OSNOVE EKONOMIJE NASTAVNA GODINA 2011 / 2012

2.5. Poizvodnja, trokovi i dobit/profitNagib funkcije ponude sugerie da se koliinarobe/ usluga koju su ponuai (proizvoai) spremni ponuditi poveava se poveanjem njene cijene. To nas upuuje na pretpostavku da pozitivan nagib funkcije ponude ima neke veze sa trokovima proizvodnje.

Treba imati u vidu da u skladu s jednim od osnovnih principa ekonomije, svi trokovi nastaju iz potrebe izbora izmeu alternativnih mogunosti koritenja ogranienih resursa.

Svi trokovi proizvodnje su oprtunitetni trokovi: prava mjera trokova injenja je vrijednost najboljeg alternativnog koritenja istih resursa. U skladu s tim, oportunitetni trokovi proizvodnje sastoje se iz izdataka koje privredni subjekti imaju prema dobavljaima i dohodaka koje ti subjekti isplauju vlasnicima resursa (prirodni resursi, rad i kapital), s ciljem da se raspoloivi resursi ne koriste na alternativan nain.

2.5.1. Eksplicitni i inplicitni trokovi

U ekonomskom smislu trokovi predstavljaju racionalnu upotrebu faktora proizvodnje/biznisa.Inae,sve trokove moemo podijeliti na dvije vrste:

-EKSPLICITNE

-IMPLICITNE.

EKSPLICITNI TROKOVI su oportunitetni trokovi koje privredni subjekt placa osobama koje nemaju vlasnike interese u tom subjektu.U takve trokove spadaju trokovi rada,repromaterijala,transporta,osiguranja i sl.

IMPLICITNI TROKOVI ukljuuju oportunitetne trokove privrednog subjekta po osnovu koritenja resursa koji pripadaju samom ekonomskom subjektu ili osobama koje imaju vlasnike interese u njemu.

Ovi trokovi odravaju ogranienost sredstava ekonomskog subjekta,ali za razliku od eksplicitnih trokova,obavezno ne poprimaju oblik izdatka osobama van njega. Npr. preduzee koje koristi zgradu u sopstvenom vlasnitvu zanemaruju mogunost koritenja te zgrade na drugi nain. Samostalni poduzetnik ili jedini lan drutva sa ogranienom odgovornou koji je istovremeno zaposlen u tom subjektu zanemaruje mogunost zaposlenja na drugom mjestu.

Tvrtke ovakve trokove ne iskazuju u poslovnim knjigama,ali implcitni trokovi izraavaju prihode koji bi mogli biti ostvareni ,,zapoljavanem resursa subjekta izvan subjekta. Razlikovanje eksplicitnih i implicitnih je bitno i za razumijevanje koncepta dobitka (profita). Dobitak u ekonomsko-teorijskom znaenju predstavlja razliku izmeu ukupnih prihoda i ukupnih (eksplicitnih i implicitnih) trokova preduzea. Mnogo konfuzije u svakodnevnom poslovnom jeziku izaziva koritenje raunovodstvenog pojma dobitka, koja podrazumijeva iznos dobitka nakon umanjenja ukupnih prihoda za eksplicitne trokove. 2.5.2. Trokovi i vrijeme njihovog obraunaPoto smo konstatovali da su svi trokovi proizvodnje/biznisa oportunitetni trokovi i identifikovali osnovne vrste trokova, odnosno njihov raunovodstveni i ekonomsko-teorijski aspekt,neophodno je za daljnje razumijevanje odnosa trokova ponude istraiti odnos trokova i promjena koliine proizvodnje/obima biznisa. Pri tome, polazimo od pretpostavke da trokovi nisu konstantna kategorija i da njihova veliina i struktura varira sa obimom proizvodnje/biznisa, ali i u tijeku vremena. Sa vremenskog aspekta trokove moemo posmatrati u dvije vremenske dimenzije:kratkorono i dugorono.

Naime, proizvoai u proizvodnji koriste razliite faktore i njihove kombinacije, koji se pojavljuju u razliitim oblicima, kao to su:sirovine, repromaterijal, goriva, rad, maine, alati, zgrade/hale i sl.

Sve faktore proizvodnje/biznisa koji privredni subjekti koriste u proizvodnji roba/usluga oznaavamo kao inpute.

Promjenom koliine inputa preduzee moe mijenjti koliinu proizvodnje. Meutim, dok je promjena koliine nekih vrsta inputa vrlo jednostavna, promjene drugih vrsta inputa su vrlo sloene. Inpute koje nije jednostavno mijenjati sa promjenom obima proizvodnjeodreuju nivo postrojenja neophodnih za efikasnu proizvodnju. Tu su, prije svega, graevinski objekti, oprema ili visokospecijalizovana radna snaga i moemo ih oznaiti i kao fiksne inpute. Nasuprot njima su varijabilni inputi, kao to su repromaterijal, energija ili broj sati rada, ije je koliine mogue brzo i jednostavno mijenjati. Ova razlika izmeu fiksnih i varijabilnih inputa je vrlo bitna za vremensku dimenziju obrauna trokova proizvodnje, pri emu pod kratkoronim aspektom podrazumijevamo period u kome nije mogue mijenjati fiksne inpute, tako da promjene u proizvodnji nastajusamo po osnovu variranja koliine varijabilnih inputa. Nasuprot tome, dugorona dimenzija ukljuuje period u kome je mogua i promjena obraunatih koliina fiksnih inputa.

Za razumijevanje trokova proizvodnje/biznisa i za njihovu promjenu i meusobni odnos, ponimo sa predpostavkama da tvrtka ima samo jedan proizvod/uslugu i da proizvodnja/biznis postepeno poveava, varirajui koliinu rada i zadravajui ostale inpute konstantnim. Tvrtka zaposli jednog radnika koji ide od maine do maine i obavlja sve proizvodne operacije bez mogunosti specijalizacije za bilo koju pojedinanu operaciju. Ta ista tvrtka zapoljava dodatne radnike i proizvodnja se poveava. Dio poveanja proizvodnje dolazi i kao doprinos specijalizacije radnika, to omoguava da se proizvodnja povea po svakoj dodatnoj jedinici rada.Ipak, poveanje proizvodnje/biznisa po dodatnoj koliini angaovanog rada ne moe trajati beskonano. Mogunosti specijalizacije i podjele rada su ograniene i veliinom i vrstom opreme koja se koristi u proizvodnji/biznisu. Naime, poveanje broja radnika e znaiti i poveanje proizvodnje/biznisa, ali ne iznad kapaciteta opreme. U takvim uslovima svaka dodatna angaovana jedinica rada sve e manje i manje doprinositi poveanju proizvodnje/biznisa (do prestanka prirasta). Fiksni inputi predstavljaju ogranienje za daljnje poveanje proizvodnje/biznisa, to ilustruje sljedei numeriki primjer:

Tabela 9.

