6

DRUTVENA PROIZVODNJA I NJENE OPTE ZAKONITOSTI

1. NUNOST PROIZVODNJE I NJENI INIOCI..............................

1.1 Uslovljenost proizvodnje ljudskim potrebama....................................

1.1.1 Pojam ljudskih potreba i nain njihovog zadovoljenja..........

1.1.2 Vrste ekonomskih potreba i njihovo zadovoljenje.................1.2. Osnovni inioci (faktori) proizvodnje..............................................1.2.1 Komplementarnost, srazmjernost i mobilnost faktora proizvodnje................................................................................................1.3 Karakteristike proizvodnje u savremenim uslovima............................1.4 Teorija proizvodnje i proizvodna funkcija...........................................

2. DRUTVENI FOND RADA I NJEGOV RASPORED.......................2.1 Ukupni drutveni fond rada........................................ ...........................2.2 Drutvena i tehnika podjela rada...........................................................2.2.1 Smisao i znaaj drutvene i tehnike podjele rada....................2.2.2 Za visnost drutvene podjele rada od stepena razvoja proizvodnih snaga.............................................................................................2.2.3 Drutvena podjela rada i njen uticaj na razvoj drutveno-ekonomskih odnosa i sistem privreivanja.....................................................2.3 Zakon srazmjernog rasporeda ukupnog drutvenog fonda rada................2.3.1 Sutina zakona: ta-kako-za koga (Semjuelson)...........................2.3.2 Vrste srazmjera.............................................................................2.3.3 Nain uspostavljanja srazmjera....................................................2.3.4 Zakon srazmjernog rasporeda drutvenog fonda rada kao osnovni ravnoteni zakon svakog drutva........................................................2.4 Zakon ekonomije rada...............................................................................3. OBIM DRUTVENE PROIZVODNJE I FAKTORI KOJI GA ODREUJU (DETERMINANTE DRUTVENE PROIZVODNJE3.1 Prirodno bogatstvo i ouvanje prirodne sredine...................................3.2 Razvijenost sredstava za proizvodnju..................................................3.3 Stanovnitvo.........................................................................................3.4 Duina radnog vremena.......................................................................3.5 Produktivnost (proizvodnost) rada......................................................3.6 Intenzivnost rada..................................................................................3.7 Drutveni odnosi (odnosi proizvodnje)................................................4. IZRAAVANJE REZULTATA DRUTVENE PROIZVODNJE4.1 Drutveni bruto proizvod.............................................................................4.1.1 Naturalna (materijalna) struktura drutvenog bruto proizvoda......4.1.2 Vrijednosna struktura drutvenog bruto proizvoda.......................4.1.3 Namjenska (funkcionalna) raspodjela drutvenog bruto proizvod4.2 Potreban proizvod i viak proizvoda.........................................................4.2.1 Potreban proizvod, potreban rad i potrebno radno vrijeme..........4.2.2 Viak proizvoda, viak rada i viak radnog vremena..................4.2.3 Potreban proizvod i viak proizvoda u razliitim drutvenim sistemima..........................................................................................................5. POVEZANOST I MEUSOBNA USLOVLJENOST ELEMENATA DRUTVENE REPRODUKCIJE...............................................................5.1 Osnovne napomene o pojmu, oblicima i5.2 Vrste drutvene reprodukcije i njihove osnovne karakteristike...............5.3 Meusobna povezanost i uslovljenost proizvodnje, raspodjele, razmjene i potronje u procesu reprodukcije...................................................................5.4 Reprodukcija i reprodukcioni ciklusi........................................................6. TRITE I MEHANIZAM ISPOLJAVANJA ZAKONA VRIJEDNOSTI................................................................................................6.1 Pojam i funkcije trita................................................................................6.2 Klasifikacija i morfologija trita................................................................6.3 Razliiti oblici trine konkurecije............................................................6.4 Trini subjekt.............................................................................................6.5 Ponmuda i tranja kao osnovni inioci trita.............................................

6.5.1 Definisanje ponude i tranje...........................................................6.5.2 Obim i struktura ponude i tranje...................................................6.5.3 Uticaj prodajnih cijena na kretanje ponude....................................6.5.4 Uticaj prodajnih cijena na kretanje tranje.....................................6.5.5 Cjenovna elastinost ponude..........................................................6.5.6 Cjenovna elastinost tranje...........................................................6.5.7 Usklaivanje ponude i tranje i uspostavljanje ravnotenih cijena.................................................................................................................6.6 Trite novca...............................................................................................6.7 Trite kapitala............................................................................................6.8 Trite radne snage....................................................................................LITERATURA................................................................................................DRUTVENA PROIZVODNJA I NJENE OPTE ZAKONITOSTI

1. NUNOST PROIZVODNJE I NJENI INIOCI

1.1 Uslovljenost proizvodnje ljudskim potrebama

1.1.1 Pojam ljudskih potreba i nain njihovog zadovoljenjaTeorija potreba jo uvijek nije dovoljno razvijena u ekonomskoj, ali i drugim naukama. U novije vrijeme razvija se posebna nauka koja se bavi izuavanjem potreba. Ona se naziva hreiologija.U literaturi se razlikuje pet osnovnih vrsta potreba koje su strukturisane prema hijerarhiji relativne jaine (intenziteta) i gdje se hijerarhijski nie potrebe javljaju tek poto su zadovoljene hijerarhijski vie potrebe, makar u izvjesnoj mjeri. U te grupe potreba spadaju sljedee:1. Egzistencijalne, fizioloke potrebe (za hranom, vodom, spavanjem i si.);2. Potrebe sigurnosti (bezbjednost, stabilnost, red, zakon i sl.);3. Afektivne potrebe (za pripadnou, ljubavlju, dopadljivou);4. Potrebe za samopotovanjem i samouvaavanjem. Ove se mogu podijeliti na dvije grupe i to: a) elja za snagom, ljepotom, majstorstvom, povjerenjem ljudi, nezavisnou, slobodom i b) elja za drutvenom reputacijom, statusom, slavom, priznanjem, panjom, dostojanstvom, uvaavanjem;5. Potreba da se uini sve ono za ta je pojedinac individualno sposoban.Razumljivo, drutvo koje bolje i potpunije obezbjeuje zadovoljenje ljudskih potreba od drugih drutava smatra se progresivnijim drutvom.Zadovoljenje potreba nieg nivoa (egzistencijalne potrebe) aktivira neophodnost potreba vieg nivoa, ime se poveava motivacija i drutvena aktivnost u cjelini. I obrnuto, nezadovoljenost potreba na niem nivou angauje cjelokupnu ljudsku aktivnost radi njihovog zadovoljenja, tako da izostaju aktivnosti radi zadovoljenja potreba vieg nivoa. Na taj nain nivo i stepen zadovoljavanja potreba utie na nivo i obim proizvodnih i drugih aktivnosti u drutvenoj zajednici, i obrnuto.U literaturi se vri saimanje prethodno navedenih pet vrsta u tri vrste potreba, i to: potrebe za postojanjem, za povezanou i rastom. Naime, ljudi prvo moraju opstati u ivotu, zatim moraju uspostaviti odreene meusobne odnose i kao ljudska bia, za razliku od ostalih ivih bia, moraju biti kreativni u mijenjanju i usavravanju, kako svog okruenja, tako i samih sebe.Marksistika nauka, takoe, nije se ire i podrobnije bavila pitanjem potreba. Ovdje se esto poistovjeuje predmet potrebe i sama potreba. Tako, na primjer, Marks svoju analizu u "Kapitalu" poinje na sljedei nain: "Roba je prije svega spoljanji predmet, stvar koja svojim svojstvima zadovoljava ljudske potrebe ma koje vrste. Nita tu ne mijenja kakve su prirode ove potrebe, na primjer, potiu li iz stomaka ili iz fantazije."

Pri tome Marks navodi definiciju potreba koju daje Nikolas Barbon na sljedei nain: "Potreba je pretpostavka za elju, apetit duha koristan je duhu kao glad tijelu... Veina stvari dobija svoju vrijednost otuda to zadovoljava potrebe duha." Marks posebno naglaava istorijski karakter potreba, njihovu zavisnost od tradicije, kulturnog nivoa i si. Za njega potrebe nisu isto ekonomske kategorije. Zato on klasifikaciju potreba vri negdje sa filozofsko-antropolokog stanovita, negdje sa ekonomskog stanovita i tome slino.

Marks je posebno isticao da ovjek u svim nainima proizvodnje mora da vodi borbu s prirodom radi zadovoljenja svojih potreba, odnosno radi sopstvene egzistencije. Jer, "s razvojem ovjeka iri se carstvo prirodne neophodnosti zbog toga to se ire njegove potrebe; ali u isto vrijeme se ire proizvodne snage koje slue za njihovo zadovoljavanje". Ovo izraava uzrono-posljedinu vezu izmeu proizvodnih snaga i proizvodnje s potrebama, tako da predstavlja sutinu zakona porasta potreba.Lenjin se na odreeni nain takoe bavio prouavanjem potreba i na bazi toga formulisao zakon porasta potreba. Sutina ovog zakona je u dinamici potreba koje raa proizvodnja, u stalnom procesu razvitka i proirivanja postojeih potreba, te pojavi i porastu novih potreba, koje dovode do kvantitativnih i kvalitativnih promjena u strukturi potronje i koje neprekidno iniciraju i razvijaju proizvodnju.Zakon porasta potreba izraava dijalektiku suprotnost izmeu proizvodnje i potreba, te postoji tokom itave istorije razvoja ljudskog drutva. Ona se sastoji u tome to potrebe koje raa proizvodnja, postaju opteprihvaene, a zatim prevazilaze po obimu i tempu rasta samu proizvodnju. Ta se suprotnost stalno reprodukuje i daje impulse itavom kretanju. Naime, im je dostignut vii nivo razvoja proizvodnje i zadovoljavanja potreba koje su se razvile, dolazi do novog porasta potreba koji prevazilazi mogunosti proizvodnje, to daje podsticaj njenom daljem razvoju i unapreenju.S mijenjanjem proizvodnje i kulture, jedne potrebe nestaju, a nove potrebe se raaju (nastaju). irenje kruga potreba, poveanje njihovog kvalitativnog nivoa, njihovo nastajanje i nestajanje, promjene meusobnih odnosa i strukture potreba i si. ini izraz djelovanja zakona porasta potreba.Potrebe su svojstvene samo ivim organizmima. One predstavljaju objektivnu neophodnost postojanja odreenih uslova i sredstava za egzistenciju i razvoj ivog organizma, kao i odnos tog organizma prema prirodi, odnosno sredini u kojoj egzistira.Meutim, ljudske potrebe se bitno razlikuju od potreba biljaka i ivotinja, time to se ispoljavaju kroz drutvene odnose i imaju drutveni karakter. Nosioci (subjekti) ljudskih potreba su pojedinci, klase, socijalne grupe, drutvo i si., koji ne samo da aktivno djeluju na prirodu, ve i stvaraju materijalno i duhovno blago i vre usluge kojima se zadovoljavaju ljudske potrebe. Potrebe biljaka i ivotinja su bioloke (instinktivne) i njihovi subjekti ne utiu na njihove promjene. One se mijenjaju dejstvom ovjeka ili promjenom uslova geografske sredine. Kod ivotinja se iz generacije u generaciju prenose u osnovi jedne te iste instinktivne potrebe, dok su kod ljudi potrebe vrlo promjenljive. "ivotinja", pisao je Engels, "samo koristi prirodnu sredinu i utie na nju samo svojim prisustvom. ovjek je, meutim, svojim dejstvom, podvrgava da slui njegovim ciljevima, on njome gospodari."

ovjek svojom aktivnou mijenja i sadrinu i nain zadovoljavanja svojih potreba. Ljudske potrebe se vremenom mijenjaju i kvantitativno i kvalitativno. Jer, "ovjek se od ivotinja, pored ostalog, razlikuje i bezgraninou svojih potreba, njihovom sposobnou da se stalno ire".

