7 Ocak 2008 Urfa ili Siverek İlçesinde Çevresel Asbest Solunmasına Bağlı Kanser Sorunu ; Boyutları ve Önlenmesi Yönünden Araştırma Genel Bilgiler: Asbest (asbestos veya Amiantos), alüminyum silikat yapısında lifsel mineral olup en çok yer kabuğunun yapısında bol bulunur. Liflerin şekline göre, düz lifli olan Amphibol ve yün gibi eğri lifleri olan Serpantin ve Chrysotile türleri vardır. Amphibol Asbest grubunun en önemli tipleri, crocidolite ( mavi asbest), amosite ( kahverengi asbest), tremolite , anthophyllite asbest çeşitleridir. Chrysotile veya beyaz asbest ticarette en çok kullanılan asbest şeklidir. Bu asbest çeşitleri içinde, kanser yapıcı ( cancerogen) olduğu kesin olarak gösterilmiş olanları mavi asbest, kahverengi asbest ; ve olan tremolite asbesttir. Asbest minerali, fiziksel ve kimyasal özellikleri yüzünden, elektrik ve ısı geçirmez, asitlere ve sürtünmeye dayanıklıdır. Bu nedenle endüstrinin 3,000 den fazla dalında kullanıldığı için Sihirli Mineral olarak tanımlanmıştır. Önde gelen endüstri dalları, gemi, oto, tren yolu , inşaat, tekstil sanayi sayılabilir. Öte yandan sigara filtresi yapımı, yatak, yastık yorgan yapımı, okullarda tahta yapımı, gibi daha bir çok gözden kaçabilecek iş dalları da vardır. Asbeste ihtiyaç arttığı için, üretimi, dağıtımı da hızla artmıştır. Bu durum bilhassa l8 ve l9. yüz yıllarda üretimi ve tüketimi zirveye çıkmıştır. Asbestin bedene girmesi, solunum yoluyla olabilmektedir. Yaptığı hastalıklar, bunu üreten ve işleyen işçilerde görülmekle beraber, işçi eve geldiğinde iş giysisine bulaşan tozları soluyan eş ve çocuklarında, ya da asbestli ürün yapan ( asbestli tahta, plaka, atık su borusu, çatı malzemesi, fren balatası, tersane gibi fabrikaların etrafında yaşayanlarda dolaylı yolla veya çevresel yolla solumadır. Çevresel yolla asbest lifi solunmasına bağlı hastalıklar Turkiye’nin da içinde bulunduğu belirli çoğrafyalarda, örneğin, Korsika Adası, Eski Yogoslavya, Bulgaristan, Pakistan, Yunanistan’da, endüstriyel değeri olmayan açık asbest yataklarında veya, içinde asbest bulunan beyaz toprağın sıva, badana malzemesi gibi veya serpantin asbest bulunan gri-kurşuni renkte Çeren toprağı olarak isimlendirilen malzemenin çatılara izolasyon için serilmesi yüzünden iç ve dış ortamda havada asılı kalan asbest liflerinin solunması çok önemlidir. (Resim 1-8). Çeşitli beyaz toprak örneklerinde kil ve kireç’in yanında hastalık yababilecek boyutlarda tremolite asbest lifi gösterilmiştir (9,10). Solunum yoluyla akciğere giren ince uzun lifleri akciğerler eritemediği için yıllarca orada bozulmadan kalırlar (11) Resim 12.de bizim yaptığımız çalışmalarda çevresel yolla asbest solunmasına bağlı akciğer zarında kalınlaşma, kireçlenme ve mezotelyoma denilen kanserin yoğun olduğu yerler gösterilmektedir. Bu haritaya bakıldığında, İç Anadoluda, Kütahya’nın Gediz, Aslanapa, Denizlinin Tavas, Afyon’un Elmadağ, Konya’nın, Ereğli, İvriz, Halkapınar, Eskişehir’in Mihalliççik, Çifteler, Çankarı’nın Şabanözü, Yozgat’ın Sorgun, Tokat’ın, Almus ve Yeşilhisar, Sias’in Yıldızeli, Şarkışla, Hatay’ın Reyhanlı ve Kırıkhan, Elazığ Maden ve Palu,Malatya’nın Doğanhisar. Yeşilyurt, Adıyaman’ın Kahta, Diyarbakır’ın Ergani, Çermik, Aşağı Şeyler, Yukarı Şeyhler ve Urfa’nın Siverek çevresel iç ortam ve dış ortam havasında asbest solunmasına bağlı önemli sağlık sorunu olduğunu sergilemektedir.