Koliina

proizvoda (broj jedinica/dan)

Koliina rada

(sati/dan)Dodatni sati rada

po jedinici

proizvodnjeDodatna koliina proizvodnje/dodatna koliina rada(marginalna fizika proizvodnost rada)

1234

00.00.000

138.038.00.026

272.034.00.029

3102.530.50.033

4130.027.50.036

5155.025.00.040

6178.023.00.043

7199.521.50.047

8220.020.50.049

9240.020.00.050

10260.520.50.049

11282.021.50.047

12305.023.00.043

13330.025.00.040

14357.527.50.036

15388.030.50.033

16422.034.00.029

17460.038.00.026

18502.542.50.024

19550.047.50.021

20603.053.00.019

21662.559.50.017

22727.565.00.015

23800.072.50.014

24880.080.00.013

Iz prednje tabele proizilazi da je proizvodnja jednog proizvoda mogua tek nakon to varijabilni inputi-rad dostigne 38 sati/dan (kolona 1), za proizvodnju dva proizvoda potrebna su 72 sata rada/dan, a za tri 102,5 sati rada/dan. Broj dodatnih sati rada/dan potrebnih za proizvodnju dodatne jedinice proizvoda se, prvenstveno po osnovu specijalizacije,smanjuje od 38,0 sati za proizvodnju jedne jedinice, na 34 sata rada/dan za proizvodnju druge jedinice ili 30,5 sati rada/dan za proizvodnju tree jedinice itd. (kolpna 3). Isto tako, broj dodatnh jedinica proizvoda koji se dobije zapoljavanjem dodatne jedinice rada se poveava od 0,026 (1:38), na 0,029 ili 0,033 jedinica proizvoda po jedinici dodatnog rada (sati/dan) itd. (kolona 4). Dodatni broj jedinica proizvoda koji se dobije zapoljavanjem dodatne jedinice rada (sat/dan) ili uope,varijabilnih inputa predstavlja marginalni fiziki proizvod rada (varijabilnih inputa).Ali, ako detaljnije analiziramo kretanje broja proizvoda, koliine rada, dodatnog rada potrebnog za proizvodnju dodatne jedinice proizvoda i dodatne jedinice proizvoda po dodatnoj jedinici rada, zapaamo da nae tvrdnje o smanjenju broja sati potrebnih za proizvodnju dodatne jedinice proizvoda ili povecanju broja dodatnih jedinica proizvoda koji se dobije zapoljavanjem dodatne jedinice rada ne vrijedi za sve nivoe proizvodnje. Nakon postizanja proizvodnje od devet jedinica, iako daljnim zapoljavanjem poveavamo ukupnu proizvodnju ( od 10 na 24 jedinice proizvoda ), broj sati rada potrebnih za proizvodnju dodatne jedinice proizvoda se poinje poveavati, a broj dodatnih jedinica proizvoda koji se dobije zapoljavanjem dodatne jedinice rada smanjivati.

2.6.3. Kapital

Najopenija definicija kapitala jeste da je to imovina i/ili produktivno znanje koje se koristi za stvaranje nove vrijednosti. Kapital je trei faktor proizvodnje koji se, u osnovi, pojavljuje u dva oblika, i to u obliku novca ili obliku fiksnih i obrtnih sredstava. Naknada koja pripada vlasnicima novanog kapitala je kamata. Pri tome, pojam kamate se koristi u dva znaenja, i to da izrazi : ( 1 ) cijenu kredita i ( 2 ) trini povrat kapitala kao faktora proizvodnje / biznisa. Pojedinac koji posudi drugoj osobi 1.000 KM, uz obavezu da mu, uz isplatu onovnog duga ( 1.000 KM ) plati 100 KM godinje, kao naknadu za koritenje 1.000 KM, stie kamatu od 10 %. Istovremeno, za pojedinca koji za 1.000 KM kupi mainu i njenim koritenjem zaradi dodatnih 100 KM moe se smatrati da je ostvario kao neku kamatu o 10 % na uloeni novani kapital.

U funkciji razumijevanja odnosa kamate i kapitala, posluit emo se pojednostavljenim modelom ekonomije, u kome su pojedinci i/ili domainstva jedine tedie i potroai, pri emu pretpostavljamo da dio pojedinaca troi manje ( neto tedie ), a drugi dio vie od tekueg dohotka ( neto potroai ). Neto potroai, nastojei da kupe robe/usluge ( npr. automobil ili turitiko putovanje ) na teret buduih dohodaka, posuuju ( uzimaju kredite), od neto tedia. Meutim, odricanje od korisnosti koju bi eto tedie stekle kupovinom robe/usluga, podrazumijeva kompezaciju neto tedia u obliku kamate. U skladu s tim, ponuda kredita, u pojednostavljenom modelu i uz prepostavku da nema iflacije, tako da su nominalna, oekivana i realizovana kamatna stopa jednake, zavisi os stepena motivacije neto tedia da tede.

Istovremeno, u skladu s teorijom, potroai procjenjuju odnos trenutne i budue korinosti kupovine robe/usluga i oportunitetnih trokova to odreuje tranju za kreditom. S obzirom na to da smo pretpostavili da se posuivanje vri radi potronje robe/usluga, ovu vrstu kredita nazivamo potroaki krediti.

2.6.4. Poduzetnitvo i dobitak/profit

Analizirajui i razmatrajui proizvodnju, u kontekstu trokova i dobitaka, uveli smo pojam ekonomske dobiti (koju smo definisali kao dio dohotka koji, nakon naknade implicitnih i eksplicitnih trokova, ostaje vlasnicima). Razumije se, navedena definicija dobitka otvara dva bitna pitanja: zato privredni subjekt uope ostvaruje dobitak, i zato se ukupna vrijednost proizvodnje/biznisa ne distribuira na vlasnike faktora proizvodnje/biznisa. Odgovori na ova pitanja nisu jednoznani niti postoji opi konsenzus u tom pogledu.

