Uw

ch

uwchgweithgareddau 1-6

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1llinell amser tiwtor

Nod: Dysgu am lechfaen, hanes datblygiad y diwydiant a rhagoriaethau’r llechi

Camau:

1.DarllenTaflen1felgrŵpgyda’rtiwtor.AtebycwestiynauathrafodmanteisionllechigogleddCymrumewnparau.

2.HanesyDiwydiantLlechi.

Rhannu’rgrŵpynddau

GrŵpAiddarllenynodiadauam200-1900OCathrafodunrhywbethsy’ncodi.

GrŵpBiddarllenynodiadau1900-2000OCathrafodunrhywbethsy’ncodi.

ParauoGrŵpAaGrŵpBiddefnyddioTaflenni2aa2biholieigilydd.

3.PawbifyndiStafellPerisiweldyrarddangosfeydd.

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1llinell amser dysgwr

Taflen 1: Hanes Llechfaen a’r Diwydiant Llechi

560-400 miliwn o flynyddoedd yn ôl

RoeddllawerodirCymruodanymôr.Roeddllawerofwynauynymwdarwaelodymôr.Wrthi’rddaearsymudmiwnaethymwdgaleduyngraigllawnmwynau–dyma’rllechfaen.Wrthi’rddaearsymudwedynmigododdgwaelodymôrigreumynyddoeddEryri.Danni’ngwybodoedyllechfaenachosbodffosiliauynygraig.MaeprifardaloeddllechiCymruynEryri–Bethesda,Llanberis,DyffrynNantlle,BlaenauFfestiniogaChorris.YnLlanberisaBethesdaroeddyllechfaenmewnhaenfertigolarochrymynydd.Roeddhi’nbosibchwythu’rgraigarochrymynyddigaelyllechfaen.Mae’nbosibhollti’rllechfaenynllechioachosyrhollfwynausyddynygraig.Mae’rgwahanolfwynau’nrhoilliwiaugwahanoli’rgraig.

mwynau - mineralshaen - layer

Atebwch y cwestiynau efo’ch partner.

SutleoeddCymru560-400miliwnoflynyddoeddynôl?

Bethddigwyddoddi’rmwd?

Sutydanni’ngwybodfaintydyoedyllechfaen?

Pammae’nbosibhollti’rllechfaenynllechi?

Maennhw’ndweudmaillechigogleddCymruydy’rllechigorauynybyd.

Pam?Dyma fanteision llechi fel defnydd toi:

Maennhw’npara’nhir.

Dydyglawarhewddimyneffeithioarnynnhw.

Maeeulliwynddeniadol.

Maennhw’nhawddeutorria’uhollti.

Maennhw’nweddolysgafni’wgosodaryto.

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1

llinell amser dysgwr

Taflen 2: Partner A200-1900 OCDyma hanes cynnar llechi. Darllenwch y darn ac yna atebwch gwestiynau eich partner.

200-300 OCDefnyddioddyRhufeiniaidlechiwrthadeiladueucaerynSegontium.

Tua 1300 OCDefnyddioddEdwardyCyntaflechiwrthadeiladuCastellConwy.

O’r bedwaredd ganrif ar ddeg (19eg ganrif) tan y ddeunawfed ganrif (18eg ganrif)DrosycanrifoeddhynroeddpoblEryriyncrafuwynebymynyddigaelllechi.

1782Roedd’naniferochwarelibachardiryrArglwyddPenrhyn.Yn1782middaethoâ’rrhainateigilyddiwneudunbusnesmawr.DymaddechrauChwarelyPenrhyn.

1787Migafodd‘chwarelfawrnewydd’eihagorarFynyddElidirganThomasAssheton-Smithadauddynbusnesarall.DymaddechrauChwarelDinorwig.

1877Erbynhynroedd96ochwarelillechiyngngogleddCymru.

1850-1910Dymagyfnodaurychwareli.Roedddinasoeddathrefimawryncaeleuhadeiladuardrawsybydacroeddangenllechiarytoeau.RoeddllechiCymruyncaeleuhallforioibobrhano’rbyd.Roedddros3,000oddynionyngweithioynChwareliBethesda(Penrhyn),ynogystaladros3,000ynLlanberis(Dinorwig).PenrhynaDinorwigoeddychwareliagoredmwyafymMhrydain.YrOakleyoeddychwareldanddaearolfwyafynybyd;roeddtua1,700oddynionyngweithioyno.

1898Ynyflwyddynhoncynhyrchodd17,000oddynion485,000tunnellolechi.Dyma’rflwyddynbrysuraferioedynhanesyfasnachlechi.Dymaanterthydiwydiant.

