-· -· --- ----- - ·--· . . - - -~ - ..
•
LOI GI 01 THIEU •
Tinh D6ng Nai thu(!c mdn Dong Nam b(! - vung kinh te' tr9ng die'm phia Nam, tie'p giap vai 6 tinh thanh trong hhu VlfC, v6n la c&u n6i giao luu kinh te' - van h6a giila mifo nui - mi¢t vuan - mi¢t bie'n, Tay Nguyen - Nam b(! - Nam Trung B(!; nhieu slf ki¢n kinh te', van h6a, heh sil, chinh tr? dcing di vao trang sach. Da c6 han 100 d&u sach xueit ban ve D6ng Nai, nhung m6i d&u sach tie'p cQ,n thlfc ti va neu n(!i dung chuyen de khac nhau G CaC tinh VlfC khac nhau; trong do linh VlfC van h6a chie'm dung luqng va thu hut slf quan tam nhieu nheit. G&n nhu cac khia cg,nh ve dai s6ng van h6a va gia tr? van h6a a D6ng Nai deu da duqc khdo cuu. Tuy nhien, thlfc te' dang c&n nhilng cong trinh bien khdo m(!t each to'ng quat, da di¢n, da dg,ng trong th6ng nheit de' ti¢n dung cha vi¢c nghien cuu, tham khdo, truyen thong nha't la trong giao d!.fc truyen th6ng. Cong trinh "Van hoa - van vi),t D&ng Nai" czla Nguyfo Th? Nguy¢t la s~t dap ung
thie't tlilfc.
"Van hoa - van vi),t D&ng Nai" tQ,p hqp 50 bai vie't va
mf?t s6 dnh tu li¢u ve van h6a khdo co' D6ng Nai; Van h6a qua hi¢n vQ,t, di vQ,t, sinh hog,t truyen tho'ng, trang ph~tc, phong f!.fc tQ,p quan, tin nguong, lk h(!i ... czla cac dan t(!c Charo, Mg,, Stieng, Kaho, Vi¢t, Hoa, Cham, Muang, Tay, Nz'mg the' hi¢n van h6a reit phong phu, da dg,ng trong th6ng nheit czla cac tqc nguai a D6ng
Nai.
5
N¢i dung sach dli<;tc chia thanh bay chztang g6m: Van h6a khdo co' FJ6ng Nai, Van h6a ccic dan t¢c ban dia, Van h6a nguai Vifjt, Van h6a ngztai Hoa, van h6a ngztai Tay va Nung, van h6a ngztai Cham, van h6a ngztai Ml.tong. Cac bai vie't mang tinh chuyen de d¢c l¢p, n¢i dung nghien cuu ve van h6a v¢t tlie' va phi v¢t thf du!Jc tac gid sdp xep c6 hij th6'ng, theo b6' cz.tc hqp ly nen da tai hiijn duqc diijn mq,o to'rig quan va cac hij gia tr? van h6a - van v¢t czla xz[ FJ6ng Nai theo l?ch dq,i, d6ng dq,i va chzl the'. Tac gia dii khai quat ve van h6a dan t¢c czla c¢ng d6ng cit dan FJ6ng Nai qua cac g6c nhrn ve van h6a h9c, khdo co' h9c, dan t¢c h9c va baa tang h9c cling la sa trztang nghien cuu czla tac gid. FJdy la m¢t n6 llfc tan cling la dong g6p lan czla tac gid trong qua trinh nghien cuu ve van h6a czla c¢ng d6ng cac dan t(!c hiijn dang sinh s6'ng tren manh da't D6ng Nai.
Cuo'n sach ''Van hoa - van vQ,t Dtmg Nai" czla tac gid Nguy~n Thi Nguyfjt dli<;tc Nha nuac tai trq xuat bdn trong kc' hoq,ch nam 2010 c6 y nghia vua danh gia, ghi c6ng thanh qud nghien cuu nhieu nam czla tac gid, vua g6p phdn lam giau kho tang di sdn van h6a a FJ6ng Nai.
6
Chuong I
VAN HOA KHAO CO DONG NAI
DI V~T E>ONG NAI THOI TIEN SU 6ng Nai la vung da'.t c6 b~ day van h6a, Wng duqc cac nha nghien cuu g<;>i la "van h6a D6ng Nai". Thai ky ti~n sli, D6ng N ai la m(>t vung van h6a r(>ng lOn tnii dai W Nam Trung b(> den d6ng bflng
song Cttu Long ngay nay. Thanh tt,tu cua van h6a D6ng Nai la ky thu?t lam d6 gom, Cong Cl,I San xuat, d6 trang SUC, nhi:tc Cl,I, VU
khi, kien true nha o, m9 tang ... Van minh thO'i ti~n stt D6ng Nai tl,i hao vdi ky thu?t che tac Cong Cl,I san xua'.t nhu' Cong Cl,I da ma hi~n v?t phat hi~n la d6 da cu o Hang Gem 6 (Long Khanh) va Gia Tan (Thong Nha'.t) c6 nien di:ti hang ch1,1c vi:i.n nam.
NguC1i ti€n sii D6ng Nai bilng ban tay va kh6i 6c da biet t?n d1,1ng nguyen li~u ti:i.i ch6 M che tac nen nhung manh tudc, cho tdi lucri riu da, cu6c da, Mn da ... Hi~n v?t c6 hinh di:i.ng va kich thudc kha da di:i.ng: riu vai thiing, riu vai xuoi, riu tU giac, riu lucri d(;)p hai m~t, lucri vat 1 mi;a ... Hang vi:i.n san ph<im riu da c6 m~t tren nhi€u di chi khao c6 h<;>c o D6ng N ai da duqc phat hi~n va khai qu?t nhu: C:iu Slit, Su6i Linh, Cai Vi:i.n, Binh Da, Su6i Ch6n ...
Khong chi v~ cong c1,1 san xua'.t ma nguO'i c6 D6ng N ai con kheo leo lam nen nhung san ph<im trang sue bilng da ra'.t d(;)p nhi~u mau siic. D6 trang sue Su6i Ch6n (nien di:ti khoang 2.500 - 2.400 nam) la m(>t trong nhung san ph<fm da d~c bi$t gqi nen nhi€u suy doan v~ phong t1,1c t?p quan va trang ph1,1c cua cac cu' dan D6ng Nai c6 xua. Nhung khuyen tai ba mau, khuyen tai hai d:iu thU, h(>t chu6i, vong da, khuon due vong da ... the' hi$n duqc tu duy va trinh d9 sang ti:i.o cling nhu nhu du th<f m my cua cac dan t9c D6ng Nai ... SI,! tinh vi va kheo leo vdi nhung loi:i.i da quy het sue d(>c dao, nhi€u mau siic nhu: trS:ng, xanh da, do, nau,
9
vang, den ...