Bu yolla bulaşmanın bir özelliği, böyle bir evde doğan çocuğun, doğar doğmaz kanserojen lifi soluması yüzenden daha erken yaşlarda ve hem erkek ve hem de kadınlarda görülmesine karşın ; asbest endüstrisi olan batı ülkelerinde MM daha ziyade erkeklerde ve emeklilik yaşlarında görülmektedir. Sihirli mineralin, insan sağlığına özellikle çalışanlarda onarılamaz zarar verdiği 20. Yüzyıl başında belirmeye başlamış altmışlı yıllarda Güney Afrika Cumhuriyetinde Wagner ve arkadaşların araştırmasıyla patlama noktasına gelmiştir. Bu tarihten sonra başlayan, epidemiyolojik ve deneysel çalışmalarla asbestin ismi, Öldürücü toz olarak değiştirilmiş ve bu nedenle, üretimi, işlenmesi Türkiye’nin de içinde olduğu dünyanın bir çok ülkelerinde yasaklanmıştır. Gelişmiş ülkeler, asbeste bağlı hastalıkların tamamen ortadan kalkacağı tarihi şimdiden , 2030 olarak bilirlemelerine rağmen, ne yazık ki bizler bir tarih verememekteyiz. Türkiye’de çevresel yolla asbeste bağlı hastalıklar üzerinde ilk araştırma 1973 yılında Eskişehirin Mihalliççik ilçesi ve köylerinde başında bulunduğu Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Kliniğince yapılmıştır. Aynı tarihlerde Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Başkanı olan rahmetli Prof. Dr. Selahattin Yazıcıoğlu, Ergani ve çevresinde benzer bir araştırma yaparak tez hazırlamıştır. Yukarıda anılan bölgelerden alınan, beyaz toprak ve bundan yapılan sıva örneklerinden, çatıya serilen Çeren toprağından ve taş toprak gibi jeolojik örnekler MTA.da ve yurt dışındaki merkezlerde, örneğin İngiltere’de Cardiff Üniversitesinin Department of Mineral Exploidation laboratuarında P.O.Pooley, Fransadaki La.boratoire d’Etudes des partucules inhalee’de P.Sebastien, Belçikadaki Hopital Erasme,University libre de Bruxelles.De P.Dumortier tafındoan analiz edilmiştir. Hepsinin verdiği sonuca göre, Türkiye’de esas sorunlu asbest türü tremolite asbesttir. Asbest, sadece solunum yoluyla bedene girdiği zaman kansere sebep olmaktadır. Bir asbest türünün kansere yapabilmesi için belirli özelliklere sahip olması gerekir. Bunlara optimal ölçü demekteyiz. Solunan lifin boyu 8 mikron veya daha büyük, kalınlığı ise 0.5 mikrondan küçük, akciğerde uzun süre değişmeden kalması yani dayanıklı kalabilmelidir. B:u özelliklerin tümünün bulunduğu crocidolite, amosite ve tremolite en tehlikeli olan asbest türleridir. Endüstride kullanılan asbestin % 80’nin beyaz asbest, akciğerde eriyebildiği için kanserojen olduğu tartışmalıdır. Ancak, beyaz asbestin içine tremolite asbest karıştığında kanser olabilme şansı vardır. Asbesttin yaptığı hastalıkların en önemlileri, maliğn mezotelyoma (MM) denilen, akciğer ve karın zarının kanseridir. Göğüs ve karın boşluğunda litrelerce su toplanmasına bağlı, çok şiddetli göğüs ve karın ağrısı ve nefes darlığı ile kendisini gösteren bu hastalıkların ne yazık ki erken teşhisi ve tedavisi günümüzde mümkün değildir ve hastaların ömrü ortalama 12 aydır. Asbest solumuş kişi, sigara içtiği takdirde akciğer kanserine yakalanma riski, asbestle temas etmemiş ve sigara içmemiş kişilerden 90 misli daha fazladır. Asbest solunması yukarıda anılan kanserlerden ayrı olarak, kanser olmayan bazı hastalıklara da sebep olmaktadır. Bunlar arasında, yoğun asbest solunması sonunda ortaya çıkan, akciğerlerin esnekliğinin kaybolması olan, Asbestosis ; akciğer zarında kalınlaşma ve su toplanması ve kireçlenmesi( calcification) gibi kanser olmayan hastalıklar da vardır. Asbestin akciğer zarında kireçlenmeler, rontgen filmlerinde beyaz renkte, çınar yaprağı görünümü verir. Bu görünüme rastlandığında, kişinin mesleksel veya çevresel yolla yıllar