Geirfa

yRhufeiniaid - the Romanscrafuwyneb - to scratch the surfaceallforio - to exporttanddaearol - undergroundcynhyrchu - to produceanterth - zenith

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1

llinell amser dysgwr

Taflen 2a: Partner A

Gofynnwch y cwestiynau canlynol i’ch partner am hanes y diwydiant yn yr ugeinfed (20fed) ganrif.

Bethddigwyddoddyn1900? ____________________

Prydgorffennoddhi? ____________________

Bethoeddybroblemo1910ymlaen? ____________________

PwybrynoddChwarelyPenrhyn? ____________________

Pryd? ____________________

FaintoddynionoeddyngweithioynChwarelDinorwigyn1969? ____________________

Bethddigwyddoddyflwyddynhonno? ____________________

PrydagoroddyrAmgueddfaLechi? ____________________

PrydagoroddCeudyllauLlechwedd? ____________________

PambodstormynAwstraliawedirhoihwbi’rdiwydiant? ____________________

Sutmae’rdiwydiantwedinewiderbynheddiw? ____________________

hwb - boost

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1

llinell amser dysgwr

Taflen 2: Partner B1900-2000 OCDarllenwch y canlynol ac atebwch gwestiynau eich partner am hanes y diwydiant yn yr ugeinfed (20fed) ganrif.

1900-1903 Streic y PenrhynDymauno’rstreiciauhirafynhanesPrydain.Roeddychwarelwyreisiauisafswmcyflogafforddwellosiaradefo’rrheolwyr.Roeddhwnyngyfnodanoddiawn,iawnymMethesda.

1910 ymlaenRoeddllaioalwamlechiadechreuoddychwarelibachgauouniun.

1964PrynoddCwmniMcAlpineChwarelyPenrhyn.

1969-1971CaeoddchwareliDinorwig,DorotheaacOakley.

1969CafoddChwarelDinorwigeichauynystodgwyliauhafychwarelwyrynfuanarôlyrArwisgoyngNghastellCaernarfon.Collodd350oddynioneugwaith.

1971CafoddyrAmgueddfaLechieihagorynyGilfachDdu.

1972AgoroddCeudyllauLlechweddfelatyniadtwristaidd.

1999CafoddtoeaullaweroadeiladaupwysigAwstraliaeudifrodimewnstormyddmawr.CafoddllwythmawrolechioChwarelyPenrhyneuhanfoniAwstraliai’wtrwsio.

2000 -Heddiwmaetua500oboblyncaeleucyflogiganydiwydiant.Maepeiriannaumawryncaeleudefnyddioichwythu,symudathorri’rllechfaen.Mae’nabeiriantinaddu’rllechiondmaennhw’ndaliholltiefollaw.Maemerchedyngweithioynydiwydianterbynheddiw.

Geirfa

isafswmcyflog - minimum wageYrArwisgo - The Investitureceudwll - cavern

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 1

llinell amser dysgwr

Taflen 2b: Partner B

Gofynnwch y cwestiynau canlynol i’ch partner:

Pwyoeddyboblgyntafiddefnyddiollechiynôlyllyfrauhanes?

Bethdachchi’nwybodamGastellConwy?

Bethoeddyndigwyddrhwngybedwareddganrifarddega’rddeunawfedganrif?

Bethddigwyddoddyn1782?

Bethddigwyddoddyn1787?

Faintochwarelioedd’nayngNghymruerbyn1877?

Paraioeddychwarelimwyaf?

Faintoddynionoeddyngweithioynddynnhw?

Bethoeddynarbennigam1898?

Uw

ch 1

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 2hanes Dafydd tiwtor

Nod: Darllen a deall hanes Ceidwad yr Amgueddfa, sgwrsio amdano a gwneud tasgau estynedig

Camau

1.DarllenadeallybrawddegauarDaflen2.

2.DarllenTaflen1gan: a)wneudyrymarfergeiriauarDaflen3 b)chwilioamycamgymeriadauffeithiolarDaflen2 c)trafodydarn.

3.Anfonygrŵpallanichwilioamy‘DytchisMawr’a’r‘CarGwyllt’.Euhannogiholi’rgofalwyr.

4.AdroddynôliStafellPadarn.

Uw

ch 2

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 2hanes Dafydd dysgwr

Taflen 1

Helo,fyenwiywDafyddRoberts,afiywCeidwadAmgueddfaLechiCymru,Llanberis.Rwy’nfalchiawno’mswydd,oherwyddfymodynparhaucysylltiadfynheuluefo’rdiwydiantllechi.Chwarelwyr–ynChwarelyPenrhyn,Bethesda–oeddfynhad,fynhaida’mhendaid.