Di tich l!ch sti hi¢n t6n cho thay m<)t nen van minh n/c rer cua cu clan D6ng Nai Nam b9 ve ml]it phan chia dfog ca'p trong xa hQi v6'i t6 chuc c<)ng d6ng kha chl]it che qua vet tich ve mQ tang. Di tich m<) tang kieu Dolmen a Hang Gan, Long Khanh la m9t trong nhung lo;::ti hinh m(> tang ctf th;::tch vao lo;::ti hiem tha'y a Dong Nam A. Tu vi¢c tinh ca phat hi$n vao nam 1927 cua cac nha d!a chat Phap va duqc xep h;::tng la C6 tich a Nam ky nam 1930 ... cho den nhung cu<)c khai qul%t va nghien cuu gan day (1982, 1991, 1996, 2006) cua ccr quan chuyen mon cho tha"y day la di tich kha dl]ic bi¢t. M<? c6 Hang Gan c6 di$n tich kha 16'n, ket ca"u Mng da sa th;::tch va da hoa cucrng. Ham m9 c6 ket ca'u hinh h9p chu nh~t duqc liip ghep bil.ng 6 phien da 16'n (elf th;::tch) g9i la da hoa cucrng; kich thuac 4,2m x 2, 7m x 0,25m; ham m<? cao 1,6m. Ta"t ca 6 phien da deu c6 ranh lorn lam ga de liip ghep c6 dinh v6'i nhau. Xung quanh Mm mQ nii.m ng6n ngang 10 c9t tr1,1 Ian; trong d6 c6 8 tr1,1 bi'ing da sa th;::tch cao 2,5 - 3m, tiet di¢n ciit ngang la hlnh bau d1,1c v6'i m9t dau Ian va m9t dau nho, dau 16'n khoet lorn hinh yen ngt,ta; 02 tr1,1 Ian hcrn bii.ng da hoa cucrng c6 kich thuac la 7,2m x 1,lm x 0,35m, tr1,1 phinh ra a chan, dau khoet lam yen ngtfa. Kha nang suy doan d6 la nhung tr1,1 c{>t dtfng !en lam mai che cho m<). Day la lo;::ti da hoa cucrng chi c6 a vung Ba L~t - Lam D6ng. M9 c6 Hang Gem la di tich m9 tang kha l6'n c6 kha nang la m9 chung hol]ic c6 tM la ncri ch6n ca"t cua vi thU linh t(>c nguai c6 vi tri quan trc;>ng a vung da"t nay khoang tren ducri 2.000 nam truac day. Cu(>c khai qu~t gan day nha"t da lam phat 19 ra nhung tam dan da 16'n (c6 kich thu6'c tucrng ung v6'i cac ta"m dan lam ham m9 cCi) cung nhung tr1,1 da che tac da dang (d;::tng phe pha"m) cang kh&ng dinh rii.ng ngu0i ta da v~n chuyen da tU ncri khac ve Hang Gan, r6i chc;>n dia diem gan vai vi tri xay dtfng m<? tang l~p cong xu·ang che tac nguyen li$u da de dtfng m<).
10
N gt.tcri c6 D6ng N ai cling la m(>t trong nhung cu dan bie't tht.tong thuc am nh?c o trinh di;> nhat dinh. Di chi Binh Ba (thanh pho Bien Hoa) duqc khai qu?t vao thang 12 nam 1979 la b~ng chung hung li6n cho khii nang sang t?o va sll' d1,mg nh?c c1,1 truy~n thong luc bay gicr: dan da (lithophone). Dan da Binh Ba duqc phat hi~n g6m c6 4 7 thanh da rcri hinh chu nh?t hai thanh manh (trong d6 c6 2 tbanh con nguyen, 2 thanh b~ doi va so con l?i t.t<'1c tinh cua 8 thanh khac). Ngoai nhung thanh dan da con c6 cac lo?i riu da, d1,1c da, hq.ch da, ban mai, vong trang sue, loi vong va phac v?t vong. Ky thu?t t?O ra cac thanh dan da la ky thu?t ghe deo lam cho cac thanh da c6 d9 day mong khac nhau g6p phlln t?o nhung am thanh vang ra khi go ... Nien dq.i cua
chung la 3.180 ± 50 nam each ngay nay. Day cling duqc xem la
m(>t trong nhung lo?i nhq.c c1,1 c6 cua cu dan D6ng N ai - Nam b9 n6i rieng va Vi~t Nam n6i chung vao khoang 1.230 nam tru<'1c cong nguyen.
Nhung di chi phat hi~n cling vai nhung d6 da va gom che tac dang do nht.t di chi xttong Suoi Linh (Vinh Cl'ru) nien dq.i 4.500 - 2.500 nam khOng chi c6 san philm hoan chinh ma con rat nhi~u nhung san philm che tac dang do. Nhung manh tu<'1c cong c1,1 da, riu da d?ng tho, da ghe deo dinh hinh, phac v?t manh vong, d1,1c, ban mai, manh gom b~ ... v<'1i hang ngan manh (trong d6 c6 3.000 manh tu<'1c da, 15.780 manh viJ d6 dt,tng gom, 397 manh viJ ban xoa gom) cang khi).ng dinh day la m(>t trong nhi1ng XtiOng che tac Cong Cl,! va la dau tich c6 cua qua trinh lao d(>ng sang ti;w dlly tt,t hao cua cu dan co D6ng Nai.
D6 gom la m9t trong nhung thanh tt,tu lau dai c6 m~t kha sam vai tien trinh phat trien loai ngttcri. Nhung lo?i hinh g6m nht.t: manh viJ hli, binh, chum, n6i, chan vo, bat b6ng, mam b6ng, ban XOa gom, gom Sung bQ (chan Ca rang) ... pht,1C VI,! Cho dcri song nhtt M dt,tng, na'u an, chOn ngt.tcri che't. Nhung mi) chum gom d di chi PhU Hoa, Long Khanh la nhi1ng di chi khao c6 h9c v~ cong
11
d~ng cua san pham gom va phong t~c mai tang cua nguoi xua. Nguoi c6 D6ng Nai biet lam gom tU nit sam va san pham gom cling het sue da d<:J.ng: dung trong sinh ho?t gia dinh, san xuat, tM cung va ch6n cat. .
