Uwagi o późnym paleolicie i mezolicie wschodniej części Kotliny …rcin.org.pl/Content/38740/WA308_40234_P319_UWAGI-O... · i mezolit tego obszarе doczekau nił się dotychczas

STEFAN KAROL KOZŁOWSKI

UWAGI O PÓŹNYM PALEOLICIE I MEZOLICIE WSCHODNIEJ CZĘŚCI KOTLINY SANDOMIERSKIEJ

Kotlina Sandomierska, a szczególnie jej wschodnia część, jest jednym ze słabiej poznanych pod względem archeologii starszej i środkowej epo-ki kamienia regionów Polski, mimo że je j położenie zdaje się obiecywać ciekawe zjawiska z tych okresów.

Już samo położenie z dala od s t refy peryglacjalnej (u schyłku plei-stocenu) rokuje nadzieje na duże bogactwo stanowisk późnopaleolitycz-nych być może starszych niż na Niżu Polskim.

Kotlina leży w pasie przejściowym, „tranzytowym", pomiędzy Ma-łopolską i Polską środkową a Ukrainą. Nie wykluczone, że właśnie w Kotlinie istniała również i kul turowa strefa przejściowa, strefa mie-szania się wpływów środkowopolskich i nadczarnomorskich. Naturalną bramą między Wschodem i Zachodem byłaby tu Brama Przemyska.

Wreszcie archeologiczną atrakcyjność terenu powiększa sąsiedztwo Słowacji. Być może, właśnie na teren Kotliny sięgały przynajmniej spo-radyczne wpływy zza Karpat .

Mimo tylu obiecujących zagadek, jakie k ry je teren Kotliny, paleolit i mezolit tego obszaru niе doczekał się dotychczas opracowania. Wyni-kało to z kilku przyczyn, z których główną był niewystarczający stan badań. Na omawianym terenie nikt do niedawna nie prowadził systema-tycznych badań wykopaliskowych na stanowiskach późnopaleolitycznych i mezolitycznych. Materiały, którymi obecnie dysponujemy, pochodzące w większości z badań powierzchniowych, są wyrywkowe, do tego zmie-szane, co obniża ich wartość naukową.

Dotychczasowa l i teratura dotycząca zagadnień późnego paleolitu i me-zolitu w Kotlinie (szczególnie w jej wschodniej części) nie jest bogata. Ogranicza się w zasadzie do sprawozdań i komunikatów.

Pierwszym, który badał stanowiska z zabytkami krzemiennymi we wschodniej części Kotliny, był Karol Rogawski. Zebrane materiały opra-

http://www.rcin.org.pl

326 S T E F A N K. K O Z Ł O W S K I

c o w a ł on w o s o b n e j p r a c y 1 . W X I X s t u l e c i u dz i a ł a l i n a o m a w i a n y m t e -r e n i e Z. G l o g e r , A. H. K i r k o r i W . D e m e t r y k i e w i c z . W p r a c a c h s w y c h 2

w z m i a n k o w a l i on i n i e k t ó r e o d k r y t e p r z e z s i eb ie s t a n o w i s k a k r z e m i e n n e . W z m i a n k i t e n i e w n i o s ł y j e d n a k n i c d o s t a n u w i e d z y o p a l e o l i c i e i m e -zol ic ie K o t l i n y . N a p o c z ą t k u X X w . i w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m z b i e -r a l i t u k r z e m i e n i e A. D w o r s k i i K . O s i ń s k i z P r z e m y ś l a , B. C z a p k i e w i c z , M. P ę k a l s k i o raz , j a k o k o n s e r w a t o r n a o k r ę g l u b e l s k i , M. D r e w k o . W i a d o m o ś c i , p o d a n e p r z e z n i c h w l i t e r a t u r z e 3 , są o g ó l n i k o w e i n i e w i e l e m ó w i ą c e . W r e s z c i e w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m L . K o z ł o w s k i , a za n i m J . P a s t e r n a k za l i czy l i k i l k a z a b y t k ó w z t e r e n u K o t l i n y do t z w . k u l t u r y k a m p i ń s k i e j 4 .

Z l i t e r a t u r y p o w o j e n n e j 5 w y m i e n i ć n a l e ż y s p r a w o z d a n i a z b a d a ń p o -w i e r z c h n i o w y c h J . M a c h n i k a i J . P o t o c k i e g o , M. P ę k a l s k i e g o , k o m u n i -k a t y K . M o s k w y i S . K . K o z ł o w s k i e g o , w r e s z c i e p r a c ę A. Ż a k i e g o s t a -n o w i ą c ą p o d s u m o w a n i e d o t y c h c z a s o w e g o s k r o m n e g o s t a n u w i e d z y o p a -l eo l i c i e i mezo l i c i e , a t a k ż e m ł o d s z y c h e p o k a c h w o j e w ó d z t w a r z e s z o w -s k i e g o ( s t a n o w i ą c e g o w i ę k s z ą część w s c h o d n i e j częśc i K o t l i n y ) . W s w e j p r a c y A. Ż a k i p o s t u l u j e w s z c z ę c i e i n t e n s y w n y c h b a d a ń n a d p a l e o l i t e m i m e z o l i t e m o m a w i a n e g o t e r e n u .

1 K . R o g a w s k i , Wykopaliska leżajskie, Kraków—Lwów 1856 (dodatek do „Czasu")).

2 Z. G l o g e r , Osady z czasów użytku krzemienia pod Sieniawą, Szczakową i Borkiem Fałęckim, przez Z. Glogera, „Wiadomości Archeologiczne", t. 3: 1876, s. 120—124; W. D e m e t r y k i e w i c z , Cmentarzyska i osady przedhistoryczne w okolicy Tarnobrzega i Rozwadowa nad Sanem, „Materiały Antropologiczno-Archeo-logiczne i Etnograficzne", t. 2: 1897, s. 135—156.

3 B . C z a p k i e w i c z , Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych za lata 1924-1925, „Wiad. Archeol.", t. 10: 1929, s. 294-301; M. D r e w k o , Sprawozdania z czynności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na okręg lubel-ski, „Wiad. Archeol.", t. 10: 1929, s. 281—285; Zbiory Dworskiego i Osińskiego, nie pub-likowane, znajdują się w Muzeum Przemyskim; M. P ę k a l s k i , Znaleziska i za-bytki na terenie powiatu janowskiego (woj. lubelskie), ZOW, R. 13: 1938 z. 1/2, s. 21,22.

4 L . K o z ł o w s k i , Młodsza epoka kamienna w Polsce (neolit), Lwów 1924, przypis 1 na s. 15; J. P a s t e r n a k , Ruské Karpaty v archeologii, Facultas Phi-losophica Universitatis Carolinae Pragensis — Práce z Vědeckých Ústavů, XVIII, Praga 1928.

5 J. M a c h n i k , J. P o t o c k i , Badania archeologiczne w widłach Sanu i Tanwi w r. 1956, „Sprawozdania Archeologiczne", t. 5: 1959, s. 251—255; J. M a c h n i k , Archeologiczne badania powierzchniowe w pd. Lubelszczyźnie w r. 1957, „Spraw. Archeol.", t. 7: 1959, s. 63—72; t e n ż e , Badania archeologiczne w Roztoczu Lubel-skim w r. 1959, „Spraw. Archeol.", t. 12: 1961, s. 87—101; M. P ę k a l s k i , Ciekawe zabytki i znaleziska w Kosinie i w pow. kraśnickim, ZOW., R. 21: 1952 z. 2, s. 74, 75; K. M o s k w a , ZOW, R. 27: 1961 z. 1, s. 47 (komunikat); S. K. K o z ł o w s k i , Materiały krzemienne z okolic Przemyśla w Muzeum Przemyskim (oddano do druku w „Acta Archaeologica Carpathica"); A. Ż а k i, Z archeologii województwa rzeszowskiego, „Rocznik Przemyski", 1961 (odbitka), s. 194, 195.


U W A G I O P A L E O L I C I E I M E Z O L I C I E 327

Przeprowadzone w sezonie 1962 r.. badania wykopaliskowe na sta-nowisku w Majdanie Królewskim, przysiółek Ciułak, pow. Kolbuszowa (pod kierownictwem autora)6, oraz powierzchniowe i geologiczne bada-nia w dolinie rzeczki Przyrwy (badania przeprowadzono z ramienia Ka-tedry Archeologii Pierwotnej i Wczesnośredniowiecznej Uniwersytetu Warszawskiego) zapoczątkowały systematyczne studia nad omawianymi okresami we wschodniej partii Kotliny Sandomierskiej. Wyniki dotych-czasowych, niepełnych badań przedstawiono w osobnej pracy7.

Paleolit

Na terenie wschodniej części Kotliny Sandomierskiej znane nam sta-nowiska człowieka paleolitycznego pochodzą ze schyłku pleistocenu. Nie odkryto dotychczas starszych, choć wydaje się możliwe, że takie tu istnieją (szczególnie na krawędzi wysoczyzny lodowcowej).

Wśród poznanych materiałów dadzą się wydzielić trzy zespoły prze-mysłowe, związane ze sobą w cyklu mazowszańskim.

Najstarszym, jak się wydaje, zespołem paleolitycznym na omawianym terenie jest zespół odkryty na stanowisku w Majdanie-Ciułaku, pow. Kolbuszowa. Współczesnym mu lub młodszym zdaje się być zespół typu Wilcza Wola — Borowa 2, wreszcie szereg stanowisk zaliczyć należy do najmłodszego odcinka cyklu mazowszańskiego (przemysł płudzki póź-ny).

Zespół paleolityczny z Majdana-Ciułaka

Jest najs tarszym poznanym zespołem paleolitycznym ze wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Został odkryty i roboczo wydzielony w czasie badań wykopaliskowych w 1962 r. Zabytki, które zaliczono do tego zespołu, zalegały w układzie bezkrzemnicowym, częściowo na wtór-nym złożu (w piasku współcześnie nawianym i pod nim). Pierwotny układ krzemnicowy zniszczony został przez deflację, orkę i osadnictwo mezoli-tyczne. Część zabytków została zaliczona do omawianego zespołu na podstawie analizy typologicznej, surowca, jak i stanu zachowania, nie-mniej nie mamy pewności, czy zostały one sklasyfikowane prawidłowo. Być może niektóre z zabytków uznanych tu za paleolityczne pochodzą z zespołów mezolitycznych.

Wreszcie mała ilość zabytków uznanych za paleolityczne każe z dużą rezerwą podchodzić do opracowania tego materiału.

