UVOD

Preko dve hiljade godina ideja prirodnog prava ima istaknutu ulogu u ljudskoj misli i istoriji. U radu ćemo opisati šta je bit i sadržaj a šta forma prirodnopravne teorije prateći njen razvoj od antičkog do savremenog doba. Doktrina prirodnog prava polazi od tvrdnje da postoji uređenje društvenih odnosa različito od pozitivnog prava, koje je više u hijerarhiji, ima apsolutno važenje i apsolutno je pravedno, a proizilazi iz prirode, božje volje, ili iz ljudskog razuma. Ideja prirodnog prava je u tesnoj vezi sa idejom pravde, čije vrednosti država svojim pozitivnim pravom treba da izražava. Prirodno pravo je pravo što ga svaki čovek ima na osnovi prirodnog reda stvari, odnosno na osnovi ljudske prirode, a još je u antici smatrano osnovom svakog pozitivnog prava. Međutim, nasuprot pozitivnom pravu prirodno pravo je u raznim epohama smatrano izvorom, utočištem i osloncem ideje pravednosti koja ljudima garantuje život primeren njihovom dostojanstvu. Prirodno pravo se, naročito u fazi građanskih revolucija, iskazalo i kao bitan subjekt delegitimizacije starih režima.Na pitanje u čemu je suština prirodnog prava, kojoj treba da se pokorava pozitivno pravo, ova varijanta odgovara: u razumu, koji je jednak za sva vremena i za sve ljude. Dakle u u ljudskom a ne u božanskom razumu ili u prirodi stvari. Ljudski razum sam može otkriti prirodu čoveka i društva i otud izvući formula za pravna pravila koja će važiti za sva vremena i za sve ljude. Ključni je problem svake teorije prirodnog prava jasnije određivanje prirodnog poretka na koji se ono poziva.

1

JUSNATURALIZAM

Jusnaturalizam polazi od prirode kao u osnovi opisive materijalne kauzalne strukture. Čovek je pojmljen kao umno biće, ali i kao biće interesa odnosno potrebe. Prirodno pravo je stoga i naravno pravo jer odgovara ljudskoj naravi. U skladu sa svojom naravi čovek, posredstvom svesti i slobode, putem svoga uma poima svrsishodan poredak prirode kao izvor načela što ih treba ostvariti u vlastitoj egzistenciji. Od samih teoretskih početaka problem ovakvih shvatanja je u tome što su načelno nejasni kriterijumi na osnovu kojih se određuje šta su normativni aspekti prirode, to jest oni koji trebaju postati opšte prihvaćenom normom ljudskog delovanja. Suština ljudskog razuma je apsolutna i neistorijska a razum je isti za sve, sem što su ljudi dotad živeli u zabludama. Progres razuma doveo je dotle, tvrdili su teoretičari, da su ljudi sposobni da se oslobode zabluda i da formulišu jedno prirodno pravo koje će važiti za sve. U periodu buržoaskih revolucija sadržina prirodnog prava je odgovarala interesima buržoazije u borbi sa feudalizmom: sloboda, jednakost medju ljudima, apstraktno shvaćena, sveta i neograničena privatna svojina i sloboda preduzimljivosti u privredi, te demokratija i narodna suverenost u državi.Pošto se na ovaj način može formulisati jedno savršeno pravo, koje odgovara interesima svakog čoveka i istovremeno izražava opštu volju celog društva onda sledi i zaključak sa revolucionarnom porukom: ako pozitivno pravo ne odgovara ovom prirodnom pravu onda ga treba srušiti revolucijom(pravo na pobunu i revoluciju je takodje prirodno pravo) i stvoriti novo pravo. Prirodno pravo nije stvorila država , dakle i ona je pod pravom(nasuprot teorijama apsolutizma). To prirodno pravo treba i silom uneti spolja( što se npr. Francuska revolucija trudila da učini u svojim imperijalističkim napoleonovim ratovima). S formalne strane ove teorije daju potpune kodekse prirodnog prava a takvi su zakonici i napravljeni. Najpoznatiji je svakako Napoleonov zakonik iz 1804. godine. Ova teorija prirodnog prava u osnovi je ista kao i stare teorije ali prvi put daje jednu revolucionarnu crtu i naglašava revolucionarnu stranu prava i ulogu narodnih masa. Njen odgovor da je osnov pravu u razumu apsolutno je netačan jer nema večitog razuma zato što nema ni večito istog društva.Što se tiče države prirodnopravna teorija se njom mnogo manje bavila i smatrala je da je država potčinjena pravu te da je samo orudje za ostvarenje prava. Najznačajniji rezultat ove teorije u oblasti države je tzv.teorija društvenog ugovora o nastanku i prirodi države. Bitnost ove teorije sastoji se, nasuprot religijskim teorijama, u pokušaju da se nastanak države objasni prvenstveno uticajem društvenih kriterijuma i primarnih društvenih uzroka kao temelja nastanka države.