Prihvatljiv odgovor na pitanje o prirodi dobiti moemo potraiti u shvatanju dobiti kao neke vrste nagrade za preuzimanje rizika. Naime, svaki poslovni poduhvat je podloan riziku od propasti, to proizilazi iz injenice da se karakter ekonomske budunosti ne moe sa punom sigurnou procijeniti. Pojedinci koji faktore proizvodnje/biznisa prodaju, u velikoj mjeri smanjuju rizike.Nasuprot tome, od novih poduzetnika se oekuje da ispunjavju obaveze prema povjeriocima i uposlenicima, uz snoenje najveeg rizika u sluaju steeja.Kao naknadu za snoenje najveeg rizika vlasnicima pripada pravo da prisvajaju dobitak, uz uslov da su prihodi vei od trokova faktora proizvodnje/biznisa.

Drugi mogui odgovor o prirodi dobitka zasniva se na shvatanju da je dobitak jadnak povratu po osnovu arbitae, tj.kupovine robe/usluge po nioj cijeni na jednom ili prodaji po vioj cijeni na drugom tritu. Oigledne primjere arbitae predstavlja trgovina standardizovanom robom (poljoprivredni proizvodi, plemeniti metali, devize i slino), kojom se trguje na razliitim i esto geografski vrlo udaljenim tritima.

Kupovinama na jednim i prodajama na drugim tritima, nakon promjene faktora koji utjeu na ponudu i/ili tranju na jednom od trita, mogue ja ostvariti dobitak. Treba naglasiti da arbitraa nije karakteristina samo za ova trita, ve se moe smatrati da je element svih transakcija u kojima nastaje dobitak. Tako, npr. Vlasnik koji je istovremeno i meneder male fabrike za proizvodnju rublja moe kupovati repromaterijal na tritu na kojem su cijene najnie i prodavati rublje na tritu na kome su cijene rublja najvie.

Trei pristup objanjenja prirode dobitka zasniva se na inovaciji. Poduzetnik kao inovator kreira mogunost ostvarivanja profita pronalaskom novog proizvoda, novog metoda proizvodnje ili nove marketing strategije. U tom sluaju poduzetnik dolazi u poziciju privremenog monopoliste koja mu omoguava ostvarivanje dobitka, sve dok konkurenti ne dostignu ili prevaziu takvu njegovu poziviju. Ovakav monopol je i opravdan i poeljan u svakoj ekonomiji, jer znai opi tehnoloki progres.

injenica da se dobit u cjelini ne distribuira vlasnicima faktora proizvodnje/biznisa, otvara pitanje o karakteru poduzetnitva. Naime, ako poduzetniku pripada dio dobitka, nije li i poduzetnitvo faktor proizvodnje/biznisa. U prilog ovom stavu idu i neke karakteristike poduzetnika koje su zajednike sa karakteristikama drugih faktora proizvodnje/biznisa (prirodni resursi, rad i kapital). Prvo, broj poduzetnika je ogranien, jer nisu svi stanovnici na nekom podruju poduzetnici, niti su u stanju pokrenuti neki poslovni poduhvat ili spoznati nove mogunosti. Drugo, poduzetnici ostvaruju dohodak iz dobitka nakon to se nadoknade svi trokovi privrednog subjekta. Tree, zapoljavanje prirodnih resursa, rada i kapitala nije mogue bez poduzetnika. Meutim, za razliku od drugih faktora proizvodnje/biznisa, poduzetnito je nevidljivo i nemjerljivo, nismo u stanju utvrditi jedinicu poduzetnitva ili cijenu po jedinici. Izvoenje analize na principima zakona ponude i potranje nije mogue na poduzetnitvu kao mjeri efikasnosti poslovanja iz prostog razloga to ne postoji adekvatna jedinica za egzatno kvantificiranje uspjeha.

2.7.2. Oblici privrednih subjekataPrivredni subjekti se javljaju u razliitim oblicima. Oni se razlikuju, prije svega, po odgovornosti lanova za obaveze subjekta, obimu i nainu vrenja vlasnikih prava, strukturi upravljanja i mogunostima finasiranja. Generalno, sve privredne subjekte moemo podijeliti na osnovu pravnih odnosa lanova korporacije meusobno, njihovog odnosa prema korporaciji i prema treim osobama, na drutva osoba i drutva kapitala. Drutva osoba su drutva sa neogranienom solidarnom odgovornou i komanditno drutvo, a dioniko drutvo i drutvo s ogranienom odgovornou su drutva kapitala, dok komanditno drutvo na dionice predstavlja mjeoviti oblik, sa elementima oba tipa drutva. Za drutva osoba bitna su osobna svojstva i meusobni odnosi lanova, to podrazumijeva da drutvo osoba u svakom sluaju mora biti najmanje dva lana. Za drutvo osoba karakteristino je da se Zakonom ne utvruje minimum kapitala za osnivanje i poslovanje drutva, jer za obaveze drutva uvijek najmanje jedan lan odgovara cjelokupnom svojom imovinom. Poto je za drutvo osoba bitno ko su mu lanovi, udio jednog lana ne moe se prenijeti na treu osobu bez saglasnosti ostalih lanova izvjesna, pa izvjesna ogranienja postoje i kod nasljeivanja. lanovi drutva osoba imaju, u pravilu, jednaka prava na uee upravljanja, jer su osnovna pitanja poslovanja drutva ureena ugovorom, a lanovi ovlateni za pojedinano ili skupno voenje poslova i zastupanje drutva ne ine poseban organ, kakav je npr. uprava u dionikom drutvu. Kapital je u drutvima kapitala temelj udruivanja i povezivanja interesa i za njihovo osnivanje i poslovanje nije potrebno vie osoba. Stoga se za drutva kapitala zakonom utvruje minimalni osnovni kapital za osnivanje i poslovanje, jer drutva kapitala svojom imovinom odgovaraju povjeriocima u pravnom prometu, a njihovi lanovi( vlasnici udjela ili dioniari ) ne odgovaraju za obaveze drutva svojom imovinom. U pogledu uea u upravljanju i u raspodjeli dobitka, prava lanova/dioniara su srazmjerna udjelu u osnovnom kapitalu drutva, a drutvom upravljaju organi koji se obavezno formiraju, meu kojima samo skuptina podrazumijeva pravo, ali ne i obavezu, uea lanova drutva u donoenju odluka. Kapital i vlasniki udio u drutvu kapitala je depersoanaliziran, tako da slobodan ulazak u drutvo i izlazak iz njega, odnosno prijenos vlasnikog udjela, uz neznatna i specifina ogranienja, prvenstveno kod drutva s ogranienom odgovornou.