Hoa van tren d6 gom vai nhung mo tip nhu: V<:J.Ch, thung, ch8.i, miet, cham dai, V<:J.ch hinh h9c, song nuac, mep hinh vo so ... tM hi~n v@ trinh d(l tu duy trong sang t<:J.o, biet v~n d~ng nhung d6 v~t th~t de mo ta trang tri; m~t khac tM hi~n kha nang th\fc te h6a mieu ta sinh ho<:J.t doi song vao trang tri ngM thu~t. "Van s6ng nuac, van mep VO so ... " cho ta cam nh~n v@ m6i truong sinh song g!in b6 vdi van minh song nuac, l~ thu(lc vao ti/ nhien cua cu dan c6 xua.
Cach v! tri m(l c6 Hang Gem kh6ng xa, nam 1982, nguoi dan tinh co phat hi~n ra hem 30 luai qua d6ng t?i suon d6i 57, xa Long Giao, huy~n Cam My. Nhung sttu t~p "qua" phat hi~n c6 hinh dang rat d~p, kich thuac kha da d<:J.ng: tU chiec nho, ngiin cho tai chiec ldn dai. D~c bi~t hoa van tren "Qua d6ng Long Giao" l?i la thanh t\fu ra't lan v@ ky thu~t due va trang tri my thu~t c6 anh huang cua my thu~t Dong San (d~c bi~t giong hoa van tren trong va th<:J.p d6ng). Hilu het suu t~p "qua d6ng" d@u c6 trang tri hoa van ph6 bien nhu: vong tron dan hay xoiin oc, dudng ky ha ga'p khUc t<:J.o hlnh tam giac- rang cua, cac v<:J.ch ngiin song song nhu nan chieu, cac cham dai ... Nien d?i cua "qua" d6ng Long Giao duqc dinh vao mia sau thien nien ky I TCN (thui)c tMi ky d6 slit). Nhung nam gftn day (tU nam 2000 - 2006), ngudi dan t?i m(lt so nai cua huy~n D!nh Quan (xa PhU Tue, xa La Nga) l?i tiep t~c phat hi~n duqc nhung luai rlu d6ng va ca qua d6ng ra't l<:J., da d<:J.ng n[tm duai ldp dat sau. D~c bi~t, c6 vai luai qua c6 hinh dang luai th:ing nh9n, tiep giap giua luai va doc g§.n nhu vu6ng g6c kh6ng cong tron nhu nhung "qua" truac, luai CO duong go ncli Ch<;ly dQC hai hen than t<;l.O Ve day, chac chiin, trang tri hoa van xoan oc va nhung hinh d(lng v~t giong
12
nhu chim H~c (3 con vij.t noi du6i nhau c6 dliu, minh, hai chan cao, du6i dai, mo dai, tren dliu c6 mao nh9n) ra't khac l~, gqi nM Mn hinh anh chim l~c quen thuQc tren trong dong Dong Sein cua ngu0i Vi¢t c6. Nhung riu d6ng luai cong ra't can doi va d~p. Vi$c phat hi¢n ra nhung luoi riu va nhung luoi qua dong a Dong Nai cang cho tha'y chU nhan che tac va st1 d1,mg c6 thE£ la nhung cu dan ban clj.a a vung da't nay, th~ hi$n trinh dQ th:fm my va kha nang st1 d1,mg kha nhulin nhuy~n trong qua trinh da'u tranh sinh ton tU hang ngan nam truac. Nhung suu t?p qua Long Giao c6 kich thuac va tr9ng luqng lan nha't Chau A da duqc cac nha kha.o c6 h9c xem la "hi~n tuqng khdo co' h9c thu(ic u~ thai ky ma d6 sdt dii ph6' bie'n, thay the' uai tro clla cong CIJ - vii khi d6ng thau trong dai song cila nguai co'" m. Qua ("Ko") la lo~i vu khi cua cac dan t<?c tren the giai th0i ky ti~n st1, duqc coi la "d~c san v~ nghi truqng hay quy~n truqng" cua van minh Trung Hoa. Tuy nhien, a dat Dong Nai - Vi¢t Nam thi "qua" da duqc ban dia h6a tra thanh san pha'.m van h6a cua rieng cu dan Dong N ai v~ so luqng va ki~u thuc trang tri.
San pha'.m do dong cua nguoi c6 Dong N ai con c6 ca tuqng linh v?t dQc dao d6 la tuqng con Trut (te te - Manis javanica) bdng dong cling tim thay a di chi doi 57 - Long Giao. Day cling la linh vij.t dQc dao trong bQ do dong thOi ti~n Slt tim tha'.y a Vi$t Nam cling nhu Dong Nam A. Tuqng Trut dong th~ hi¢n ky thu$.t due tuqng vij.t kha chua'.n xac ve hinh thuc cling nhu kich thudc tu m~u thij.t cua ngu0i xua. Dliu, 10 tai, mlit, mo, den tUng lap vay cua dQng v?t duqc dieu khlic kheo leo, slic sao, ti mi nhu thij.t. NgM thuij.t ta tht!c tren tuqng "con Trut" slic sao hem ca tuqng "Ch6 san m6i" a Doc Chua (Binh Duong) va vuqt xa cac tuqng Coe, Voi tren trong dong Dong Son. Kha nang "Trut" dong la
PhQm Due MQnh, Thong tin Khoa hoc Bao tang Do'ng Nai, thang 11-2006, tr.19.
13
m(>t trong nhung lo?i v~t linh sti d1.,mg trong nghi M va tin nguang (To tern giao) cua nguai c6 .D6ng Nai.
Nam 2006, m(>t dqt khai qu~t ma r(>ng khu Vl/C m(> Cl/ th?ch Hang Gem. Di v~t tim thay ngoai nhung tam dan va try da che tac dang da, manh v0 d6 gom, ban mai da c6 10, con c6 hai di v~t rat diftc bi~t quan tr<;mg chua tltng thay a nai nao, d6 la hai chiec tu va bil.ng d6ng. Hai chiec tu va bil.ng d6ng mong, kich thttac tU 20 - 30cm (tuang ung v6"i sang trau trttang thanh). M?c du Mu vet hoa van da bi ma net khong con nguyen v~n, nhling c6 the thay IDQt vai ki€u thuc hoa van cham dai va hinh V?Ch thllng, tam giac trang trf (J dau thOi cua tu va. Nien d?i cua di v~t qua mc'i.u than phan tich khoang tLr the ky II trtt6"c CN - the ky III sau CN (150 nam TCN - 240 nam SCN). Di v~t tu va gcln v6"i mQ Cl,l' th?Ch cho thay kha nang suy doan Ve chu nhan cua ngoi ffiQ tlrng la thu linh cua cac chien binh, con "tu va" va "qua" la vu khi sit dyng cua c(>ng d6ng thc:io binh nghi~p nay.