6 S. K. K o z ł o w s k i , Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w Majdanie, przysiółek Ciułak, pow. Kolbuszowa, w r. 1962 (powielone), 1 tabl., Biuletyn Mu-zeum Regionalnego w Kolbuszowej. 1963.

7S. K. K o z ł o w s k i , J. T r z e c i a k o w s k i , Późny paleolit i mezolit w cen-tralnej części Kotliny Sandomierskiej. Oddano do druku.



Pojedyncze zabytki, zbliżone do zabytków paleolitycznych z Majdana, odkryto w istniejących materiałach powierzchniowych z terenu Kotliny. Znaleziono je w Knapach8, pow. Tarnobrzeg, Jarocinie-Zdziarach, pow. Nisko, Jaworniku-Czarnej , pow. Dębica, i ewentualnie w Przemyślu9 .

R d z e n i e . Rdzenie paleolityczne w Majdanie (przedstawiona cha-rakterystyka oparta została na materiale odpadkowym i nielicznych odko-panych fragmentach rdzeni oraz na dwu okazach rdzeni paleolitycznych z Przedzielnicy, USRR, i Urzędowa, pow. Kraśnik10, k tóre chronologicz-nie są prawdopodobnie współczesne zabytkom z Majdana) były dwupię-towe, o piętach zbieżnych, zaprawianych lub nie. Posiadały one odłupnie wypukłe i płaskie, nieraz może dookolne i skręcone. Odłupnie te były wiórowe, być może również wiórowo-odłupkowe. Rdzenie dochodziły do 8—9 cm długości, nieraz nawet do 10—11 cm. Pięciska były nieraz prawcowane.

P ó ł s u r o w i e c . Z opisanych rdzeni otrzymywano dość jednorodny półsurowiec. Były to głównie wióry, rzadko natomiast odłupki. Wióry były dość szerokie, do 2,5 cm, smukłe, raczej masywne. Ich przeciętna długość dochodziła do 5—7 cm, choć zdarzały się i dłuższe (np. okaz z Knapów ma 9—10 cm długości). Obok dużych i średnich odbijano z opi-sanych rdzeni również drobne, prawie mikrolityczne wióry.

Niewiele znamy z Majdana-Ciułaka paleolitycznych odłupków odbitych intencjonalnie, do produkcji narzędzi. Większość odłupków to okazy degrosisażowe, masywne, przerabiane nieraz na narzędzia.

L i ś c i a k i . Liściaki stanowią przewodnią grupę wśród paleolitycz-nych zabytków z Majdana-Ciułaka.

Pod względem kształtu można je zupełnie jednoznacznie odróżnić od wszystkich młodszych form liściaków, związanych z przemysłem płudzkim późnym. Żaden z okazów znalezionych w Majdanie nie posiada wyodrębnionego na sposób późnopłudzki trzonka (podciętego). Trzonki albo nie są tu w ogóle wyodrębnione (formy dwukątowe — tabl. I 2), albo trzonek jest lekko zaznaczony (tabl. I 1, 3, 4), a przejście między nim a resztą okazu jest bardzo łagodne.

Drugą cechą charakterystyczną dla okazów z Majdana-Ciułaka jest ostre zakończenie trzonka. Dotyczy to zarówno okazów dwukątowych, jak i liściaków z wyodrębnionym trzonkiem.

Cechą następną liściaków (niektórych) z Majdana i analogicznych są ich duże rozmiary.

8 J . K. K o z ł o w s k i, Z zagadnień paleolitu Polski południowo-wschodniej, „Rocznik wo jewódz twa rzeszowskiego", R. 3, s. 5—18.

9 Zob. M o s k w a , op. cit. 10 Rdzeń z Przedzielnicy - zob. S. K. K o z ł o w s k i , Materiały krzemienne...

Zabytek z n a j d u j e się w Muzeum Przemyskim. Rdzeń z Urzędowa wzmiankowany przez M. P ę k a l s k i e g o (Znalez iska i zabytki...). Obecnie z n a j d u j e się w PMA.



T a b l i c a I . S t a n o w i s k o M a j d a n K r ó l e w s k i , p o w . K o l b u s z o w a . Z e s p ó ł p a l e o l i -t y c z n y :

1—4 — liściaki; 5, 6 — krótkie drapacze; 7 — ułamek wysokiego drapacza; 8 — smukły drapacz łukowy; 9 — drapacz skośnik kombinowany z nożem

Wreszcie ostatnia, dość ważna cecha to sposób formowania trzonka, jaki zaobserwowano na okazach z Majdana i z wymienionych stanowisk. Łuskanie boczne posiada nieraz charakter łuszczniowy. Nie jest ono pionowe, układa się wyraźnie półstromo, nieraz nawet zupełnie płasko. Retusz ten dość często zniesiony jest przez łuskanie spodnie, przeważnie Archeologia Polski, t. IX, z. 2 8



b a r d z o o b f i t e . J e s t o n o n i e c a ł k i e m p ł a s k i e ( j a k w l i ś c i a k a c h p ó ź n o -p ł u d z k i c h ) , l ecz t w o r z y l e k k ą w y p u k ł o ś ć , n i e r a z „ d a s z k o w a t e " . W n i e -k t ó r y c h w y p a d k a c h ł u s k a n i e t o d o c h o d z i b o k a m i o k a z u w s t r o n ę o s t r z a . P r z e k r ó j p o p r z e c z n y o p i s y w a n y c h l i ś c i a k ó w zb l iża s ię do r o m b u l u b k s z t a ł t u s o c z e w k i d w u w y p u k ł e j .

W s p o m n i e ć j e s z c z e n a l e ż y o s p o s o b a c h f o r m o w a n i a o s t r z y o k a z ó w . C z ę s t y m i w y p a d k a m i są t u n i e s t r o m e p ó ł t y l c e ( n i e r a z z d w o j o n e w p a z u r ) .

N a t e r e n i e K o t l i n y S a n d o m i e r s k i e j l i ś c i ak i s t a r e g o t y p u , a n a l o g i c z n e do o p i s a n y c h o k a z ó w z M a j d a n a , z n a m y z J a r o c i n a - Z d z i a r ó w ( tab l . I I I 7), K n a p ó w , J a w o r n i k a - C z a r n e j ( t ab l . II 9, 10), B o r k a F a ł ę c k i e g o 1 1 , Ś c i e -j o w i e 1 2 i e w e n t u a l n i e P r z e m y ś l a ( t ab l . I I 8).

T e n o s t a t n i o k a z w a r t j e s t o s o b n e g o o m ó w i e n i a . Z n a l e z i o n y n a w t ó r -n y m z łożu , bez k o n t e k s t u k u l t u r o w e g o , n i e m o ż e n a m n i e s t e t y z b y t w i e l e p o w i e d z i e ć . M i m o m o c n o w y o d r ę b n i o n e g o t r z o n k a zb l i ża s ię on s w y m i r o z m i a r a m i do o p i s y w a n y c h o k a z ó w . N i e w y d a j e s ię m o ż l i w e z a l i c z e n i e go d o p r z e m y s ł u p ł u d z k i e g o p ó ź n e g o . W a r t o w t y m m i e j s c u z a z n a c z y ć , że w y k o n a n y j e s t on z k r z e m i e n i a j u r a j s k i e g o p o d k r a k o w s k i e g o . N i e w y k l u c z o n e , że o k a z t e n p o c h o d z i z n o w e g o , n i e z n a n e g o n a m j e szcze p r z e m y s ł u c y k l u m a z o w s z a ń s k i e g o .

L i ś c i a k i p o d o b n e d o z n a l e z i o n y c h w M a j d a n i e - C i u ł a k u w y s t ę p u j ą więc , j a k w i d a ć , n a t e r e n i e c a ł e j K o t l i n y S a n d o m i e r s k i e j . Z n a m y j e r ó w n i e ż z t e r e n u c a ł e j P o l s k i p o ł u d n i o w e j . W y p u k ł e , „ d a s z k o w a t e " ł u s -k a n i e t r z o n k a s p o t y k a m y n a G ó r n y m Ś l ą s k u 1 3 . P u b l i k o w a n e p r z e z L . K o -z ł o w s k i e g o 1 4 o k a z y z W y ż y n y M a ł o p o l s k i e j z d a j ą s ię r ó w n i e ż b y ć t e g o s a m e g o t y p u . N i e z n a n e są m i z a u t o p s j i m a t e r i a ł y z n a j b l i ż s z y c h o k o -lic K r a k o w a , w y d a j e się, że p o d o b n e do o p i s y w a n y c h o k a z y s k ł o n i ł y J . K . K o z ł o w s k i e g o do w y d z i e l e n i a „ g r u p y p o d g ó r s k i e j " 1 5 p r z e m y s ł ó w s c h y ł k o w o p a l e o l i t y c z n y c h .

Z N i ż u P o l s k i e g o , z p u b l i k o w a n y c h s t a n o w i s k , t y l k o n i e l i c z n e (m. in . Ś w i d r y W i e l k i e I i M a r i a n k i - W y g l ę d ó w 1 6 ) p o s i a d a j ą f o r m y z b l i ż o n e do l i ś c i a k ó w z M a j d a n a - C i u ł a k a i n a j s t a r s z y c h s t a n o w i s k K o t l i n y .

11 J. K. K o z ł o w s k i , S. K o w a l s k i , O użytkowaniu jaspisu w epipaleo-licie Polski południowej, „Materiały Archeologiczne", t. 1: 1959, tabl. I 1.

12 C z a p k i e w i c z , Sprawozdanie..., s. 299—301 ; J. K. K o z ł o w s k i , Epipa-leolit i mezolit stanowisk otwartych, [w:] Pradzieje powiatu krakowskiego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Archeologiczne, t. I, Kraków 1960 z. 1, s. 86—87.

13 Uprzejma informacja p. B. Gintera. 14 L. K o z ł o w s k i , Epoka kamienia na wydmach wschodniej części Wyżyny

Małopolskiej, Archiwum Nauk Antropologicznych, t. II, nr 3, Lwów—Warszawa 1923, tabl. XVIII 15, 18, 22.

15 J. K. K o z ł o w s k i , Epipaleolit i mezolit..., s. 92 16 L. S a w i c k i , Przemysł świderski I stanowiska wydmowego Świdry Wiel-

kie I, „Przegląd Archeologiczny", t. 5: 1935, s. 1-23; S. K r u k o w s k i , Paleolit Polski, [w:] Encyklopedia Polska, t. IV, część 1, dział V, Kraków 1939-1948, s. 84,. 85.



