliti u tri kategorije: 1. Na prostorne sisteme; 2. Na sisteme s prostornim aspektom; te 3. Na neprostorne sisteme. Grad kao prostorni sistem funkcionalna je cjelina sastavljena od meusobno povezanih elemenata. Svaki element u sistemu je sistem sam za sebe, odnosno podsistem. Sistemi imaju svoje okoline koje su povezane svojim elementima. Prema tome, sisteme moemo promatrati s tri osnovna aspekta: 1. Strukture; 2. Funkcije; i 3. Razvoja. Struktura je zbroj elemenata i veza izmeu njih. Funkcija se odvija cirkulacijom kroz postojee veze, a razvoj je promjena u strukturi i funkcijama koje se zbivaju tokom vremena. S obzirom na vezu sa svojom okolinom sistemi mogu biti: Otvoreni; Poluotvoreni; i Zatvoreni. Gradovi su otvoreni prostorni sistemi. Gradovi kao prostorni sistemi imaju svoju rairenost, svoj areal ili teritorij. Elementi takva sistema imaju specifinu lokaciju. Na interakciju izmeu njegovih elemenata utiu prostorne varijable. Najznaajnije prostorne varijable jesu: Udaljenost; Lokacija; Smjer; Rairenost i td. Udaljenost (distanca) svakako je najznaajnija. Elementi grada kao prostornog sistema jesu proizvodne i uslune djelatnosti, koje su institucionalizirane i imaju svoju rairenost i lokaciju. Centralnomjesni sistemi Mnogi teorijski pristupi u analizi prostora grada temeljeni su na postavkama teorije centralnih naselja W. Cristallera i A. Lscha. Na postavkama o hijerarhijskim odnosima naselja s adekvatnim komplementarnim podrujima u prostoru pojedini autori analogno primjenjuju i na unutargradski prostor, analiziraju gradske poslovne centre grada ili druge pojave. Grad kao sistem u sistemu gradova Ovaj pristup polazi od pretpostavke da je grad sistem koji je ujedno i jedan element u urbanom sistemu. On u urbanom sistemu koji funkcionira kao jedinstvena cjelina preuzima odreene funkcije. On je sabiralite, proizvodni centar, centar distribucije robe i usluga, te ima centralno mjesno znaenje. On je zatim razvojni centar, centar kontrole i moi, te centar zatite manjina. Navedene funkcije koje grad ima u urbanom sistemu odraavaju se u njegovoj prostornoj strukturi i organizaciji. Grad kao ekosistem U posljednje vrijeme grad se sve vie prouava s ekolokog aspekta i pritom se tretira kao ekosistem. Rije je o otvorenom sistemu koji ima svoju prostornu rairenost, ali na ije funkcioniranje prostorne varijable znatnije ne utiu. Njegovo se funkcioniranje moe razmotriti sinekoloki. On podrazumijeva interakcije i meusobni odnos pojedinaca, socijalnih grupa i drutva, te okoline. One se dogaaju kolanjem energije sirovina, robe, ljudi, ideja i otpada. Geografske teorije i modeli Geografski pristupi u objanjavanju prostorne strukture grada proizilaze iz prirode geografskog prouavanja. Prema geografskom shvatanju prostora struktura grada je rezultat meusobnog djelovanja prirodne osnove i drutvenih faktora. Ovakvo shvatanje iskljuuje mogunost da samo jedan drutveni fenomen utie na formiranje prostorne strukture grada. Prostorna struktura grada nastaje djelovanjem nekoliko drutvenih faktora u zavisnosti sa obiljejima prirodne osnove. Uzimajui u obzir da prirodna osnova takoer utie na iskoritavanje i vrijednost gradskog zemljita, kao i na razvoj grada, geografi u analizi gradskog prostora pridaju veliku panju: Geografskom poloaju; Topografskom smjetaju; te Fiziografskim faktorima razvoja grada. To je uvjetovalo nastanak urbane fiziografije, jedne grane urbane geografije koja se bavi fizografskim obiljejima gradskog prostora. Geografski pristup u objanjavanju prostorne strukture grada iziskuje dakle kompleksnu analizu prirodnih obiljeja i drutvenih faktora u njihovoj meuzavisnosti u gradskom prostoru. Funkcionalno-prostorna struktura grada Uvod Funkcionalno-prostorna struktura jedna je od triju meusobno uzrono povezanih elemenata prostorne strukture grada. Ona je vrlo sloena i podlona stalnoj promjeni. Njezin razvoj uvjetovan je prirodnim i socijalnim imbenicima. Funkcionalno-prostornu strukturu grada valja najprije promatrati s aspekta funkcija koje grad ima. U gradu postoji vei broj institucionaliziranih djelatnosti koje u prostoru grada imaju svoju lokaciju i zauzimaju dio gradskoga zemljita. Funkcionalno-prostornu strukturu grada ini skup institucionaliziranih proizvodnih i uslunih djelatnosti razmjetenih u gradskom prostoru. Institucionalizirane su djelatnosti elementi navedene strukture, gdje svaki od ovih elemenata ima karakter podsistema, ali i podsistemi imaju svoje elemente koje moemo objanjavati sistemoloki. Svi navedeni sistemi i podsistemi jesu otvoreni prostorni sistemi. Oni imaju svoju okolinu s kojom su u interakciji koja utjee na funkcioniranje sistema. Prostorne sisteme u gradu moemo promotriti i analizirati s triju gledita: Funkcionalnog; Razvojnog (vremenskog); i Prostornog (topolokog).