Nhi1ng cu(>c khai qu~t (J cac di chi Cai V?n, R1:1-ch La, Cai Lang gan day cho thay thanh tlfu cua ngttai c6 .D6ng N ai ra't d(>c dao. Khong chi biet lam gom, ghe deo da, che tac d6 trang sue hay due d6ng ma cu dan c6 D6ng Nai con biet sang t1:10 khi song a vung ng~p miftn sinh lay. Ngttai c6 D6ng Nai biet lam nha san bil.ng g6 tren vung ng~p ntt6"c quanh nam. Nhung dau vet qua khai qu~t la nhung chiec c9c g6 ch6n sau dtt6"i da't sinh qua lap sinh th6 c1:1-nh song suo'i c6 dttClng kinh tU 15 - 30cm, dau vat nh9n c6 ngam, bo trf song song th:lng hang, xung quanh con c6 nhieu thanh van mong duqc bao chuot ciln th~n. Nhi1ng c6ng c1.,1 dttqc sti d1.,1ng ngoai cac chat li~u da, gom, d6ng con c6 di v~t bil.ng g6 nhtt: dao bil.ng g6, ltt0i mai, thu6ng g6 (di v~t ban d~p Ian hlnh chu nh~t hoi;i.c bau c6 luai tron, hai vai ngang, can nhO ngil.n). Tat ca nhung v~t dyng illQC nay deu duqc lam tLr nhung 101:1-i g6 tot chil.c, ben nhu cay go, sao, cam xe ph6 bien (J rang mien Dong Nam b9. Day c6 th€ la nhung cong cy ma ngttai c6
14
dung dif chem ca hay dao biit cua, chem chep, nhuy§n the ... c6 siln trong vung. Be di l:;i.i tren song nu6'c, nguoi tien sli B6ng Nai biet dung ghe thuyen lam phuong ti~n de di chuytfo va san biit ca, d(>ng v~t thUy san ... Nhung con suot hinh thoi, dQi. se chi dat nung, bi gom hay chai lu6'i biing gom ... la nhung hi~n vl%t che tac de d~t vai, dan lu6'i st.1 d1,mg trong ho:;i.t d(>ng ngu nghi~p cua ell dan vung song nude thoi bay gio.
Phong tyc tuy tang qua di ch! khai qu~t Go Me (xa Vinh Thanh, huy~n Nhon Tr:;i.ch) nam 2004 cling cho thay m(>t kha ming ve nhan chUng (c6 Bong Son We Nam Mongoloid) cua nguoi c6 B6ng Nai g§.n gui v6'i nguoi c6 Gi6ng Ph~t, Gi6ng Ca V6 (Can Gib, Thanh pho H6 Chi Minh) deu la cu dan vung ngl%p m$.n. Hai bQ di cot nguoi c6 m6'i phat hi~n qua khai qul%t kem theo mi)t so d& tuy tang nhu riu d&ng, vong tay d6ng, h:;i.t chu6i ... cho thay qua trinh phat tri~n dan cu, vi tri cu tru va tyc chon nglloi chet cU.a c(>ng d6ng nguoi c6 B&ng Nai each nay khoang 3.000 - 2.500 nam.
Moi truong, dieu ki¢n tv nhien la nhung yeu to ma con ngubi c6 B6ng Nai biet dl,fa vao d6 de muu sinh CUQC song. Con ngubi song gfo b6 v6'i w nhien, khai thac w nhien d~ sinh t6n. Trong moi truong xa h(>i, con nguai cang gil.n b6, doan ket va tru6'c nhu d_u t6n t:;i.i cua CUQC song, hQ biet sang t:;i.o, tu duy lam cho CUQC song ngay cang tien bi), phat tri~n. Nhung thanh tlju qua di vl%t cua ngubi c6 B&ng Nai qua nhung di chi da chung minh duqc h9 sinh song da so Mng nong nghi¢p va cu tru w vung d6i nui thap va d6ng biing, den tl%n clia bien. H9 biet dvng nha san tren vung ngl%p m?n de a, dung ghe thuyen de di l:;i.i tren song nud'c va danh b:lt thuy san. La cu dan nong nghi~p nhung c6 trinh di) tu duy kha cao ve am nh:;i.c, biet che tac da lam nh:;i.c Cl,I go phyc Vl,I trong nghi 1§ va trong sinh ho:;i.t CQng d6ng; biet due tu va d&ng lam nhi;ic khi cua thU linh chi huy chien binh. La cu dan c6 trinh d(> thilm my kha cao biet che tac
15
d6 trang sue bilng da M trang tri cho ban than minh. Cu dan c5 86ng Nai con la cu dan tholing ma c6 Stj giao luu van h6a vai cac dan t(lc khac nhu hi~n tugng "Qua d6ng Long Giao" (v6n la "d~c san" cua van minh Trung Hoa nhung dugc cu dan 86ng Nai ban d!a h6a vai van minh Dong Son cua nguai Vi~t c6) hay vi~c v~n chuy~n nguyen li~u W noi khac v~ lam v~t d1,mg trong kie'n true: ffiQ tang, nha cr ...
Tu nhung di v:%t khao c6 d6 da cu c6 nien d:;i.i hang ch1,1c vr;m nam Mn nhung di vl%t thai ti~n si1 each nay khoang 2.000 nam tr0 v~ truac cho tha'y c(lng d6ng cu dan D6ng Nai cu tru trai r(lng W vung d6i nui thap de'n d6ng bAng va cl%n bi~n. Kinh te' chU yeu bilng nong nghi~p vai ho:;i.t d(lng san Mt, hai lugm va tr6ng tr9t. C6 tM day la c(mg d6ng nguai da c6 t6 chuc xii h(li kha ch?t che vai che d(l tu trucrng hay thu linh quan ly ro r~t (mQ c6 elf th:;i.ch Hang Gon). Trang sue du ky, th~ hi~n trinh dQ tham my va phong t1,1c t~p quan phong phU; theo tin nguang nguyen thUy va to tern giao ... Dau ti ch kho tang di vl%t thai ti~n sl't 86ng Nai la cu li~u quan tr9ng g6p phftn vao vi~c nghien cuu tim higu v~ dai s6ng van h6a cua ngubi c6 D6ng Nai W hon hai ngan nam each ngay nay.
' A ?