Tablica II. Stanowisko Majdan Królewski, pow. Kolbuszowa. Zespół paleoli-tyczny:

1, 3, 4 — r y l c e w ę g ł o w e ; 2 — r y l e c k l i n o w a t y ; 5 — r y l e c j e d y n a k ; 6 — r y l e c j e d y n a k n a r y l c z a k u ; 7 — p ó ł t y l c z a k Stanowisko Przemyśl

8 — l i ś c i a k p a l e o l i t y c z n y

Stanowisko Wilcza Wola 3, pow. Kolbuszowa g — w y k r o j e c p a l e o l i t y c z n y

J u ż t y l k o n a p o d s t a w i e l i ś c i a k ó w zespół z M a j d a n a - C i u ł a k a m o ż e m y u z n a ć za p r z e m y s ł , b y ć m o ż e , p o k r e w n y ś w i d e r s k i e m u i z a p e w n e m u w s p ó ł c z e s n y ( ? ) .

8*



D r a p a c z e . D r a p a c z y w M a j d a n i e - C i u ł a k u z n a l e z i o n o n i e w i e l e . T y -p o l o g i c z n i e z g o d n e są o n e ze s t a r y m z e s p o ł e m l i ś c i a k ó w .

D w a p i e r w s z e o k a z y t o d r a p a c z e k r ó t k i e , z b l i ż o n e do t y p u t a r n o w i a ń -sk i ego . P i e r w s z y ( t ab l . I 5) t o w a c h l a r z o w i e c n a o d ł u p k u d e g r o s i s a ż o -w y m , d r u g i ( t ab l . I 6) t o w y s o k i p o d g r o s z a k (okaz t e n , b y ć może , p o c h o -dzi z z e s p o ł u m e z o l i t y c z n e g o ) .

O b a t e o k a z y k a ż ą n i eco o d m ł o d z i ć zespó ł z M a j d a n a , p r z e s u w a j ą c go w k i e r u n k u p r z e m y s ł u p ł u d z k i e g o ś r o d k o w e g o .

Z ko le i d w a s m u k ł e o k a z y z n a l e z i o n e w M a j d a n i e p o s i a d a j ą c h a r a k t e r s t a r s z y c h . P i e r w s z y ( tab l . I 8) t o ł u k o w i e c o p r a w i e w y p r o s t o w a n y m d r a p i s k u , n a w i ą z u j ą c y do f o r m ś w i d e r s k i c h 1 7 . O k a z d r u g i ( t ab l . I 9) t o s k o ś n i k f a l i s t y , f o r m a n i e z w y k l e c i e k a w a , w y m a g a j ą c a o s o b n e g o o m ó -w i e n i a . D o k ł a d n a a n a l i z a w y k a z u j e , że n a r z ę d z i e t o p e ł n i ł o d w o j a k ą f u n -k c j ę . B y ł t o j e d n o c z e ś n i e d r a p a c z i nóż . N a szczyc ie d ług i ego , dość m a -s y w n e g o w i ó r a u f o r m o w a n o s t r o m e , f a l i s t e d r a p i s k o . J e s t o n o u k o ś n i e u s t a w i o n e w s t o s u n k u do osi n a r z ę d z i a . Z a t a r c i e g r a n i c m i ę d z y n e g a t y w a -m i d r a p i s k a ś w i a d c z y o i n t e n s y w n y m j e g o u ż y t k o w a n i u j a k o częśc i p r a -c u j ą c e j d r a p a c z a . R ó w n o l e g l e z d r a p i s k i e m u ż y t k o w a n y b y ł s u r o w y b o k o r a z k o l e c u t w o r z o n y m i ę d z y n i m a d r a p i s k i e m . B o k t e n n a p e w n y m o d c i n k u j e s t i n t e n s y w n i e w y ś w i e c o n y , k o l e c n a t o m i a s t j e s t n i e c o s t a r t y ( s t ęp iony) . N i e w y k l u c z o n e , że n a r z ę d z i e t o s p e ł n i a ł o r ó w n i e ż f u n k c j ę p r z e k ł u w a c z a . O p i s a n y o k a z n a k a z u j e z r e w i d o w a ć n a s z e d o t y c h c z a s o w e p o g l ą d y n a f u n k c j ę n a r z ę d z i n a z y w a n y c h d r a p a c z a m i . N i e w ą t p l i w i e , j a k t o w y k a z a ł S . A. S i e m i o n o w , część z n i c h p r a c o w a ł a j a k o n a r z ę d z i a s k r o b i ą c e 1 8 . W y d a j e s ię j e d n a k , że n i e k t ó r e z d r a p a c z y p e ł n i ł y f u n k c j ę n o ż y p r a c u j ą c y c h d r a p i s k i e m l u b w r ę c z s u r o w ą k r a w ę d z i ą . N a j w i ę c e j p o d e j r z e ń b u d z ą d r a p a c z e skośn ik i , k s z t a ł t e m s w y m n a j b a r d z i e j p r e -d y s p o n o w a n e do f u n k c j i n o ż y .

W ś r ó d z a b y t k ó w a n a l o g i c z n y c h do d r a p a c z y z M a j d a n a - C i u ł a k a n a -l eży w y m i e n i ć d r a p a c z w a c h l a r z o w i e c z K n a p ó w , ł u k o w i e c z J a r o c i n a -- Z d z i a r ó w ( tab l . I I I 8), w r e s z c i e s k o ś n i k z „ K o k o s z e j G ó r y " p o d Z a k l i k o -w e m w p o w . K r a ś n i k 1 9 ( t ab l . I I I 17). O k a z t e n n a w i ą z u j e d o w a c h l a -r z o w c a i j e d n o c z e ś n i e d o s k o ś n i k a z M a j d a n a . N a N i ż u a n a l o g i e do d r a -p a c z a ł u k o w c a i s t n i e j ą g ł ó w n i e w z e s p o ł a c h s t a r s z y c h , ś w i d e r s k i m i p ł u d z k i m t y p u P ł u d y A.

W s u m i e , o p i e r a j ą c się n a a n a l i z i e d r a p a c z y , d a t o w a ć m o ż n a zespó ł z M a j d a n a dość w c z e ś n i e .

17 S a w i с ki, op. cit., tabl. XIV, 17, 21, 22. 18 С. "А. С е м е н о в , Первобытная техника, „Материалы и исследования по архео-

логии СССР", t. 54: 1957, s. 112, rys. 31. 19 Okaz wzmiankowany przez M. P ę k a l s k i e g o (Znaleziska i zabytki...) znaj-

duje się obecnie w PMA.



Tablica III. Zabytki paleolityczne z terenu Kotliny Sandomierskiej: 1, 2 — zabytki z Baraków, pow. Kraśnik; 3, 4 — wykrojec i rylec klinowaty ze stano-wiska Borowa 2, pow. Dębica; 5, 6 — zabytki ze stanowiska Borowa 4, pow. Dębica; 7 — liściak starego typu ze stanowiska w Jarocinie-Zdziarach, pow. Nisko; 8 — drapacz z tego samego stanowiska; 9—14 — liściaki ze stanowiska Jawornik-Czarna, pow. Dębica; 15 — drapacz z tego samego stanowiska; 16 — rylec z tegoż stanowiska; 17 — drapacz

skośnik z Urzędowa, pow. Kraśnik; 18, 19 — liściaki z Rudnika-Stróży, pow. Nisko



R y l c e . Ry lce ( jeżel i zos ta ły p r a w i d ł o w o s k l a s y f i k o w a n e i ok reś lone ) w o m a w i a n y m zespole są s t o s u n k o w o n a j l i c z n i e j s z ą g r u p ą n a r z ę d z i o w ą . W s z y s t k i e one są k r ę p e i k r ó t k i e , w s z y s t k i e w y k o n a n e n a o d ł u p k a c h .

N a j l i c z n i e j w y s t ą p i ł y t u ry l ce w ę g ł o w e . W ś r ó d n i ch w y r ó ż n i o n o w ę -g łowy p r z e c z n y ( tabl . II 1) z p r o s t k o w y m , s k o ś n y m ł u s k o w i s k i e m . D a l e j w ę g ł o w y boczny ( tabl . II 3) o m o c n o p r z e c h y l o n y m os t rzu , u f o r m o w a n y m d w o m a d r o b n y m i n e g a t y w a m i k o m b i n o w a n y m i z ł u s k o w i s k i e m i n e g a -t y w e m sze rok im. Trzec i w r e s z c i e okaz to r y l e c w ę g ł o w y boczny p o d -w ó j n y ( tabl . II 4) o w k l ę s ł y m ł u s k o w i s k u w s p ó l n y m dla obu os t rzy . J e d n o z j ego o s t r zy zosta ło p o d p r a w i o n e p ł a s k i m n e g a t y w e m na s t r o n i e spodn ie j .

Obok o p i s a n y c h r y l c ó w w ę g ł o w y c h w zespole z M a j d a n a w y s t ą p i ł y r ó w n i e ż : k l i n o w a t y ś r o d k o w y ( tabl . II 2), b a r d z o r e g u l a r n y , j e d y n a k ( tabl . II 5) n a g r u b y m o d ł u p k u i j e d y n a k n a d u ż y m r y l c z a k u ( tabl . II 6). Zaznaczyć na leży , że t e n o s t a t n i okaz w y k o n a n y j e s t z s u r o w c a w o ł y ń -skiego.

Z t e r e n u K o t l i n y S a n d o m i e r s k i e j n ie są m i z n a n e d o k ł a d n e ana log ie dla o m a w i a n y c h okazów, m o ż e poza r y l c e m z J a w o r n i k a - C z a r n e j ( tabl . I I I 16) i o k a z a m i z P r z e d z i e l n i c y (USRR).

O p e w n e j od rębnośc i zespołu z M a j d a n a od z n a n y c h zespo łów z Niżu Po l sk iego świadczyć m o ż e pó ł ty l czak , z a p e w n e pa l eo l i t yczny , n a w i ó r z e z r d z e n i a d w u p i ę t o w e g o ( tabl . II 7), zna l ez iony w pob l i żu l i śc iaków. Nie z n a m dla n iego ana log i i w p a l e o l i t y c z n y c h zespo łach z Niżu .

Chrono log ia zespołu pa l eo l i t ycznego z M a j d a n a . Na p o d s t a w i e p r z e d s t a w i o n y c h f a k t ó w m o ż n a się j uż pokus i ć o p r ó -

bę p r o w i z o r y c z n e g o u s t a l e n i a ch rono log i i i k o n t a k t ó w zespołu m a j d a -n o w s k i e g o z i n n y m i zespo łami pa l eo l i t ycznymi .