CeidwadyrAmgueddfasyddyngyfrifolamarolygupobagweddo’rgwaithawneiryma.Mewngwirionedd,rydymyngwneudpobmathodasgauyma.Felymwelwyr,byddwchyngweldeinstaffynholltillechi,yngweithioyngngefailygof,ynysiop,ynycaffineu’ngofaluameichdiogelwch.Ondmaellaweryndigwyddallanoolwgymwelwyr:rydymyngofaluameincreiriauacynymchwilioi’whanes,rydymynparatoidefnyddiauaddysgolobobmathacmaeangenmarchnataahybu’rAmgueddfayngyson.

Uno’rpethaupwysicafamardaloeddychwarelillechiyweubodigydynfannaullemae’rGymraegynparhaumewndefnyddcysongannifersylweddoliawno’rboblogaeth.Disgrifiwydydiwydiantllechifel‘ymwyafCymreigoddiwydiannauCymru’,acmaehynwedigolygufodganychwarelwyr,ddoeaheddiw,eirfahelaethiawnynyGymraegiddisgrifioeucreffta’u

cynnyrch.Cewchddarganfodeichhunanpwy,neubeth,oeddy‘DytchisMawr’a’r‘CarGwyllt’!

Oardaloeddychwarelillechi,hefyd,ydaethrhaio’nhawduronenwocafyngNghymru.Maedylanwadydiwydianteihuna’rgymdeithasgref,ddiddoroloeddyngysylltiedigagefyndrwmarwaithKateRoberts(Rhosgadfan),T.RowlandHughes(Llanberis)aCaradogPrichard(Bethesda).Acmae’ndiwylliantfelcenedlynparhauiwelddylanwadydiwydiantllechimewncaneuongangrwpiaufelFrizbee(BlaenauFfestiniog)neugelfyddydarlunwyrifancfelDarrenHughes(Bethesda).

Uw

ch 2

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �

uwch 2

hanes Dafydd dysgwr

Taflen 2:

Darllenwch y brawddegau isod. Ar ôl eu darllen a’u deall darllenwch y darn am Dafydd Roberts a chwiliwch am y camgymeriadau ffeithiol yn y brawddegau yma.

MaeganDafyddRobertsswyddbwysigynyrAmgueddfaLechi.

Maeganeideulugysylltiadhiriawnâdiwydiantychwareli.

Roeddennhw’ngweithioynChwarelDinorwig.

Maeo’ngyfrifolamgadwllygadarhollwaithysafle.

Mae’rymwelwyryngweldpopethsy’ndigwyddyno.

DoesdimangenhysbysebugwaithyrAmgueddfa.

Cymraegoeddiaithychwareli.

Maeganydiwydianteirfaarbennig.

Roeddllawero’nhawduronpennafyndodoardalychwareli:

KateRoberts

SaundersLewis

CaradogPrichard

Maedylanwadychwareliarddiwylliantyrardalohyd.

Geirfa

cysylltiad - connectioncyfrifol - responsiblediwydiant - industrypennaf - main, chiefdiwylliant - culturedylanwad - influence

Uw

ch 2

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �0

uwch 2

hanes Dafydd dysgwr

Taflen 3:

Cysylltwch y geiriau yng ngholofn A efo’r geiriau yng ngholofn B:

A B

ceidwad cadwllygadar

parhau chwilioamwybodaeth

arolygu gwthio,cefnogi

creiriau hysbysebuagwerthu

ymchwilio mawr

marchnata personsy’nsgrifennu

hybu pennaeth

mewndefnyddcyson henbethaupwysig

helaeth yncaeleiddefnyddio’naml

awdur daliwneudrywbeth

Ewch allan i’r iard i chwilio am

‘DytchisMawr’

‘CarGwyllt’

Bethydymaint‘DytchisMawr’?

Bethydyenw’r‘CarGwyllt’?

Bethoeddennhw’nwneudefo’rcargwyllt?

Uw

ch 2

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3hanes Celia tiwtor

Nod: Darllen am waith Swyddog Addysg yr Amgueddfa, sgwrsio amdani, darllen cerddi a gwylio fideo.

Camau

1.DarllenadeallybrawddegauarDaflen2gansylwiaryreirfa.

2.DarllenTaflen1,gan: a)wneudyrymarfergeiriauarDaflen3 b)chwilioamycamgymeriadauffeithiolarDaflen2 c)trafodydarn.

3.Darllencerddi’rplantarDaflen4.