TAI LI~U THAM KHAO
1. Le Xuan Di~m, Ph:;i.m Quang Son, Bui Chi Hoang, Khdo co' D6ng Nai, Nxb. D6ng Nai, 1991'.
2. Bao tang D6ng Nai, Th6ng tin Khoa h9c, 12/2005.
3. Bao tang D6ng Nai, Th6ng tin Khoa lu;ic, 11/2006.
16
TR6NG ElONG 80NG SdN d ElONG NAI
~ !f~ r6ng d6ng Dong San hay tr6ng d6ng c6 tlt lau vftn la d@
~it. tai, ha~ dftn. ~ho ~hi@u ~ha ~ghie,n cu~ tro~~ va ~goa~ r:_{;ti/ ·--:, miac tim hieu ve nguon goc ban d!a, men dc;u, su ~· d1,mg ... Khi tr6ng d6ng, d?c bi~t Ia loi;i.i I (theo phan
loi;i.i cua Heger) duqc phat .hi~n ngay cang nhi@u c1 vung d6ng bil.ng Bile b(> Vi~t Nam thi n6 da khiing d!nh duqc tinh cha't ban dia va nguoi Vi~t c6 chinh la chU nhan cua loi;i.i hinh tr6ng d6ng n6i tie'ng va d(>c dao nay. Tli d6, cac nha Khao c6 hQc Vi~t Nam da thay the thuij.t ngu "Tr6ng loi;i.i I Heger" Mng "tr6ng d6ng Bong San" voi y nghi:a tieu bifo cho n@n van h6a Dong San cua nguoi Vi~t c6.
Can cu vao hinh dang, hoa van trang tri, ky thu:%t due tr6ng ... ma Heger, nha Khao c6 hQc nguoi Ao da phan chia trfing d6ng ra lam 4 loi;i.i (I, II, III, IV) voi nien di;i.i W thien nien ky thu I (TCN) de'n thOi gian glin day. C6 nghia van h6a Bong San di~n ra khoang 3.000 nam each ngay nay. Tieu bi~u nha't vftn la tr6ng loi;i.i I c6 hinh dang can d6i voi nhung hoa van trang tri mieu ta "buc tranh sinh hoi;i.t cua nguoi Vi~t c6" thOi Hung Vuong dt,tng nuoc. B?c bi~t nhung h<;>a tie't tren trfing Bong San loi;i.i I da trd thanh bi~u trung van h6a cho dan t(>c Vi~t Nam ngay nay.
Vung da't B6ng Nai tuy chua tim thay da'u ve't c6 m?t cua trong d6ng qua khai qu:%t khao c6. Nhung thoi gian giln day, m(>t nha suu tilm c6 v:%t (J Thanh ph6 H6 Chi Minh da sliu t:%p va sd huu duqc m(lt tieu ban trfing d6ng duqc cho la tim tha'y (J khu vt,tc song B6ng N ai md ra kha nang vung da't B6ng N ai la nai c6 the c6 da'u vet ban dia cua tr6ng d6ni'(?'). Hi~n nay, CC1 quan chuyen
17 ! '· '\
mon dang luu giu m9t tieu ban cua trong Dong SO'n. Theo giam dinh cua cac chuyen gia Khao ciS h9C vung Nam b9 thi day la trong lo:;ti chuyEi'n tiep tt1 II - IV Heger va c6 nien d:;ti khoiing 1.500 nam each ngay nay. Trang dong nay la tang v~t mua ban trai phep do Cong an thanh pho Bien Hoa va Cong an huy¢n Thong Nha't phoi hqp biit giu W m<;>t ducmg day buon ban c6 v~t tt1 mi~n Bile vao t:;ti dia chi 145 a'p Tan Hoa, xa Trang Born I, huy~n Thong Nhat (ngay 05/4/1992).
Theo di~u tra cua cong an thi trong dong duqc mqt nguai clan dia phliO'ng phat hi¢n (vao thang 6/1990) duoi song giln ben pha CiS Te thuqc xa Th:;tch Long, huy¢n Th:;tch Thanh, tinh Thanh Hoa. N guai phat hi¢n da ban l:;ti trong nay cho nh6m nguai san lung do ciS. Tu dia di~m phat hi~n, b9n buon ban c6 v~t da dua trong vao Lam Dong ca't gia'u m<;>t thai gian dai, sau d6 chuyen den Dong Nai tim moi ban l:;ti. Trong khi cha nguai den mua thi bi cong an dia phucmg phat hi~n va thu gift.
Trang dong c6 hinh dang tuO'ng d6i Mn va tha'p voi chi@u cao la 36cm, duang kinh m?t trong la 59,5cm, duang kinh chan trong la 55cm, tr9ng luqng trong la 34kg. Dlfa theo phan lo:;ti cua Heger thi thi trang nay giong lo:;ti II con g9i la tr6ng Muong (c6 nien d:;ti tU sau thien nien ky I den the ky XVI, XVII). M?t trang cham ra khoi tang trong gan 3cm. Tren m?t trong c6 11 vong hoa van l?p di l?p l:;ti voi la d@, hoa cue, hoa chanh, 0 tram, 6 hinh vuong, hinh may, duang ky ha, hinh thoi... d giUa m?t trang la ngoi sao 8 canh manh va lqt khOng vuqt khOi duang chi gioi h:;tn. U giua lam tam trang n6i cao va ma chung to da c6 da'u vet sll' d1,1ng. Tang trang hO'i thuon, than gan nhu hinh try va rat ngiin (hau nhu khOng c6 than), ke d6 la duang chi n6i Mn va chan trong thi choai rqng. Hai hen tang trong c6 giln hai doi quai kep nhO hinh chu U (m<';>t quai da bi gay).
Trang dong giu vai tro quan tr9ng trong sinh ho:;tt da d:;tng cua xii hQi c5 xua. Dva vao tai li¢u chu viet v@ clan tqc h9C va
18
--· •••• ]JJJ - •. , ....
khao c6 h9c chUng ta c6 tM bie't duqc trflng d6ng sl! d1,mg trong cac truang hqp nhu: lii mai tang cac quan Muong, cac ngay hQi, l€i te't lOn cua dan tQC, dung trong clan nh?C khf, trong quan dQi, dung di,tng ti~n VO 6c ho~c dung lam cua cai va d6 tuy tang ... Ngoai ra, trflng d6ng con duqc xem nhu v~t trao d6i c6 gia tri bao dam; vi v~y n6 c6 the giao luu tU nai nay sang nai khac.