W y d a j e się oczywis te , że zespół z M a j d a n a n a l e ż y do c y k l u m a z o w -szańsk iego . Ś w i a d c z ą o t y m z a r ó w n o l iściaki , j a k i d r a p a c z e .

Nie p o s i a d a m y j e d n a k do tychczas o p r a c o w a n y c h k r y t e r i ó w za l iczania zespo łów do cyk lu m a z o w s z a ń s k i e g o . N i e w y j a ś n i o n o jeszcze, do j ak i ego m o m e n t u m o ż n a m ó w i ć o p r z y n a l e ż n o ś c i j ak i egoś zespołu do c y k l u m a -zowszańskiego, a od k t ó r e g o n ie n a l e ż y d a n e g o p r z e m y s ł u j uż do n i ego zaliczać.

P r o w i z o r y c z n i e n a l e ż y p r z y j ą ć , że zespół n a l e ż y do c y k l u m a z o w s z a ń -skiego, i to do j ego p o ł u d n i o w e g o cz łonu . To z ko le i p o z w a l a p r z y o p a r -ciu się n a ogó lnych p r a w i d ł a c h e w o l u c j i t ypo log iczne j w e w n ą t r z t ego c y k l u na p r o w i z o r y c z n e d a t o w a n i e zespołu .

J u ż p i e r w s z y r z u t oka n a ca ły zespół s u g e r u j e , że m a m y do czyn ie -n ia z ze spo łem dość s t a r y m .

O j ego w c z e s n y m d a t o w a n i u p r z e s ą d z a j ą n a s t ę p u j ą c e f a k t y : 1. W zespole t y m w i ó r y ( j a k o pó ł su rowiec ) p o s i a d a j ą dużą p r z e w a g ę



nad odłupkami. Wśród narzędzi przewaga ta jednak się nie uwidacznia. Zaznaczyć należy, że wśród nieprzerobionego półsurowca nie ma prak-tycznie odłupków nadających się do przeróbki na narzędzia.

2. Dość duże rozmiary niektórych okazów (liściaki, drapacze) przesu-wają cały zespół w kierunku początku cyklu mazowszańskiego.

3. W zasadzie wszystkie liściaki w zespole z Majdana-Ciułaka są dwukątowe lub prawie dwukątowe. Wyodrębnienie trzonka w tych ostat-nich jest słabe. Podobna cecha występuje w przemyśle świderskim i płudzkim typu Płudy A. Poza tym w zespole opisywanym brak zupeł-nie liściaków typu późnopłudzkiego.

4. Sposób formowania i łuskania trzonka liściaka zdradza dużo podo-bieństw ze sposobem świderskim (obfitość spodniego retuszu). Brak tu na-tomiast jakichkolwiek cech późniejszych.

5. Stosunkowo duży procent rylców przemawia za starym wiekiem zespołu (jeśli to są rzeczywiście okazy paleolityczne).

6. Obecność smukłych, dużych drapaczy (łukowiec o prawie prostym drapisku — forma świderska).

Na podstawie podanych faktów można ustalić wiek zespołu paleoli-tycznego z Majdana-Ciułaka na czasy współczesne przemysłowi świ-derskiemu na Niżu lub nieco później, w każdym razie wcześniej od zespołów późnopłudzkich typu Stańkowicze I—V.

Nie wykluczone, że wspólnie z przemysłem świderskim, zespół ma j -danowski wywodzi się z górnopaleolitycznych zespołów Polski połu-dniowej20.

Trudno jeszcze dziś ustalić, jak się przedstawiały stosunki zespołu majdanowskiego z grupami ludzkimi zamieszkującymi sąsiednie teryto-ria. Stosunki z ziemiami zakarpackimi (głównie Słowacją) ograniczały się zapewne21 jedynie do jednostronnego przepływu przez przełęcze kar-packie na teren Polski południowej jaspisu radiolariowego. Liściak z Borka Fałęckiego jest dowodem na użytkowanie jaspisu w tym czasie w Polsce południowej.

Bardziej ożywione stosunki łączyły zespół majdanowski z Wyżyną Małopolską i okolicami Krakowa. O wędrówkach w kierunku równoleż-nikowym (szlakiem dolinnym Wisły i Sanu, a być może i Dniestru?) świadczy liściak znaleziony w Przemyślu, wykonany z krzemienia pod-krakowskiego, jurajskiego. Z kolei niektóre narzędzia z Majdania-Ciułaka wykonane są z krzemienia górnoastarckiego, pochodzącego z Łysogór.

O kontaktach ze Wschodem świadczy znaleziony w Majdanie okaz wykonany z krzemienia wołyńskiego.

20 Zob. J. K. K o z ł o w s k i , Epipaleolit i mezolit..., s. 92. 21 J . K. K o z ł o w s k i , S, K o w a l s k i , op. cit., s. 10.



Z ko le i w a r t o s ię j e szcze z a s t a n o w i ć n a d c i e k a w ą k o n f i g u r a c j ą K o t -l i n y i j e j n a t u r a l n ą p r e d y s p o z y c j ą d o ro l i t e r e n u p r z e j ś c i o w e g o , t r a n -z y t o w e g o . R ó w n o l e ż n i k o w y p a s do l i n r z e c z n y c h (odc inek W i s ł y od K r a -k o w a do u j ś c i a S a n u , d a l e j d o l i n a S a n u i j e j p r z e d ł u ż e n i e w p o s t a c i d o l i n y D n i e s t r u ) s t w a r z a ł d o g o d n e w a r u n k i d o p e n e t r a c j i d l a ó w c z e s n e -go c z ł o w i e k a . J e ż e l i s p o j r z y m y n a p ó ł n o c i p o ł u d n i e , g d z i e i s t n i e j ą d w i e n a t u r a l n e b a r i e r y u t r u d n i a j ą c e p e n e t r a c j ę w k i e r u n k u p o ł u d n i k o w y m (Roz tocze i K a r p a t y ) , ł a t w o sob ie u ś w i a d o m i m y z n a c z e n i e o m a w i a n e g o s z l a k u . N i e w y k l u c z o n e , że l u d n o ś ć „ p r z e m y s ł u s i u r e ń s k i e g o " ( j e j m a -z o w s z a ń s k i człon), w y d z i e l o n e g o n a K r y m i e p r z e z R. Sch i lda 2 2 , k o r z y -s t a ł a z t e g o s z l a k u w s w e j w ę d r ó w c e n a p o ł u d n i o w y w s c h ó d .

N a k o n i e c o m ó w i ć t r z e b a g ł ó w n ą b a z ę s u r o w c o w ą z e s p o ł u m a j d a -n o w s k i e g o . B y ł n i ą k r z e m i e ń ś w i e c i e c h o w s k i . Z n a l e z i o n o go n a j w i ę c e j n a s t a n o w i s k u w M a j d a n i e - C i u ł a k u , poza t y m w y s t ą p i ł w J a r o c i n i e -Z d z i a r a c h . J e g o w y c h o d n i e z n a j d o w a ł y się b l i s k o i j eże l i d o d a m y do t e -go n a t u r a l n e z n a k o m i t e w ł a ś c i w o ś c i p r z e m y s ł o w e t e g o s u r o w c a , oczy -w i s t e j e s t , że m u s i a ł on d o m i n o w a ć n a t e r e n i e w s c h o d n i e j częśc i K o -t l i n y . J e d y n y m m i e j s c o w y m k o n k u r e n t e m b y ł t u k r z e m i e ń n a r z u t o w y , w y s t ę p u j ą c y w m a ł y c h k o n k r e c j a c h . N i e p o s i a d a ł on d o b r y c h w ł a ś c i w o -ści p r z e m y s ł o w y c h i t r u d n o g o p r z y r ó w n y w a ć do ś w i e c i e c h o w s k i e g o . N a z n a n y c h m i s t a n o w i s k a c h p a l e o l i t y c z n y c h k r z e m i e ń n a r z u t o w y w y s t ą -p i ł w z n i k o m y c h i lośc iach .

Z e s p ó ł p a l e o l i t y c z n y t y p u W i l c z a W o l a 3 — B o r o w a 22 3

N i e c o m ł o d s z y od z e s p o ł u z M a j d a n a - C i u ł a k a j e s t c i e k a w y , n i e s t e t y m o c n o n i e p e ł n y , zespół , n a z w a n y t u p r o w i z o r y c z n i e z e s p o ł e m t y p u W i l -cza W o l a 3 — B o r o w a 2. Z a s a d n i c z ą t r u d n o ś ć s p r a w i a j e g o n i e c o o d -m i e n n y od m a z o w s z a ń s k i e g o , a j e d n o c z e ś n i e b a r d z o u b o g i i n w e n t a r z . T r u d n o n a r a z i e u s t a l i ć , czy m a m y d o c z y n i e n i a z z e s p o ł e m n a l e ż ą c y m d o c y k l u m a z o w s z a ń s k i e g o , czy t e ż z c z ł o n e m j a k i e g o ś i n n e g o c y k l u . F o r m ą p r z e w o d n i ą , j a k się w y d a j e , w zespo le t y m j e s t w y k r o j e c , r o -d z a j a s y m e t r y c z n e g o g r o t u . O k a z y t a k i e z n a l e z i o n o w W i l c z e j Wol i , p r z y s i ó ł e k J a ś k o w e , s t a n o w i s k o 3, p o w . K o l b u s z o w a ( tab l . II 9), i w B o -r o w e j , s t a n o w i s k o 2, p o w . D ę b i c a ( t ab l . I I I 3). T o w a r z y s z y ł y i m d r a p a -cze n a g r u b y c h o d ł u p k a c h (Wi lcza Wola ) , z ł u s k a n y m i b r z e g a m i o r a z r y l e c k l i n o w a t y ś r o d k o w y s t a r e g o t y p u ( B o r o w a — t a b l . I I I 4). W y k r o j -ce ( n i e s t e t y z a c h o w a n e w e f r a g m e n t a c h ) c e c h o w a ł b r a k ł u s k a n i a s p o d -

22 R. S c h i l d , Chronologia przemysłów cyklu mazowszańskiego i pokrewnych (praca doktorska w maszynopisie).

23 Przeprowadzone w r. 1963 badania powierzchniowe na stanowisku w Wilczej Woli dostarczyły dodatkowo liściaka z mocno wyodrębnionym trzonkiem oraz rylca węgłowego.



niego na trzonku, poza tym duże rozmiary. Nie jest wykluczone, że dra-pacz o łuskanych bokach może mieć jakiś związek z wydzielonym przez R. Schilda „przemysłem kobierzyńskim"24 . Niestety, nie mamy pewno-ści, czy zespół ten został prawidłowo wydzielony.