2

Teorija o nastanku i prirodi države polazi upravo od ideje da svi ljudi samim rodjenjem stiču izvesna prava, prirodna, urodjena prava i nastanak države objašnjava kao nastanak jedne ustanove koja treba da štiti ta prirodna prava. Ona se naziva teorijom društvenog ugovora zato što je konkretan način na koji, po njoj, država postaje jedan svestan voljan akt ljudi, postaje jedan ugovor svih članova jedne zajednice, svih gradjana jedne buduće države, tzv. društveni ugovor. Naime, ljudi sklapaju ugovor kojim se obavezuju da se pokoravaju jednoj vlasti koja će regulisati njihove odnose i štititi njihova prava. Bitnost ove teorije je u pokušaju da se napravi osnova po kojoj se nastanak države objašnjava društvenim uzrocima te da se država predstavi kao tvorevina ljudi a ne kao nešto nezavisno od njihove volje. Po ovoj teoriji država je svesna tvorevina ljudi koji je mogu i prepravljati po svojoj volji. Ako se kritički pogleda ova teorija onda je jasno da je objašnjenje stvarnog postanka države putem ugovora naivno i istorijski netačno jer se država nije stvarala ugovaranjem izmedju vladajućih i potčinjenih već naturanjem vlasti vladajućih. Novovekovno prirodno pravo nastoji, polazeći od modernog poimanja nauke, izbeći navedenu poteškoću te se konstituiše kao racionalno prirodno pravo. Prirodno stanje koje prethodi civilnome, a koje kao uporište koriste sve moderne teorije prirodnog prava, tumačeno je kao stanje u kojem um još nije zavladao odnosno kao stanje haosa koji ne odgovara čovekovoj egzistenciji. Prelaz iz metodički pretpostavljenog prirodnog stanja u civilno je moguć samo posredstvom društvenog ugovora. Taj ugovor, uzet kao metodička osnova moderne države, polazi od pretpostavke da ljudi pristaju na podređivanje zakonima i vlasti uz uslov da im se garantuju osnovna prava čoveka i državljanina, to jest sigurnost koju nemaju u prirodnom stanju.Na ovaj način prirodno pravo ima u modernijim postavkama dvostruku funkciju - ono delegitimira svaki poredak koji ne počiva na načelu umno posredovane prirode, ali i legitimira novi poredak koji, po nosivoj metodičkoj pretpostavci, počiva na društvenom ugovoru. Od Grotiusa naovamo ljudskom razumu je pripisana sposobnost propitivanja zakonitosti prirode kao božjeg djela čime se utemeljuje racionalna osnova novovekog prirodnog prava. Moderno prirodno pravo završava sa Fichteovom filozofijom prava koja dovodi u sumnju samu instituciju ugovora pripisujući subjektu pravo da ugovor razvrgava po vlastitom nahođenju, čime se čitava pravna konstrukcija koja polazi od prirodnog prava iskazuje nemogućom. Prirodno pravo se ponovo aktualizira nakon drugog svjetskog rata, kao osnova za sudske procese protiv ratnih zločinaca iz nacionalsocijalističkih redova. Budući da su nacionalsocijalisti došli na vlast putem izbora, te kasnije nametnuli čitav niz zakona i propisa koji su omogućili represiju i fizičko istrebljenje miliona ljudi, trebalo je pronaći pravnu osnovu za suđenje zločincima koji su, strogo formalno gledano, poštovali zakonske norme. Inicijalna osnova je pronađena u prirodnom pravu koje se, zatim, neretko koristi i kao osnova međunarodno-pravnih normi. Savremene države uglavnom više ne počivaju na pretpostavci društvenog ugovora i prirodnog prava, no ostaje pretpostavka konsenzusa o vrijednostima zajednice koja često ispunjava istu funkciju.