Ljudske potrebe su, ne samo motiv i stimulans proizvodne aktivnosti, ve su i proizvod te aktivnosti. One su nastale s pojavom ovjeka, tako da sva istorija razvitka ljudskog drutva predstavlja neprekidan proces obnavljanja i razvitka ljudskih potreba. Potrebe izraavaju objektivno neophodne uslove ivota koji odgovaraju dostignutom materijalnom i kulturnom stepenu razvitka drutva i njihovih lanova.Potrebe predstavljaju osnovu interesa ljudi, koji upuuju na razliite vrste aktivnosti. Sve to ljudi rade vezano je za njihove interese. Kroz interese se, u stvari, realizuju potrebe, one izraavaju ciljne funkcije potreba koje predstavljaju socijalno determinisane potrebe.Ekonomski interesi predstavljaju drutvenu formu razvoja ekonomskih potreba, kao to proizvodni odnosi predstavljaju oblik kroz koji se razvijaju proizvodne snage.Veina ljudskih potreba zadovoljava se proizvodima ljudskog rada - dobrima i uslugama. Neke potrebe ne zahtijevaju ekonomsku aktivnost ovjeka: na primjer, korienje prirodnih izvora radi zadovoljavanja ei, korienje atmosferskog vazduha za disanje, potreba za komuniciranjem i saradnjom sa drugim ljudima, potreba da se uiva u posmatranju prirodnih ljepota i dr.U svakom drutvu je bez proizvodnje nemogua "proizvodnja ivota". Izmeu potreba i proizvodnje ne postoji samo uslovljenost ve najtjenja i najdirektnija veza. Moe se rei da su potrebe takve, kakve su proizvodne snage. Prvobitno, glavna potreba ovjeka bila je potreba ishrane. Moe se rei da se s njom i potrebom za razmnoavanjem gotovo iscrpljivao krug ovjekovih potreba. S razvojem proizvodnih snaga rasla je vlast ljudi nad prirodnim silama, poveavala se koliina raznih dobara i irio se krug ovjekovih potreba. Potrebe se ne javljaju same po sebi, ve se u svim etapama razvitka drutva javljaju kao produkt proizvodnje, koja "stvara potronju, stvarajui odreeni nain potronje i, zatim, stvarajui pobudu potronje, samu sposobnost potronje kao potrebu". Potrebe zavise i od sredine u kojoj ljudi ive, od naslijeenih navika i tradicija, kulturnog nivoa, prirodno-klimatskih uslova, karaktera rada, porodinih odnosa i ivotnih navika.Pored objektivnih faktora od kojih zavise potrebe, postoje i subjektivni inioci: sklonosti, ukusi, psiholoke i fizioloke osobenosti, duhovni razvitak linosti, njene vrijednosne orijentacije. Sve to daje individualnu obojenost potrebama, njihovoj mobilnosti i obnavljanju. Izuavanje ovjekove linosti, njegovih zahtjeva i miljenja bitno iri predstave o potrebama.Na pojavu potreba utiu takve osobine individua kao to su uzrast, porodino stanje, pol, obrazovanje, profesija, vrsta zanimanja, tradicija, navike, okruenje i slino.U savremenim uslovima ogroman uticaj na formiranje potreba imaju moda i reklama. Ekonomske potrebe, kao to smo ve istakli, prije svega determinie proizvodnja. One se formiraju u procesu drutvenog razvitka. Taj proces je objektivan. Formiranje potreba vri se neprekidno, a u okviru toga i u procesu njihovog zadovoljavanja. Drukije reeno, formiranje potreba preplie se s aktivnostima usmjerenim na njihovo zadovoljavanje.Svaku potrebu ovjek mora saznati, tj. ona mora proi kroz njegovu svijest, mora poprimiti odlike svojstvene datoj linosti.S razvitkom i usavravanjem proizvodnje, produbljivanjem podjele rada, porastom kulturnog i obrazovnog nivoa ljudi i s porastom stanovnitva dolazi do porasta ljudskih potreba, koji moe biti ekstenzivan i intenzivan. Ekstenzivan porast potreba vezan je za poveavanje broja ljudi i produavanje njihovog prosjenog ivotnog vijeka, a intenzivan za promjene nivoa proizvodnih snaga" za tip proizvodnih odnosa, nivo zadovoljavanja samih potreba, internacionalizaciju proizvodnje i drutvenog ivota, za nauno-tehniki progres. Dakle, pojam potreba veoma je kompleksan i obuhvata vie aspekata (ekonomski, socioloki, bioloki, psiholoki, filozofski, pravni, istorijski i si.). Zbog toga je veoma teko dati potpunu definiciju potreba koja bi obuhvatala sve znaajne aspekte koje ovaj pojam podrazumijeva.Ljudske protrebe se najee definiu kao osjeaji manjka ili nedostatka, te podsticaj i tenja da se taj nedostatak otkloni. Potrebe imaju pojedinci, odreene grupe i itave drutvene zajednice.Obim i struktura ljudskih potreba zavisi od niza faktora: dostignutog stepena drutveno-ekonomskog razvoja, socijalne strukture drutva, navika i preferencija pojedinaca i drutvenih grupa, prirodnih okolnosti, okruenja, mode, ukusa itd. Sa razvojem ljudskog drutva mijenjaju se navedeni inioci, pa se mijenjaju i ljudske potrebe.S obzirom da se potrebe mijenjaju sa razvojem ljudskog drutva, to govorimo o normalnom ili prosjenom obimu ljudskih potreba na datom stepenu razvijenosti. Pored toga, govorimo o minimalnom obimu ljudskih potreba ili egzistencijalnom minimumu, koji mora biti zadovoljen da bi se obezbijedila minimalna egzistencija ljudi. Predmet naeg razmatranja bie ekonomske potrebe.

1.1.2 Vrste ekonomskih potreba i njihovo zadovoljenje

Politika ekonomija ne izuava sve ljudske potrebe, ve samo one koje izraavaju ekonomske odnose, tj. samo one koje se zadovoljavaju kroz te odnose. Te se potrebe nazivaju ekonomskim potrebama. Njihovu najbitniju odliku ini to to se zadovoljavaju proizvodima ljudskog rada - dobrima i uslugama. One imaju drutveno-istorijski karakter i izraavaju odreene ekonomske odnose. Pojava i formiranje strukture ekonomskih potreba, njihov razvitak i obnavljanje ne ostvaruju se haotino i sluajno na osnovu volje pojedinaca, ve u skladu s objektivnim zakonitostima da-tog stepena istorijskog razvitka drutva. Sve ekonomske potrebe ljudi, ukljuujui i one nasune materijalne, kao to su potrebe za hranom, odjeom i stanom, imaju drutveno-istorijski karakter. Potrebe pojedinca uvijek i svuda su potrebe drutvenog ovjeka, jer se ovjek ne moe zamisliti izvan drutva, pa i njegova lina potreba nije potreba izolovanog pojedinca ve potreba lana drutva.Ekonomske potrebe zavise, prije svega, od proizvodnje, od nivoa razvitka proizvodnih snaga i tipa proizvodnih odnosa. One su proizvod objektivnih materijalnih uslova, odnosno odreenog naina proizvodnje. One izraavaju proizvodne odnose, kroz koje dobijaju drutveni oblik svog razvitka.Ekonomske potrebe su osnovna pokretaka snaga svakog proizvodnog procesa. Naime, ovjek kao prirodno i drutveno bie ima raznovrsne potrebe, kao, na primjer: ishrana, oblaenje, stanovanje, komuniciranje, druenje, razonoda, duhovni ivot i sl., ije je zadovoljavanje uslov egzistencije ovjeka. U tom smislu se moe rei: ekonomske potrebe su zahtjev za odravanje i razvitak ovjeka u prirodnoj i drutvenoj sredini kojoj pripada. Iz navedene opte definicije proizlazi da sutinu potreba ne treba poistovjeavati sa nainom njihovog ispoljavanja, mogunosti njihove realizacije, materijalnim dobrima kojima se podmiruju, njihovim znaajem u ekonomskim tokovima i sl.

Podjela potreba moe se izvriti sa razliitih stanovita.Potrebe moemo podijeliti sa stanovita nastanka na uroene i vremenom steene potrebe. Uroene potrebe su najvanije, prvorazredne potrebe ovjeka: potreba za vazduhom, vodom, hranom, snom i dr. One postoje u svim epohama razvitka drutva nezavisno od nivoa njegove zrelosti i socijalno-ekonomskih osobenosti, imaju fizioloku osnovu i predstavljaju prvi prirodni uslov "proizvodnja ivota" ljudi i svake drutvene aktivnosti. To su fizike potrebe bez ijeg bi zadovoljavanja ivot bio nemogu. Zadovoljavanje tih potreba ne samo da reprodukuje fizike sile ovjeka, ve predstavlja i odreeno zadovoljstvo. Te potrebe imaju svoju fizioloku granicu relativne zasienosti koja zavisi od kvaliteta sredstava i naina pomou kojih se zadovoljavaju.Vremenom steene potrebe su proizvod ovjekovog duha, njegovog intelekta. One su vezane za drutvenu prirodu i drutveno ponaanje ovjeka. Tu spadaju kako intelektualne, tako i socijalne potrebe. Te potrebe (za obrazovanjem, kulturne potrebe, briga o starima, potrebe za stvaralakim radom itd.) vremenom postaju prirodne i neophodne kao uroene potrebe. Duhovne i socijalne potrebe u svom razvitku nemaju granica, kao to ih nema ni drutveni progres. Razvitak i zadovoljavanje duhovnih i socijalnih potreba odraava se i na uroene potrebe.Prema tome ime se zadovoljavaju, potrebe moemo podijeliti na materijalne i nematerijalne, a prema uslovima zadovoljavanja - na ekonomske i neekonomske potrebe. Materijalne potrebe su najee ekonomske, dok su nematerijalne potrebe najee neekonomske.Prema karakteru potrebe se dijele na proizvodne i line.Proizvodne potrebe su vezane za reprodukciju objektivnih faktora proizvodnje, a line za reprodukciju radne snage, za razvitak linosti proizvoaa i svih lanova drutva.Proizvodne potrebe obuhvataju potrebe za sredstvima za proizvodnju radi proizvodnje sredstava za proizvodnju i radi proizvodnje sredstava za linu potronju, kao i potrebe za radnom snagom.

Ekonomske potrebe, s obzirom na mogunosti njihovog zadovoljavanja, dijele se na apsolutne, stvarne i faktiki zadovoljive. Apsolutne ekonomske potrebe formiraju se kod ljudi nezavisno od njihovog uea i poloaja u drutvenoj proizvodnji i nezavisno od raspodjele. One se ispoljavaju kao elja za robom i uslugama i u razmjerama itavog drutva predstavljaju apsolutnu potroaku snagu drutva, prevazilaze mogunosti njihovog zadovoljavanja, utiu na dalji razvitak drutvene proizvodnje. Stvarne ekonomske potrebe su one koje je objektivno mogue zadovoljiti, a faktiki zadovoljive potrebe jesu plateno sposobne potrebe, tj. potrebe iza kojih stoji odgovarajua kupovna mo, kao i potrebe koje se besplatno zadovoljavaju.Stepen zadovoljenosti potreba izraunava se tako to se faktiki zadovoljene potrebe stave u odnos prema nauno osnovanim normama potreba.Potrebe se, dalje, mogu podijeliti na prirodne i lane. Potreba koja izraava razumnu elju ovjeka je prirodna, a potreba kroz koju se javlja nerazumna elja, ije zadovoljavanje kodi ovjeku, lana je potreba. Razumne su one potrebe ije je zadovoljavanje korisno za ovjeka, za razvitak njegove linosti, i koje se u datim uslovima mogu zadovoljavati dobrima ili uslugama koje se mogu masovno reprodukovati.

Najoptija podjela potreba sa stanovita subjekta je na line (ili individualne) i zajednike (ili kolektivne). Line ili individualne potrebe su one kojima se podmiruju zahtjevi pojedinaca, odnosno linosti (hrana, odjea i si.). Zajednike ili kolektivne potrebe su one kojima se istovremeno podmiruju zahtjevi veeg broja ljudi (bioskop, kola, bolnica).Sa stanovita uslovljenosti, potrebe se dijele na bioloke i kulturno-istorijske. Bioloke potrebe su one koje su uslovljene egzistencijom ovjeka kao bioloke jedinke. One su, uglavnom, konstantne, odnosno mijenjaju se postepeno u zavisnosti od biolokih promjena i ivotnog doba u razvitku ovjeka. Kulturno-istorijske potrebe su one koje su uslovljene drutveno ekonomskim razvojem ljudskog drutva. One su rezultat ekonomske, kulturne, politike i opte drutvene evolucije ljudskog drutva. Veoma su promjenljive, naroito u savremenom periodu razvoja ljudskog drutva (obrazovanje, kultura, bioskop, televizija, putovanje i sl.)Sa stanovita ispoljavanja, potrebe se mogu podijeliti na: jednokratne, viekratne, tekue i sezonske.Obim, intenzitet i struktura potreba dosta su promjenljivi. Oni zavise, prvo, od obima i strukture proizvodnje. Ukoliko se poveava obim proizvodnje, uveava se i mogunost zadovoljenja tih potreba. Isto tako, raznovrsnija struktura proizvodnje omoguava zadovoljenje raznovrsnijih ljudskih potreba (pronalaskom novih proizvoda obogauje se struktura potreba). Drugo, ostvareni nivo kulture, civilizacije, istorijskog razvoja uopte, takoe utie na obim i strukturu potreba, jer se mijenja nain njihovog zadovoljavanja (raznovrsna ishrana, bolji stambeni uslovi, raznovrsnija kultura dobra, bogatiji duhovni ivot uopte). Tree, karakter drutvenih odnosa takoe utie na obim i strukturu potreba. U klasnom drutvu obim potreba je mnogo vei, a struktura potreba mnogo raznovrsnija kod vladajue nego kod potinjene klase.Radi zadovoljenja ljudskih potreba koriste se raznovrsna materijalna dobra. Prema poreklu, ova dobra se dijele na prirodna (tzv. slobodna materijalna dobra) i proizvedena ili ekonomska materijalna dobra.Prirodna ili slobodna materijalna dobra su ona dobra koja predstavljaju dar prirode i nalaze se slobodna (raspoloiva) u prirodi koja ovjeka okruuje (drvo u umi, voda na izvoru, vazduh, rudno blago, divlji plodovi i si.). Ova dobra su ograniena, te ih ijudi moraju racionalno koristiti da bi ouvali radnu i prirodnu sredinu i time obezbjeivali egzistenciju za sadanje i budue generacije.