4.Gwylio’rfideoacatebycwestiynauarDaflen5.

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3hanes Celia dysgwr

Taflen 1

Sutmae?CeliaWynParriywfyenwi,rwy’ngweithiofelSwyddogAddysgynAmgueddfaLechiCymru,Llanberis.

Maefyngwaithynamrywioliawn.Argyferysgolionrwy’ntrefnuymweliadauapharatoideunyddaddysgiadol;argyferymwelwyrcyffredinolrwy’nhelpuiddarparutaflenniaphaneligwybodaeth.Rwy’naelodobwyllgorbachsyddyngyfrifolamdrefnugweithgareddauarysaflearadegaufeldyddGŵylDewiaChalanGaeaf.

Uno’rsesiynaurwy’nmwynhaueutrefnuargyferysgolionydy’rgweithdaibarddoniaeth.Bobdiwrnodamwythnosmaegwahanolysgolgynraddyndodi’rAmgueddfaigyfarfodâdaufardd.Erbyntrio’rglochyprynhawnmae’rplantwedillwyddoigreucerdd,neuweithiaugân,gyda’rbeirdd.Ynamliawnnidyw’rplantynsylwieubodnhwdysgu’rgrefftofarddoni–iddynnhw,mae’rdiwrnodwedibodynllawnsgyrsiau,trafodgeiriauachyfnewidsyniadau.Arddiweddydyddmae’rplantynmyndadrefgyda’ucerddunigrywfeltystiolaetho’ugwaithcaled.

Gwaitharallsywedibodynwerthfawriawnynystodfynghyfnodymaydy’rprojectdramamewnpartneriaethâPhrifysgolCymruBangor.MaehwnwediseilioarhanesStreicFawryPenrhyn.Tasgymyfyrwyrydyllunioperfformiadyndweudstori’rstreicfyddynapelioatddisgyblionysgolionuwchradd.Ynogystalâhynnymae’rmyfyrwyryngorfoddefnyddiosafle’rAmgueddfaigyfleuawyrgylchacamodaugwaithydiwydiantllechi.Felarferbyddyperfformiadau’ndigwyddynystodtywyddmawrygaeaf–sialensgoiawni’rrhaisyddyntrefnu’rdillad!

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 2

Darllenwch y brawddegau isod. Ar ôl eu darllen a’u deall, darllenwch y darn gan Celia Wyn Parri a chwiliwch am y camgymeriadau ffeithiol yn y brawddegau yma.

SwyddogAddysgyrAmgueddfaydyCelia.

Maehi’ngwneudllawerowahanoldasgau.

Maehi’ntrefnuymweliadauysgolion.

Maehi’ndysgu’rplant.

Maehi’nhelpuibaratoipaneligwybodaeth.

Maehi’nhoffiawnodrefnudyddiauarlunioiblantysgolioncynradd.

Mae’rplantynmwynhausgrifennucerddoriaethefo’rbeirdd.

TasgddiddorolydytrefnuprosiectefomyfyrwyrPrifysgolCymru,Aberystwyth.

Mae’rmyfyrwyrynllunioperfformiadwedi’iseilioarhanesStreicFawrDinorwig.

Byddplantysgolionuwchraddyndodiweldyperfformiad.

Felarferbyddyperfformiadynyrhaf.

Geirfa

ymweliad/au - visit/sparatoi - to preparecerddoriaeth - musicbeirdd - poetsllunio - to createwedi’iseilio - based on

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 3

Cysylltwch y geiriau yng ngholofn A efo’r geiriau yng ngholofn B:

A B

amrywiol rhywbethsy’ndangosbeth sywedibodyndigwydd

deunyddaddysgiadol yrunigun

darparu sgil

gweithdy amgylchiadaugwaith

tystiolaeth creuteimladylle

arycyd cyfarfodllemaepoblyn gwneudrhywbeth

cyfnewidsyniadau paratoi

unigryw niferowahanolbethau

cyfleuawyrgylch pethauargyferdysgu

amodaugwaith rhannusyniadau

crefft efo

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 4

Blas ar y Chwarel

Sŵntrwmynsyrthioarytywodmae’rbwcedhaearnyndod

ilenwiboliau’rpatrymaumewnllenadywbythyncau.

HenaroglprenynllofftypatrwmWilysaeryneigrysbasllwm

yntroiprenynbeiriannauynchwysuathaguamswlltneuddau.

YllechimânfelpowlenynmaluyngarpedarlawryGilfachDdu

achreithiauarddwylogarw’rchwarelwrAcareigalonynddigonsiwr.