önce asbest soluduğuna hükmedilir. Asbeste bağlı akciğer zarı kireçlenmesi, belirti vermediği için hastalık olarak kabul edilmez simge veya marker olarak değerlendirilir. Asbeste bağlı kötü huylu ( maliğn) veya iyi huylu hastalıkların oluşması için uzun bir bekleme dönemi, yani latent devre vardır. Latent devre, 20-40 yıl arasında bir süredir. Siverek’teki Asbestle ilgili sorun. Hacettepe Üniversitesinde çalışırken, asbestle ilgili hastalıkların yoğun görüldüğü yerleri Türkiye haritası üzerinde işaretliyorduk. Üzerinde durduğumuz, MM, akciğer zarında kireçlenmeler Urfa’nın doğusundaki Siverek ilçesinde yoğunluk gösteriyordu. Bu yöre, Diyarbakarın batısında asbestle ilgili hastalıkların yoğun bulunduğu Ergani ve çevresine yakındı. MTA.da yapılan analizlerde, Urfa’da asbest olmadığına karar vermiştik. Zaten taramalarda asbestle ilgili hastalık sadece Siverek’te görülüyordu. Siverek ilçesi, nüfusu yaklaşık 350,000 olan ve hızlı gelişen bir kasabaydı. İlçenin ilk yerleşim alanındaki evler incelendiğinde, eski sıva toprağı malzemesinin, havanlarda komşu Ergani köylerinden getirildi veya oradaki pazarlardan satın alındığını öğrendik. Buradan toplanan MM. hasta sayısının çok olduğu hem bizim ve hemde Havran ve Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıklarının dikkatini çekmişti. Hasta sayısını kesin olarak belirlemek mümkün değildi. Zira, Siverekli hastalar, Diyarbakır’a, Urfa’ya, Çukurova’ya, ve İstanbul dahil bir çok merkezlerle tedavi görüyordu. Ancak ilçe’de son yapılan mikrofilm taramasında, 50 yaşın üstündekilerin yarasınının akciğer filminde, asbest solunmasının marker’i, simgesi olan akciğer zarı kireçlenmesi Havran Ü.Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları tarafından bildirilmişti. Siverek’te jeolojik araştırma yapan MTA.dan Eşref Atabey, Diyarbakır’dan gelen örneklerde tremolit asbest bulmuştur. Fakat Urfa ilinde asbest yatakları olmadığını belirtmiştir. Siverek’ten alınan, eski sıva örneklerini inceleyen ABD. Chicago Üniversitesi Geophysical Bilimleri Dalından I.M. Steele, örnekteki esas elamanın optimal ölçülerde, demetler halinde tremolit olduğunu resimleyerek belgelemiştir ( Resim 13-20) Siverek ilçesini dolaşan, Urfa Ü.Tıp Fakültesinden Doç. Dr. Mehmet Gencer ve MTA.dan Eşref Atabey, ilk yerleşim yerlerindeki eski evlerin çoğunun yıkılıp kullanılamaz halde olduğunu, bunların yerine büyük ve modern binaların yapıldığını, çevrenin tozlu olduğunu bildirdiler. Halk ve çevre sağlığı bakımından burada bir araştırma yapılmasına karar verildi. Yapılması düşünülenler : Asbestle ilgili ön bilgileri, mahalli yöneticilere: Çevre ve Orman Bakanlığının başkanlığında, Siverek Reisi, Kaymakam, muhtar ve sağlık personeli ile tartışmak bir karara varmak gerekiyor. Şimdilik yapılması gerekenler: Asbestle ilgili hastalıkların cinsleri, yoğunlukları. İlçedeki Verem Savaş Dispanseri yardımıyla film taraması ile gösterilmesi. İlçe nüfusu çok fazla olduğu için, örnek bir grup ele almak zorunda. Örneğin, 20 yaşın üstündekiler gibi. Dışarıden getirtilen eksperler yardımıyla, ilçe merkezinde, çeşitli yerlerde ve çeşitli saat dilimlerde, havadan solunabilir toz örnekleri özel cıhazlarla alınarak bunları analiz etmek. Orada solunan havanın l metre küpündeki, asbest lifi sayısı, lifin cinsi ve boyutları. Bulunan değerin dünya stardartları azami değerin ne kadar üstünde olduğunu anlamak. İlçe Nüfus Müdürlüğünden son beş sene içinde ilçede ölenlerin, ölüm sebepleri hakkında bir değer çıkarmak. Zorluk çıkarsa, verbal otopsi yapmak. Örneğin, yaşı, yakınması,