Ekonomska ili proizvedena materijalna dobra su ona dobra koja ljudi stvaraju svojim radom (zgrade, putevi, maine sl.). Razvojem ljudskog drutva poveava se njihov obim i struktura, poveava se njihov udio u strukturi materijalnih dobara, jer priroda nije tako izdana da obezbijedi obilje prirodnih (slobodnih) dobara radi zadovoljenja sve raznovrsnijih potreba ovjeka.Poto se ljudsko drutvo neprestano uveava i razvija, to raspoloiva prirodna (slobodna) dobra sve manje omoguavaju zado voljenje rastuih potreba stanovnitva. Zbog toga su ljudi sve vie primorani da proizvode materijalna dobra kojima a zadovoljavati sve raznovrsnije rastue potrebe. Tako potrebe, nuno, uslovljavaju materijalnu proizvodnju, jer je ona uslov postojanja i razvoja ljudskog drutva. Time se naime, ljudske potrebe javljaju kao svrha organizovanja i obavljanja materijalne proizvodnje.

1.2 Osnovni inioci (faktori) proizvodnje

Proizvodnja se moe posmatrati u svom optem i apstraktnom vidu, nezavisno od svoje istorijske konkretnosti, i tako po smatrana pokazuje neka obiljeja koja su zajednika svim istorijskim tipovima proizvodne aktivnosti. U tom smislu, proizvodnji definiemo kao "proces prilagoavanja predmeta iz prirode ovjekovim potrebama". Time je dato i njeno osnovno znaenje, tj. da je proizvodnja uopte "razmjena materije izmeu ovjeka i prirode". Sljedea njena karakteristika je u tome da je ona neophodna da mora biti kontinuirana, odnosno neprekidna, jer treba da trajno obezbjeuje zadovoljavanje ljudskih potreba. Zato je ona "vjeni prirodni uslov za ivot ljudi" (Marks). "Svako dijete zna", navodi Marks, "da bi svaka nacija pomrla od gladi, kada bi obustavila rad ne za godinu dana, ve samo za nekoliko nedjelja."

Poseban znaaj proizvodnje jeste i u tome to je ona uvijek drutvenog karaktera, jer se, po pravilu, obavlja uz uee veeg broja proizvoaa koji koriste sredstva za proizvodnju proizvedena od strane drugih proizvoaa, svoje proizvode meusobno razmjenjuju, koriste iskustva prethodnih generacija i si. U tom smislu, Marks kae: "U proizvodnji ljudi ne utiu na prirodu nego i jedan na drugog. Oni mogu da proizvode jedino radei zajedno na odreen nain i razmjenjujui svoje radove meu sobom. Da bi proizvodili, oni stupaju u odreene meusobne veze i odnose, i samo u granicama ovih drutvenih veza i odnosa vri se njihov uticaj na prirodu, obavlja se proizvodnja." Tako se svojim razvojem proizvodnja sve vie podrutvljuje, jer se od sitne, pojedinane, zanatske proizvodnje razvija u krupnu, masovnu masinsku proizvodnju, a danas sve vie u robotiku proizvodnju.Materijalna proizvodnja moe se izuavati sa dvije strane; sa tehnike i drutvene strane proizvodnje.Tehnika strana proizvodnje pokazuje na koji nain, kojim postupcima, kojim sredstvima, od kojih materijala se moe proizvesti neki proizvod. Ovu stranu proizvodnje izuava tehnika, tehnologija, agronomija i si., dakle, prirodne i tehnike nauke.Drutvena strana proizvodnje pokazuje meusobni odnos ljudi pri proizvodnji i raspodjeli materijalnih dobara. Ovu drugu stranu proizvodnje izuava politika ekonomija.Obje ove strane proizvodnje mijenjaju se tokom istorijskog razvoja ljudskog drutva (razvojem proizvodnog iskustva ljudi, usavravanjem sredstava za proizvodnju, razvojem nauke i tehnike, uticaj ovjeka na prirodu postaje djelotvorniji, a odnosi meu ljudima postaju sve sloeniji).Za obavljanje materijalne proizvodnje nuni su sljedei inioci:- ljudski rad, odnosno ljudi sa svojim proizvodnim iskustvom i radnim navikama;- sredstva za rad i predmeti rada.

Prvi i osnovni inilac (faktor) proizvodnje jeste ljudski rad, odnosno sam ovjek sa svojim proizvodnim iskustvom i radnim navikama. To je subjektivni inilac proizvodnje, njen organizator i nosilac. Da bi obavljao odreenu proizvodnju, ovjek - proizvoa mora posjedovati odgovarajue proizvodno iskustvo, odnosno znanje za obavljanje odreenog posla (na primjer, za ivenje odjee, izradu obue, namjetaja). Dalje, proizvoa mora posjedovati radne navike i radnu disciplinu, tj. spremnost da se odreeno vrijeme neprekidno bavi proizvodnjom (na primjer, 7 asova neprekidno u toku jednog dana). Sam ljudski rad je proces troenja miia, nerava, mozga, pri proizvodnji odreenog dobra. Tako shvaen, rad je "u prvom redu proces izmeu ovjeka i prirode, proces u kome ovjek vri svoju razmjenu materije s prirodom i ovu razmjenu omoguava, ureuje i nadzire vlastitom djelatnou. Prema prirodnoj materiji, on istupa kao prirodna sila. On pokree prirodne snage svoga tijela, ruke i noge, glavu i aku, da bi prirodnu materiju prilagodio obliku upotrebljivom za njegov ivot". Ljudski rad uvijek je svrsishodna djelatnost ovjeka, motivisana odreenim ciljem. Ovim se ljudski rad razlikuje od rada svih drugih ivih bia.

Drugi inilac proizvodnje su sredstva za rad. To su materijalna dobra kojima ovjek obavlja proces rada, odnosno koja stavlja izmeu sebe i prirodne materije koju obrauje i stvara proizvod za zadovoljenje odreene potrebe. "Sredstvo za rad", kae Marks, "jeste stvar ili skup stvari koje radnik stavlja izmeu sebe i predmeta rada i koja mu slue kao sprovodnici njegove djelatnosti na tom predmetu." Sredstva za rad mogu se podijeliti na sredstva u uem i irem smislu. U sredstva rada u uem smislu spadaju: alati, maine, ureaji, odnosno materijalni proizvodi kojima ovjek neposredno obavlja proces svoga rada. Oni se nazivaju oruima za rad. U sredstva za rad u irem smislu spadaju ona materijalna dobra koja obezbjeuju opte uslove rada (fabrike zgrade, instalacije, posude u kojima se obavlja neki proizvodni proces).

Prema stepenu razvijenosti sredstava za rad, moe se odrediti drustveno-ekonomska formacija kojoj ova pripadaju. Jer, "ekonomske epohe ne razlikuju se po tome ta se proizvodi, nego po tome kako se proizvodi, kojim sredstvima za rad". Ljudi su, na primjer, od davnina obraivali zemlju, ali su to u poetku inili motikom, ralom, drvenim plugom, a danas se to vri modernim poljoprivrednim mainama (traktor i razne prikljune maine, kombajni itd.).Predmeti rada su materijalna dobra na kojima ovjek obavlja svoj proces rada, tj. koje oblikuje, mijenja i prilagoava svojim potrebama. Sve predmete rada moemo podijeliti na dvije grupe: predmeti iz prirode (prirodna dobra) i sirovine. Predmeti prirode su materijalna dobra koja ovjek nalazi u prirodi i koje kao takve oblikuje i "mijenja". Tu spada drvo u umi, ruda u zemljinoj utrobi, kamen i si. Najoptiji predmet rada je sama zemlja, odnosno priroda koja nas okruuje (voda, vazduh, biljni i ivotinjski svijet, rude u zemlji). Sirovine su materijalna dobra na kojima je prethodno obavljen neki proces ljudskog rada. Izrezano drvo u umi je predmet rada u pilanskoj industriji, izvaena ruda je predmet rada u topionicama, stavljena koa je predmet rada u izradi kone obue. Sredstva za rad i predmeti rada zajednikim imenom se nazivaju sredstvim'a za proizvodnju. Oni predstavljaju objektivne ili materijalne inioce proizvodnje, za razliku od ovjeka koji predstavlja subjektivnog inioca proizvodnje.Kao to je reeno, jedinstvo ljudi (sa njihovim proizvodnim iskustvom i radnim navikama) i sredstava za rad ini proizvodne snage drutva. One izraavaju proizvodni potencijal, mogunost i sposobnost za proizvodnju i mijenjanje prirodne sredine. Stepen razvoja proizvodnih snaga izraava dostignuti stepen ovladanosti prirodom od strane ovjeka (izraava "vlast" ovjeka nad prirodom). Bitna odlika proizvodnih snaga je njihov stalni razvoj. Njihovim razvojem mijenja se poloaj ljudi prema prirodi i u prirodi (ovjek sve vie postaje gospodar, a manje rob prirode).Ovaj proces je dvostran, jer ovjek djeluje na prirodu, ali i priroda na ovjeka, do ega dolazi tokom drutvenog procesa proizvodnje. U toku procesa proizvodnje ovjek preobraava prirodnu sredinu i stvara sebi novu materijalnu sredinu koju, pored prirodnih dobara, ine i ekonomska (steena) materijalna dobra (zgrade, putevi, kanali, prevozna sredstva, vjetaka jezera). Ovako nastala, nova sredina naziva se vjetaka sredina, ili istorijska materijalna tekovina drutva. Ona, sa svoje strane, utie na promjene u drutvenom procesu budue proizvodnje (razvijaju se nova orua za rad, poveava se vjetina i iskustvo ovjeka u proizvodnji, mijenjaju se uslovi prirodne sredine - borba protiv aerozagaenja). Tako ovjek sve vie jaa i iri svoju vlast nad prirodom. To izaziva stalne promjene i neprekidan razvoj proizvodnih snaga, ime se podie "proizvodni potencijal" drutva na sve vii nivo. Ovaj neprekidni proces u drutvu, O. Lange naziva zakonom progresivnog razvoja proizvodnih snaga. On o tome kae: "Opisanu pravilnost razvoja drutvenih proizvodnih snaga nazivaemo zakonom progresivnog razvoja proizvodnih snaga. Ovaj zakon, dakle, utvruje nunost neprekidne promjene proizvodnih snaga to dovodi do sve vieg "proizvodnog potencijala" drutva. Ova je nunost, kako smo pokazali, rezultat nastojanja sve novijih poticaja koji, mijenjajui umjetnu materijalnu sredinu koju je stvorio, ovjek u drutvenom procesu proizvodnje, mijenjaju i nain interakcije izmeu ovjeka i prirode. To je proces koji dovodi do sve ireg i svestranijeg ovjekovog ovladavanja materijalnim svijetom to ga okruuje."

Prema savremenoj ekonomskoj teoriji faktore proizvodnje ine: rad, zemlja i kapital. Neki savremeni teoretiari govore samo o dva faktora proizvodnje, i to: rad i kapital. Oni u kapital ubrajaju zemlju i druge prirodne izvore (voda, vazduh i si.). Pri tome se polazi od toga da svi faktori proizvodnje imaju podjednak znaaj u proizvodnji.U ekonomskoj teoriji govori se i o etvrtom faktoru proizvodnje - preduzetnitvu, to podrazumijeva upravljanje proizvodnjom, organizaciju proizvodnje, metod proizvodnje i si. U najirem smislu rijei, pod preduzetnitvom se podrazumijeva poslovna aktivnost kojom se vri takva kombinacija i upotreba ostalih faktora proizvodnje da bi se obezbijedila to vea maksimizacija poslovnih rezultata. Tu spadaju organizacione, nadzorne, usmjeravajue, rukovodee i upravljake funkcije (sposobnosti) u proizvodnji.