Drutvo s neogranienom solidarnom odgovornou je drutvo koje ine najmanje dvije osobe lana, koji su neogranieno solidarno odgovorni za obaveze drutva. U odnosu prema treim osobama odgovaraju za obaveze drutva neogranieno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. Ugovorom se moe drugaije urediti ili ak iskljuiti odgovornost pojedinih lanova u njihovim meusobnim odnosima, ali takve odredbe ugovora nemaju pravnog uinka na neogranienu solidarnu odgovornost prema povjeriocima. To znai da je za obaveze drutva prema treim osobama odgovornost lanova zakonska, osobna, neograniena i solidarna. Pri tome je odgovornost lanova drutva i akcesorna, tako da lanovi drutva odgovaraju u obimu i pod uvjetima kako odgovara i drutvo. Drutvo s neogranienom solidarnom odgovornou ne odgovara za obaveze svojih lanova, tako da povjerilac ne moe traiti namirenje privatnih dugova nekog od lanova iz imovine drutva ili individualne imovine drugih lanova. Prednosti drutva sa neogranienom odgovornou su:

a) zatvoreni krug lanova, pri emu novi lan moe pristupiti samo uz suglasnost svih postojeih lanova;

b) odsustvo obaveze konstituisanja organa upravljanja, odnosno pravo svakog lana da neposredno upravlja i zastupa i vodi poslovanje drutva;

c) dobitak u cjelini, u jednakim iznosima, pripada svim lanovima drutva.

Nedostatak ovog oblika privrednog drutva je, prije svega, u neogranienoj i solidarnoj odgovornosti lanova drutva za njegove obaveze, to znai da lanovi drutva u sluaju steaja ili likvidacije snose rizike koji prevazilaze uloge koje su unijeli u drutvo i obaveze drutva terete i linu imovinu svakog lana. Osim toga, dodatni kapital nije mogue obezbjediti emisijom vlasnikih vrijednosnih papira.

Komanditno drutvo ine dvije vrste lanova. S jedne strane, jedan ili vie lanova ima poloaj komplementara, to je jednako poloaju lanu drutva s neogranienom solidarnom odgovornou, koji za obaveze drutva odgovaraju osobno i neogranieno, cjelokupnom svojom imovinom i, u skladu s tim, imaju pravo i dunost voditi poslove i zastupati drutvo. S druge strane, komanditno drutvo ima jednog ili vie lanova s poloajem komanditora, koji za obaveze drutva odgovaraju samo do iznosa uloga koji se obavezao unijeti u drutvo. Dakle, komanditno drutvo sainjavaju najmanje jedan komplementar lan koji za obaveze drutva odgovara osobno i neogranieno, cjelokupnom svojom imovinom, i najmanjejedan komanditor lan koji za obaveze drutva odgovara ulogom upisanom u sudski registar. Komanditno drutvo, kao i drutva sa neogranienom odgovornou, karakterie zatvoreni krug lanova, pri emu novi lan moe pristupiti samo uz suglasnost svih postojeih lanova, i odsustvo obaveze konstituisanja organa upravljanja, odnosno pravo svakog komplementara da neposredno upravlja i zastupa i vodi poslovanje drutva. Dobit drutva se dijeli na dio za komplementare i dio za komanditore, u okviru ega se dio dobiti namijenjen komplementarima dijeli na jednake djelove, a dio dobiti komanditora srazmjerno uplaenim ulozima. Na ovaj nain je uspostavljena ravnotea prava i obaveza i odgovornosti lanova drutva, to u odnosu na drutvo sa neogranienom solidarnom odgovornou, omoguava privlaenje dodatnih uloga, bez naruavanja prava komplementara. S druge strane, ovaj oblik omoguava pravnim i fizikim osobama uee u privrednom subjektu koje povjeriocima prua dodatne garancije, posredstvom neograniene i solidarne odgovornosti komplementara, uz ogranenje odgovornosti ovih osoba (komanditora) na iznose ugovorenog uloga.

Komandito drutvo na dionice je specifian oblik sa karakteristikama komanditnog drutva, kao drutva osoba, i dionikog drutva kao tipinog drutva kapitala. Pri tome najmanje jedan lan za obaveze drutva odgovara osobno i neogranieno cjelokupnom svojom imovinom (komplementar), a drugi lanovi odgovaraju povjeriocima za obaveze drutva do iznosa upisanih uloga (komanditni dioniari). Komplementari su zastupnici komanditnog drutva na dionice i u skuptini imaju glasaka prava srazmjerna udjelu u osnovnom kapitalu, ali ne mogu odluivati o izboru i opozivu nadzornog odbora, imenovanju revizora i odtetnim zahtjevima. Suglasnost komplementara na skuptini komanditnog drutva na dionice potrebna je za odluke o pitanjima o kojima je u komanditnom drutvu potrebna suglasnost komplementara. U komanditnom drutvu na dionice moe se formirati odbor komanditnih dioniara, koji ih zastupa u odnosima i sporovima sa komplementarima. Prednost u odnosu na drutva osoba je u mogunosti da se dodatni kapital obezbjeuje i emisijom vlasnikih vrijednosnih papira