Podobne do opisanych wykrojców, choć nie ściśle takie same, są okazy z Zawad, pow. Grójec (znaleziony w towarzystwie starego liściaka i smukłych drapaczy)25, oraz opracowane przez L. Kozłowskiego26 okazy z Opatowca i Ossówki (Wyżyna Małopolska).

Młodsze przemysły cyklu mazowszańskiego

Schyłkowa (późnopłudzka) faza cyklu mazowszańskiego jest we wschodniej partii Kotliny dość bogato reprezentowana. Ogólną cechą wszystkich inwentarzy krzemiennych te j fazy jest ich podobieństwo do zespołów schyłku cyklu mazowszańskiego na Niżu.

Do przemysłu płudzkiego i młodszych należą zabytki z takich sta-nowisk, jak Baraki, pow. Kraśnik (tabl. III 1, 2), Borowa 4, pow. Dębica (tabl. III 5, 6), Jawornik-Czarna, pow. Dębica (tabl. III 11—16), Rudnik-Struża, pow. Nisko (tabl. III 18—19).

Wobec wyrywkowości materiałów szersze opracowanie samego schył-ku cyklu mazowszańskiego w Kotlinie musi zostać odłożone do chwili uzyskania bogatszych materiałów.

Mezolit

Problematyka polskiego mezolitu jest bardzo bogata i jednocześnie bardzo słabo poznana. To, co napisano w przedwojennej l i teraturze naukowej z niewielkimi wyją tkami (np. Z. Szmit) nie posiadało poważ-nych podstaw. Była to kompilacja wniosków naukowców zagranicznych, wniosków sztucznie rozciągniętych na zagadnienia polskiego mezolitu. Z nowszej l i teratury wymienić należy właściwie tylko jedną pozycję, publikację grobu kul tury tardenuaskiej z Janisławic M. Chmielew-skiej27.

Jedyną realną podstawą do zmiany obecnego stanu rzeczy są syste-matyczne badania wykopaliskowe ma możliwie nie zniszczonych i czy-stych pod względem kul turowym stamowiskach. Badania takie zapocząt-

24 S с h i 1 d, op. cit. 25 Zob. J. M i ś k i e w i c z , Wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych w ro-

ku 1959 w miejscowości Zawady, pow. Grójec, „Wiad. Archeol.", 1. 27; 1981, s. 197-209.

26 L. K o z ł o w s k i , Epoka kamienia... op. cit., tabl. XVIII 1. 2 7 M . C h m i e l e w s k a , Grób kultury tardenuaskiej w Janisławicach, pow.

Skierniewice, „Wiad. Archeol.", t. 20: 1954, s. 23—48.



k o w a n o d o p i e r o s t o s u n k o w o n i e d a w n o . D o n a j l e p i e j p o z n a n y c h za l i czyć n a l e ż y t e r e n w w i d ł a c h W i s ł y i B u g o - N a r w i b a d a n y s y s t e m a t y c z n i e p r z e z . H . W i ę c k o w s k ą . M a t e r i a ł y z t y c h b a d a ń p o s ł u ż y ł y H . W i ę c k o w -s k i e j d o o p r a c o w a n i a p i e r w s z e j o p a r t e j n a n a u k o w y c h , o r y g i n a l n i e p o l -s k i c h k r y t e r i a c h s y n t e z y p o l s k i e g o m e z o l i t u 2 8 . D z i ę k i u p r z e j m o ś c i a u t o r -k i z a p o z n a ć się m o g ł e m z n i e d r u k o w a n ą j e szcze p r a c ą , k t ó r e j część s p o s t r z e ż e ń w y k o r z y s t a ł e m w n i n i e j s z y m o p r a c o w a n i u .

Z a z n a c z y ć n a l e ż y , że w z a s a d z i e n i e w y p r a c o w a n o d o t y c h c z a s p o d -s t a w o w y c h k r y t e r i ó w p o d z i a ł u k u l t u r o w e g o i c h r o n o l o g i c z n e g o d l a p o l -s k i e g o m e z o l i t u . S u g e s t i e H . W i ę c k o w s k i e j są j e d n a k p i e r w s z y m k r o k i e m w t y m k i e r u n k u . B r a k d a t b e w z g l ę d n y c h d l a z e s p o ł ó w p o l s k i e g o m e z o -l i t u k a ż e u c i e k a ć się do dość r y z y k o w n y c h p o r ó w n a ń z d a t o w a n y m i do -k ł a d n i e z e s p o ł a m i m e z o l i t y c z n y m i z z a c h o d n i e j E u r o p y (np . P i n n b e r g , S t a r C a r r i in.) . N a l e ż y j e d n a k p o d k r e ś l i ć , że w s z y s t k i e p o r ó w n a n i a n a -szego m e z o l i t u z z a c h o d n i o e u r o p e j s k i m m o g ą , choć n i e m u s z ą , o k a z a ć się z w o d n i c z e . W i e l k i e z r ó ż n i c o w a n i e k u l t u r o w e m e z o l i t u e u r o p e j s k i e g o k a ż e o s t r o ż n i e p o d c h o d z i ć d o k o r z y s t a n i a ze z b y t o d l e g ł y c h ana log i i .

M e z o l i t w e w s c h o d n i e j częśc i K o t l i n y S a n d o m i e r s k i e j w y s t ą p i ł n a w i e -lu s t a n o w i s k a c h . W n i n i e j s z e j p r a c y w y k o r z y s t a n o j e d y n i e z e s p o ł y p e ł n i e j -sze, m o ż l i w i e czys t e , b e z d o m i e s z e k . Z a s t r z e c s ię j e d n a k t r z e b a , że n i e -k t ó r e m a t e r i a ł y , p o c h o d z ą c e z b a d a ń a m a t o r ó w , m o g ą p o c h o d z i ć z w i ę k -s z y c h p o w i e r z c h n i , b y ć m o ż e z k i l k u s k u p i s k . D o t y c z y t o t a k i c h s t a n o -w i s k , j a k B a r a k i , p o w . K r a ś n i k , i J a w o r n i k - C z a r n a , p o w . D ę b i c a . S ą d z ą c j e d n a k z o g ó l n e g o p o k r o j u t y c h z e s p o ł ó w , w y d a j ą się o n e b y ć z e s p o ł a m i z a m k n i ę t y m i , z w a r t y m i , b e z w t r ę t ó w i d o m i e s z e k .

N a j s t a r s z e z e s p o ł y ( p r e b o r e a l n e ) w K o t l i n i e S a n d o m i e r s k i e j n i e są l i czne . W 1962 r . z o s t a ł o o d k r y t e s t a n o w i s k o w P o r ę b a c h D y m a r s k i c h ( s t a n o w i s k o 2), k t ó r e d o s t a r c z y ł o t r z e c h p ó ł t y l c z a k ó w s t a r e g o t y p u , z b l i -ż o n y c h do z a b y t k ó w s t a r e g o z e s p o ł u o d k r y t e g o w S t a w i n o d z e 2 9 .

Młodszą , o w i e l e l i c z n i e j s z ą g r u p ę s t a n o w i ą z e s p o ł y s t o s u j ą c e t e c h n i -k ę r y l c o w c z ą , g ł ó w n i e d o f o r m o w a n i a s w o i c h p ó ł t y l c z a k ó w . S t a n o w i s k t e j g r u p y z n a m y z K o t l i n y S a n d o m i e r s k i e j k i l k a n a ś c i e . W y d a j e się, że w s z y s t k i e o n e n a l e ż ą do j e d n e j , n i e n a z w a n e j j e s zcze k u l t u r y m e z o l i t y c z -n e j . Z e s p o ł y t e ł ą c z y s t o s o w a n i e t e c h n i k i r y l c o w c z e j , o b e c n o ś ć p ó ł t y l c z a -k ó w f o r m o w a n y c h t ą t e c h n i k ą o r a z , j a k się w y d a j e , m a ł e j i lośc i t r a p e z ó w . I n n e c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e t e j k u l t u r y są j e szcze n i e u c h w y t n e . K u l t u r ę t ę n a z y w a m y t u j a n i s ł a w i c k ą .

N a j s t a r s z y m , j a k s ię w y d a j e , c z ł o n e m o m a w i a n e g o c y k l u n a t e r e n i e

28 H. W i ę c k o w s k a , Mezolit, materiały do prahistorii ziem polskich, Warsza-wa 1964.

29 M. M a r c z a k , Wyniki badań mezolitycznego stanowiska we wsi Stawinoga, pow. Pułtusk, „Sprawozdania Archeologiczne", t. 15: 1963, s. 20—31.



Kotliny wydaje się być zespół z Majdana-Ciułaka — „pracowni" (tabl. VI 1—8, 14, 15). Cały jego inwentarz, poza dużym rylcem, wykonany jest z surowca górnoastarckiego. Specyficzny charakter (pracownia?) tego ze-społu nie pozwala na pełną charakterystykę. Brak tu zupełnie narzędzi skrobiących (drapacze, skrobacze) oraz typowych rylców (okaz ilustrowa-ny jest, jak się wydaje, atypowy).

W inwentarzu zbrojników wystąpiły dość stare, masywne półtylczaki, nie formowane zabiegiem rylcowczym (tabl. VI 5) oraz formowane nim (tabl. VI 4, 6), jeden smukły półtylczak z negatywem rylcowczym (tabl. VI 2), wreszcie krępy, szeroki t rójkąt z wklęsłą podstawą i negatywem zabiegu rylcowczego (tabl. VI 3). Zbroj nikom tym towarzyszyły odpad-ki mikrolityczne (tabl. VI 7, 8, 14), t rójkąt równoramienny oraz rylec prze-czny, wielonegatywowy (tabl. VI 15) na dużym i masywnym wiórze z su-rowca świeciechowskiego.

Nieco młodszymi od opisanego zespołami wydają się być zespoły z Kopciów-Rogacza, pow. Kolbuszowa, i Baraków, pow. Kraśnik.