Funkcionalna struktura i iskoritavanje gradskoga zemljita Funkcionalno-prostorna struktura odraava se u nainu iskoritavanja gradskoga zemljita. Gradske djelatnosti koriste se dijelom gradskoga zemljita, na njima grade objekte ili ga adaptiraju za svoje poslovanje. Veina djelatnosti ima mreu svojih institucija na raznim lokacijama. Izmeu pojedinih djelatnosti postoje vee razlike u veliini (povrini) koritenoga gradskog zemljita. Razni oblici iskoritavanja gradskoga zemljita mogu se dovesti u sljedei odnos: Gradske djelatnosti - njihova institucionalizacija - njihova lokacija - koritenje zemljitem (namjena povrina) - kategorija iskoritavanja - nain iskoritavanja. Nain iskoritavanja je pojam koji specificira koritenje unutar kategorije. Primjerice, stambene su povrine kategorije koje se mogu koristiti na vie naina: Kolektivno stanovanje; Individulno ili mjeovito koritenje. Tabela 4. Osnovne funkcije ovjekovog opstojanja i fizika infrastruktura grada Osnovne funkcije gradaTemeljne funkcije ovjekovog opstojanjaFizika infrastrukturaNamjena gradskog zemljita

Proizvodne

Uslune

Rad;

Stanovanje;

Obrazovanje, Opskrba;

Rekreacija;

Komunikacije i prometRadionice, tvornice, uredi i td.; Stambene zgrade, zelene povrine; kole, fakulteti, prodavaonice, trnice, restorani, socijalna i komunalna infrastruktura; Zelene povrine, igralita, parkovi; Prometna i komunikacijska infrastrukturaRazliiti oblici iskoritavanja gradskog zemljita

Osim toga to se na razliite naine koriste gradskim zemljitem, gradske djelatnosti iskoritavaju razliite povrine gradskog zemljita. U veini gradova za stambene potrebe, promet, rekreaciju i sport otpadaju najvee povrine.