1.2.1 Komplementarnost, srazmjernost i mobilnost faktora proizvodnje

Bez obzira o kojem se procesu proizvodnje radi, odnosno o kojoj privrednoj djelatnosti (poljoprivredi, umarstvu, rudarstvu, industriji, graevinarstvu itd.), tog procesa nema bez zastupljenosti svih nunih faktora proizvodnje. Pod nunim faktorima proizvodnje podrazumjevamo rad, sredstva za rad i predmete rada. Bez bilo kojeg od ovih faktora nema proizvodnje, zato su sva tri jednako nuna i vana. Ako nema bilo kojeg od njih proizvodni proces se prekida, prestaje, to znai da meu njima po znaaju nema reda prvenstva.Meutim, ako znaaj pojedinih faktora proizvodnje posmatramo sa stanovita drutvenog razvoja onda e sredstva za rad imati primat, ali sa stanovita vrijednosti proizvoda, bez sumnje e primat pripasti radu, a ako se ima u vidu vrsta proizvodnje i njen razmjetaj, onda e predmeti rada, odnosno prirodno bogatstvo imati najznaajniju ulogu.Srazmjemost nunih faktora proizvodnje zavisi od komplementarnosti, odnosno, komplementarnost nunih faktora proizvodnje determinie njihovu srazmjemost.Kakav e biti kvantitativni odnos izmeu radne snage i sredstava za rad zavisi od stepena razvoja drutva. Tako e, na primjer, u nerazvijenim zemljama sa obiljem radne snage biti data prednost zapoljavanju u odnosu na uvoenje novih sredstava za rad - modernizaciji proizvodnje. Zapoljavanje po svaku cijenu (bez obzira na produktivnost rada) ne vodi ka drutvenom progresu. Progres je mogu samo tamo gdje je porast obima sredstava za proizvodnju i produktivnost rada bri od porasta stanovnitva. Ukoliko odnosi nisu postavljeni tako, doi e nuno do pada ivotnog standarda i do zaostajanja u privrednom razvoju.Neki teoretiari, meu kojim i Adam Smit, su tvrdili da je za privredni razvoj najznaajniji porast broja stanovnika. Meutim, praksa je mnogo puta demantovala ovu tvrdnju, jer mnoge nerazvijene zemlje nastoje usporiti porast stanovnitva ime se onda smanjuju i potrebe za predmetima line potronje, stambenom izgradnjom, kolovanje, zdravstvenu zatitu itd.No, bez obzira na oprene stavove kad je u pitanju stanovnitvo, ovaj problem se ne smije jednostrano posmatrati, jer nije isto stanovnitvo sa niskim stepenom obrazovanja i stanovnitvo sa visokim stepenom obrazovanja, zatim pitanje starosne i polne strukture i si.

U praksi ima primjera gdje najrazvijenije zemlje da bi mogle ii dalje u svom razvoju, a nemaju dovoljno radne snage, moraju zapoljavati radnike iz drugih zemalja (obino iz nerazvijenih koje imaju problem nezaposlenosti), od nekvalifikovanih do visoko obrazovanih.Dakle, u visoko razvijenim i razvijenim zemljama tehniki progres se obezbjeuje neprekidnim usavravanjem i proizvodnjom novih sredstava za proizvodnju. Za tehniki progres jedne zemlje od izuzetne vanosti je porast stepena iskoritenosti postojeih izvora energije, otkrivanje novih izvora, usavravanje tehnolokih postupaka razvojem nauke i naunih dostignua, te primjenom istih u proizvodnji.Jednostavno reeno, tehniki progres podrazumjeva jedinstvo nauke i tehnike, porast produktivnosti rada i poveanje rentabilnosti poslovanja. To onda logino dovodi do nove srazmjere meu proizvodnim faktorima, to praktino znai relativno manju zaposlenost radne snage.Poto svaka zemlja, bilo da je visoko razvijena, razvijena, srednje razvijena ili nerazvijena, ima svoju vlastitu strukturu faktora proizvodnje, to e srazmjernost nunih faktora proizvodnje u svakoj zemlji biti razliita. Puna zaposlenost radne snage odgovara svakoj zemlji bez obzira na stepen razvoja, jer ukoliko ne radi, znai da ne uestvuje u stvaranju nacionalnog dohotka, a mora da troi.to je vei broj onih koji ne rade u odnosu na one koji rade u jednoj zemlji, to je poloaj zaposlenih tei.Proirenje proizvodnje u svakom drutvu pretpostavlja ulaganje dodajnih sredstava za rad, dodajnih predmeta rada i dodajne radne snage. Meutim, to ne znai da e se sva tri nuna faktora proizvodnje morati poveati u istoj srazmjeri da bi dolo do poveanja proizvodnje, odnosno proirene reprodukcije. Moe u konkretnim sluajevima doi do poveanja samo jednog ili dva faktora proizvodnje, a da ipak poraste proizvodnja. Uzeemo, na primjer, poljoprivredu u kojoj se na parceli iste povrine sa istom radnom snagom moe poveati proizvodnja samo uz primjenu novih agrotehnikih mjera (upotreba vjetakog ubriva, navodnjavanje itd.).Meutim, poveanjem samo jednog faktora moe se poveati proizvodnja - prinos samo do odreene granice, ali poslije izvjesnog perioda poinje po Zakonu opadajueg prinosa da daje manje efekte.

Dakle, u kojoj srazmjeri e se kombinovati nuni faktori proizvodnje zavisi od konkretne proizvodnje, a najbolja je ona kombinacija faktora (ako je mogua) koja omoguava najvei obim proizvodnje materijalnih dobara ili usluga po jedinici uloenih sredstava u materijalne i line inioce proizvodnje gledano u cjelini.Mobilnost nunih faktora proizvodnje ima poseban znaaj u izboru optimalne kombinacije. Neki proizvodni faktori su lako mobilni, neki tee, a neki nikako. Tako, na primjer, radna snaga moe da se kree s kontinenta na kontinent (a da ne govorimo u granicama jedne drave ili regije), sredstva za rad razvojem saobraaja i transportnih sredstava takoe mogu da se kreu, ali rudna nalazita i ume su nepokretni.Rudnik soli iz Tuzle ili rudnik mrkog uglja iz Banovia ne moemo prenijeti u Sarajevo ili Zenicu. Rudnik moe biti samo tamo gdje je nalazite rude, kao to hidroelektrana moe biti na velikoj rijeci itd.Preraivaki kapaciteti se mogu podizati dalje od izvora predmeta za njihovu preradu, ali zavisno od razvoja saobraaja i sredstava za transport.Na kraju moemo zakljuiti da od srazmjernosti i mobilnosti nunih faktora proizvodnje zavisi stabilnost preduzea, odnosno njegov ekonomski poloaj, pa je o optimalnoj kombinaciji proizvodnih faktora neophodno uvijek voditi rauna.1.3 Karakteristike proizvodnje u savremenim uslovima

Tokom istorijskog razvoja ljudskog drutva mijenja se i sama proizvodnja kao "razmjena materije izmeu ovjeka i prirode". Prije svega, mijenjaju se, usavravaju i razvijaju faktori proizvodnje. ovjek kao subjektivni faktor proizvodnje stie nova znanja, iskustva, proizvodne navike, specijalizuje se za proizvodnju odreenog proizvoda ili samo pojedine faze, odnosno operacije u tom proizvodnom procesu. Razvijaju se i usavravaju sredstva za proizvodnju, a prije svega sredstva za rad. Razvija se i mijenja tehnika i tehnologija koja se primjenjuje u proizvodnji. Sve to utie i na promjenu odnosa rada i sredstava za proizvodnju, odnosno rada i kapitala.

Naime, u zanatskoj proizvodnji koriena su primitivnija sredstva za proizvodnju, pa je tu dominirao udio ivog ljudskog rada. U mainskoj proizvodnji koriste se savrenija sredstva za proizvodnju to smanjuje udio ivog ljudskog rada. U automatizovanoj proizvodnji dominira uee sredstava za proizvodnju, a bitno se smanjuje udio i uloga ivog ljudskog rada. Fizike, rutinske i si. poslove preuzima maina (automat), a uloga ovjeka sve vie se ogleda u njegovom umnom radu. Danas ga i u tom (umnom) radu djelimino zamjenjuje robot, te nastupa era robotike proizvodnje.U savremenom procesu proizvodnje ovjek kreira, organizuje, nadzire proizvodnju, a neposredan proces rada obavlja maina. Tako "radnik sve vie funkcija rada predaje maini". Sa razvojem nove tehnike i tehnologije u proizvodnji, maina preuzima ak i poslove kontrole i nadzora proizvodnje. Konstruisanjem robota javljaju se proizvodne hale u kojima vie nema ljudi ("roboti potiskuju robove"). Meutim, ostaju odreeni segmenti proizvodnje u kojima je ljudski rad jo uvijek nezamjenljiv. To su poslovi kreacije, organizacije, istraivanja, intuicije, osmiljavanja i sl.Sve ovo dovodi do mnogo vee mobilnosti rada i do skraenja radnog vremena.Razvoj i usavravanje faktora proizvodnje utie i na promjenu oblika, odnosno tipa proizvodnje. U zavisnosti od toga razlikujemo ekstenzivni i intenzivni tip proizvodnje.Pod ekstenzivnim tipom proizvodnje podrazumijeva se poveanje proizvodnje uz poveano angaovanje proizvodnih inilaca, a prije svega, ljudskog rada. Ova proizvodnja odgovara niem stepenu razvoja proizvodnih snaga.Intenzivni tip proizvodnje predstavlja poveanje proizvodnje uz efikasnije korienje faktora proizvodnje. Obim proizvodnje se uveava bre od porasta ulaganja u proizvodnju. Pri tome se smanjuje udio ljudskog rada, a poveava udio sredstava za proizvodnju. Ovaj tip proizvodnje odgovara savremenom periodu razvoja ljudskog drutva (automatizacija, robotizacija).Kibernetski savremena proizvodnja moe se predstaviti tako da ulaganje faktora proizvodnje predstavlja "ulaz", obavljanje proizvodnje "proces", a efekti (rezultati) proizvodnje "izlaz". Ovdje postoji sistem dvostruke veze, jer obim proizvodnje zavisi od ulaganja faktora proizvodnje, ali i faktori proizvodnje zavise od obima ostvarene proizvodnje (reprodukovanje sredstava za proizvodnju i sredstava za linu potronju).

1.4 Teorija proizvodnje i proizvodna funkcijaProces proizvodnje se odvija spajanjem subjektivnih i objektivnih faktora proizvodnje. Rezultat proizvodnog procesa je odreeni proizvod (materijalno dobro). Izmeu obima i strukture proizvodnje i angaovanih proizvodnih inilaca postoji odreena funkcionalna zavisnost. I upravo, teorija proizvodnje izuava funkcionalnu zavisnost izmeu rezultata proizvodnje i angaovanih faktora proizvodnje. Naime, teorija proizvodnje izuava metode proizvodnje, organizaciju proizvodnje, naine kombinovanja faktora proizvodnje radi ostvarivanja to veeg obima proizvodnje, uz to povoljnije uslove (nie trokove i sl). Znaaj ove analize proizlazi iz sljedeeg:

a) mogu se birati faktori proizvodnje,b) postoji mogunost zamjene faktora proizvodnje,e) mogue je upotrebljavati nove faktore proizvodnje,d) moe se vriti razliita kombinacija faktora proizvodnje,e) mogu se koristiti razliiti metodi proizvodnje.Analizom funkcionalne veze proizvodnje i faktora proizvodnje moe se utvrditi ekonomska efikasnost korienja faktora proizvodnje, i to kako efikasnost pojedinanog faktora proizvodnje, tako i efikasnost svih faktora proizvodnje (agregatna ili ukupna efikasnost faktora proizvodnje).Kombinacija faktora proizvodnje u datim uslovima zavisi od nivoa korienja tehnike i tehnologije, organizacije proizvodnje, obima proizvodnje i od vrste proizvoda koji se proizvodi. Kombinacija se moe izraziti na razliite naine, kao, na primjer, naturalno, vrijednosno, specificirano (specifikacija faktora proizvodnje), globalno itd. U politikoj ekonomiji faktori proizvodnje se izraavaju preko dvije osnovne grupe, i to, rada i sredstava za proizvodnju (kapital). Odnos izmeu angaovanih (ili utroenih) faktora proizvodnje i koliine proizvedenih materijalnih dobara nazivamo tehniki ili proizvodni koeficijent. Dakle, tehniki ili proizvodni koeficijent pokazuje koliinu angaovanih ili utroenih faktora proizvodnje po jedinici proizvoda. U proizvodnji se vri razliita kombinacija proizvodnih faktora. To znai da se ista koliina proizvoda moe proizvesti uz razliitu kombinaciju faktora proizvodnje (smanjenje jednog faktora uz poveanje drugog faktora). Dakle, u proizvodnji se jedan faktor moe zamijeniti (supstituisati) drugim faktorom (rad kapitalom, na primjer, ili obrnuto). S tog stanovita faktori proizvodnje se mogu podijeliti na supstitutitvne i komplementarne. Supstitutivni faktori proizvodnje su oni koji se mogu meusobno zamijeniti u proizvodnji odreene koliine proizvoda. Njihovi tehniki koeficijenti su varijabilni. Naravno, ova supstitucija ima i svoje granice (granina stopa supstitucije). Komplementarni faktori proizvodnje su oni koji svoj odnos u procesu proizvodnje ne mogu mijenjati, ve se u proizvodnji moraju nalaziti tano u odreenim koliinama. Njihovi su tehniki koeficijenti fiksni (na primjer, poveanje koliine koe za tavljenje zahtijeva proporcionalno poveanje hemikalija kojima se taj proces vri).Navedena meuzavisnost izmeu proizvodnje i faktora proizvodnje izraava se preko proizvodne funkcije. Dakle, proizvodna funkcija je odnos meuzavisnosti izmeu obima proizvodnje i angaovanih faktora proizvodnje. Njen opti izraz glasi:P = f(x,y,...),

to znai da je proizvodna funkcija faktora proizvodnje (rada, kapitala, preduzetnitva). Odnosno, P = proizvodnja koja zavisi od angaovanih faktora u toj proizvodnji (x i y su faktori proizvodnje).Proizvodna funkcija se moe i grafiki predstaviti na koordinatnom sistemu kao kriva (krivulja) proizvodnje.