Zespół z Kopciów-Rogacza30 (tabl. IV 15—40) charakteryzuje się na-stępującym inwentarzem: w grupie zbrojników dominują tu dość duże, masywne półtylczaki (tabl. IV 15—20), z których większość posiada pół-tylce uformowane zabiegiem rylcowczym. Negatywy tego zabiegu, prze-dłużające łuskany półtylec, załamują go, czyniąc nieraz przecznym. Więk-szość opisanych półtylczaków posiada swe ostrza w przysęczkowej partii wióra. Drugą charakterystyczną grupę tworzą zbrojniki półksiężycowate (tabl. IV 21—24), duże masywne, o stromych, łukowatych tylcach. Dwa z nich (tabl. IV 22, 23), podobnie zresztą jak t rójkąt (tabl. IV 26), wyko-nane są na wiórach pochodzących z rdzeni dwupiętowych. Obok wymie-nionych, wśród zbrojników wyróżniono t ró jkąty prawie równoramienne (tabl. IV 25, 26), nierównoboczne (tabl. IV 35), wreszcie ciekawy zbroj-nik łuskany na trzech krawędziach (tabl. IV 28). Wymienić jeszcze trze-ba okaz tylczaka (tabl. IV 27) o ostrym, stromo łuskanym ostrzu, formo-wanym retuszem od spodu i z góry.

Zespół dopełniają dość liczne drobne drapacze (tabl. IV 29—36), skro-bacz (tabl. IV 37) i odpadki mikrolityczne (tabl. IV 38-40).

Opisany zespół częściowo nawiązuje do starego zespołu z Komorni-cy31. O jego wczesnym datowaniu przesądzają, jak się wydaje, następu-jące fakty: sposób łuskania pazura od spodu i z góry, obecność zbroj-ników półksiężycowatych, występowanie wiórów dwupiętowych (i rdzeni), dalej duża przewaga drapaczy nad skrobaczami (stosunek 7 :1 ) . W tym

30 Przy opisie zespołów mezolitycznych z terenu centralnej części Kotliny San-domierskiej (pow. Kolbuszowa) por. S. K. K o z ł o w s k i , J. T r z e c i a k o w s k i , Późny paleolit...

31 Por. W i ę c k o w s k a , op. cit.



w y p a d k u p r z y j ę t o p o d s t a w o w e k r y t e r i u m c h r o n o l o g i c z n e u s t a l o n e p r z e z H . W i ę c k o w s k ą . W r e s z c i e r o z m i a r y n a r z ę d z i , i ch m a s y w n o ś ć , ś w i a d c z ą r ó w n i e ż o dość s t a r y m w i e k u ze spo łu .

D r u g i , w s p ó ł c z e s n y z a p e w n e o m a w i a n e m u , zespó ł z t e r e n u K o t l i n y o d k r y t o w B a r a k a c h , p o w . K r a ś n i k 3 2 . P o s i a d a on n i e c o i n n y i n w e n t a r z . J e d n a k i j e g o c e c h y k a ż ą go p r z e s u n ą ć n a p o c z ą t k o w ą f a z ę K u l t u r y j a -n i s ł a w i c k i e j ( tab l . V 1—40).

P o d o b n i e j a k w K o p c i a c h - R o g a c z u , w i ę k s z o ś ć n a r z ę d z i z B a r a k ó w w y k o n a n o n a d u ż y c h , m a s y w n y c h w i ó r a c h z s u r o w c a ś w i e c i e c h o w s k i e g o . W z e s p o l e t y m t r u d n o n a w e t m ó w i ć o m i k r o l i t y z a c j i . P o z a n i e l i c z n y m i , ż a d n e z w y s t ę p u j ą c y c h t u n a r z ę d z i n i e m o ż e b y ć n a z w a n e m i k r o l i t e m .

W ś r ó d z b r o j n i k ó w , p r a w i e z r e g u ł y m a s y w n y c h i dość d u ż y c h , p r z e -w a ż a j ą p ó ł t y l c z a k i . Część z n i c h p o s i a d a p ó ł t y l c e f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m . P ó ł t y l c z a k i z w y p u k ł y m l u b f a l i s t y m p ó ł t y l c e m ( t ab l . V 17 —19) p o s i a d a j ą n i e r a z ł u s k a n y b o k p r z e c i w s t a w n y , są o n e dość s m u k ł e . Z b l i ż a j ą się d o n i c h p ó ł t y l c z a k i o p r o s t y c h l u b m n i e j i b a r d z i e j w k l ę -s ł y c h p ó ł t y l c a c h ( tab l . V 2 0 - 2 3 , 29), p o s i a d a j ą c e o s t r z a f o r m o w a n e w p r z y s ę c z k o w e j p a r t i i w i ó r a . N a ogół są o n e dość s m u k ł e , n i e k t ó r e z n i c h d o c h o d z ą do p o w a ż n y c h r o z m i a r ó w ( tabl . V 23). C i e k a w y okaz z t a b l . V. 22 p o s i a d a r o d z a j t r z o n k a , p o d c i ę t e g o z j e d n e j s t r o n y .

P ó ł t y l c z a k i z o s t r z e m f o r m o w a n y m z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ( tab l . V 24—27, 30) są w i ę k s z e i w y r a ź n i e s m u k l e j s z e od o k a z ó w z K o p c i ó w -Rogacza , poza t y m ich n e g a t y w y r y l c o w c z e są m n i e j p r z e c z n e .

D r u g ą l i czną g r u p ę z b r o j n i k ó w s t a n o w i ą t r ó j k ą t y . W y s t ą p i ł o ich t u k i l k a o d m i a n , od s m u k ł y c h n i e r ó w n o b o c z n y c h m a ł y c h ( tab l . V 10, 11), n i e r a z z o s t r z e m f o r m o w a n y m z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ( tab l . V 16), do n i e r ó w n o b o c z n y c h w i ę k s z y c h , b a r d z i e j k r ę p y c h ( tabl . V 15), n i e r a z w r ę c z b a r d z o d u ż y c h ( tab l . V 12, 13). W r e s z c i e s p o t y k a m y t u t r ó j k ą t y p r a w i e r ó w n o r a m i e n n e ( tab l . V 14).

D o g r u p y z b r o j n i k ó w z b l i ż o n a j e s t s e r i a b a r d z o c i e k a w y c h n a r z ę d z i ( t ab l . V 1—9), p o d o b n y c h n i e c o do b a r d z o s m u k ł y c h t r ó j k ą t ó w n i e r ó w n o -b o c z n y c h . O k a z y t e są ł u s k a n e n a t r z e c h b o k a c h . D w a b o k i ł u s k a n e są s t r o m o ( p o d o b n i e j a k w t r ó j k ą t a c h ) , t r z e c i n a t o m i a s t p o s i a d a ł u s k a n i e p ó ł s t r o m e , n i e z a w s z e o b e j m u j ą c e ca łą d ługość . B l i ż sza a n a l i z a o p i s a n y c h o k a z ó w n i e p o z w a l a za l i czyć ich do g r u p y z b r o j n i k ó w . S ą d z ą c z t ę p o z a k o ń c z o n e g o o s t r z a , j a k t e ż z o k a z u n a t a b l . V 8, u z n a ć j e n a l e ż y za s p e c j a l n ą g r u p ę p a z u r ó w .

Z e s p ó ł u z u p e ł n i a j ą m i k r o r o z w i e r t n i k ( t ab l . V 28) o r a z d r a p a c z e ( tab l . V 31, 33, 34, 38) i s k r o b a c z e ( tab l . V 32, 37, 39, 40). N a k o n i e c w y m i e n i ć n a l e ż y o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e ( tab l . V 35, 36).

32 Zabytki znajdują się w Muzeum Regionalnym w Biłgoraju.



Tablica IV. Mezolit. Stanowisko Kopcie-Wysokoniwka (wydmowe), pow. Kol-buszowa:

1 — 4 — p ó ł t y l c z a k i f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 5 — f r a g m e n t t r ó j k ą t a ; 6, 7, 9 — z b r o j n i k i z ł u s k a n ą p o d s t a w ą ; 8 — d r a p a c z p o d g r o s z a k ; 10 — s k r o b a c z ; U, 12 — d u ż e

p ó ł t y l c z a k i ; 13, 14 — o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e

Stanowisko Kopcie-Rogacz, pow. Kolbuszowa: 15—20 — p ó ł t y l c z a k i f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 21—24 — z b r o j n i k i p ó ł k s i ę ż y c o w a -t e ; 25, 26 — t r ó j k ą t y p r a w i e r ó w n o r a m i e n n e ; 27 — t y l c z a k ; 28 — z b r o j n i k o ł u s k a n y c h t r z e c h b o k a c h ; 29—34, 36 — d r a p a c z e ; 35 — t r ó j k ą t n i e r ó w n o b o c z n y ; 37 — s k r o b a c z ,

38—40 — o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e



Tabl ica V. Mezoli t . S t anowisko Barak i , pow. K r a ś n i k : 1-9 _ p a z u r y s m u k ł e , z b l i ż o n e d o t r ó j k ą t ó w ; 10—14 — t r ó j k ą t y n i e r ó w n o b o c z n e ;

15, 16 — t r ó j k ą t y f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 17—19 — p ó ł t y l c z a k i o w y p u -k ł y c h p ó ł t y l c a c h ; 24—27 — p ó ł t y l c z a k i f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 28 — m i -k r o z w i e r t n i k ; 29, 30 — k r ó t k i e p ó ł t y l c z a k i ; 31, 33, 34, 38 — d r a p a c z e ; 32, 37, 39, 40 —

s k r o b a c z e ; 35, 36 — o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e



Ogólny pokrój całego zespołu z Baraków zbliża go do zespołu z Kop-ciów-Rogacza, pow. Kolbuszowa. O jego stosunkowo starym wieku świad-czą duże rozmiary zbrojników oraz masywność półsurowca. W zespole z Baraków starymi dość elementami są: półtylczaki zbliżone do pół-tylczaków z Kopciów-Rogacza, wreszcie przewaga drapaczy nad skroba-czami.

Podsumowując problematykę starszego odcinka kul tury janisławickiej, należy podkreślić fakt , że scharakteryzowane tu zespoły posługiwały się wyłącznie niemal surowcem świeciechowskim.

Do młodszego odcinka omawianej kul tury zaliczyć należy następujące stanowiska: Kopcie-Wysokoniwka, stan. wydmowe, pow. Kolbuszowa, i Jawornik-Czarna, pow. Dębica.

Wspólną cechą zespołów tych jest zmniejszanie się (nieznaczne) roz-miarów narzędzi w stosunku do poprzednio omówionych zespołów.