Tabela 5. Prosjean iznos povrine gradskoga zemljita na jednog stanovnika namijenjenog pojedinim funkcijama Funkcije Povrine %Stanovnika/m2

1. Promet 1210-25

2. Stanovanje 3430-75

3. Rad 1920-40

4. Opskrba 65-15

5. Rekreacija 2525-50

6. Komunalno-tehnika infrastruktura41-2

Nain iskoritavanja gradskog zemljita odraava lokaciju pojedinih djelatnosti. Intenzitet i nain iskoritavanja najee se mijenjaju s udaljenou od sredita prema rubu grada. Na njih djeluju pojedine prostorne varijable i ekonomske zakonitosti. Na lokaciju i nain iskoritavanja zemljita utjeu sloeni faktori. Meu njima su i prirodna obiljeja. Zbog toga je shvatljivo da nain iskoritavanja zemljitem ne pokazuje izraziti kruni zoning. U nekim gradovima nain iskoritavanja zemljitem pokazuje staninu strukturu, a u veini gradova ipak ima oblik manje ili vie diskontinuiranih krunih zona. Prostor grada se moe definirati s dva aspekta. Jedan podrazumijeva diferencijaciju prostora s obzirom na namjenu povrina, odnosno kategorije iskoritavanja zemljita. Rije je o podjeli zemljita na zone razliitih veliina kojima se koriste pojedine gradske djelatnosti. Takve zone mogu biti iste ili mjeovite namjene. Drugi aspekt funkcionalne diferencijacije gradskog prostora povezan je s prvim, ali je temeljen na ogranizaciji ivota i rada ljudi u gradu, odnosno na temeljne funkcije ljudskog opstojanja. S obzirom na to, moe se govoriti o zonama rada, stanovanja, opskrbe, rekreacije i odmora i td. Funkcionalno-prostorno strukturiranje grada ima svoje neeljene posljedice. Ono uvjetuje veliku mobilnost ljudi u gradu. To zahtijeva adekvatnu prometnu infrastrukturu i prometne sustave. Velika mobilnost ima kao posljedicu veliku potronju, buku i oneienje. Za prostorno-funkcionalnu organizaciju grada temeljno znaenje ima gradska infrastruktra. Gradska infrastruktura slui kao fizika i organizacijska osnova grada. Ona slui svim djelatnostima i funkcionisanju grada u cjelini. Gradska se infrastruktura moe podijeliti u dvije skupine: Fiziku infrastrukturu; i Socijalnu infrastrukturu. Fizika se infrastruktura u gradu javlja kao izgraena mrea, a socijalnu infrastrukturu ine razne organizacije i socijalne mree.

S tehnikog aspekta izgraene gradske infrastrukture tehniki je mogue podijeliti na: Distributivne (vodovi, kanalizacija, toplovodi, sistemi zbrinjavanja otpada, plinovodi, elektrini vodovi i td.); Komunikacijske i informacijske (telefonske mree, mree pota, kablovska televizija); Prometne mree (ulice, ceste, eljeznice, luke, kanali, zrane luke i td.); te Stambenu infrastrukturu (zelene povrine, djeja igralita, etalita i td.). Za gradsku je infrastrukturu vano to da su trajna dobra fiksne lokacije. Njihova temeljna karakteristika jest to da se javljaju u obliku prostornih mrea, funkcioniraju kao jedinstveni sustavi. Visina gradnje objekata u pravilu se smanjuje od sredita prema rubu grada. Glavni elementi funkcionalno-prostorne strukture Funkcionalno-prostornu strukturu ini vei broj institucionaliziranih gradskih djelatnosti. One same za sebe ine prostorne sustave u gradu. Funkcionalni elementi su elementi vezani za poslovanje, proizvodnju, stanovanje, rekreaciju i odmor i promet. Poslovne djelatnosti u gradu Poslovne djelatnosti ini jedna skupina uslunih djelatnosti koje su meusobno funkcionalno povezane, a pokazuju sline tendencije lokacije, te se najee koncentriraju na istim lokacijama. Udio gradskih povrina namijenjenih poslovnim djelatnostima je neznatan. U veini gradova se kree oko 5%, dok udio zaposlenih u poslovnim djelatnostima iznosi i do 40% od ukupnog broja zaposlenih. Poslovne djelatnosti dijele se najee u ove grupe: Trgovina na malo; Trgovina na veliko; Financijsko poslovanje (bankarstvo i osiguranje); Osobne usluge; Profesionalne usluge; i Upravni poslovi. Udjeli navedenih grupa u ukupnim poslovnim djelatnostima vrlo su razliiti. Ovise o tipovima i prostornom rasporedu poslovnih zona u gradu. U cjelini gledano, najveu vanost ima trgovina na malo.