K6 3377113142164180A5 4783112134150151P4 5382104120131138 P=112I3 527490101108112T2 446071788284 P=82A1 304148525455L

R A DBrojevi na navedenoj slici pokazuju obim proizvodnje, a njihove koordinate odgovarajuu kombinaciju dva faktora proizvodnje za proizvodnju odreenog obima. Tako, na primjer, obim proizvodnje od 82 moe se dobiti ili kao kombinacija 2 jedinice rada i 4 jedinice kapitala, ili kao kombinacija 5 jedinica rada i 2 jedinice kapitala. Ili, obim proizvodnje od 112 se moe dobiti kao kombinacija od 3 jedinice rada i 5 jedinica kapitala ili kombinacija 6 jedinica rada i 3 jedinice kapitala. Kada se povezu sve kombinacije koje daju isti obim proizvoda, tada se dobije krivulja jednakog proizvoda (na primjer, obim 82 ili 112).Zavisnost proizvodnje od kombinacije faktora proizvodnje moe se matematikim putem izraziti preko razliitih jednaina zavisno od cilja analize, raspoloivih podataka i analitikih sposobnosti i mogunosti. U literaturi se kao najjednostavnija navodi Domarova proizvodna funkcija u obliku:P = K (k)gdje je K = kapital, a k = kapitalni koeficijent.

Ovdje se ne vri supstitucija, jer je samo jedan faktor proizvodnje i to kapital (K), a kapitalni koeficijent je stalan. Navedeni obrazac pokazuje da je proizvodnja funkcija veliine kapitala.Drugi tip proizvodne funkcije koji se najee koristi u analizi proizvodnog faktora je Kob-Daglasova proizvodna funkcija. Njen obrazac glasi: Pj = bLkKj, (gdje je b = konstanta, L = rad, K = kapital, k = parametar koji opredjeljuje zavisnost obima proizvodnje od koliine rada i kapaciteta, Pj = proizvod sektora j).Utvrivanjem proizvodne funkcije omoguuje se maksimiranje obima proizvodnje uz minimiziranje utroaka faktora proizvodnje. Analitike mogunosti proizvodne funkcije ne ograniavaju se samo na utvrivanje maksimuma proizvodnje, ve, prije svega, na utvrivanje optimuma proizvodnje. Njome se mogu utvrivati razliite alternative u kombinaciji faktora proizvodnje radi ostvarenja eljenog obima uz to povoljnije uslove (smanjenje upotrebe faktora proizvodnje kojima cijena opada ili je nia). Naravno, u svemu tome postoje i odreena ogranienja o kojima se mora voditi rauna kod donoenja konkretnih odluka o proizvodnji (maksimizacija proizvodnje), jer se jedan faktor ne moe u cjelini zamijeniti drugim faktorom.U savremenoj privredi razlikuju se sljedee koncepcije proizvodne funkcije:a) ex ante proizvodna funkcija na mikronivou,b) ex post proizvodna funkcija na mikronivou,c) kratkorona proizvodna funkcija na makronivou,d) dugorona proizvodna funkcija na makronivou, ie) ex ante srednjerona proizvodna funkcija.Mikrokoncepcija proizvodne funkcije odnosi se na vezu izmeu proizvodnje i proizvodnih inilaca u proizvodnom subjektu (preduzeu), a makrokoncepcija proizvodne funkcije na odnos proizvodnje i inilaca proizvodnje u nekoj grani ili privredi kao cjelini.

Mikroproizvodna funkcija ex ante primjenjuje se onda kada se eli izraziti efikasnost novih investicija u preduzeu. Kada se eli sagledati efikasnost ostvarene proizvodnje u preduzeu koristi se ex post proizvodna funkcija. Kratkorona proizvodna funkcija na makronivou koristi se onda kada se eli sagledati efikasnost kori-enja postojeih sredstava za proizvodnju. Dugorona proizvodna funkcija na makronivou koristi se onda, kada se eli sagledati efikasnost buduih investicija u nekoj grani ili privredi u cjelini. Za adekvatnije sagledavanje efikasnosti budue proizvodnje koristi se i ex ante srednjerona proizvodna funkcija. Na bazi analize proizvodne funkcije moe se vidjeti da obim proizvodnje ne zavisi samo od koliine uloenih faktora proizvodnje, nego i od drugih elemenata. Ti elementi u literaturi se nazivaju "neidentifikovanim" faktorima, pa se i oni moraju ukljuiti u proizvodnu funkciju (npr. metode proizvodnje, organizovanje proizvodnje, upravljanje proizvodnjom, okruenje, institucije privrednog sistema, ekonomska politika).Sem toga analizom proizvodne funkcije moe se utvrditi da li e poveanje obima proizvodnje vie ostvariti ekstenzivnim ili intenzivnim putem razvoja proizvodnje. Na osnovu toga se i donosi odluka o prelasku sa ekstenzivnog na intenzivni put razvoja proizvodnje. Time se vri izbor i kombinacija faktora proizvodnje radi realizacije datih ciljeva razvoja. Poznato je, naime, da se na viem stepenu ekonomsko-tehnolokog razvoja koristi intenzivni put razvoja proizvodnje. To znai da se sa razvojem drutva poveava koliina sredstava za proizvodnju po radniku. Tako se proizvodna funkcija koristi za formulisanje agregatnih modela ekonomskog rasta i razvoja. Ona omoguava da se kvantificiraju dugorone tendencije u mijenjanju odnosa izmeu dinamike faktora proizvodnje i efekata proizvodnje.

2. DRUTVENI FOND RADA I NJEGOV RASPORED

2.1 Ukupni drutveni fond rada

Kao to je naprijed reeno, obavljanje materijalne proizvodnje u ljudskom drutvu pretpostavlja obezbjeenje materijalnih i ljudskih inilaca proizvodnje koji su uvijek ogranienog obima. Proces proizvodnje i nastaje sjedinjavanjem tih inilaca. Ljudi (sa svojim proizvodnim iskustvom i radnim navikama) su nosioci procesa proizvodnje. Oni u proizvodnju ulau svoj rad, tako da sredstvima za rad djeluju na predmete rada u cilju stvaranja novog materijalnog dobra. Tako uloen rad u procesu proizvodnje nazivamo ivim ili tekuim radom, jer nastaje kao rezultat rada ovjeka (ive ljudske linosti) u datom (tekuem) procesu proizvodnje.Za obavljanje procesa proizvodnje nuna su i sredstva za proizvodnju koja ovjek koristi u procesu ostvarivanja svoje proizvodne djelatnosti. Meutim, sredstva za proizvodnju su, po pravilu, takoe rezultat ljudskog rada iz nekog prethodnog procesa proizvodnje. ovjek je prvo pravio luk i strijelu da bi lovio divlje ivotinje, pravio ralo da bi orao zemlju, izradio sjekiru da bi sjekao drvo i si. U tom procesu proizvodnje ovjek je, takoe, ulagao (opredmeivao) svoj rad. Takav rad nazivamo opredmeenim ili minulim radom, jer je uloen u prethodnom (minulom) periodu.Tako je za organizovanje materijalne proizvodnje neophodno obezbijediti ivi ili tekui i minuli ili opredmeeni ljudski rad. Ovako posmatran rad u svojoj ukupnosti nazivamo ukupnim drutvenim fondom rada. Prema tome, ukupni drutveni fond rada predstavlja raspoloivu koliinu ukupnog minulog i tekueg rada kojim jedna drutvena zajednica (drava) raspolae u odreenom vremenskom periodu i koji moe uloiti u proces proizvodnje radi stvaranja novih materijalnih dobara. To, drugim rijeima, znai da ukupni drutveni fond rada obuhvata sve radno sposobne ijude i raspoloivu koliinu sredstava za proizvodnju jedne drutvene zajednice koji se mogu angaovati u procesu proizvodnje. To je, dakle, ukupni proizvodni potencijal date ljudske zajednice (drave), tj. radno sposobno stanovnitvo i sredstva za proizvodnju.Razvojem ljudskog drutva poveava se udio minulog rada, a smanjuje udio tekueg rada i obrnuto. To znai da u nerazvijenom drutvu preovlauje udio ivog rada u proizvodnji, a u razvijenom drutvu preovlauje udio minulog rada u proizvodnji, ali se proizvodi daleko vie materijalnih dobara i ukupno i po glavi stanovnika.Tokom istorijskog razvoja poveava se raspoloivi fond rada u svakoj drutvenoj zajednici, to zavisi od njegove racionalne upotrebe u procesu proizvodnje, o emu e biti rijei u narednim izlaganjima.

2.2 Drutvena i tehnika podjela rada

2.2.1 Smisao i znaaj drutvene i tehnike podjele rada

U poetnom periodu razvoja ljudskog drutva proizvodnja se obavljala tako to su ljudi naizmjenino obavljali razliite poslove, tj. odreen broj dana radili su jedne poslove, zatim druge (sakupljanje plodova, lov, kuni poslovi i sl). Ova naizmjeninost u obavljanju poslova odavno je prola, tako da je dolo do toga da jedni lanovi plemena ili roda obavljaju samo jedne poslove, a drugi lanovi druge poslove. Na taj nain nastala je prirodna podjela rada. Ona se zasnivala na polu, fizikoj snazi, starosti (odrasli mukarci su se bavili lovom, ribolovom, pravljenjem oruja, a ene su obavljale kune poslove, starci su uvali kuu, pazili djecu itd). Prirodna podjela rada je prethodila pojavi drutvene podjele rada. Ona se pojavila tako to su se pojedine ljudske zajednice (rod, pleme) teritorijalizovali i bavili onom proizvodnjom za koju su iman odgovarajue prirodne uslove na datoj teritoriji. Tako su se jedna plemena bavila samo lovom, druga ribolovom, trea zemljoradnjom. Ovo dovodi do tzv. prve velike drutvene podjele rada koja nastaje odvajanjem stoarstva od zemljoradnje.Ove podjele u drutvu imale su znaajne posljedice na razvoj proizvodnih snaga. Ljudi se specijalizuju ne samo za odreenu vrstu proizvodnje ve i usavravaju svoja orua rada da bi uveali proizvodnju. To dovodi do toga da se pojedinci poinju baviti samo izradom orua i oruja. Tako nastaje zanatstvo. Vremenom se zanatstvo odvaja u posebnu djelatnost i tako nastaje druga velika drutvena podjela rada.Razvojem zanatstva i njegovom koncentracijom na odreenim mjestima javila se potreba za razmjenom radi toga da bi razliita plemena dola do potrebnih orua, oruja i si. Tako se razvila potreba za saobraajem i trgovinom. I upravo odvajanje trgovine u zasebnu djelatnost ini treu veliku drutvenu podjelu rada.Drutvena podjela rada nastajala je i produbljivala se stihijski. Ona predstavlja profesionalno opredjeljenje ljudi da se trajno ili za dui vremenski period bave odreenom vrstom djelatnosti (krojai, obuari, mesari, pekari). Marks razlikuje tri kategorije drutvene podjele rada, i to optu, posebnu i pojedinanu.