Drutvo sa ogranienom odgovornou (d.o.o.) nastalo je kao rezultat potrebe i nastojanja da se omogui organiziranje i aktiviranje manjeg poduzetnikog kapitala u pavnom obliku koji prua osnovne prednosti dionikog drutva, a prvenstveno ogranienje rizika na iznos uloga, to podrazumijeva iskljuenje odgovornosti lanova za obaveze drutva i predstavlja pogodan oblik za porodino poduzetnitvo ili zajedniko poslovanje ljudi koji su na drugi nain blie povezani. Iako je drutvo s ogranienom odgovornou podobno prvenstveno kao oblik organiziranja manjeg poduzetnikog kapitala, sa manjim brojem lanova, ono se esto pojavljuje i kao oblik organiziranja krupnog poduzetnikog kapitala s manjim brojem lanova koji koji ele sebi osigurati jak uticaj na poslovanje. Drutvo s ogranienom odgovornou je, kao i dioniko drutvo, pravna osoba korporacijskog tipa, toznai da odnosi svakog od lanova prema drutvu dominiraju nad meusobnim odnosom lanova, mada ne toliko kao kod dionikog drutva. Drutvo ima osnovni kapital najmanje u iznosu propisanom zakonom, podjeljen na udjele koji se ne mogu izraziti u vrijednosnim papirima. To istovremeno znai da drutvo s ogranienom odgovornou za svoje obaveze odgovara svojom cjelokupnom imovinom, a njegovi lanovi ne odgovaraju povjeriocima drutva. Meutim, za razliku od dionikog drutva, kod koga su dionice po pravilu neogranieno prenosive, prijenos udjela u drutvu sa ogranienom odgovornou je pod posebnim reimom, koji obavezno ukljuuje pravo pree kupnje od postojeih lanova, tako da je ulazak u drutvo ili njegovo preuzimanje od treih osoba mnogo tee.

Dioniko drutvo (d.d.) je tipian i dominantan oblik drutva kapitala koji se pojavljuje ve u XV stoljeiu, a intenzivan razvoj doivaljava od sredine XIX stoljea. Dioniko drutvo omoguava prikljupanje, odnosno udruivanje veeg broja manjih uloga s ciljem postizanja uinaka koncentracije kapitala u pogledu dobitka, uz istovremeno isljuenje prevelikog rizika ulagaa, koji za obaveze dionikog drutva prema treim osobama ne odgovaraju svojom osobnom imovinom, nego riskiraju samo da izgube djelimino ili u cjelosti iznos koji su uloili u kupovinu dionica dionikog drutva. Dioniko drutvo, kao i drutvo sa ogranienom odgovornou, karakterizira obavezan osnovni kapital podijeljen na dionice, najmanje u iznosu utvrenom zakonom. Dionica nije osnov i i zraz za vlasnitvo nad imovinom drutva ili drutvom u cjelini, nego je pravni osnov i iskaz za skup upravljakih i imovinskih prava i eventualnih obaveza dioniara prema dionikom drutvu, tj. za cjelinu pravnih odnosa izmeu dionikog drutva i pojedinanog drutva. Prednost dionikog u odnosu na drutvo s ogranienom odgovornou je prvenstveno u mogunosti pribavljanja dodatnog kapitala emisijom vlasnikih vrijednosnih papira, kao i u neogranienom prenosu dionica. Na osnovu podataka o broju i ueu u ukupnoj zaposlenosti i/ili kapitalu pojedinih oblika privrednih subjekata u drugim zemljama, mogu se izvesti opi zakljuci. Naime, dominantni oblici prema broju drutava u BiH, su drutva sa ogranienom odgovornou, dok su, prema angaovanom kapitalu i obimu prodaje ili zaposlenosti u odnosu na broj drutava, najznaajnija dionika drutva. U Austriji, npr. drutva sa ogranienom odgovornou ine manje od 20%, a dionika drutva manje od 0,5% svih drutava. U Francuskoj istovremeno dionika drutva ine blizu 30%, a dionika drutva oko 7% ukupnog broja drutava. U Njemakoj iste godine drutva sa ogranienom odgovornou u ukupnom broju drutava uestvuju oko 65%, a dionika drutva sa 0,5%. Meutim, u ukupnoj vrijednosti prometa, drutva sa ogranienom odgovornou uestvuju sa 31%, a dionika drutva sa 30,3%. U USA su dionika drutva u ukupnom broju drutava nekako u isto vrijeme uestvovala sa manje od 1,5%, a ukupnom prihodu svih drutava sa vie od 85%.

3.ULOGA DRAVE U EKONOMIJI

3.1. Drava i ekonomski sistemVidjeli smo u dosadanjem izlaganju kako trite daje odgovor na tri osnovna pitanja kojima se bavi eknomija. Sta i u kojim koliinama se proizvodi , odnosno kojim biznisom se bavi, odreuje se interakcijom ponude i potranje, odravajui robu /koliinu robe koje se kupci spremni i mogu platiti, odnosno trokove po kojima privredni subjekti proizvode robu/usluge, odnosno obnaaju biznis

Kako se roba /usluge proizvode, odnosno kako obavljati biznis, utvruje se u konkurentskom odnosu privrednih subjekata koju moraju proizvoditi robu/usluge po najniim trokovima ako ele opstati.

Odgovor na pitanje za koga se roba/usluge proizvode odnosno za koga se biznis obnaa odreen je raspodjelom dohodka u ekonomiji. Pojedinci s veim dohodkom kupuju vie roba/usluga a pojedinci s manjim dohodkom dobijaju manje roba/usluga.ovi dohodci odreeni su,uglavnom, funkcionalnom raspodjelom dohotka posredstvom trita faktora proizvodnje, pri cemu oko 2/3 dohodaka potie od prodaje rada.

Odluke o prethodna 3 pitanja, u meusobnoj interakciji donose milioni pojedinaca (domainstava) i privrednih subjekata. Meutim, iskustvo nas ui da se sve ekonomske aktivnosti ne realizuju posredstvom trita i da sve odluke ne donose iskljuivo domainstva i privredni subjekti.

Djeca se raaju u bolnicama koje uglavnom nisu trini subjekti, kasnije ista ta djeca pohaaju kole koje nisu inae u privatnom vlasnitvu i ne plaamo kolarinu.

Svi se vozimo cestama uglavnom bez plaanja putarine i obavezni smo da koristimo sigurnosne pojaseve u toku vonje. Veliki broj pojedinaca tokom ivota prima razne oblike nadoknada od drave (naknada po osnovu nezaposlenosti,razni oblici socijalnih primanja i sl.), a odgovarajui broj ljudi je zaposlen u dravnim institucijama.pojedinci i privredni subjekti plaaju dravi poreze.

Sve to jedemo i pijemo podvrgnuto je propisanoj standardizaciji i nadzoru dravnih institucija. Pravni sistem predstavlja okvir u kome se obavljaju ekonomske transakcije, a sporove u njihovoj realizaciji rjeavaju sudovi i druge dravne institucije.