Cornellwydyngngysgodymynyddynferwofyndbobawro’rdydda’rOlwynFawrynguriadcalon

yngyrru’rgarreghogia’rlligron.

Acynycaban,caelblasarstori,achiniochwarelahwyldi-ri,

sŵncymdeithasyncydio’neigilyddsŵnyGymraegyncadw’rffydd.

Blwyddyn4,YsgolyGelli,CaernarfongydagIwanLlwydaMeirionMcIntyreHuws

AmgueddfaLechiCymru10fedoHydref2001

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 4 ym.

Bargen y chwarelwr

CodicynyceiliogCyni’rhaulroigwênCeiniogiddynyfferiCeiniogiddynytrênCeiniogameiarfau

Ceiniogi‘sbyty’rgwaitha‘chydigbachynweddill

iMamarbenydaith.

Cytgan:CaledyweifargenynychwarelOndmae’rcabanynunteulumawr:Rhannu,helpu,pawbyngefni’wgilydd,Lleisiau’nuno’ngôruwchllwchyllawr.

PlasdycrandyrArglwyddYndodrefndrwyddoigyd,

Morynionyno’nbrysurYngweinillestridrud;

TerasychwarelwrYnfacha’rbyrddau’nllwm,

Waliaumoeladiflas,Cysgodionduathrwm.

Blwyddyn4,YsgolBontnewyddgydaMyrddinapDafyddaGeraintLovgreen

AmgueddfaLechiCymru16egoHydref2002

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 4 ym.

Streic

ChwibanhiryrhendrênstemArgeiyFelinheli

ondheddiwmae’rcerbydau’nwagallonyddydi’rllechi

amfodymeistrynyplasynsathruarwŷrygarreglas.

Troiathroimae’rolwynfawronddistawyw’rpeiriannau

dimgwreichionsgidiehoelionmawrynatsaindrwyysiediau:

tanbodysgwieryFaenolbellyntalu’iweithwyroynwell.

Mae’rhenglocmawryntarochwechondmae’rchwarelwradrefynpoeniagaiffoetowaith

a’ideuluyndioddef:ondunigboenperchennogblin–maigwagohydyw’rblocyntin.

Sŵntraedynpasioarystrydungweithiwryndychwelyd

rhaidchwythuarygragenfôradaligreduhefyd

fodyrundebynddigoncry’amnadoesbradwrynytŷ.

Chwibanhiryrhendrênstemdaw’rhogiaynôlarredeg

mae’rolwynfawryndalidroia’rgwŷrynhollti’rgarreg:

fedorrwydcribgŵrbachyplasganweringrefygarreglas.

YsgolyFelinheligydagIwanLlwydaGwenLasarus

AmgueddfaLechiCymru21ainoHydref2004

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 3

hanes Celia dysgwr

Taflen 5

Drama o’r Amgueddfa Lechi – Newyddion S4C

Byddyrhollluniau,tapiausainaffilmiausy’nangenrheidiolargyferytasgauargaelynyrAngueddfa.

1. Llemae’rperfformiad? ____________________

2. Maecyflwyniaddramatigynoohanes ____________________

3. ‘RhaidcaelCymryidorri’rgarreg Nidyw’rgraigyn ____________________

4. OeddyCabanynllawn? ____________________

5. Pwyoeddyncydweithioefo’rAmgueddfa? ____________________

6. Dimset________________ondlleoliadaugo________________meddaiNicRos.

7. Bethsy’ncreunawsacawyrgylchycyfnodynytŷ? ____________________

8. Obaysgoloeddyboblifancyndod? ____________________

9. Oeddennhw’neisteddiweldyperfformiad? ____________________

10.Bethoeddennhw’neifeddwlo’rperfformiad? ____________________

Uw

ch 3

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 4hanes Cadi tiwtor

Nod: Darllen hanes Cadi Iolen, sgwrsio amdani, gwylio fideo am y Ffowndri ac ymweld â Llofft y Patrwm.

Camau

1.DarllenadeallybrawddegauarDaflen2.

2.DarllenydarnarDaflen1,gan: a)wneudyrymarfergeiriauarDaflen3 b)chwilioamycamgymeriadauffeithiolarDaflen2.

3.DarllenadeallybrawddegauamyFfowndriarTaflen4.Gwylio’rffilm(hebsain)ganroiticwrthyfrawddegwrthweldyllun.Mae’nbosibedrycharyffilmetoganwrandoarysainosbyddygrŵpyndymuno.Ynadosbarthutaflen4a,rhoi’rbrawddegauynôlmewntrefntrwydrafodmewnparau.

4.MyndiweldLlofftyPatrwmyngnghwmniCadiIolen.