Opta drutvena podjela rada predstavlja podjelu ukupnog drutvenog fonda rada na osnovne privredne oblasti i grupacije, kao na primjer: poljoprivreda, industrija, saobraaj, zanatstvo.Posebna podjela rada predstavlja podjelu u okviru opte podjele rada na razliite grane, vrste i podvrste. Tako, na primjer, u okviru industrije kao oblasti razlikuju se pojedine industrijske grane: tekstilna, prehrambena, hemijska, naftna, crna metalurgija. U okviru poljoprivrede razlikujemo stoarstvo, ratarstvo, voarstvo, vinogradarstvo i si.Pojedinanu podjelu rada predstavlja podjela u okviru posebne podjele rada, tj. podjela rada u okviru jedne grane izmeu privrednih subjekata - proizvodnih jedinica (preduzea). U periodu zanatske proizvodnje, kada je proizvodnu jedinicu inila zanatska radionica i zanatlija kao pojedinac, pojedinana podjela rada poklapa se s podjelom rada izmeu pojedinaca. Razvojem proizvodnih snaga, zanatska radionica prerasta u fabriku, kao organizacioni oblik u kome radi vie radnika (preduzee). U takvim uslovima pojedinana podjela rada vie se ne poklapa sa podjelom rada izmeu pojedinaca.Pored drutvene, postoji i tehnika podjela rada. Ona se vri u okviru proizvodne jedinice. Pod tom podjelom podrazumijevamo podjelu proizvodnog procesa na operacije ili faze, tako da neposredni proizvoa obavlja samo jednu ili samo nekoliko operacija. Tu se proizvod javlja, ne kao rezultat rada pojedinca, nego kao rezultat zajednikog rada svih proizvoaa u datoj proizvodnoj jedinici. Tako, na primjer, u proizvodnji odijela: jedni se bave modeliranjem, drugi krojenjem, trei ivenjem rukava, etvrti ivenjem dugmadi, peti spajanjem dijelova, esti peglanjem, sedmi pakovanjem itd.Valja naglasiti da izmeu drutvene i tehnike podjele rada ne postoje vrste granice. Istorijski posmatrajui, moe se uoiti da su se pojedine faze jedinstvenog procesa proizvodnje izdvojile u posebnu profesiju i pretvorile se iz elemenata tehnike u elemente drutvene podjele rada. Na primjer, nekada je grebenanje, predenje, krojenje i tkanje bilo ujedinjeno u zanatskoj proizvodnji sukna. Vremenom su se te posebne operacije izdvojile u zasebne profesije.Proces se vri i u obrnutom smjeru, tj. dolazi do sjedinjavanja osamostaljenih profesija u jedinstven proces proizvodnje, odnosno do prerastanja drutvene u tehniku podjelu rada. Marks navodi primjer proizvodnje koija, gdje je dolo do sjedinjavanja stolarskog, kovakog, farbarskog i dr. zanata u jedinstven proizvodni proces iji je zajedniki rezultat rada - koija.

2.2.2 Zavisnost drutvene podjele rada od stepena razvoja proizvodnih snaga

Podjela rada ima veliki znaaj, kako za razvoj proizvodnih snaga drutva, tako i za razvoj drutva uopte, kao i obrnuto. To znai da i stepen razvoja proizvodnih snaga utie na mijenjanje i produbljavanje drutvene podjele rada. Specijalizacija ljudi u proizvodnji ne samo za proizvodnju jednog proizvoda, nego ak jedne faze u proizvodnji tog proizvoda, dovodi do poveanja umjenosti i sposobnosti u proizvodnji koja se razvija do savrenstva, odnosno radnik postaje virtuoz u obavljanju odreenog posla. To dovodi do stalnog porasta produktivnosti rada. Dalje, drutvena podjela rada povezuje relativno samostalne proizvoae, jer ih mnogo vie nego prije toga upuuje jedne na druge. Time se njihova drutvena povezanost pojaava. Izvrena podjela unutar proizvodne jedinice (tehnika podjela rada) dovodi do utede vremena, jer se izbjegavaju pauze pri prelasku sa jedne na drugu fazu proizvodnje. Dalje, to dovodi do utede na sredstvima za rad, jer u uslovima kada radnik proizvodi od poetka do kraja neki proizvod, on mora raspolagati cijelim kompletom sredstava rada za tu proizvodnju. Ako vie radnika uestvuje u toj proizvodnji, tako to svaki obavlja samo jednu operaciju, onda e biti dovoljan samo jedan komplet alata, odnosno znatno manji broj kompleta od broja radnika koji uestvuju u takvoj proizvodnji. Ovako organizovana proizvodnja dovodi i do usavravanja sredstava za rad, jer radnik koji se specijalizuje za odreeni posao, usavrava i sredstva za proizvodnju za bi proizvodio bolje i vie proizvoda.Meutim, ovdje se vri i obrnut uticaj. Sa razvojem proizvodnih snaga, automatizacijom i robotizacijom proizvodnje mijenja se i podjela rada. Vri se drukiji razmjetaj rada i sredstava, nastaju nove grane proizvodnje ("nova polja rada"), nova zanimanja, ime se gasi "stara podjela rada" i nastaje "nova podjela rada" (programeri, operatori, inovatori). Nastanak i produbljavanje "nove podjele rada" zahtijeva i odgovarajue promjene u drutvenoj organizaciji proizvodnje (projektni biro, kompjuterski centar).Drutvena podjela rada ima i negativnih posljedica. One se, prije svega, ogledaju u tome to radnik postaje djeiimini proizvoa koji vrijedi samo u sklopu cijelog radnog kolektiva, ali ne i pojedinano. Drugo, uska specijalizacija u proizvodnji dovodi do monotonije, rutinerstva, jednostranosti, profesionalnih oboljenja ("razmrvljenost rada"). Tree, podjela rada izaziva suprotnost izmeu fizikog i umnog rada, suprotnost izmeu proizvodnih i neproizvodnih radnika i si. etvrto, poveava se eksploatacija, jer se suava mogunost zapoljavanja i primorava radnika da prihvati posao i uslove koji mu se nude.Pa ipak, drutvena podjela rada je zakonitost drutveno-ekonomskog razvoja, s tim to se uporedo sa tim razvojem mijenjaju njena forma, oblik i sadrina. Savremeni proces proizvodnje sve manje postaje zavisan od fizikog, a sve vie od umnog ljudskog rada. Moderna podjela rada sve vie se vri jo prije ulaska u proces proizvodnje, tj. u okviru obrazovnog sistema. Tako se sve vie smanjuje znaaj podjele rada u domenu fizikog, a poveava znaaj u domenu intelektualnog rada (na primjer, razlika u obavljanju posla poljoprivrednog radnika i rudara mnogo je manja, nego u radu inenjera agronomije i inenjera rudarstva). Tako se poveavanjem sloenosti (kvalifikovanosti) rada poveava znaaj i produbljuje podjela rada.

2.2.3 Drutvena podjela rada i njen uticaj na razvojdrutveno-ekonomskih odnosa i sistem privreivanja

Produbljivanje i mijenjanje drutvene i tehnike podjele rada dovodi sve vie do osamostaljivanja djelatnosti, grana, proizvodnih subjekata i pojedinaca, tj. dolazi do specijalizacije u proizvodnji. S druge strane, to relativno osamostaljivanje i specijaliziranje proizvoaa utie na njihovo povezivanje, tj. na kooperaciju u proizvodnji, jer se poveava meuzavisnost (zadovoljenje raznovrsnih potreba, nabavka sredstava za rad, predmeta rada, saradnja u obavljanju proizvodnje). Sve to dovodi do procesa podrutvljavanja proizvodnje, jer intenzivnija podjela rada, na jednoj strani, izaziva potrebu za vrom saradnjom proizvoaa, na drugoj strani. Poveanje meuzavisnosti izmeu podjele rada i podrutvljavanja proizvodnje utie na to da proizvodnja postaje sve sloenija. Podrutvljavanje proizvodnje utie na mijenjanje organizacije proizvodnje, na mijenjanje poloaja neposrednog proizvoaa, a time i na mijenjanje odnosa proizvodnje.Naime, zanatska i manufakturna proizvodnja mogle su se odvijati na niem stepenu razvijenosti drutveno-ekonomskih odnosa, dok je za industrijsku proizvodnju i industrijsku podjelu rada neophodan vii stepen razvijenosti drutveno-ekonomskih odnosa (pravna sloboda linosti, sloboda kretanja, vee znanje i organizatorske sposobnosti, inicijativnost, kreativnost). Proizvoa mora biti misaona i kreativna linost, spreman da stie nova znanja, mijenja profesiju u toku svog radnog vijeka i si. On prestaje biti dodatak alatu ili maini, a postaje kreator i upravlja proizvodnog procesa. To nuno mora uticati na promjenu odnosa proizvoaa i sredstava za proizvodnju. Ilustraciju toga moemo nai u sljedeim Engelsovim stavovima: "Postajui gospodar cjelokupnih sredstava za proizvodnju, da bi ih drutveno i planski primjenjivalo, drutvo unitava dosadanje robovanje ljudi njihovim vlastitim sredstvima za proizvodnju. Ono se, razumije se, ne moe osloboditi a da se ne oslobodi i svaki pojedinac. Dakle, stari se nain proizvodnje mora iz osnova izmijeniti, a naroito mora nestati stare podjele rada. Na njeno mjesto mora doi takva organizacija proizvodnje u kojoj, s jedne strane, ni jedan pojedinac ne moe svaliti na drugoga svoj udio u produktivnom radu, tom prirodnom uslovu ovjekove egzistencije, u kojoj, s druge strane, produktivan rad postaje sredstvo za osloboenje ljudi, pruajui svakom pojedincu priliku da sve svoje sposobnosti, i tjelesne i duhovne, usavrava i primjenjuje u svim pravcima, i u kojoj se on tako pretvara u uivanje, umjesto da bude teret."

Meutim, kako smo prethodno istakli, drutvena podjela rada ima i svojih negativnih posljedica. Naime, ljudski rad u sferi materijalne proizvodnje obuhvata dvije meusobno povezane podfunkcije, i to: umnu i fiziku. U procesu proizvodnje "ruka" i "glava" moraju ii zajedno. Drutvena podjela rada na visokom stepenu razvoja dovodi do razdvajanja ovih dviju podfunkcija, tako da jedan dio proizvoaa obavlja samo fiziku podfunkciju proizvodnog procesa (neposredni proizvoai-izvrioci), a drugi dio profesionalno obavlja samo umnu podfunkciju proizvodnog procesa (upravljai, pronalazai). To i dovodi do podjele drutva na klase, tj. do nastanka klasnih drutvenih odnosa, gdje izvrioci fizike podfunkcije rada postaju potinjena, a izvrioci umne podfunkcije rada, vladajua klasa. Podjela na umni i fiziki rad naroito je intenzivirana s razvojem industrijske proizvodnje. Ta specijalizacija je po svom karakteru beskonana, kao i sam razvoj nauke i tehnike.Meutim, kao to je istaknuto, produbljivanje podjele rada i specijalizacije u proizvodnji dovodi do toga da u proizvodnji gotovog proizvoda uestvuje sve vei broj ljudi, ime se sve vie vri podrutvljavanje rada i proizvodnje na osnovu sve vieg stepena razvijenosti tehnike i tehnologije. Proces podrutvljavanja proizvodnje mijenja poloaj neposrednog proizvoaa i utie na mijenjanje drutvenih odnosa.Dakle, proces podrutvljavanja proizvodnje pod uticajem podjele rada, nove tehnike i tehnologije, sa svoje strane, utie na mijenjanje tipa privreivanja, ime se poveava efikasnost proizvodnje i obezbjeuje potpunije zadovoljavanje raznovrsnih ljudskih potreba (o tome je prethodno bilo vie rijei).Moderni razvoj proizvodnih snaga i nova podjela rada utiu na prevazilaenje klasnih odnosa, na prevazilaenje razlika izmeu umnog i fizikog rada, te na novi poloaj ovjeka u proizvodnji. ovjek mora da kreira proizvodnju, upravlja proizvodnjom, odnosno postaje sve vie dominacija "bijelih okovratnika", kako bi rekao Galbrajt. Kibernetizacija proizvodnje trai nove drutvene odnose.