Du phan lo?i Ia tr6ng lo?i II hay chuyen tie'p tU lo?i II - IV thi trflng d6ng tren v§.n duqc coi la san ph::im cua van h6a Bong San, la lo?i hinh trflng d6ng Bong San duy nhat ma B6ng Nai hi~n c6. Nam 1995, tr6ng d6ng Bong San a B6ng Nai da duqc l~p h6 sa phan lo?i va bao cao gai BQ Van h6a xe'p vao sliu t~p "nhang c6 v¢t quy hiem" cua quflc gia.
19
E)IEU KHAC TUQNG THO THOI Sd SU d E>ONG NAI
c 8 ang ngan nam truck Cong nguyen, D6ng N ai la m(>t .-.:;:r trong ba trung tam van h6a thai kim khi cua nguai
-~J.'J. ti~n sl'r. Nai day duqc coi la m(>t trong nhl!ng chie'c noi ''~ 1 phat trien lich sl'r van h6a cua nguai Vi~t c6 (khoang
±4.000 nam each ngay nay). Thai ky kim khi, cu dan vung nay da sang t?O nen nen Van h6a d6ng thau va s:it som kha rye ra cl.Ing voi cac trung tam van h6a khac 0 Vi~t Nam nhu Van h6a Sa Huynh a Trung B(> va Van h6a Dong San 0 Biic b(>, thi%m chi ca Xamrongxen t?i Campuchia ... Cho de'n d§.u Cong nguyen, t?i day da hlnh thanh nen cac trung tam kinh te', van h6a lan l~p nen nhung nha nude c6 d?i, nai day ci:ing da som tr0 thanh dia ban h(>i nMp cua nhieu nen van h6a Dong Nam A lye dia va hai diio, di;lc bi~t c6 quan M voi Van h6a An D(> w nhieu the' ky truoc Cong nguyen.
Thai ky sa sl'r, vung da't D6ng Nai thu(>c cac qu6c gia c6 PhU Nam, Chan L?P cCmg da chiu nhieu anh huang cua van h6a An DQ (di;lc bi$t ve ton giao) t?O nen nhung thanh tt,tu dang tt,t hao cua van minh Phu Nam - 6c Eo, H~u 6c Eo va Ang Co tren vung Mt nay qua cac di chi khiio c6 hQC va cac c6 v~t da duqc phat hi$n va khai qu~t. Nghien cuu van h6a qua dieu kh:ic tuqng tha nMm lam ro han di~n m?O cua vung da't nay su6t 15 the' ky dciu Cong nguyen truoc khi van h6a nguai Vi$t tie'n vao va dinh hlnh (J vung da't nay.
20
1. Khao ta dieu kh~c tugng tho
Nhung hi~n v~t danh dau sao (*) c6 n<?i dung tham khao W
cac c6 v~t dang luu giu 0 Bao tang D6ng Nai va tai li~u "Van h6a
khdo c6' h9c iJ D6ng Nai 10 thf ky d&u c6ng nguyen" nam 1996 do D6 Ba Nghi~p chu nhi~m de tai.
1. Tu(lng thtin Vishnu (Binh Hoa - Bien Hoa)*
Pho tuc;mg duc;tc phat hi~n cuoi nam 1976 t?i ap Binh Hoa, xii H6a An, thanh pho Bien Hoa. Tuc;tng c6 kich thuac cao 2,lm; vai tuc;tng 44cm. Day la tuqng than Vishnu bilng da sa th?ch duqc t?c theo quy each tuc;tng tron, dung, dau d<?i mu hinh tr"1, c6 4 tay (ca 4 tay tuqng deu bi gay, chi con l?i ph:in dinh lien than). Than quan xam-pot dai g:in dau goi. Tuy nhien can cu vao phong each va dau vet thi kha nang tay trai tren (sau) tuqng d.m mot con QC (cankha) dua len, tay trai phia duai (trtiGC) chong mot Cai g~y, tay phiii duai (truac) d.m mot qua cciu nho, tay phai tren (sau) Clim mot dia nhO ho~c banh xe dua len cao.
Pho tuc;tng Vishnu Binh Hoa (Bien Hoa) ve CCI th~ hQC ve phong each ngM thu~t co phan kha gan gui vai tuc;tng Vishnu Toul Dai Boun, thuoc phong each ngM thu~t Phuon Da muon vao khoang the ky VII - VIII sau CN. C6 th~ n6i pho tuqng Vishnu Binh Hoa la san ph:lm ngM thu~t tuqng tron c6 nien d?i vao lo:;ii sam nhat 0 d6ng biing Nam bo, n6 cung la san ph:lm d~p nhilt trong cac pho tuc;tng da thC1i bily giC1.
2. Than tzl(lng thtin Vishnu (Vinh Tan - Vinh Cuu)*
Pho tuqng duc;tc phat hi~n vao thang 9/1994 t?i a'p 4, xii. VInh Tan, VInh Ctiu. Tuc;tng chi con ntia than tU pMn b"1ng tr0 xuong. Tuc;tng biing da sa th?ch, mau xam den, quan xa rong; b6 sat vao Mp dui, xuong den giua d.ng chan, cot tum vao giua ron. Ngang mong c6 mot dai lung quan tt,ra day thung c6 ban rong, tM.t nut 0 h6ng ben phiii thanh nhieu nep nhan. Chan tuc;tng
21
hay r0i khOi chan, chan kha to, tlfa nhu hinh tr1,1 tren r(mg, dudi hfi!p. Ban chan dinh li~n vdi b~ (ho?c gQi la chan de). M?c du chi con rn.ia than nhung c6 the n6i day la tuqng duqc ch?m khiic kha ti mi VOi tfnh hi~n thlfc cao, tuqng van Slr d1,1ng .ky thu~t t1;lO gia da than tuqng bling cac tr1,1 da. D6 la d(lc trung ngh$ thu~t, ky thu~t cua nhung pho tuqng tron thbi ti~n Ang Co (ho(lc h~u 6c Eo).
Nhin chung ve kieu dang, phong each va ca ph1,1c sue, pho tuqng than a VInh Tan kha giong vdi pho tuqng than Vishnu a Tol Chuck, a Kompong Chan - Kau (Cam pu chia) c6 phan giong vdi tuqng Vishnu a Hung Th?nh My (Sa Dec - Defog Thap). Nh6m tuqng nay thu(>c lo?i tuqng Vishnu m(lc xa rang, d(>i mu tr1,1, 4 tay cam banh xe, con oc, dia (ho?c qua cau) va cai chUy (cay g~y), vdi nam gia da (hai thanh ngang Mu, ba thanh chong dung). Nien d?i khoang the ky VII - VIII sau CN, thai ky tien Ang Co, day cung la nien d?i cua tuqng thlin Vishnu Vinh Tan.