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �0

uwch 4hanes Cadi dysgwr

Taflen 1

Helo,fyenwiywCadiIolenacrwy’ngweithiofelCuradurynAmgueddfaLechiCymru,Llanberis.FyngwaithiywgofaluamycreiriausyddynffurfiocasgliadyrAmgueddfa.Mae’rcasgliadyncynnwysamrywiaetheangogreiriau,erenghraifft,wagennirheilffordd,peiriannaumawrfelbyrddaullifio,injanstêmo’renwUna,olwynddŵrenfawrarhesobedwartŷteras.

Ynogystal,maeganyrAmgueddfagasgliadgwerthfawriawnobatrymauprenaddefnyddiwydynffowndriChwarelDinorwigymaynyGilfachDdu.Roeddyffowndriyncynhyrchucydrannaumetelargyferpobmathobeiriannauacofferaddefnyddiwydynychwarel.Ycamcyntafynybrosesogynhyrchu’rcydrannaumeteloeddcreupatrymauprenaoeddyncaeleugosodarlawryffowndriacyna’ncaeleupaciogydathywodarbennig.Wedyn,byddai’rpatrwmprenyncaeleigodioddiaryllawr,ganadaeleisiâpynytywod.Yna,tolltai’rgweithwyrhaearntawddifewnisiâpypatrwmynytywodermwyncreu’rcydrannau.

MaeganyrAmgueddfadrosddwyfilobatrymauprenynycasgliad.Fyngwaithiywdogfennu’rrhain.Maehynyngolygufymodynrhoi‘rhifadnabod’ibobpatrwm;yntynnullun,pwysoamesurpobpatrwm;acynysgrifennuadroddiadbyr,neugerdyncatalog,argyferpobpatrwm.Maegwneudgwaithdogfennufelhynynbwysigoherwyddmae’neingalluoginifelstaffyrAmgueddfaiadnabodygwrthrychausyddynffurfioeincasgliad,acwrthgwrsynwybodaethwerthfawristaffydyfodol!

Dewchdrawi’ngweldymaynLlanberis!

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 4

hanes Cadi dysgwr

Taflen 2

Darllenwch y brawddegau isod. Ar ôl eu darllen a’u deall, darllenwch y darn gan Cadi Iolen a chwiliwch am y camgymeriadau ffeithiol yn y brawddegau yma.

CuradurynyrAmgueddfaLechiydyCadi.

Maehi’ngyfrifolamedrycharôlcreiriau’rAmgueddfae.e.olwynddŵrenfawr,injanstêm,henlori,rhesodai.

Mae’nagasgliadgwerthfawrobatrymauprenoeddyncaeleudefnyddioynyffowndriynyrAmgueddfa.

Cynmedrugwneuddarnaumetelibeiriannau’rchwarelroeddrhaidgwneudpatrwmpreno’rdarn.

Roeddcrefftwyryngwneudmowldynyclaiefo’rpatrwmarlawryrefail.

Arôltynnu’rpatrwmallanroeddennhw’ntywalltjelipoethi’rmowldermwyngwneudydarnnewydd.

Arhynobrydmaehi’nbrysurynrhoitrefnarypatrymaupren.

Mae’na4,000obatrymauprenynycasgliad.

Rhaididdihi:dynnullunbobpatrwmfesurbobpatrwmbwysobobpatrwmbeintiobobpatrwm.

Rhaididdihisgrifennucerdyncatalogargyferbobpatrwm.

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 4

hanes Cadi dysgwr

Taflen 3

Cysylltwch y geiriau yng ngholofn A efo’r geiriau yng ngholofn B:

A B

curadur lleroeddygof(blacksmith)yngweithioefo haearn

creiriau teras/niferodai

enfawr llawerobethautebygefo’igilydd

rhes lleroeddennhw’ntoddimetel

casgliad copimewnprenooffermetel

patrwmpren personsy’ngweithiomewnamgueddfa

ffowndri henbethaugwerthfawr

yrefail mawriawn

Geirfa:

amrywiaeth - varietyllifio - to sawcydran/nau - component/scynhyrchu - to produce tollti/tywallt - to pour haearntawdd - molten iron dogfennu - to document

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 4

hanes Cadi dysgwr

Taflen 4

Y Ffowndri

Roeddycrefftwyrynyffowndri’ngwneudcydrannaumetelargyferhollbeiriannau’rchwarelahydynoedyngwneudpethaufelyffenestria’rhysbysfyrddau.

Mae’rffilmyndangoscrefftwrwrtheiwaith.BobRoberts,Mowldiwroeddeienw.