Wspólnym elementem omawianej grupy stanowisk są półtylczaki dość duże, krępe (nie zawsze), formowane zabiegiem rylcowczym (tabl. IV 1—4; VII 7, 9—11, 15). Towarzyszą im t ró jkąty na ogół krępe, mocne, masywne, przeważnie nierównoboczne (tabl. IV 5; VII 3—6). Niektóre z nich posiadają ostrza uformowane zabiegiem rylcowczym (tabl. VII 3—4). Obok wymienionych zbrojników wystąpiły tam półtylczaki nie formowane zabiegiem rylcowczym (tabl. IV 11, 12; VII 12, 13). Wreszcie wymienić należy okazy pojedyncze.

Były to zbrojniki z łuskaną podstawą w Kopciach-Wysokoniwce (tabl. IV 6—7, 9), tylczak ułamany w Jaworniku-Czarnej (tabl. VII 14), bardzo smukłe t ró jkąty (tabl. VII 1—2) oraz trapezy z tegoż stanowiska.

Dalej wymienić należy drapacze i skrobacze, których wzajemne sto-sunki procentowe przedstawiały się jak 1 : 1 (tabl. IV 8, 10; VII 16—24).

Na koniec wymienić należy znalezione w obu zespołach odpadki mi-krolityczne (tabl. IV 13-14; VII 25-27).

Opisane zespoły najbardziej nawiązują do znanych z l i teratury zespo-łów z Janisławic i Czerwonego Borka I33. Drobne różnice w niektórych szczegółach inwentarza tłumaczą się pewną przypadkowością zebranych materiałów oraz naturalnymi lokalnymi różnicami kulturowymi w me-zolicie.

Zespoły młodszego odcinka omawianej kul tury wykazują pewne ten-dencje w kierunku zwiększenia udziału procentowego skrobaczy.

Odmienne cechy typologiczno-kulturowe reprezentuje znaleziony w czasie wykopalisk w Majdanie-Ciułaku ciekawy zespół z wykopu I.

33 Z. S z m i t , Badania osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu, „Wiad. Archeol.", t. 10: 1929, s. 36-118; C h m i e l e w s k a , op. cit.


S T E F A N K. K O Z Ł O W S K I

Tablica VI. Mezolit. Stanowisko Majdan Królewski, pow. Kolbuszowa. „Pracownia":

1 — s k ł a d a n k a r d z e n i a j e d n o p i ę t o w e g o ; 2, 4, 6 — p ó ł t y l c z a k i f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 3 — t r ó j k ą t f o r m o w a n y z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 5 — s z e r o k i p ó ł t y l c z a k ;

15 — r y l e c p r z e c z n y ; 7, 8, 14 — o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e .

Zespół wykopu I 10 — t r ó j k ą t „ s k r z y d e ł k o w a t y " ; 13 — t r ó j k ą t f o r m o w a n y z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ;

9 — o d p a d e k m i k r o l i t y c z n y . Wykop II

12 — p ó ł t y l c z a k f a l i s t y .

344



Tablica VII. Mezolit. Stanowisko Jawornik-Czarna, pow. Dębica 1, 2 — s m u k ł e t r ó j k ą t y n i e r ó w n o b o c z n e ; 5, 6, 8 — t r ó j k ą t y n i e r ó w n o b o c z n e ; 3, 4,7, 9—11, 15 — p ó ł t y l c z a k i f o r m o w a n e z a b i e g i e m r y l c o w c z y m ; 12, 13 — p ó ł t y l c z a k i ; 14— f r a g m e n t t y l c z a k a (?); 18, 20, 22, 24 — d r a p a c z e ; 16, 17, 19, 21, 23 — s k r o b a c z e ; 26, 27—

o d p a d k i m i k r o l i t y c z n e ; 28 — r d z e ń

O g ó l n i e s w y m c h a r a k t e r e m n a w i ą z u j e on do z e s p o ł u z P o r ę b ó w D y -m a r s k i c h ( e l e m e n t y t y p u S t a w i n o g a ) o r a z p o p r z e z p o d o b n e e l e m e n t y do z e s p o ł u j a n i s ł a w i c k i e g o z „ p r a c o w n i " .

Archeologia Polski, t . IX, z. 2 9



Omawiany zespół dostarczył dość licznej kolekcji t rójkątów nierów-nobocznych (tabl. VI 10, 11), t rójkąta równoramiennego (tabl. VI 13), for-mowanego techniką rylcowczą i nawiązującego do okazu znanego z „pra-cowni", odpadków mikrolitycznych (tabl. VI 9), drapaczy i skrobaczy (?), tylczaków i wiórków łuskanych.

Nie wykluczone, że do zespołu tego należy zaliczyć również niektóre rylce (tabl. II 1 - 4 ?) oraz półtylczak (tabl. II 7).

Zespół uzupełniają poza tym rylce rdzeniokształtne, pazury specjalne na odłupkach i mikropazur34 .

Trudno określić chronologię opisanego zespołu, wydaje się, że jest on dość stary i że należy do te j samej kul tury co zespół z Porębów Dymar-skich 2, te j samej kul tury, k tóre j wpływy wystąpiły w janisławickim zespole z Majdana-Ciułaka „pracowni".

Wreszcie pokrótce omówić należy najmłodszą grupę znalezisk z Kotli-ny Sandomierskiej. Grupa ta charakteryzuje się licznym udziałem w ze-społach trapezów i mikrotranszetów (wysokich trapezów specjalnego typu). Do grupy tej, stosunkowo słabo rozpoznanej, zaliczamy stanowiska Maj-dan-Ciułak, wykop II, pow. Kolbuszowa, zespół 2 z Baraków, pow. Kraś-nik, zespół z Nalepek, pow. Nisko, i in. Omawiana grupa nie wiąże się z kul turą janisławicką ani z zespołem typu Poręby Dymarskie 2.

Trudno przy obecnym stanie wiedzy o naszym mezolicie próbować porównywać znaleziska mezolityczne z Kotliny Sandomierskiej z mezo-litycznymi zespołami terenów sąsiednich. Z terenu Polski poza przyto-czonymi analogiami z l i teratury (Z. Szmit, M. Chmielewska, H. Więckow-ska) inne nie istnieją lub są niedostępne. Wszystkie starsze prace o mezo-licie terenów polskich (np. praca L. Kozłowskiego35) nie pozwalają na przeprowadzenie poprawnych porównań. Z kolei znaleziska z Czecho-słowacji (np. Mačanské Vršky36) zbliżają się jedynie niektórymi elemen-tami (np. t rójkątami czy pazurami) do znanych zespołów z Kotliny. Wspomnieć w tym miejscu war to o znaleziskach jaspisu radiolariowego w zespołach mezolitycznych Kotliny. Surowiec ten wystąpił w Majdanie-Ciułaku zespół I, Jaworniku-Czarnej , Borowej, Porębach Dymarskich 2 i w Komorowie. Świadczy to dobitnie o kontaktach Kotliny w mezolicie z ziemiami zakarpackimi. Jak się wydaje, były to kontakty jednostronne37 . Prawdopodobnie grupy mezolityczne z Kotliny wędrowały na południe, zaopatrywały się w jaspis i powracały znowu na północ.

34 Por. S, K o z ł o w s k i , J . T r z e c i a k o w s k i , Późny paleolit... 35 P raca L. K o z ł o w s k i e g o , Epoka kamienia..., opa r t a na mater ia łach

mieszanych i n iepewnych, nie s tanowi obecnie żadnej pods tawy naukowej . 36 J . B a r t a , Pleistocénne piesočne duny pri Seredi a ich paleolitické а me-

zolitické osidlenie, „Slovenská Archeologia", t. V 1: 1957, tabl. XIV—XXII. 37 J . K. K o z ł o w s k i , S. K o w a l s k i , op. cit., s. 10.



Mapa 1. Osadnictwo paleolityczne i mezolityczne w Kotlinie Sandomierskiej (część wschodnia)

«

czarna strzałka — stanowisko paleolityczne; czarny t ró jką t — stanowisko mezolityczne

Na obszerniejsze wyjaśnienie czeka jeszcze sprawa „kultury kampiń-skiej" we wschodniej części Kotliny. Wydzielił ją na podstawie luźnych znalezisk narzędzi kościanych i rogowych L. Kozłowski38. Są to głównie motyki i młotki. Pozbawione są one kontekstu kulturowego. Opierając się na twierdzeniu J. K. Kozłowskiego39, jak też na braku jakichkolwiek dowodów mezolitycznego wieku interesujących nas zabytków, uznać je wypadnie za pochodzące najpewniej z neolitu40.

Przedstawiony obraz paleolitu i mezolitu we wschodniej części Kotli-

38 Por. przypis 4. 39 J. K. K o z ł o w s k i , Uwagi o przemyśle kampinijskim na Górnym Śląsku,

„Przegl. Archeol.", t. 12: 1960, s. 5—12. Autor w pracy tej neguje istnienie kultury kampińskiej w Polsce.

46 Obszerniejszy mój artykuł na ten temat zna jduje się w przygotowaniu.

9*


1


n y S a n d o m i e r s k i e j j e s t m o c n o n i e p e ł n y i j e d n o s t r o n n y . W i e l e l u k p o -w s t a j e z p o w o d u n i e l i cznośc i m a t e r i a ł ó w z a b y t k o w y c h , i ch z m i e s z a n i a , w r e s z c i e b r a k u s y s t e m a t y c z n y c h b a d a ń .

P r ó b a p o d z i a ł u z e s p o ł ó w m e z o l i t y c z n y c h , o p a r t a w z a s a d z i e n a p r a w -d o p o d o b n y m r o z w o j u t y p o l o g i c z n y m , n i e ro śc i sob ie p r e t e n s j i do b e z -b ł ę d n o ś c i i j e s t j e d y n i e p r o p o z y c j ą r o b o c z ą .

R o z p o c z ę t e w r . 1962 b a d a n i a w K o t l i n i e m a j ą n a ce lu p e ł n i e j s z e r o z p o z n a n i e i p r z e d s t a w i e n i e s c h y ł k u p a l e o l i t u i m e z o l i t u n a t y c h t e -r e n a c h .

S T E F A N K A R O L K O Z Ł O W S K I

REMARQUES SUR LE PALÉOLITHIQUE TARDIF ET LE MÉSOLITHIQUE DE LA PARTIE ORIENTALE DE LA VALLÉE DE SANDOMIERZ

Archéologiquement peu connue, la vallée de Sandomierz demande plus d'atten-tion de la part des spécialistes, en particulier de ceux qu'intéressent le paléolitique et le mésolithique. Exceptionnellement curieuse pour l'archéologue, cette vallée possède déjà une littérature consacrée au paléolithique et au mésolithique. Mais cette littérature ne concerne que certains détails et nous donne peu de renseigne-ments sur les périodes en question sur ce territoire.