Savremena podjela rada raa "nova polja rada", tako da osnov savremene proizvodnje ini automatizacija, kompjuterizacija, kibernetizacija i bionizacija. Dolazi sve vie do inverzije odnosa nauke i proizvodnje. Nastupa period kada razvoj nauke prethodi razvoju tehnike i proizvodnje, te permanentno djeluje na njihovo revolucionisanje, a time i na druge drutvene promjene. ovjek poprima sasvim novu ulogu unutar proizvodnih snaga. On se izvlai iz neposrednog procesa proizvodnje materijalnih dobara (zamjenjuje ga maina), prenosi teite svoje djelatnosti u oblasti koje prethode proizvodnji ili su iznad njih (kreacija, organizacija, inovacija), iri svoje aktivnosti na poveanje sopstvenih sposobnosti i primjenu naunih saznanja. Teak i zamoran fiziki rad sve vie postaje stvar prolosti, ime se mijenja odnos ovjeka prema radu i cjelokupnom ivotu. Sve ovo utie na izmjenu rasporeda drutvenog fonda rada, na promjene u drutvenoj podjeli rada, na mijenjanje privredne strukture, kako nacionalne, tako i svjetske privrede. Smanjuje se znaaj i udio primarnog i sekundarnog sektora u proizvodnji, a naglo se poveava udio tercijarnog sektora, tako da se savremeni proces privreivanja sve ee naziva tercijarnom revolucijom. Ovo utie na sve vee povezivanje proizvoaa, kako u nacionalnim, tako i u svjetskim okvirima. Ono se ostvaruje putem meunarodnih organizacija, meudravnih integracija i multinacionalnih (transnacionalnih) kompanija. Time se "formira novi svijet u kojem privatno vlasnitvo, individualno poduzetnitvo i birokratsko posrednitvo ima sve manju ulogu i ustupa mjesto organiziranom radnom ovjeku...".

2.3 Zakon srazmjernog rasporeda ukupnog drutvenog fonda rada

2.3.1 Sutina zakona: ta - kako - za koga (Semjuelson)

Kao to je reeno, raspoloivi fond ukupnog drutvenog rada (proizvoai i sredstva za proizvodnju) svaka zajednica mora angaovati u proizvodnji da bi proizvela raznovrsne proizvode i zadovoljila raznovrsne ljudske potrebe. Zbog zadovoljenja raznovrsnih potreba ljudi moraju proizvoditi i raznovrsne proizvode, pa se ukupni drutveni fond rada mora rasporediti na razliite proizvodne djelatnosti: privredne oblasti, grane, grupacije, proizvodne jedinice i sl. Od naina ulaganja drutvenog fonda rada u proizvodnju zavisi i to da li e se taj fond poveavati (neracionalni raspored rada i organizovanje proizvodnje doveli bi do "rasipanja rada") ili smanjivati.Meutim, neophodno je da se taj raspored neposrednih proizvoaa i sredstava za proizvodnju vri u svakoj zajednici. Naime, mora se organizovati proizvodnja u razliitim proizvodnim djelatnostima da bi se proizvodili raznovrsni proizvodi i zadovoljavale raznovrsne ljudske potrebe, jer je to uslov ljudske egzistencije. Ovakva podjela ukupnog drutvenog fonda rada predstavlja najoptiji ekonomski zakon koji djeluje u svim drutveno-ekonomskim formacijama i ima optu vanost, te ga Marks izjednauje s prirodnim zakonom. U tom smislu, Marks kae: "... mase proizvoda koje odgovaraju razliitim potrebama iziskuju i kvantitativno odreene mase ukupnog drutvenog rada. Da ova nunost podele drutvenog rada u odreenim srazmerama ne moe da bude ukinuta odreenim oblikom drutvene proizvodnje, samo je po sebi razumljivo. Prirodni zakoni uopte ne mogu biti ukinuti. Ono to se u istorijski razliitim stanjima moe promijeniti samo je oblik u kojem se ti zakoni ispoljavaju." Sada se, meutim, postavlja pitanje - kako se ovaj zakon ostvaruje, odnosno "ispoljava".Poto se proizvodnja mora organizovati radi zadovoljenja raznovrsnih ljudskih potreba, to raspodjela ukupnog drutvenog rada zavisi, kao prvo, od obima i strukture ljudskih potreba. Vidjeli smo da su te potrebe razliite, ali i da su promjenljive. Mijenjaju se i po obimu i po strukturi i po nainu zadovoljavanja. Za jednim materijalnim dobrima se poveava potreba, za drugima se smanjuje. Izvjesne potrebe za nekim materijalnim dobrima vremenom sasvim nestaju ili se zadovoljavaju na drugi nain, druge potrebe se iznova javljaju, poveavaju. Drutveno-ekonomski i istorijski razvoj ljudskog drutva stvara nove potrebe, nove navike, mijenja nain zadovoljavanja ljudskih potreba (na primjer, potrebe za radio-aparatom, televizorom, automobilom, nastale su tek na viem stepenu razvoja). S druge strane, neke vjetake materije potiskuju prirodne materije iz upotrebe (plastika u mnogim oblastima potiskuje metal, drvo, kauuk potiskuje prirodnu gumu, vjetaka vlakna potiskuju prirodna itd). Nekada su potrebe za hranom zadovoljavane tako to se koristilo prijesno meso ubijene divlje ivotinje, a potrebe za stanom zadovoljavane su boravkom u peini. Danas je to, meutim, sasvim drukije (bogata trpeza sa raznovrsnim gotovim jelima, velelepna zdanja za stanovanje), a ubudue moe biti sasvim razliito u odnosu na dananji nain zadovoljavanja ovih i slinih potreba. To znai, da se podjela drutvenog fonda rada mora prilagoavati izmijenjenom obimu i strukturi potreba, tj. ona zavisi od potreba.Drugo, podjela drutvenog fonda rada zavisi od uslova proizvodnje datih proizvoda, kao na primjer: kvalifikovanosti i sposobnosti proizvoaa, razvijenosti sredstava za proizvodnju, produktivnosti rada, intenzivnosti rada (o emu e u kasnijim izlaganjima biti vie rijei). Uslovi proizvodnje nuno se mijenjaju razvojem i mijenjanjem proizvodnih snaga. Ove, pak, proizvodne snage se zakonito razvijaju i unapreuju, to znai da svojim razvojem neprestano utiu na mijenjanje uslova proizvodnje.2.3.2 Vrste srazmjera

U svakoj drutvenoj zajednici postoje potrebe za potronim i proizvodnim materijalnim dobrima. Procesom proizvodnje treba obezbijediti, kako proizvodna, tako i potrona materijalna dobra. Zato govorimo o dvije vrste srazmjera u drutvenoj proizvodnji.Prvo, ukupan fond drutvenog rada treba raspodijeliti za proizvodnju proizvodnih i potronih materijalnih dobara. Drugo, treba izvriti raspodjelu ukupnog fonda rada za proizvodnju konkretnih koliina upotrebnih dobara u okviru svake od ovih grupa materijalnih dobara (proizvodnja odreene koliine i vrste sredstava za proizvodnju - maine za obojenu metalurgiju, tekstilnu industriju, pamuk, bakar, te proizvodnju odreene koliine i vrste sredstava za linu potronju - hrana, pie, odjea, namjetaj itd).Prema tome, i obim i struktura potreba i uslovi proizvodnje su promjenljive veliine, te jednom uspostavljene srazmjere raspodjele drutvenog fonda rada nisu trajne nego promjenljive veliine. One se neprestano naruavaju i moraju se ponovo uspostavljati, odnosno ostvarivati.

2.3.3 Nain uspostavljanja srazmjera

Razvojem privrede i drutva naruavaju se ranije uspostavljene srazmjera rasporeda ukupnog fonda rada. Zato se postavlja pitanje: kako tj. kojim putem (metodom) se vri ostvarivanje zakona srazmjernog rasporeda ukupnog fonda drutvenog rada na razne djelatnosti? Opta je odlika da je taj mehanizam veoma sloen, jer se i drutvena proizvodnja i drutveni odnosi nalaze u stalnom mijenjanju, u razvoju. Ta dinamika ogleda se u naruavanju starih, ranije uspostavljenih proporcija u raspodjeli drutvenog fonda rada i uspostavljanju novih proporcija, ali na viem nivou razvitka drutvene proizvodnje. Dosadanji razvoj ljudskog drutva pokazuje da se, uglavnom, ovaj zakon moe ostvarivati na tri osnovna naina.Jedan od metoda ostvarivanja ovog zakona je svjesno, plansko utvrivanje nunih srazmjera u raspodjeli drutvenog fonda rada na razne djelatnosti. To se vri unaprijed (ex ante), tj. prije otpoinjanja procesa proizvodnje. Ovdje se svaki individualni rad unaprijed i svjesno javlja kao dio ukupnog drutvenog rada, "kao zglob ukupnog drutvenog rada" (Marks), a svaka individualna potreba kao dio ukupne drutvene potrebe. Zato, ova proizvodnja uvijek ima karakter svjesno organizovane (planske) privrede. Meutim, ovaj metod ostvarivanja zakona srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada na razne djelatnosti mogu je u drutvu u kojem su nedovoljno razvijene proizvodne snage i podjela rada, gdje se veza izmeu proizvodnje, raspodjele i potronje ne ostvaruje putem razmjene, u kojem su zbog materijalne i drutvene nerazvijenosti obim i struktura potreba relativno skromni. U takvim drutvenim uslovima ovo svrsishodno organizo-vanje proizvodnje i prilagoavanje proizvodnje potronji i obrnuto (planiranje) vreno je na osnovu iskustva i tradicije.Drugi metod ostvarivanja zakona srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada vri se u drutvu u kojem je relativno razvijena drutvena podjela rada, ostvaren relativno visok nivo razvoja proizvodnih snaga i u kojem ne postoji direktna veza izmeu proizvodnje i potronje, nego je ta veza posredna i ostvaruje se putem razmjene (na tritu). Ovaj metod ostvarivanja zakona srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada vri se na kraju procesa proizvodnje (ex post) i na stihijski nain. Radovi pojedinih proizvoaa svode se na drutveni rad, na drutvenu mjeru, "na vrlo zamren i zaobilazan nain, ne unaprijed, nego naknadno kroz sluajne i kolebljive odnose razmjene njihovih proizvoda" (Marks). Putem djelovanja ekonomskih zakona proizvoai se primoravaju da svoju individualnu proizvodnju i radove svode na drutvenu mjeru. Ovo se vri uz vee ili manje rasipanje drutvenog fonda rada (minulog i tekueg), "kao slijepog pravila bez pravilnosti i reakcije na stalno naruavanje nune ravnotee koje se zapaa na barometru robnih cijena". (Marks)U savremenom drutvu otpoeo je proces kojim se vri zaokret u ostvarivanju zakona srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada od "slijepog pravila bez pravilnosti" (Marks), ka svjesnoj organizaciji i planskom usmjeravanju drutvene proizvodnje. Tako se ovaj zakon srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada ostvaruje, danas, kombinovanim putem dva prethodna metoda, tj. istovremenim djelovanjem drutvenog usmjeravanja - planiranja (dravna intervencija, drutveno planiranje) i mehanizma trita (zakona vrijednosti). Oba ova mehanizma i metoda ostvarivanja zakona srazmjernog rasporeda drutvenog fonda rada (planski i trini) djeluju istovremeno, ali u razliitim okvirima i srazmjerama, zavisno od karaktera proizvodnih odnosa i stepena razvijenosti proizvodnih snaga, tj. stepena tehniko-tehnolokog i drutveno-ekonomskog razvoja.