Morfoloki oblici koncentracije. Zbog poslovne efikasnosti institucije poslovnih djelatnosti pokazuju tendenciju jake koncentracije na malom prostoru specifine lokacije. Dostupnost je bitna prostorna varijabla koja utjee na lokaciju navedenih djelatnosti u gradu. Poslovne institucije zbog navedenih razloga najee se u gradovima javljaju u trima morfolokim oblicima, a to su: Poslovni centri; Poslovne ulice (poslovne trake, ribbons); Specijalizirane poslovne zone. Ta tri oblika razlikuju se po morfolokoj strukturi, intenzitetu koncentracije poslovnih djelatnosti i intenzitetu iskoritavanja zemljita, a mogu nastati spontanim ili planskim razvojem. Poslovni gradski centri mogu biti razliitih veliina, a nastaju spontanim, u novije doba sve ee, i planskim razvojem. Sastoje se od trgovine na malo i drugih uslunih djelatnosti. Poslovne zone traka (ribbons) ekstenzivniji su oblik koncentracije poslovnih djelatnosti, koji je preteno nastao spontano, u prijanjim fazama razvoja grada. Takvu poslovnu zonu najee ini glavna trgovaka ulica, koju okomito sijeku manje trgovake ulice, tako da poslovna zona ima oblik izduenih traka, a esto i oblik riblje kosti (ribbon). Specijalizirana poslovna podruja mogu takoer nastati planskim ili neplanskim razvojem. U ovom je sluaju rije o poslovnim zonama posebne namjene, kao to su medicinski centri, podruja za rekreaciju, specijalizirane prodavaonice pokustva i td. U poslovnoj strukturi europskih gradova najvaniji oblici su poslovni centri, a zatim trgovake i poslovne ulice. Poslovni se centri mogu klasificirati s obzirom na razliita obiljeja. Urbana geografija najveu pozornost posveuje razmjetaju poslovnih centara u gradskom prostoru, odnosno njihovoj lokaciji, njihovim gravitacijskim podrujima i njihovoj morfolokoj i funkcionalnoj strukturi. Lokacija poslovnih centara u gradu zasluuje posebnu pozornost. Poslovne djelatnosti nastoje se locirati na mjesto ili u blizini mjesta maksimalne dostupnosti u okviru grada ili njegovih dijelova. To je lokacija koja poslovnim institucijama omoguuje velik dostup pjeakoga prometa, koja ima veliku dostupnost prometnim terminalima, lociranih u sredinjem dijelu grada, kao to su autobusne i tramvajske stanice, stanice podzemnih i nadzemnih eljeznica, koje omoguavaju veliku dostupnost za opskrbljivae trgovine na veliko. Rije je o lokaciji koja ima maksimum dostupnosti, a to je okolo tzv. take minimalnog ukupnoga putovanja. Prema konceptu point of minimum aggregate travel, taka najveeg centraliteta ne mora biti u sreditu prostorne jedinice, nego je treba traiti unutar distribucije stanovnitva. Taka najvee dostupnosti za stanovnitvo cijeloga grada nalazi se u sreditu grada. U okviru gradskih aglomeracija poslovni se centri javljaju na etiri karakteristina poloaja, to je prije svega: Sredinja poslovna zona (City, CBD); Poslovni centri u pojedinim etvrtima unutar grada; Poslovni centri na rubu grada; te Poslovni centri izvan grada (izmeu gradova). Posebno su zanimljivi za prouavanje i klasifikacija poslovnih centara s obzirom na njihovo gravitacijsko podruje. Jedinstvena i