3. Tu<fng Nam thcfo (Buu S<fn - Bien Hoa)*
Pho tuqng duqc Louis Malleret tim tha'y trong m(>t thl'ra ru(>ng C1;lnh chua Bl'tu San each trung tam Bien Hoa vai tram met. Nam 1931, H(>i Nghien cuu Dong Du0ng (SEI) da mua va nMp n6 vao kho Bao tang Sai Gon. Tuqng lam bling sa th?ch, da mat dau, toan b(> phan tay va phan dudi cling chan.
Theo anh ch1,1p trong Sach Khdo co' h9c chau tho' song Me Cong thi day la pho tuqng nam than c6 4 tay, than hinh kha n& nang, lung eo deu d?n, b1,1ng na vua phai, c6 10 ron tron sau. Phia du<Ji quan xam-pot b6 sat mong va chan, CO Ch1;lm nhieu nep gcfp th£ng song song. Phia duai xam-pot c6 giai c(>t phia tren toa deu hai hen nhu hinh ria mep. d phia duai c6 hinh hai chiec mo neo buong th£ng dung cao thap kh6ng deu nhau ...
Pho tuqng nay c6 phong each ngh$ thu~t tuqng tron thai Ang Co, nien d?i khoang the ky IX - XI, giai do?n Ba Phuon.
22
4. Tu<;tng Nam thtin (D{Li Giac - Bien Hoa)*
Pho tuqng duqc phat hi¢n t?i 18.ng Hi~p Hoa, t6ng Phudc VInh Thuqng, tinh Bien Hoa. Nam 1933, tuqng duqc chuy@n ve Bao tang Lich sli Vi¢t Nam - Thanh ph6 Ha Chi Minh. Tuqng duc;tc lam bilng sa thi;lch mau xam den min, da mat dliu, c6, gay tay, c1,1t phlln dng chan, vo phlln xam-p6t phfa trudc, sut CJ ngt,tc, giai quan tu hang Ien dai lung phia sau da bi d1,1c mat dau ve't ... Nhin chung dang tuqng nho, ngi,tc hoi uon ve phia trudc, lung eo, b1,1ng phdng, xam-p6t qua'n thanh hinh 6ng th§.ng dung, xe'p ne'p rat day, dai de'n dliu g6i. Dai' lung quan quanh mong ra phia sau, tren dai lung c6 d6 an hoa van day hinh chu nh~t vdi hai c?nh ngiin hcri 16i cong, dai xam-p6t phfa sau duc'li dai lung va hai d:iu c6 hinh canh budm toa deu ra hai hen. Kfch thudc con l?i cua tuc;tng cao 34cm.
Pho tuqng nay c6 ki~u dang than, xam-p6t, dai lung mang di;tc trung phong each ngh~ thu~t tuqng tron giai do?n Ba Phuon mu<?n, c6 nien d?i vao khoang the' ky X - XI.
5. Tit<;tng Nam thtin (Hoa An - Bien Hoa)*
Pho tuqng duc;tc phat hi¢n t?i xa H6a An, thanh ph6 Bien Hoa nam 1963, sau d6 duc;tc dua vao tM (J mie'u Thanh Mliu ap An Hoa, xa H6a An, thanh ph6 Bien Hoa.
Tuc;tng ma't diiu, gay m<?t hen tay trai, mi;tt sau hai ha vai va khuyu tay bi VO, chi con li;li phlln than va b¢. Tuc;tng duqc t?C tu the' ng6i xe'p hilng ki~u An D<?, hai tay tren dfiu g6i, than th:ing dung lien vc'li Ci;lnh sau cua b¢. Nhin chung, day la pho tuqng Nam th:in duqc t?C theo phong each ngh~ thu?t Champa vdi chan xe'p bilng, hai tay M tren hai dliu g6i, gi6ng tu the cua tuc;tng thin Vishnu Bien Hoa. Nien d?i cua tuqng kh6 xac dinh Mi tuc;tng khOng con nguyen v~n, cac chi tie't hoa van da bi scrn che phu.
23
N goai pho tuqng Nam thiin, trong dia phl%n xa H6a An - Bien Hoa, nguai ta con thu tMp duqc mi,)t chan M tuqng biing sa th0ch mau xam den. DI/a vao mi,)t so chi tiet con 10i cua chan M tuqng, co the doan d!nh day la san phl:i'm tuqng dieu kh:ic Ang Co thui,)c giai do0n Ba Phuon, c6 nien d0i khoang the ky XI sau CN.
6. Tztc;mg Nam than (Ben G6 - Long Thanh)*
Pho tuqng duqc tim tha'y duai long da't trong khu vlfc chUa Long Bl!u (huy~n Long Thanh, D6ng Nai) vao nam 1974, ngay 15/9/1988 chua ban giao tuqng cho Nha Bao tang D6ng Nai bao quan cho den nay.
Tuqng duqc lam Mng kh6i da sa th0ch mau xam tr:ing, day la tuqng Nam tMn, c6 the la mi,)t Dvarapala (thftn gac d~n) dung thing theo huang chinh di~n, hai chan hai choai. Diiu tuqng di,)i mu Mukuta hinh chop nh9n c6 hoa van trang tri hlnh canh hoa ra't chi tiet, s:ic sao. M~t tuqng d:iy d~n, hai bliu, ri,)ng, tran phling, tha'p, mui dai vlia phai, canh mui nd' ri,)ng, s6ng mui hai cong, d:iu mui 16i tron. Mi~ng hai mim cuai. C6 tuqng deo vong yem c6 5 bang hoa van. Vai tuqng xuoi hai ngang, ba vai glin vuong g6c, b1,mg than nhO. Xam p6t duqc qua'n ch~t b6 sat hai hen mong, phia sau 111ng va ca b:ip dui. Dai 111ng xam-pot c6 trang tri hoa van thanh nhung bang xen ke trang tri hinh hoa 4 canh. Chan tuqng than th&ng, c6 chan c6 deo vong trang tri day hinh cliu tron. Chan li~n vai b~ ph&ng c6 ch6t nhu hinh tr~ 4
c0nh. a khoiing giua hai ban chan con dau vet chan tr~ tron cua cay g?y chong thuang tha'y C1 cac pho tuqng thfo Dvarapala (thftn giu d~n).