ne tedavisi gördüğü, ameliyat olup olmadığı, nerede yatıp tedavi gördüğü, varsa filmlerini raporunu inceleyerek ölüm sebebini gerçeğe yakın çıkarmak.. Elde edilen bilgileri değerlendirmek için bir kurulda tartışmak.. Çözüm önerilerini belirtmek. Vs. Önerilen :Araştırmayı yapacak ekip elemanları : Prof. Dr. Y. İzzettin Barış. 053834841 l4. izzettinbaris@ttmail.com. Prof. Dr. Nazmi Bilir. HÜTF.Halk Sağlğı ABD. 05326428661. nbilir@hacettepe..edu.tr. Prof. Dr. Lütfü Çöplü. HÜTF.Göğüs Hst.ABD 05324549407. Doç.Dr. Ahmet Demir. HÜTF. Göğüs Hst.ABD. 0 312 3342030 veya 0312 310 35 45 Doç.Dr. Mehmet Gençer.Harvan ÜTF.Göğüs Hst.ABD.05322556891/0414 3139997. Eşref Atabey. 05358511161. 0312 2859617. Prof. Dr. Y. İzzettin Barış Ekler. CD.de Resimler. Asbestli yöreleri gösteren renkli harita. Şabanözü, Çaparkayı köyünde ak toprakta tremolit asbest lifleri. Koparan köyü ? Ankara’da ak toprak çıkarılması. Siverek köyüne ait ev resimleri. Siverek köyündeki ak topraktan elde edilen tremolite asbest lifleri. Resimlerin altlıkları

Resim 1 : Köylüler ak toprak çıkarıyorlar. Resim 2,3,4 Ak toprağın hazırlanması ve kullanılması : ak toprak leğende eritilip bulamaç yapılıyor. Tarlada çalışırken beyaz toprak tozunu soluma, çocukta tuvalet tozu yerin ve dişleri parlatmak için kullanma, pekmezin acılığını gidermek için , evde zemine, tavana, duvara kireç gibi sürmek. Resim 5. İçinde asbest bulunan, gri, kurşuni renkte toprağın (Çeren toprağı) izolasyon için çatıya sermek.. Resim 6. Ak toprak evin zemine sürülüyor Resim 7.Güney-Doğuda dış çephesi ak toprakla sıvanmış ev Resim 7.Kızılırmak kenarında kurşuni renkte asbestli toprak birikintisi. Resim 8 Asbestli toprak yola serilmek için hazır bekliyor Resim 9.Malatyadaki ak toprakta tremolit asbest lifi. Resim 10 Çaparkayı köyündeki ak toprakta görülen tremolite asbest lifleri Resim 11 Akciğerde hiç değişmeden kalan, tremolit asbest lifi. Resim 12: Türkiye haritasında, asbeste bağlı hastalıkların yoğun olduğu bölgeler (koyu kırmızı renkli yerler) Resim 13. Siverekte genel görünüm. Resim 14.15 Siverekte ak topraktan yapılmış sıva kalıntıları Resim l6, 17,18 ve 19 Siverekteki evden alınan ak topraktan yapılmış sıva materyelinde seyrek veya demet halinde tremolite lifleri.i. Resim 20. Siverekli orta yaşta bir kadında sağda maliğn mezotelyoma (akciğer zarı kanseri)