Le premier qui se soit penché sur des gisements archéologiques ouverts dans la vallée, a été K. Rogawski*. Vers la fin du XIX e siècle, la l i t térature du sujet s'est enrichie de nouvelles contributions, entre autres de celle de W. Demetrykie-wicz2. D'autres contributions sont venues s'ajouter au début de notre siècle et entre les deux guerres3. C'est ainsi, entre autres, que L. Kozłowski a classé cer-taines pièces découvertes dans la vallée de Sandomierz comme appartenant à l'in-dustrie campignienne4. Après la guerre, de nouvelles contributions sont venues en-richir la littérature consacrée à ce territoire5, mais l 'état général des connais-sances en ce domaine laissait beaucoup à désirer. Les fouilles effectuées dernière-ment à Majdan Królewski, dans le district de Kolbuszowa6, ont inauguré les re-cherches systématiques consacrées au paléolithique et au mésolithique de la vallée. Le premier résultat de ces recherches est le travail consacré à la partie centrale de la vallée dans le paléolithique tardif et le mésolithique7.

L e p a l é o l i t h i q u e . — Le plus ancien ensemble paléolithique est celui qui a été distingué à Majdan Królewski. Par son inventaire, il est relié à l 'industrie svidérienne (svidérien 1 de Sawicki) et pludienne. Il est possible que l'ensemble distingué constitue le partie la plus ancienne sur les territoires méridionaux du cycle industriel mazovien (svidérien). Malgré des liens avec l 'industrie svidérienne, l'ensemble de Majdan possède des traits caractéristiques particuliers. Outre Majdan Królewski, on a rencontré des vestiges proches de l'ensemble majdanien dans les gisements de Knapy, district de Tarnobrzeg, Jarocin-Zdziary — distr. de Nisko, Jawornik-Czarna — distr. de Dębica et éventuellement à Przemyśl.

L'ensemble paléolithique de Majdan est caractérisé par la présence de nucleus à lames à deux plans de frappe, plus rarement par celle de nucleus à lames et à éclats, grands et moyens. Nous connaissons des exemplaires semblables de Prze-

* Les numéros des notes se raportent au texte polonais.



dzielnica (RSS d'Ukraine) et d'Urzędów, distr. de Kraśnik. On obtenait principale-ment de ces nucleus de grandes lames élancées ainsi que des lames de dimensions moyennes. On faisait peu d'éclats. Les pointes à pédoncule constituaient le groupe principal d'outils dans l 'ensemble de Majdan (table I 1—4). Ils ressemblent aux exemplaires svidériens et pludiens du type Płudy A. Ils ne possèdent pas de pédoncules bien nets et sont quelquefois grands. Le pédoncule est terminé par une pointe; il est formé par une retouche dans abrupte qui diffère de celle que l'on rencontre dans les industries plus récentes de la fin du paléolithique. Nous con-naissons des pointes à pédoncules semblables provenant de la vallée de Sandomierz, plus précisément de Jarocin-Zdziary (table III 7), Knapy, Jawornik-Czarna (table III 10), Borek Fałęcki près de Cracowie, Ściejowice et éventuellement de Przemyśl (table II 8). On a également rencontré des exemplaires semblables en Haute-Si-lésie et sur le Plateau de la Petite-Pologne. J. K. Kozłowski a même distingué près de Cracovie le groupe dit «Podgórski» des industries de l 'extrême fin du paléoli-thique15 qui semble proche des plus anciennes trouvailles paléolithiques de la vallée. Par contre, dans la Plaine de Pologne, seuls, quelques gisements peu nom-breux d'industrie svidérienne et pludienne possèdent des pointes à pédoncules ressemblant à celles de Majdan. Les grattoirs trapus (table I 5, 6) doivent être con-sidérés comme du type tarnovien, mais deux autres exemplaires élancés (table I 8, 9) sont nettement reliés aux formes svidériennes. L'exemplaire représenté à la table I, 9 remplissait également la fonction de couteau comme en témoigne le polissement d'un côté. Siemionow18 a nettement démontré que les grattoirs étaient des outils servant à racler, mais comme nous le voyons, ils pouvaient remplir d 'au-tres fonctions. Nous connaissons des exemplaires de grattoirs proches de ceux de l 'ensemble de Majdan, provenant de Jarocin-Zdziary (table III 8) et de «Kokosza Góra» près de Zaklików (table III 17). Mais le groupe d'outilis le plus nombreux dans l 'ensemble paléolithique de Majdan est constitué par les burins (table II 1—6). Ils sont menus et l ' industrie svidérienne de la Plaine de Pologne ne connaît pas de telles formes. Dans leur majeure partie, ce sont des burins sur troncature re-touchée. On rencontre des exemplaires analogues dans les gisements de Jawornik-Czarna (table III 16) et de Przedzielnica. Enfin, l 'ensemble paléolithique de Majdan révèle une forme que ne connaissaient pas les peuplades des industries paléolithiques de la Plaine, c'est-à-dire le lamelle tronquée (table II 7) (?).

L'ensemble de Majdan doit certainement être daté à la même époque que l ' industrie svidérienne, et en tout cas sûrement avant les ensembles du pludien tardif.

Les contacts de l 'ensemble de Majdan avec les territoires voisins n'ont pas été étudiés jusqu'à ce jour. On sait qu'il était en contact avec la région subcarpa-thique (Slovaquie) d'où provient le radiolarite que l'on trouve dans ses gisements; enfin, il n'est pas exclu qu'il ait eu des liens avec l ' industrie de Siureń II en Crimée.

En même temps que l 'ensemble de Majdan Królewski, un autre ensemble paléolithique un peu différent existait dans la vallée de Sandomierz. On l'a appelé ici ensemble du type Wilcza Wola 3 — Borowa 2. Parmi ses vestiges peu nombreux nous connaissons ses pointes à cran et ses burins (table II 9; III 3, 4). Il n'est pas exclu que ce soit une industrie paléolithique jusque-là inconnue. Nous connaissons des pointes à cran semblables à celles qui sont représentées aux illustrations, dans les anciens ensembles de Zawady, distr. de Grójec, Opatowiec et Ossówka.

Les ensembles plus récents du cycle mazovien (svidérien) sont assez amplement représentés dans la vallée. Il convient de citer ici les ensembles de Baraki, distr.



de Kraśnik (table III 1, 2), Borowa 4, distr. de Dębica (table III 5, 6), Jawornik-Czarna, distr. de Dębica (table III 11—16), Rudnik-Stróża, distr. de Nisko (table III 18, 19).

L e m é s o l i t h i q u e . — Jusque-là peu reconnu en Pologne et peu étudié, il est amplement apparu dans la vallée de Sandomierz. Pour classer les matér iaux, on s'est partiellement basé sur les t ravaux de M. Chmielewska27 et H. Więckowska28.

Parmi les trouvailles les plus anciennes, on peut compter les vestiges découverts à Poręby Dymarskie au gisement 2. On y a trouvé des lamelles tronquées d'un type ancien. On peut les dater à la période préboréale.

Un peu plus tard, dans la vallée (comme d'ailleurs dans les autres régions de la Pologne) est apparu un nouveau cycle industriel jusque-là sans appellation, qui se caractérise principalement par l 'application de la technique microburin pour former ses lamelles tronquées. Nous le nommons — «Cycle de Janisławice».

Le plus ancien représentant de ce cycle semble être l 'ensemble de Majdan appelé «atelier» VI 1—8, 14, 15). Malheureusement cet ensemble est incom-plet, les grattoirs et les grattoirs irréguliers faisant tout à fait défaut. On y a trouvé les vieilles lamelles tronquées, larges et massives, formées entre autre à l 'aide de la technique microburin. En outre, un triangle large et t rapu est également un vieil élément.

Les ensembles de Kopcie-Rogacz, distr. de Kolbuszowa, et de Baraki, distr. de Kraśnik, semblent à peine plus récent que l 'ensemble ci-dessus.

L'ensemble de Kopcie-Rogacz (table IV 15—40) a fourni des lamelles tronquées formées entre autres à l 'aide de la technique microburin, des segments de cercles, des triangles de différentes formes, des grattoirs dont certains irréguliers. Il semble avoir quelque lien avec l 'ensemble de Komornica31. Similaire, l 'autre ensemble de Baraki (table V 1—40) possède des microlithes le plus souvent grands et massifs, dont des lamelles tronquées formées entre autres à l 'aide de la technique micro-burin, des triangles de types divers et enfin un groupe de perçoirs curieux (ta-ble V 1—9) rappelant des triangles. L'ensemble est complété par des grattoirs et grattoirs irréguliers. Les ensembles décrits jusque-là appar tenant au cycle de Ja -nislawice ne trahissent encore aucune tendance à la microlithisation.

Les ensembles de Kopcie-Wysokoniwka (table IV 1—14) et de Jawornik-Czarna (table VII 1—28) appart iennent à la génération la plus récente du cycle. Leur carac-tère commun est constitué par une certaine diminution des dimensions des outils ainsi qu'un accroissement du nombre de grattoirs irréguliers et partiellement de triangles formés à l 'aide de la technique microburin. Dans ces ensembles, les lamelles tronquées formées à l 'aide de la technique microburin existent encore. Ces ensembles sont nettement liés aux ensembles connus de Janislawice et de Czer-wony Borek I33.

Enfin dans les ensembles représentés par les gisements de Majdan-Ciułak (ensemble I, table VI 9—11, 13) nous trouvons des lamelles à dos abattu, des grattoirs irréguliers, des triangles, des burins et un nombre de grattoirs normaux. Ils sont analogues aux gisements de Poręby Dymarskie 2.

Enfin, le groupe le plus récent, est constitué par des gisements avec, des trapèzes et des microtranchets que l'on a jusque-là assez peu rencontrés dans la vallée de Sandomierz.

Les remarques sur le paléolithique et le mésolithique de la vallée de San-domierz qui viennent d'être présentées, ont le caractère de thèses de travail et ne prétendent pas à l 'infaillibilité.

Traduit par Michał Michalak


Documents

Uwagi o późnym paleolicie i mezolicie wschodniej części Kotliny …rcin.org.pl/Content/38740/WA308_40234_P319_UWAGI-O... · i mezolit tego obszarе doczekau nił się dotychczas