Dyma ddisgrifiad o’r broses o gastio darnau metel ar gyfer y gwaith.Ticiwch bob cam o’r broses wrth ei weld ar y ffilm:

Gosodblwch(bocs)mowldarlawryffowndri.

Gosodpatrwmprenynyblwch.

Rhoitywodo’igwmpasa’iwasgu’ndynn.

Lefelu’rtywodynofalusiawn,iawn.

Sgriwiodarnofeteli’rpatrwm.

Rhoihaenodywodglas/llwydarbenytywodynymowldisafermwynmedrutynnu’rblwchuchaf.

Rhoiblwchmowldarallarbenycyntaf.

Llenwi’rblwchefotywoda’iwasgueto.

Gwneudtwllynytywodermwyni’rmetellifoimewn.

Tynnu’rmowlduchafynofalus(mae’rtywodglas/llwydynhelpiwneudhyn).

Tynnu’rpatrwmprenynhynodoofaluso’rtywod.

Rhoi’rmowlduchafyneiôlynofalusiawn,iawn.

Rhoipwysautrwmarbenymowld.

Toddi’rmetelynyffwrnaisa’idywallti’rmowld.

Ydiwrnodwedyn,agorymowld,tynnu’rcastallana’ilanhau.

Dach chi’n cofio gwneud cestyll yn y tywod?Dach chi’n cofio’r problemau?

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 4

hanes Cadi dysgwr

Taflen 4a

Mae’r brawddegau hyn wedi eu cymysgu. Siaradwch efo’ch partner a rhowch rif wrth ochr bob brawddeg i ddangos y drefn iawn.

Gwneudtwllynytywodermwyni’rmetellifoimewn.

Gosodpatrwmprenynyblwch.

Sgriwiodarnofeteli’rpatrwm.

Rhoi’rmowlduchafyneiôlynofalusiawn,iawn.

Ydiwrnodwedyn,agorymowld,tynnu’rcastallana’ilanhau.

Gosodblwchmowldarlawryffowndri.

Llenwi’rblwchuchafefotywoda’iwasgueto.

Rhoitywodo’igwmpasa’iwasgu’ndynn.

Toddi’rmetela’idywallti’rmowld.

Rhoihaenodywodglas/llwydarbenytywodynymowldisafermwynmedrutynnu’rblwchuchaf.

Tynnu’rpatrwmprenynhynodoofaluso’rtywod.

Lefelu’rtywodynofalusiawn,iawn.

Rhoiblwchmowldarallarbenycyntaf.

Tynnu’rmowlduchafynofalus(mae’rtywodglas/llwydynhelpiwneudhyn).

Rhoipwysautrwmarbenymowld.

Uw

ch 4

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 5hanes Hugh R. Jones tiwtor

Nod: a) Gwrando ar sgwrs Hugh Richard Jones a thrafod ei hanes b) Gwylio rhan o “Straeon yn y Meini” a thrafod y storiau

Camau:

1.Gwrandoarfersiwnarafo’rsgwrs.

2.Darllenybrawddegau.Gwrandoetoallenwi’rbylchau.

3.Gwrandoarysgwrswreiddiol.

4.Trafod:YdiwrnodgwaithPrentisiaethCyflogauCadwtrefnarboblifanc.

Straeon yn y Meini

1.Gwyliobobdarnyneidroneseubodwedideallyprifpwyntiau.

2.Trafod:AtgofionamgoginioyneuplentyndodCymharubwydyddygorffennolabwydyddheddiwAtgofionamdeidiauaneiniauachymdogionAtgofionamysmygu.

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 5hanes Hugh R. Jones dysgwr

Hugh Richard Jones oedd Prif Beiriannydd y Gilfach Ddu pan gaeodd y gwaith yn 1969.Gwrandewch ar ei hanes yn hogyn ifanc a llenwch y bylchau efo partner.

15oedoeddopanddechreuoddoweithioynyGilfachDdu.

Prentis‘ffitter’oeddo.

Roeddytrênynhwylusiawnifyndi’rgwaith.

Roeddo’ngadaelytŷam6.30ynybore.

Roeddo’ndechraugweithioynYGilfachDduam___________________.

Roeddo’ngorffengweithioam___________________.

Roeddo’nddiwrnodhiriawno’rtŷo___________________tan__________________.

Cyflog

___________________amhannerblwyddyn.

___________________ydyddamyrailhannerblwyddyn.

Wedyn,codiado___________________bobblwyddyn.

Roeddyprentisiaidyncaelcyflogllawnarôldysgu’rgwaithyniawn.