3

U današnjim okolnostima na prirodno pravo se pretežno pozivaju antiglobalistički pokreti i snage koje nastoje pokazati nepravednost i nelegitimnost pojedinih poredaka ili svetskog poretka u celini, što je poslednjih decenija specifično za različite globalne pokrete ekološkog i mirovnog karaktera. Na prirodno pravo su se pozivala i brojna nastojanja da se dokrajči poredak realnog socijalizma, jer u takvome tipu poretka ni osnovna ljudska prava nisu bila zagarantovana. Jedno od ključnih pitanja učenja o prirodnom pravu jeste sama suština prava, a jedan od glavnih problema jeste određivanje odnosa između prava i morala. Osnovna odrednica je zahtev da sadržaj prava mora biti moralan. Ako sadržaj prava nije moralan, onda nema ni prava. Teoretičari prirodnog prava ne prihvataju da je pravo samo izraz volje i standarda neke grupe ili društva. Naprotiv, oni veruju u apsolutne vrednosti i pravo shvataju kao sredstvo za ostvarenje tih vrednosti. Svi oblici teorije prirodnog prava u većoj ili manjoj meri počivaju na tezi da postoji značajna veza i preklapanje između prava i morala. Shodno tome, pravo se ne može u potpunosti sagledati bez njegovog određenja prema moralu.

Posebno mesto u razvoju ideje prirodnog prava imali su filozofi prosvetitelji antičke Grčke – sofisti, koji su pravili distinkciju između prirode (phisis), koja izražava večni poredak kosmosa i zakona (nomos), o čijoj sadržini odlučuju polisi, čime su utrli put učenju o pravu prirode. Aristotel naglašava da pravo političke zajednice (politikon dikaion) može biti ili prirodno pravo (phisikon), sa svuda jednakom važnošću, bez obzira da li je usvojeno ili nije, ili pozitivno pravo (nomikon), za koje je isprva bilo sporno da li je važilo ovako ili onako, ali to više nije, otkako je zakonski ustanovljeno. Za određivanje suštine prirodnog prava, odnosno njegove svrhe i cilja od neprocenjivog su značaja Aristotelova razmatranja o pravdi (dikaion). Neke ljudske radnje su u skladu sa prirodom i stoga su prirodno dobre, dok druge nisu u skladu sa prirodom i stoga su prirodno loše. Već kod grčkih sofista i Platona priroda važi kao sadržaj hijerarhijski stepenovanog poretka u kojem je svakom biću, po njegovoj biti, dato odgovarajuće mesto. Poznate su im činjenice o prirodnom pravu kao pravičnom, humanom i demokratskom. Ono je usadjeno u čoveku i niko ga ne sme otuđiti od njega. Za pririodno pravo se često kaže da je nepisano, večno (božje) pravo koje proizilazi iz prirode ljudi. Suštinu prirodnog prava dijagnosticirao je Ciceron lapidarnim rečima: “To je istinski zakon, zakon razuma, u skladu sa prirodom, opšti, nepromenljiv, večan, čije naredbe pozivaju na dužnost, čije zabrane udaljavaju od zla. Tom zakonu ne može se protivrečiti drugim zakonima, niti se on može preneti na nekoga, niti sasvim ukinuti…Njemu nisu potrebni ni novi tumači ni novi izvršitelji. On neće biti jedno u Rimu a drugo u Atini. On neće sutra biti drugačiji nego danas, već će u svim narodima i za sva vremena taj zakon uvek vladati, jedinstven, večan, neuništiv. Život, sankcije i javnost tom zakonu obezbeđuje zajednički vođa, kralj svih bića, sam Bog, i nijedan čovek ne može da ga porekne, a da se ne odrekne samoga sebe i da ne porekne svoju prirodu.”