Pa ipak uticaj drave ne iscrpljuje se samo u ovim i u drugim oiglednim poslovima, ve je djelovanje drave mnogo suptilnije i ima uticaja i na druga osim ova tri osnovna pitanja kojima se bavi ekonomija. Koliko resursa e biti koriteno za proizvodnju roba/usluga u privatnom sektoru, zavisi i od obima resursa koji se koriste za proizvodnju javne robe/usluga (nacionalna odbrana, carinici, vatrogasci eljeznice , putevi, bolnice, kole I sl.).

Na ovaj nain drava direktno ili indirektno uestvuje u donoenju odluka ta e se proizvoditi i kojim biznisom se baviti. Funkciju proizvodnih mogunosti, koju smo koristili kao ilustraciju za izbor u koritenju ogranienih resursa, moemo iskoristiti za ilustraciju izbora izmeu proizvodnje javne i privatne robe/usluga, to ilustruje sljedea slika.

Slika 57: FUNKCIJA PROIZVODNIH MOGUNOSTI

PRIVATNA ROBA

A

B F

C

D

E

JAVNA ROBA

Ranije smo ukazali da odluke o nainu proizvodnje predstavljaju odluke o kombinaciji faktora proizvodnje/biznisa. Drava donosei propise o zatiti okoline ili o porezima na plate, utie na kombinaciju faktora proizvodnje (vei porez na plate znai i skuplji rad).

Za koga se roba proizvodi odnosno za koga praviti biznis, kao to smo ranije ukazali, pitanje je distribucije dohodka. Porezi ili socijalni programi predstavljaju istovremeno i sredstvo preraspodjele dohodka, ime drava utie i na odluku za koga se roba proizvodi, odnosno za koga praviti biznis.

Odluujui direktno ili indirektno o prethodna tri pitanja jasno je da drava uestvuje u donoenju odluka o njima.

Medutim odluke se donose kolektivno, to itav process odluivanja ini dosta komplikovanim. Razliite preferencije pojedinaca koje predstavljaju osnov za odluivanje o privatnoj robi/usluzi su vane i kod donoenja odluka o proizvodnji javne robe/usluga,ali nisu dovoljne. Naime, odluke u vezi s jevnom robama se donose kolektivno, pri emu se one oslanjaju na interes drave u cjelini,ali morajju imati u vidu populacione grupe koje vie ili manje dobivaju ili gube zbog tih odluka.

Nakon to smo ukazali na injenicu da je drava aktivan uesnik u ekonomskom sistemu, potrebno je dati definiciju ta je ili ko je drava, zapravo ukazati nain na koji drava uestvuje u ekonomskim aktivnostima. Svako od nas ima prestavu ta obuhvata pojam drava i vjerovatno nije sporno da taj pojam ukljuuje parlamente, vlade, institucije na nivou entiteta, kanotna, regija,opinska vijea i sl.

Meutim ovaj pojam ukljuuje i niz razliitih dravnih i kvazidravnih organa koji imaju ovlatenja da donose propise, izdaju i oduzimaju dozvole za obavljanje odgovarajuih djelatnosti, vre nadzor nad provoenjem propisa i sl.

Takvi organi postoje na nivou drave, entiteta, opina kantona-pri tome nije uvijek lako razdvojiti javne od privatnih institucija. Ako se drava pojavljuje kao osniva ili ima veinu dionica u privrednom subjektu, otvoreno je pitanje da li je takav privredni subject dio drave,u navedenom smislu ili ga treba smatrati privrednim subjektom kao i svakog drugog subjekta.

Zato se postavlja pitanje: zato se drava tretira kao poseban uesnik u ekonomskom sistemu, odnosno koje su to karakteristike po kojima se ona, u smislu aktera u ekonomiji , razlikuje od privrednih subjekata i domainstava i koje je ine posebnim predmetom istarivanja?

Prvo drava u ekonomskim aktivnostima legitimno koristi mo(silu,prisilu)

Eknomske aktivnosti domainstava i privrednih subjekata ograniene su zakonom i drugim propisima kao i potrebom da se proizvodnja i razmjena odvijaju na osnovu dobrovoljne suglasnosti svih uesnika.suprotno tome drava koristi mo,prinudu u realizaciji ekonomskih ciljeva.

Kada oporezuje dohodke, regulie cijene, regrutuje vojnike ili zabranjuje kockanje, drava ne trai suglasnost poreskih obaveznika, privrednih drutava, vojinih obaveznika uesnika u igrama na sreu ili sl.

Iako se u demokratiji koritenje prisile oslanja indirektno na volju veine glasaa, odluke drave su obavezujue i za manjinu, pa i za pojedince koji uope nisu glasai. Bez mogunosti koritenja prisile utjecaj drave na ekonomiju bi bio nezanemarljiv. Drugo,bitna razlika u odnosu na druge uesnike na tritu je da veina robe koju drava proizvodi besplatna za kranje potroae. tanije ljudi ne plaaju direktno usluge nacionalne odbrane, autoput, obrazovanje policijske usluge itd nego oni plaaju ove usluge indirektno preko poreza. Pri tome, rijetko je plaanje poreza, na pojedinanom nivou, u skladu sa koliinom koritenja javnih usluga. Trea bitna razlika je-nain na koji drava donosi odluke.Proces glasanja i donoenja odluka je mnogo kompleksniji od procesa donoenja odluka potroaa. Naime ove razlike nisu uope negacija trinog djelovanja ponude i potranje na ekonomske aktivnosti drave

Dravni organi teko mogu zaposliti visokokvalifikovanu osobu bez nuenja plate koja odg.plati radnika slicne kvalifikacije, odreenoj na osnovu djelovanja ponude i tranje rada na tritu, faktora proizvodnje-biznisa. Npr policija plaa slinu cijenu automobila kao pojedinci.

Neizbjenost kupovine inputa na tritu ini dravu osjetljivu na relativne trokove razlicitih javnih programa i ograniava upotrebu resursa u javnom sektoru.medutim pojedini organi drave ponekad ignoriu signale koje alje trite pa kupuje inpute po cijeni koja je vea nego od trine, favorizirajui proizvoae iz politikih razloga. Isto tako drava koristei mo nastoji nabaviti pojedine inpute po cijeni nioj nego na tritu (eksproprijacija privatnog zemljita za javne potrebe i sl.)