7 Nisan 2008 INPACT te İsmail Usla ile görüşme. Dünya Ticaret Merkezinde 16.katta yerleşmiş INPACT şirketi, INTERNATİONAL NETWORK OF PROFESSİONAL ACCOUNTANTS TURKEY özel bir muhasebe şirketi olup, Avrupa Birliği Komisyonunun hibeleri ve ARGE (Araştırma Gelişme) ileprofesyonel olarak ilgi duymaktadır.Şirketin Brüksel’deki kuruluşlarında iş çevirme bakımında, Musevi bir de avukatı var. Benim tanıdığım İsmail, üniversite eğitimli, muhasebe konusunda eksper, Eşi Karain’li ve Karaindeki sağlık konusu ile ilgili. Avrupa Birliği Komisyonundaki Hibeler ile ilgili. Ve kendi ülkesi insanlarına sağlık yönünden bir yardımı düşünmekte. Bir anlaşma yaptığında, bağlı olduğu şirket te Avrupa Birliği Komisyonundaki yaklaşık 35 milyar Dolar’dan nemalanmayı düşünüyor olabilir. İsmail Uslu AB komisyonuna, bizim önerdiğimi proje hakkında bir ilişki kurmuş. Kurum onun isteğini sanırım, kuruluşun Türkiye’deki Temsilcisi durumunda olan iletmiş olmalı ki, Fikirler Özel Programı / ERC Ulusal İrtibat Noktasındaki Hakan Karataş ( Türkiye Bilimsel Teknoloji Araştırma Kurumlu) Turkish Research and Business Organisation-Turbo Office Rue de Luxembourg, 14-A,B-1000 Bruksel/Belçika, İsmail Bey’e “Değerli Araştırmamız “ başlıklı üç sayfalık bir yazı göndermiş. Bu yazıda bizden istekleri özet halinde belli. Bu yazılara göre, bizim araştırmamız ;Diagnostic tools ile başlıklı paragrafa Halk Sağlığı’na uymaktadır. Bu araştırma için proje başına 3.5 milyon Euro hesaplanmıştır. Bunun içinde, personel masrafları,makine –techizat,ekipment malzemeleri, sarf malzemeleri, seyahat ve konaklama maliyetleri,yayın maliyetleri harcamaları vardır. Bugünki konuşmada, bizden bir proje istemektedir. Ne yapacağız, faydası nedir ? Dünya sağlığına katkısı ne olacaktır. Vs Proje yöneticisinin benim olmamı istiyor. Bundan, önceki araştırmalarımın etkisi vardır. Aslında ben yaşlılığımı ileri sürerek, genç b.ir arkadaşın bu işi üstlenmesini istedimse de, benim üzerimde israr etti. Onların bize gönderecekleri format dahilinde detaylı, iyi bir proje yapmalıyız. Bu proje için, benim ön gördüğüm arkadaşlarımızda bir ön görüşme yapıp ( Nazmi, Lütfi, Ahmet, Eşref) iyi bir proje hazırlamalıyız. Her üyenin CV.si hazırlanmalı ve bunları yaptıktan sonra, fikir birliği olduğunda hazırladığımız projeyi İsmail beye götüreceğiz. İsmail Bey, benim INPACT ile sözleşme yapmamı istiyor. Şirket, araştırmayı takip edecek, denetleme yapacak ve bize yardımcı olacak, Belki de biz onunla birlikte Brüksel’e gideceğiz ve baş vuru yapacağız. Hazırladığımız proje, Üniversite Destekli, Türk Traks Derneği Destekli, Sağlık Bakanlığı Destekli olabilirmiş. Ben Bunlardan başka MTA ve Çevre Bakanlığı Destekli de ola bilir diye düşünüyorum. Ben kendisinden araştırma için mutlaka Çevre Bakanlığı ile ilişkili ve Siverek Belediye Başkanı ve Urfa Valisi ile bir ön görüşme yapmamızın uygun olduğunu söyledim.

Koparan villager collecting asbestos mixed whito soil

The types of white soil uses

Asbestos mixed soil used for roof

White stucco used floor

Serpentine open mines along Kızılırmak river

Asbestos mixed soil for use road construction

Tremolite fibers in the lung tissue of a patient from Gürpınar

White stucco on the wall of a house from south-eastern Turkey

Tremolite fibers in the soil sample from Yeşilyurt/Malatya

Chest x-ray of a women from Siverek with MPM