opeprihvaena klasifikacija centara, s obzirom na njihova gravitacijska podruja, ne postoji. Najee se izdvajaju etiri tipa poslovnih centara s obzirom na veliinu gravitacijskog podruja, a to su: City CBD (sredinji poslovni centar); Regionalni centar (centar gradske etvrti); Komunalni centar (centar gradskih opina); Centar susjedstva (centar stambenih naselja). Gravitacijsko podruje se moe mjeriti povrinom gradskoga prostora ili brojem stanovnika koji gravitira pojedinom centru. Veliina gravitacijskog podruja ovisi o veliini, vrsti i broju usluga koje pojedini centar obavlja. S obzirom na vrijeme za koje se kupuje, roba se najee klasificira u tri grupe za: Kratkorone (kruh, meso, mlijeko, voe, povre i td./roba za svakidanje potrebe); Srednjorone; i Dugorone potrebe (odjea, obua, pokustvo). Gravitacijsko podruje prodavaonica ovisi o robi koju prodaje. Prodavaonice robe za kratkorone potrebe imaju malo gravitacijsko podruje, pa je broj takvih prodavaonica u gradu velik. Suprotno od njih, broj prodavaonica robe za dugorone potrebe ogranien je na manji broj. Za prodaju robe na malo postoji vie tipova prodavaonica. Mogu se klasificirati prema: Vrsti robe; Nainu prodaje; Veliini i td. Supermarket je tip prodavaonice za promet robe na veliko, u kojemu se roba prodaje na principu samoposluivanja. Hipermarket (hypermarket) novi je oblik prodavaonica u sustavu trgovine na malo. Djeluje na principu supermarketa, samo to ima vei prodajni prostor (5 000 m2 ili vie). Robnu kuu kao oblik prodaje robe na malo karakerizira velik izbor robe (vie od 50 000 proizvoda). Roba je u robnoj kui, s obzirom na vrstu, razvrstana u odjeljke. Prodajne su povrine velike i najee se prostiru na nekoliko katova. Postoje i drugi tipovi prodavaonica. To su male prodavaonice klasina oblika prodaje, s neposrednim kontaktom prodavaa i kupaca. Rije je o malim prodavaonicama, esto specijaliziranima za neku vrstu robe (obuu, odjeu, pokustvo i sl.) ili robu za dnevne potrebe (kruh, mlijeko i td.). Koncentracija trgovine u gradu moe se analizirati na vie naina: a.) Indeks gustoe trgovina omoguuje da se utvrdi gustoa trgovina na cijelom gradu, ako je malen, gradskih etvrti, trgova ili ulica.

Pomou ovog indeksa, koji pokazuje odnos broja trgovakih prodavaonica i broja kua, mogu se utvrditi trgovaki centri ili trgovake ulice.

b.) Indeks trgovakih izloga slui za utvrivanje koncentracije prodavaonica po ulicama.

Na osnovi dobivenih vrijednosti ovog indeksa mogu se klasificirati trgovake ulice.

c.) Prodavaonice na 100 m duine ulice-za potrebe koncentracije trgovine u gradu slui i postupak kojim se utvruje duina prodavaonica na 100 m duine ulice. Svaki od navedenih poslovnih centara ima odreen broj pojedinih vrsta prodavaonica, kao i drugih uslunih institucija. Centar susjedstva (centar stambenog naselja) opskrbljuje stanovnito robom, uglavnom za kratkorone potrebe, te mu prua i neke osobne usluge. U njemu je supermarket najei oblik prodavaonice. Locira se uglavnom na krianjima sabirnih ulica. Opskrbljuje nekoliko tisua stanovnika na udaljenosti od sedam minuta hoda (radijus do