3.2. Ekonomske funkcije draveZnamo da se funkcionisanje ekonomije zasniva na pretpostavci da trite, posredstvom sistema cijena, efikasno alocira na resurse. U prethodnom tekstu ovog poglavlja ustanovili smo da drava znatno utjee na donoenje osnovnih odluka (sta,kako i za koga praviti biznis, odnosno proizvoditi), aktivna uloga drave u funkcionisanju ekonomskog sistema upuuje na hipotezu da trite ne funkcionie u skladu s navedenom pretpostavkom da uvijek efikasno ne alocira ograniene resurse, ili da s drutvenog aspekta proizvodi neeljene efekte.

Pretpostavka da proizvoai i potroai raspolau svim informacijama i da na osnovu njih donose odluke koje optimiziraju koritenjem ogranienih resursa, ipak je vjerovatna realnost, ali ekonomski ivot karakterie asimetrinost informacija.. potroai, bez obzira na intenzitet i / ili pouzdanost reklame, punu informaciju o robi stiu tek nakon kupovine. Na tritu rada nezaposleni ni poslodavci ne raspolau svim inf.o potranji ili ponudi rada.

Na tritu kapitala bez obzira na obavezu objavljivanja,rijetka je situacija da emitenti vrijednosni papira, financijski posrednici i investitori vrijednosnih papira raspolau istim obimom i kvalitetom informacija. Neke informacije vrlo bitno za domainstvo i privredne subjekte(npr. Vremenske prognoze) trite uope ne osigurava. Navedeni primjeri ukazuju na to da je obezbjeivanje i distribucija informacija posredstvom trita esto nedovoljna i neadekvatna.

Razmatrajui ekonomsku efikasnost, utvrdili smo da je ekonomska aktivnost u cjelini racionalno organizovana ako i samo ako, uz date resurse i tehnologiju nije mogue poveati blagostanje jednog pojedinca bez smanjenja blagostanja najmanje jedne druge osobe.

Ovako definisana efikasnost oznaava se kao pareto efikasnost ili pareto optimum.

Perfektna konkurencija je neophodan uslov realizacije pareto optimuma,koji je kao to je ve ukazano vie, teoretska konstrukcija nego realnost.

Naime ekonomiju vise stoljea u mnogim situacijma karakteriu monopoli ,oligopoly, karteli ili monopsoni za navedene trine structure su product tehnolokog progresa I koncentracije proizvodnje, specifinih uslova, u kojima je efikasnije da jedan privredni subjekt proizvodi ukupnu koliinu robe-usluga nego da to radi vise subjekta (prirodni monpol). Ili su rezultat dozvola koje izdaje drava (davanje inovatorima iskljuivog prava na koritenje patenta)

U uslovima perfektne konkurencije nastaju situacije u kojima je ponuda jedne robe prevelika a druge nedovoljna. Jedan od razloga ovih neravnotea su tzv.-eksternalije-pod kojima podrazumjevamo efekte ekonomskih aktivnosti pojedinica i privr.subjekata na druge pojedince ili privr.subjekte, pri emu izazivai negativnih niti korisnici pozitivnih efekata ne snose pune trokove ovih efekata..

Posljedice zagaenja i trokove zagaenja okoline snose svi stanovnici na podruju koje je izloeno zagaenju, a trokovi zagaivaa smanji od trokova koji bi upuivali i trokove zatite okoline .Inovator ima najvie koristi od inovacija, ali one se rasprostiru na ekonomiju u cjelini, pri emu drugi korisnici ostvaruju korist bez trokova. Ekstremni sluaj pozitivnih ekstarnalija je javna roba/usluge koje trite uope ne kreira ili ih kreira u nedovoljnoj koliini.

Trite na osnovu djelovanja zakona o ponudi i potranji uope ne kreira neku robu-uslugu. Nemogue je npr. Od osiguravajueg drutva kupiti osiguranje od privremene nezaposlenosti, ali se ovaj tip osiguranja indirektno, uplatom poreza, kupuje od drave. U mnogim zemljama drava se, recimo, javlja kao jedini ponua stambenih kredita, uz subvencioniranu kamatnu stopu. Apsolutno slobodno i nekontrolisano funkcionisanje trita moe proizvesti vrlo neravnomjernu distribuciju dohodka, koja nije socijalno i drutveno prihvatljiva.kreiranje prebogatih i presiromasnih poveava tenzije u drutvu i moe voditi socijalnim konfliktima ija je cijena vea od cijene ublaavanja razlika u visini dohodka posredstvom aktivne uloge drave u preraspodjeli dohodka. Ova preraspodjela dohodka nije samo izraz humane paradigme jednakosti, ve ima i povratni ekonomski uinak navedeni I drugi primjeri ukazuju na imperfektnost trita i neeljene efekte funkcionisanja ekonomije iskljuivo na principa ponude i potranje. Drastini primjeri imperfektnosti trita su episode visoke nezaposlenosti i-ili hiperinflacija, koje su socijalno drutveno ne prihvatljive, jer prijete da razore ne samo ekonomski ve i drutveni sistem u cjelini. Meutim, u ekonomiji ne postoji opi koncenzus o ulozi drave i obimu njenih aktivnosti na ublaavanju imperfektnosti trita, pri emu su se u skladu s dominirajuom teorijom makroekonomske politike , stavovi i stvarna uloga drave mijenjali tijekom njene historije. Nedostatak koncenzusa o ekonomskim funkcijama drave nije sprijeio kontinuirano poveanje njene uloge posebno u ekonomskom ivotu.

Naime, dok devetnaesti I prve tri decenije dvadesetog vijeka, u skladu sa doktrinom laisses faire, karakterie ogranieno uee drave u ekonomskom ivotu, dogaaji u sljdeih nekoliko decenija izazivaju kontinuirano poveanje njene uloge. Dva svjetska rata i hladni rat nakon Drugog svjetskog rata su uticali na poveanje rashoda drave u GDP-BNP-u i jaanju njene uloge u ekonomskom ivotu.