2.3.4 Zakon srazmjernog rasporeda drutvenog fonda rada kao osnovni ravnoteni zakon svakog drutva

Ovaj osnovni, najoptiji i vjeiti ekonomski zakon se jo naziva "gvozdenim" zakonom srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada koji djeluje snagom prirodnog zakona (kao zakon Zemljine tee). Zato se ovaj zakon mora ostvarivati, a ukoliko neko drutvo ne moe ili nee da svjesno sprovodi ovu ekonomsku nunost (zakonitost) srazmjera u drutvenoj proizvodnji, onda e se ovaj zakon ostvarivati iza lea i preko glava proizvoaa i time izazvati negativne posljedice i tete. I obrnuto, ukoliko ljudi spoznaju ovu nunost i ovaj "zakon stave pod svoju svjesnu kontrolu", onda e to voditi drutveno-ekonomskom progresu. Neophodnost ostvarivanja ovog zakona lei u injenici da se mora obezbijediti zadovoljenje raznovrsnih ljudskih potreba. Stoga organizovanje proizvodnje mora biti podreeno navedenom cilju (zadovoljenju potreba). Drugim rijeima, proizvodnja mora biti usklaena sa potronjom, pa se izmeu proizvodnje i potronje mora uspostaviti odgovarajua ravnotea. Ovo je optevaei zakon svakog drutva. U sistemu razvijene privrede savremenog drutva (trina privreda), zakon srazmjernog rasporeda ukupnog fonda drutvenog rada ispoljava se preko mehanizma zakona vrijednosti (o emu e kasnije biti vie rijei).Meutim, u uslovima neprekidnog drutvenog i tehnikog razvoja, te stalnog produbljenja drutvene podjele rada, dolazi do sve veeg osamostaljivanja pojedinih dijelova, s jedne strane, i do sve vee meuzavisnosti, s druge strane. To stvara nove oblike meusobnog povezivanja i dovodi do jaanja novih integracionih procesa to oblike atomizirane privredne strukture ponovo povezuje u jedinstvenu cjelinu, u sloen sistem veza i odnosa. Ovdje se odvija proces horizontalne i vertikalne povezanosti.Horizontalna povezanost nastaje zbog toga to proizvoa proizvodi odreeno materijalno dobro, a radi zadovoljenja svojih raznovrsnih potreba mora troiti raznovrsna materijalna dobra. Zato je upuen na druge proizvoae koji proizvode ta dobra.Vertikalna povezanost nastaje zbog toga to se pri proizvodnji jednog materijalnog dobra koriste razliite sirovine, sredstva za rad, energija, to proizvode proizvoai drugih grana. Time se vri povezivanje proizvoaa po vertikali (fabrika namjetaja koristi dasku koju proizvode pilane, razne vrste lijepka, farbe, eksera, energije, to proizvode proizvoai drugih grana proizvodnje).Time postoji vrsta povezanost izmeu razliitih djelatnosti i grana proizvodnje. Kvantitativna povezanost privrednih grana moe se analizirati pomou meusektorske analize. Ona se zasniva na Leontijevom linearnom modelu nacionalne privrede. U tom modelu se pretpostavlja da se nacionalna privreda sastoji od meuzavisnih sektora, odnosno privrednih grana. Dalja pretpostavka je da grane proizvode samo jednu vrstu proizvoda i da primjenjuju jednu tehnologiju u proizvodnji. Radi proizvodnje datog proizvoda, svaka grana mora nabavljati od drugih grana odreene proizvode (sirovine, sredstva za rad), a svoje gotove proizvode jednim dijelom koristiti za sopstvene potrebe, dok drugi dio ustupa (prodaje) drugim granama. Sve te tokove i veze Leontijev je izrazio zbirom simultanih linearnih jednaina u okviru jednog modela i to prezentirao u obliku tzv. input-output tabele. Time se obezbjeuje odreena ekonomska ravnotea koja se ponovo naruava u toku funkcionisanja proizvodnje, teei ponovo svom uspostavljanju. U toj tenji za ostvarivanjem ekonomske ravnotee i ispoljava se djelovanje ovog zakona.

Input predstavlja ulaz, tj. faktore proizvodnje koji su neophodni za proizvodnju datog proizvoda. Output predstavlja izlaz, tj. gotove proizvode koji se stvaraju u datoj grani. Pretpostavimo da se privreda sastoji od n grana proizvodnje. Ukupnu koliinu proizvoda grana (output) u toku jedne godine oznaiemo sa X1, X2, ..., Xn. Dio proizvoda koji se troi u prvoj grani oznaiemo sa Xn, u drugoj grani X22, itd. Dio outputa koji odlazi u drugu granu oznaiemo sa X12, a u treu granu sa X13, itd., sve do xn. Slino je sa prelivanjem iz druge grane u prvu, treu, n-tu granu, to emo obiljeiti sa x21, x23,... x2n. To je uvijek dio outputa date grane, bilo da odlazi u druge grane proizvodnje ili da ostaje u samoj grani kao faktor proizvodnje. Ovaj dio outputa naziva se reprodukcioni proizvod (namijenjen je buduoj proizvodnji).Meutim, cjelokupan proizvod grane ne slui samo za novu proizvodnju. Jedan dio outputa grane slui za linu potronju, rezerve, izvoz i sl. To nazivamo neto finalnim proizvodom grane. Njega emo obiljeiti sa malim x1, x2,... x3.Na bazi toga moe se napraviti tabela meugranskih odnosa drutvene proizvodnje u jednoj privredi (vidjeti na sljedeoj strani).Ako podatke u redovima oznaimo sa r, a podatke u kolonama sa k, onda e veliina xrk (r=1, 2,...n; k=1, 2, ..n.) oznaavati prelivanje izmeu grana (dio outputa r koji prelazi u granu k), a rk ukupni tzv. reprodukcioni proizvod. Neka od tih prelivanja (xrk) mogu biti jednaka 0, npr. ako jedna grana ne koristi proizvod neke od privrednih grana (ako je x1 10 = 0, znai da se proizvodi grane br. 1 ne koriste u grani br. 10). Iz veliine xrk moe se utvrditi vertikalna zavisnost u privredi.

Ukupna proizvodnjapojedinihgranaPrelivanja izmeu Finalni (neto)grana proizvod(tzv. reprodukcioni pojedinih grana

proizvod)

X1X2

:

X2X11, X12... X1n X1X21, X22... X2n X2

: :Xn1, Xn2... Xnn Xn

Centralni dio tabele predstavlja kvadratnu matricu. Njeni elementi izraavaju tokove izmeu pojedinih grana iz ega se moe utvrditi kvantitativna zavisnost izmeu pojedinih grana. Veliine u ovoj tabeli mogu se izraziti u naturalnim ili vrijednosnim pokazateljima.Poto u procesu proizvodnje, pored sredstava za proizvodnju, uestvuje i ivi rad, to se i on uvodi u input-output tabelu. Raspoloivi fond ivog rada jedne drutvene zajednice oznaiemo sa x0. Sa x01, x02,... x0n oznaiemo veliinu ivog rada koji je neophodan pojedinim granama proizvodnje da bi stvorile proizvod (X1), a sa x0 oznaiemo dio ukupnog fonda rada koji je eventualno ostao neiskorien (pokazatelj nezaposlenosti).Sada bi se input-output tabela privrede izrazila na skljedei nain:

Ukupan raspoloivi fond

drutvenog rada (ivi i opredmeeni)Prelivanja izmeu Finalni (neto)grana proizvod

X0X1

X2

:

XnX01, X02... X0n X1X11, X12... X1n X2

:Xn1, Xn2... Xnn Xn

Y1, Y2,... Yn Yn +1

Na bazi prelivanja ivog rada izmeu grana u navedenoj tabeli moemo utvrditi (n+l) bilansnih jednaina, i to:(r = 0,1,2,...n)gdje xrk predstavlja utroak proizvoda grane r u proizvodnji k-te grane, x predstavlja neto finalni proizvoda, a Xr predstavlja ukupni proizvod r-te grane. Sama, pak, jednaina pokazuje da je ukupna drutvena proizvodnja jednaka zbiru reprodukcione i neto finalne proizvodnje.Bilansna jednaina:predstavlja bilans ukupnog fonda ivog rada i njegovu raspodjelu u n grana proizvodnje. Sumiranjem pojedinih kolona dobijamo sljedee (n+l) jednaine, i to:

koje pokazuju ukupan utroak ivog i minulog rada u datoj grani proizvodnje, odnosno raspored ukupnog fonda rada na razliite grane proizvodnje. Tabele pokazuju neophodnost ostvarivanja strukturne privredne ravnotee u cjelini, tj. neophodnost odreene proporcionalnosti u proizvodnji sredstava za proizvodnju i sredstava za linu potronju.

Na taj nain, nauna spoznaja i primjena zakona srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada obezbjeuju racionalnije kori-enje proizvodnog potencijala date drutvene zajednice (ljudi i sredstava za proizvodnju) i vodi uveanju postojeeg fonda drutvenog rada (proizvodnja novih sredstava za proizvodnju, poveanje efikasnosti ivog rada).Racionalna upotreba raspoloivog fonda rada dovodi do utede radnog vremena i obezbjeuje ostvarivanje ekonomije rada (radnog vremena), a time i poveavanje drutvenog bogatstva. Marks je na vie mjesta ukazivao da se na ekonomiju radnog vremena svodi itava ekonomija, pa to moemo nazvati zakonom ekonomije radnog vremena. S tim u vezi, Marks kae: "Na ekonomiju radnog vremena svodi se, u krajnjoj liniji itava ekonomija. Stvarna ekonomija sastoji se u ekonomiji radnog vremena: minimum (i svoenje na minimum) trokova proizvodnje, ta tednja je stvorena sa razvojem proizvodnih snaga. Zato ekonomija vremena ... ostaje prvi ekonomski zakon na osnovi kolektivne proizvodnje. To postaje ak i u mnogo veem stepenu zakona."

2.4 Zakon ekonomije rada

Razmatranje zakona srazmjernog rasporeda ukupnog drutvenog fonda rada (sredstava za proizvodnju i radno sposobnog stanovnitva) na razliite djelatnosti, grane i proizvodne subjekte pokazalo je da je to optevaei ekonomski zakon, jer je uslov egzistencije i razvoja drutva. Drutveni fond rada se mora neprestano uveavati, a to zavisi od njegove racionalne raspodjele. Neracionalno troenje ovog rada dovelo bi do njegovog smanjenja ("rasuti rad"), ime bi se ugrozila egzistencija drutva.Dakle, samo racionalna upotreba raspoloivog fonda drutvenog rada dovodi do utede radnog vremena i obezbjeuje ostvarivanje ekonomije rada (radnog vremena), a time i poveanje drutvenog bogatstva. Na ekonomiju radnog vremena svodi se, u osnovi itava ekonomija, pa to nazivamo zakonom ekonomije rada. Njegova osnovna tenja je da se sa raspoloivim drutvenim fondom rada ostvari to vee drutveno bogatstvo, odnosno da se po jedinici proizvoda (materijalno dobro, usluga) utroi to manje rada (minimum rada - maksimum rezultata).Istorijska geneza zakona ekonomije rada ogleda se u tome da je ovjek prvo poeo praviti odreena orua ime je poveao efikasnost svoga rada (lukom i strijelom postizao je vei ulov divljai, drvenom motikom i plugom postizao je vee rezultate u obradi zemlje i sl), da bi danas u proizvodnji koristio sve moderniju tehniku i tehnologiju (industrijalizacija, robotika, informatika). Tako je ovjek izradom i usavravanjem sredstava za proizvodnju kao i usavravanjem samog sebe (sticanje novih znanja i iskustva) ostvarivao racionalniju ekonomiju rada.

U poetnom periodu dominirao je udio ivog rada, da bi sa razvojem orua rada dominaciju preuzeo opredmeeni (minuli) rad. Proces automatizacije, mehanizacije i robotizacije sve vie potiskuje ivi rad iz neposrednog procesa proizvodnje, tako da se pojavljuju fabrike bez radnika ("roboti potiskuju robove"). No, dok se iz proizvodnje potiskuje fiziki ljudski rad, jer ga zamjenjuju sve razvijenija orua rada, dotle se poveava uloga i znaaj umnog ljudskog rada koji ostvaruje invenciju, inovaciju, koordinaciju i upravljanje sredstvima za proizvodnju (menadment). Sve to vodi ka produbljenju drutvene i tehnike podjele rada, ka neprekidnom razvoju proizvodnih snaga rada, ka poveanju ukupnog drutvenog fonda rada i ka ostvarivanju zakona ekonomije rada (datim fondom rada - proizvesti to veu koliinu proizvoda). U vezi s tim Adam Smit u djelu "Uzroci prirode i izvori bogatstva naroda", navodi sljedei primjer: "U jednoj manufakturnoj jedinici deset radnika koji obavljaju razliite proizvodne operacije (izvrena tehnika podjela rada) proizvede dnevno 48.000 ioda (penadli). Ukoliko bi oni posebno radili i izraivali kompletan proizvod (bez tehnike podjele rada), tada bi pojedinac mogao da proizvede najvie 20 komada dnevno, odnosno svi proizvoai bi proizveli svega 200 komada dnevno. To znai da je podjela rada omoguila poveanje obima proizvodnje za 240 puta."Savremena ekonomska nauka ocjenjuje da se za posljednih 125 godina poveala proizvodnja u preraivakoj industriji, poljoprivredi, rudarstvu, graevinarstvu i saobraaju za 45 puta, odnosno da se produktivnost rada poveala godinje 3-4% (za toliko se smanjivao utroak rada po jedinici proizvoda). To obezbjeuje ogroman porast dohotka i kupovne moi, odnosno ubrzava razvoj proizvodnih snaga i doprinosi ostvarenju zakona ekonomije rada. Tako, na primjer, do 1914. godine godinji fond radnih asova iznosio je 3.000, danas u Japanu iznosi 2.000 asova godinje, u SAD 1.800, Njemakoj 1.650 i sl, sa tendencijom smanjenja. Ili: "Godine 1988. moglo je da se proizvede isto toliko robe kao i u 1973. sa samo dve petine radnog vremena fabrike radne snage, to znai da se za 15 godina smanjio utroak rada za tri petine ili za 60%.

Zakon ekonomije rada oznaava se kao najvaniji opti ekonomski zakon, jer izraava optu osnovu i unutranju logiku ekonomskog i drutvenog progresa u cjelini. Na ekonomiju radnog vremena svodi se u osnovi itava ekonomija, mnoge progresivne izmjene u tehnici i tehnologiji, profesionalna orijentacija i preorijentacija radnika i organizacija upravljanja