Prentisiaeth

DechrauynyGilfachDduadysguefodynprofiadolam___________________blyneddcynmyndi’rchwareleihun.

Arôltairblyneddmiaethoi’r___________________iddysgutrinyrinjysstêm.

Roedd’na___________________oinjysstêmyno.

Middechreuoddoweithioyn___________________.

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 5

hanes Hugh R. Jones dysgwr

Roedd’nagrefftwyr___________________iawnyno–

•15oseiricoed

•10pentanargyfergofaint.

•Pattern makers

•Fitters

•Electricians

•Seirimeinichwarel

Adeiladupopethynoefo___________________.

Trên y chwarel

Ardrênychwarelroeddpawbyneisteddyn___________________bobdydd.

Roeddganbawbdocyn___________________efonymber___________________

anymber___________________arno.

Roedd’nafformanyn___________________.

Roeddrhaidi’r___________________eisteddefo___________________

ermwyncadwtrefnarytrên.

Geirfa

hwylus - convenient

saermaen - stone mason

seirimeini - stone masons

llafnauifanc - young blades!

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 5

straeon yn y meini dysgwr

Edrychwch ar y ffilm a llenwch y bylchau yn y brawddegau.

Doreen Davies, 2 Fron Haul

Maepopeth,boed___________________neupoptyyncaeleiffotograffioa’igofnodi.

Byddhydynoed___________________‘blacled’ynedrychynunionfelyroedd.

Roeddgynnonniddwygrât,unynycefn,yny___________________acarhonnooeddMamyngwneudybwyd.

Roeddhi’nplygu___________________llebodo’nbaeddu.

Roeddpob___________________,tatwsynypobty,pob___________________

___________________yncaeleiwneud.Doeddgynnonniddimstôf.

Roeddenni’ncaelpwdinhefydbobamserarddyddSul,yrhanfwyao’ramser

___________________wedicaeleiwneudmewndysgldun–enamelglas

…wedicroenio’n___________________.

Roedd’na___________________/ffeitbobtropwyoeddyncaelcrafu’rddysgl.

Modryb – Aneurin Davies, 2 Fron Haul

Mifyddaihen___________________ini’nbywynFronHaulerstalwm.

Hen___________________ffeindoeddhihefyd.

Mifyddaihi’ngwneudcyflethiniefotrioga___________________

a___________________.

Arôliddofo___________________dipynroeddhi’ntorridarnauohonoa’idynnu

am___________________.

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 5

straeon yn y meini dysgwr

…eirowlio’nddarnaubachifynd___________________efoni.Roeddhi’nun

___________________ofnadwy.

Hanes yr adeiladu sy’n dod nesaf

John Lloyd, 3 Fron Haul Taid Robin Lloyd Jones

Henŵramryddawn…gŵrffeindiawn.Roeddwnibobamseryn

___________________iawnidreuliosawlgyda’rnosbobwythnosyneigwmni.

___________________oeddoa___________________oedddilladwythnos.DilladSul

ynddilladsmartifyndi’r___________________.

Roeddowedicolliei___________________.

Roeddgynnofoglampo___________________,___________________walrus,

___________________…a’ibigau’nfrown…achos…osoeddybanedodedipyn

bachynboethroeddhi’ncaelmyndi’r___________________abyddaigwaelodiony

mwstaswedynypigoimewni’r___________________ynysoser.

Mwstasmawr___________________efopigau___________________.

Leusa Jones

Mifyddaihi’ndodi’ngwarchodni’rhogiapanfyddaiMamaNhadyn

myndallanar___________________acmifyddai’rhenfodrybLeusa’ngwneud

___________________iniefopapurllwyda___________________,asmocio.

FyddaiDadaMamyndodadre.

“Dachchi’ndysgu’rhogia’ma___________________”,meddaiMam.

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg �0

uwch 5

straeon yn y meini dysgwr

“Mae’u___________________wedieudysgunhwersblynyddoedd”fyddai’rhen

Leusa’nddweudwrthMam.

Roeddenni’ncaelllaweriawno___________________efohi.

Geirfa

boed - whether it is

baeddu - to become dirty

croenio - to develop a skin while cooking

crafu - to scrape

ffeind - kind

cyfleth - treacle toffee

melysioncartref - home-made sweets

triog - treacle

amryddawn - talented

clamp - very large

papurllwyd - brown paper

Uw

ch 5

www.amgueddfacymru.ac.uk/addysg ��

uwch 6hollti a naddu tiwtor

Nod: Gweld y chwarelwr yn hollti a naddu llechi.

Camau

1.GwyliosesiwnHolltiaNaddu–fersiwnycyhoedd.

Uw

ch 6