Na promjenu shvatanja uloge drave u ekonomskom ivotu posebno je uticala Velika ekonomska kriza ranih tridesetih godina dvadesetog vijeka. Dostizanje stope nezaposlenosti od oko 25% i smanjenje proizvodnje na treinu uticali su na irenje shvatanja da ekonomija ne moe funkcionisati iskljuivo na principima ponude i tranje i da je neophodna predpostavkom, da uvijek efikano ne alocira ograniene resurse ili da s drutvenog aspekta proizvodi neeljene efekte. Pretpostavka da proizvoai i potroai raspolau svim informacijama i da na osnovu njih donose odluke koje optimiziraju koritenje ogranienih resursa, ipak je vjerovatna realnost ali ekonomski ivot karakterie asimetrinost informacija. Aktivnija ekonomska uloga drave.

Sayov zakkon prema kome sama ponuda sebi kreira tranju, to onemoguava pojavu ope neravnotee(vea ponuda/tranja na jednom tritu na jednom tritu odmah znai i manju ponudu/tranju na drugom tritu)i osigurava da trite automatski proizvodi punu zaposlenost resursa i visoku stopu ekonomskog rasta. Morao je istaknuti pred izazovima uasno loe ekonomske stvarnosti. Teoretsku osnovu za aktivniju ekonomsku ulogu drave dala je knjiga: Opta teorija zaposlenosti,kamate i novcaobjavljena u Americi 1936 godine u kojoj njen autor John Maynard Keynes iznosi teorem-da drava ne samo da treba nego i moe i mora stabilizovati i ubrzati nivo ekonomske aktivnosti.Na poveanje ekonomske uloge drave utie i nagli process irenja socijalizma, u okviru koga se drava javlja kao garant pune zaposlenosti i socijalne sigurnosti i jedini veliki ponua velikog broja robe. Ideje i dostignua socijalizma posatju izuzetno privlani i za javnost u zemljama trine ekonomije, vre pritisak na jaanje socijalne funkcije drave. Isto tako u veini zemalja koje su nezavisnost stekle nakon II svjetskog rata, drava aktivnom ekonomskom ulogom pokuava nadoknaditi nerazvijenost institucija trita. Osim toga uspjenost drave u promociji privrednog rasta i izvozne ekspanzije zemalja Jugoistone Azije uticala je na jaanje vjerovanja da je aktivna ekonomska uloga drave potrebna i poeljna.

Poveanju uloge drave doprinosio je i ubrzani tehniko-tehnoloki razvoj, koji je vodio koncentraciji proizvodnje i monopolizaciji trinih struktura kao i poveanju znaaja javne robe, u okviru ega obrazovanje i zdravstvo postaju preduslovi uspjenog ekonomskog razvoja , obim i kvalitet ovih usluga postaje sve vie predmet javnog interesa. Navedeni faktori vodili su stalnom povecavanju ekonomske uloge drave, to ilustruju i podaci o izdacima drave u periodu od vie od 130 godina. Meutim u posljednjoj deceniji dvadesetog vijeka poinje preispitivanje ekonomskih funkcija drave. Na promjenu shvatanja utiu neuspjesi drave u korekciji imperfektnosti trita, fiskalne krize I problemi javnog duga u veini razvijeni zemalja, kolaps ekonomija I razoarenje u dostignua socijalistikog bloka, financijska kriza I usporavanje rasta u zemljama Jugoistone Azije, neuspjeh drava da aktivnom ekonomskom ulogom rijee ekonomske I socijalne probleme u manje razvijenim zemljama I pojava humanitarnih kriza irom svijeta.

Osim promjena stavova o znacaju i obimu ekonomskih funkcija drave za ekonomsku analizu je od znaaja i razlikovanje pozitivne(stvarne) i normativne uloge drave. Normativni aspect ekonomske uloge drave zasniva se definisanju i procjeni alternativnih aktivnosti drave u obavljanju ekonomskih funkcija, pri emu se javni interes izvodi iz individualnog (na tritu se glasanje obavlja novcem, a u politikim procesima glasovi se koriste za promociju vlastitog interesa).Stvarna uloga drave odraava djelovanje drave u ekonomskom ivotu.

Normativna i stvarna uloga drave bi u idealnom svijetu trebale biti identine. Meutim u realnom svijetu ova dva aspekta ekonomske uloge drave se po pravilu ne podudaraju.

Osnovni razlozi odstupanja stvarne od normativne uloge su u razlikama u interesu vlasti I biraa (ovi interesi su najblii u vrijeme izbora), nedovoljnoj kompetentnosti politiara,nesposobnost administarcije da efikasno provodi ekonomske odluke, razlicitim interesima donosioca odluka i organa koji ih provode, sklonosti politiara da razmjenjuju javni i privatni interes.

3.3. Stabiliziranje ekonomije

Danas u ekonomskoj nauci/struci gotovo da postoji puni konsenzus o potrebi da drava instrumentima i mjerama makroekonomske politike, prvenstveno fiskalnim i/ili monetarnim, moze i treba da podstie realizaciju tri osnovna makroekonomska cilja:

(1) punu zaposlenost;

(2) stabilnost cijena i

(3) ekonomski rast.

Odstupanje od bilo kojih od navedenih ciljeva ima znaenje neefikasnog korienja ogranienih resursa i na slici koja slijedi je predstavljeno takom A, koja se nalazi unutar funkcije proizvodnjih mogunosti. Nastali RD), a za raspoloivi dohodak od 400 KM tednja je jednaka 0 (P = RD), a za raspoloivi dohodak vei od 400 KM tednja je pozitivna (P < RD). Nagib funkcije tednje je 0,25 (poveanje vrijednosti na apscisi za 100 KM znai poveanje vrijednosti na ordinati za 25 KM, odnosno 25:100 = 0,25). 6.4.5. InvesticijeAgregatna tranja predstavlja planiranu ukupnu vrijednost kupovina novo proizvedene robe i usluga u nacionalnoj ekonomiji, pri emu je ukupna vrijednost kupovina jednaka zbiru potronje domainstva, planiranih investicija, izdataka drave i neto izvoza, to moemo izraziti u obliku jednakosti: ANT=P+I+ID+NIANT= agregatna nominalna tranja

P= potronja stanovnitva

I= planirane investicije

ID= izdaci drave

NI= neto izvoz, kao razlika izvoza (IZ) i uvoza (UZ) pri emu je IZ > UZ.

Ova jednakost je gotovo identina prethodnoj jednakosti, pri emu treba imati u vidu da nam je prethodna jednakost bila u funkciji dokazivanja identinosti nacionalnog proizvoda i nacionalnog dohodka. U sluaju da je uvoz robe i usluga vei od izvoza (IZ