4

Za razliku od prirodnog prava, koje ima demokratsku i humanističku konotaciju, pozitivno pravo je nepravedno i konzervativno pravo, jer se njime legalizuje i legitimiše onakav društveni (klasni) poredak koji odgovara interesima vladajuće klase. S toga je sasvim tačna marksistička odredba prava prema kojoj je ono “ volja vladajuće klase upisana u zakon”. Iz ovoga se može konstatovati da se prirodno i pozitivno pravo nalaze u permanentnom sukobu. Naime, pozitivno pravo se nikad ne dovodi u saglasnost sa nekim višim načelima i univerzalnim ljudskim vrednostima kao što su sloboda, jednakost, pravda, solidarnost, humanost. Svedoci smo da je u naše vreme došlo do jedne inverzije između prirodnog i pozitivnog prava, budući da je nepravda supstituisala pravdu i da istupa u ime nje. Prema tome, supremacija pozitivnog prava nad prirodnim pravom koje više ne služi kao korektiv pozitivnom pravu, već samo može da predstavlja jednu farsičnu ornamentiku, ukras, puki dodatak da bi se kamuflirala brutalnost i nepravičnost pozitivnog prava. Ova kolizija antagonizma prirodnog i pozitivnog prava može se verodostojno prikazati i u književnim delima. Najautentičniji opis antagonizma nalazimo u Sofokleovoj Antigoni. Antigona reprezentuje prirodno pravo s obzirom da se suprotstavlja zahtevu kralja Kreonta da se telo njenog brata Polinika ne pokopa. Pri tom ona se poziva na prirodne zakone koji imaju teološku konotaciju. Na Kreontovo pitanje kako se drznu da pogazi zakone i naredbe o zabrani sahrane državnog neprijatelja Polinika Antigona odgovara ”jer nalog koji zboriš, ne proglasi Zeus, nit Pravda, ukućanka sveta podzemnog, već oni drugi zakon dadoše ljudstvu svem. Ja ne smatrah tvoj nalog tako svesilnim da mogao bi kršit božiji glas koji je večit iako nikad nenapisan.” Na drugoj strani je kralj Kreont koji je zbog tog samovoljnog čina osudjuje na smrt, pozivajući se na pozitivno pravo. Na ovom primeru možemo konstatovati da je nesaglasje pozitivnog prava sa opštim ljudskim pravom u stalnom sukobu.

Država i pravo treba da štite i izražavaju pravdu. Stoička filozofija je izuzetno zaslužna za razvoj prirodno pravne doktrine, prvenstveno zbog utemeljenja principa univerzalnosti prirodnog prava. Stoici su prirodno pravo proglasili merilom valjanosti svih zakona i svih pojedinačnih država. Od naročitog je značaja uticaj koji je ovo stanovište imalo na rimsko prirodno pravo, a naročito rad Cicerona (106-43. god. p.n.e.). Ciceron je zakone države podredio univerzalnim moralnim principima koje izražava prirodno pravo, postavljajući zahtev pred državu i pozitivno pravo da obezbede poštovanje privatne svojine i života građana. Njegovo učenje je izvršilo izuzetan uticaj na kasniju rimsku pravnu nauku i ranu etiku hrišćanstva. Jedno od velikih dostignuća prirodnog prava jeste zasnivanje sistema prava univerzalne vrednosti. Reč je o Justinijanovom kodeksu (Corpus Iuris Civilis) iz 534. godine n.e., jednom od najznačajnijih dela iz pravne oblasti sa ogromnim značajem i podsticajem u daljem razvitku pravne nauke. Od tada nailazimo na jednu ogromnu prazninu u svim društvenim oblastima života pa tako i u pravnoj oblasti jer se vekovima ništa značajnije ne dešava ili bar mi nemamo relevantne podatke o tome.

5

Začetnikom modernog, racionalnog prirodnog prava smatra se Hugo Grocijus (1583-1645), koji svoju teoriju međunarodnog prava upravo bazira na prirodnom pravu. Grocijus razdvaja božansko pravo (ius divinum) i ljudsko (ius humanum), u koje ubraju i ius nature. Svojom čuvenom hipotezom da čak ni volja svemoćnog po izuzetnom uticaju koje je imalo na liberalizam i konstitucionalizam svakako se izdvaja prirodno-pravno shvatanje Džona Loka (1632-1704), koje je prvenstveno izraženo u njegovom delu Dve rasprave o vladi (Two Treaties of Government (1689)), a da se sažeti u stavu da su pozitivi zakoni samo jemstvo prirodnih zakona, koji su granica političke vlasti. Ukoliko vladar ide protiv prirodnih prava i ne (za)štiti život, slobodu i pravo svojine, građani imaju pravo na otpor ugnjetavanju i uspostavljenje poretka koji je zasnovan na prirodnom pravu. Svi oblici teorije prirodnog prava u većoj ili manjoj meri počivaju na tezi da postoji značajna veza i preklapanje između prava i morala. Shodno tome, pravo se ne može u potpunosti sagledati bez njegovog određenja prema moralu. Kao ključne razlike između prava i morala kao društvenih sistema normi uobičajeno se navode: 1) pravo ima društveni (objektivni) karakter, a moral individualni (subjektivni); pravo pretpostavlja društvo (Ubi societas ibi ius), a moral ne; 2) pravni propisi imaju prinudni karakter, u smislu mogućnosti države da prinudnim sredstvima (silom) iznudi ponašanje zahtevano pravnom normom, nasuprot autonomnom karakteru moralnih normi. Kroz prizmu istorijskog razvoja prirodnog prava svaki novi teoretičar je davao doprinos obimu i sadržaju ali ne i suštini prvobitnim shvatanjima prirodnog prava. Vremenom je uspostavljena distinkcija između prava koje stvara i sprovodi država izražavajući interes jedne određene društvene zajednice (ius civile) i opšteg prava naroda (ius gentium), koje su ljudi stvorili radi međusobnog saobraćanja. Konačno, postoji i pravo koje uvek važi i koje odgovara onome što je uvek dobro i pravično (bonum et aequum), a reč je o prirodnom pravu.

6

ZAKLJUČAK:

Prirodno pravo nije samo ideal koji pozitivno pravo treba dostići, već je i kriterijum valjanosti postojećeg, pozitivnog prava. Pristalice pravno-pozitivističkog shvatanja prava su u pravu kada tvrde da prirodno pravo ne sadrži konkretne norme koje bismo mogli da upotrebimo u realnim situacijama, npr. kako urediti imovinsko-pravne odnose. Međutim, prirodno pravo ocenjuje svaki pojedinačni sistem u pogledu pravednosti. Mnogi pisci koriste termin “ideal pravičnosti” kada govore o prirodnom pravu i time mu daju širinu i ojačavaju poziciju da iako je pravna kategorija svoj uticaj je ostvarilo i u drugim sferama društvenih nauka, prvenstveno u filozofiji. U savremenim okolnostima na prirodno pravo se pretežno pozivaju politički pokreti i snage koje nastoje pokazati nelegitimnost pojedinih poredaka ili svetskog poretka u celini, što je poslednjih decenija posebno karakteristično za različite globalne pokrete ekološkog i mirovnog profila. Značaj prirodnog prava i prepoznavanje prirodnih prava jasno se može videti i u aktivizmu univerzalnih međunarodnih organizacija, poput Organizacije ujedinjenih nacija i usvajanju velikog broja međunarodnih konvencija koje se odnose na ljudska prava i zaštitu svih ljudi, nevezano od njihove nacionalnosti, rase, pola ili religije. Najvažnija, u ovom pogledu, je Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koja je 1948. godine doneta pod okriljem Ujedinjenih nacija. Kroz prizmu istorijskog razvoja prirodnog prava svaki novi teoretičar je davao doprinos obimu i sadržaju ali ne i suštini prvobitnim shvatanjima prirodnog prava. Vremenom je uspostavljena distinkcija između prava koje stvara i sprovodi država izražavajući interes jedne određene društvene zajednice (ius civile) i opšteg prava naroda (ius gentium), koje su ljudi stvorili radi međusobnog saobraćanja. Konačno, postoji i pravo koje uvek važi i koje odgovara onome što je uvek dobro i pravično (bonum et aequum), a reč je o prirodnom pravu.

7

LITERATURA:

Gordana Vukadinović, “Teorija države i prava II”, 2007. Novi Sad

Radomir D. Lukić, “Uvod u pravo”, 1993. Beograd

Andrija Gams sa Ljiljanom M. Đurović, “Uvod u građansko pravo”, 1991. Beograd

8