Pho tuqng thiin Ben G6 - Long Thanh c6 nhi~u bieu hi~n kha gi6ng nhung tuqng tron duqc cac hQc gia Phap (J.Boisselien, L.Finot ... ) xep vao phong each ngh~ thu?t Ba Phuon. Trang d6 ro r~t nhift la kieu mu di,)i, vanh khan, vong yem c6, kieu xam-pot,
24
dai lung, dang chan tuc;mg, thanh dCl' sau bc'ip chuoi chan ... c6 the n6i day la m(lt trong nhung pho tuc;mg kha tieu bieu cha phong each ngM thu~t n6i tren. Nien d?i cua tuqng vao khoiing the ky
XI sau CN.
7. Tli<;Jng Nil thtin (BiCu An - Long Thanh)*
Pho tuc;tng nu than duqc George Mignon cha biet da tha'.y trong ngoi chUa c6 ten Bilu An thu<?c lang An Hoa, t6ng Long Vinh Thuqng vao nam 1934. Day la m(lt tuqng nu than c6 4 tay, d\[a vao m(lt vong cung nhttng da gay (J hai khuyu tay. Tuqng c6 b(l ngt,tc na, bc'ip dui khOe, m~c xa rong nMn, dau d(li mu tr1,1. Cac tay tuqng d~u duqc lam li;ti nen kh6ng the doan duqc ell chi va v~t tuy than (J tay. Chi c6 tay trai phia sau gicr len hinh con oc la xac tht,tc. Tren dai tai c6 khoan 16 de deo d6 trang sue c6 the thao ra duc;tc.
Tuqng lam b~ng sa thi;tch, cao 0,76m. Can cu theo nhung bieu hi~n tren ky thul%t va ngh$ thul%t dieu khc'ic thi tuqng nu than c6 the thu(lc thai ti~n Ang Co, nien di;ti khoang the ky VII - VIII sau CN.
8. Tli<;Jng Nil thtin Uma (Ben G6 - Long Thanh)*
Pho tuqng nay Mu nhu' chi tha'.y L.Malleret d§ cl%p Mn. Tuqng do vien chU d6n di§n cao su nguai Phap ten Revertegat thu tMp duqc ti;ti dia diem lo nung g?ch, ben bC1 Bc'ic r?ch Vuong Cai, gan song D6ng Nai, thu(lc lang Long Thanh, t6ng Long Vinh Thuqng, tinh Bien Hoa.
Day la pho tuqng Nu than Uma chien tMng quy trau c6 4 tay, hai tay truck dua ra phia truc'lc, ng6n cai va ng6n tro li§n nhau, dau d9i mu tr1,1 thu h~p (J phia tren phia truc'lc khong c6 vanh. Chan tuqng kh6ng dung tren b$ ma trt,tc tiep d?p len dau con trau. Tuqng duqc coi la san ph<fm thai ti§n Ang Co, c6 nien d?i vao khoang the ky VI - VIII sau CN.
25
9. Canh lay lli<fng lh&n (Phu Ly - Vinh Cuu)*
Canh tay tvqng tMn dvqc thu th~p trong qua trinh dao di tich D6ng Bo (PhU Ly - huy~n Vinh CU'u). Canh tay tvqng lam b~ng sa th~ch m!n, cling mau xam tr&ng, chi con mQt do~n ngifo w nila canh tay dvai den ng6n, ban tay cam con 6c dvqc chi;tm vai dvang xolin quanh dau xufing chan, mi~ng oc dvqc chi;tm nhv hinh cai tai thvang thay tren cac pho tvqng. Cac ng6n tay cam con OC rat ttf nhien khOng ch?t, khOng long, cac dbt tay, m6ng tay vai dang th&ng, dau ng6n cong d~u d?n ...
Canh tay tvqng cam hinh con 6c thvang dvqc thay kha ph6 bien trong tvqng than Vishnu thu<?c An D<? giao. N gM thu~t khlic chi;tm mang tinh ngh$ thu~t cao, rat sinh d<?ng. Day la bifo hi$n cua phong each tvqng tron h~u 6c Eo. Nien di;ti cua canh tay tvqng c6 the vao khoang the ky VII - VIII sau CN cling vdi nien di;ti vai kien true gi;tch da trong di tich D6ng Ba. Kich thvac canh tay tliqng: 15,lcm (tinh ca con 6c).
10. Ban lay lli<fng lhdn (Rr;ich Dong - Tho'ng Nhdl)*
Ban tay tvqng dvqc tim thay trong h6 khai qu~t di tich Ri;tch Dong, huy~n Th6ng Nhat vao thang 12/1991. Ban tay dvqc lam b~ng da sa thi;tch mau xam nau nhi;tt, ket cau hi;tt cat kha tho, m?t da san sui. Ban tay b! va, chi con phan c6 tay tra ra ngoai, dvqc ti;tc a tv the d?t ngang. Cac ng6n tay hoi khum nlim giil hinh qua cau vao long ban tay ....
Day c6 the la b(> ph?n cua ban tay dvai (ho?c trvac) phia ben phiii thvang ctuqc thay trong cac pho tvqng than Vishnu a d6ng b~ng chau th6 song CU'u Long. Ban tay tvqng nay tlfa tren m(>t cay g~y lam gia da chung cho tuqng. Ky thu~t dung c9t tr1,1 lam gia da cho tvqng thlln hllu nhv chi tha'y ph6 bie'n trong nhilng pho tvqng Vishnu thu9c ngM thu~t ti~n Ang Co, the ky VII - VIII. Nien di;ti n6i tren cua ban tay tvqng ciing kha phu hQ'p vai thai gian kMi dt!ng kien true c6 R~ch Bong, kie'n true
26
d~n thap cua An DQ giao a Dong Nai.
11. Tu<f1lg th&n Ganesa (Hf)i Phuac - Bien Hoa)*
Pho tuqng tM.n minh nguai dc1u voi duqc Louis Finot d~ c<%p vao nam 1901. Theo ong tuqng n~m trong chua H9i Phuac, lang Tan Tri~u Dong, ngo?i vi Bien Hoa. Nam 1909, Henri Parneutien di;J.t ten cho tuqng la Ganesa Bien Hoa. Tuqng cao 70cm duqc che tac kha d~p, ngoi theo kieu An DQ, tay trai M tren dui duang nhu dm bong sen uon cong theo chi~u canh tay. Voi voi CUQn tron khong d~t trong bat g6 a tay trai nhu' thuang thay. Than c6 quang m9t sqi day Balamon tli vai trai xien xuong hong phai. Dc1u tuqng thc1n c6 chit vanh khan (diademe). Chan quan xam-pot nglin. Tren canh tay deo vong nach ba lap, giong nhu hinh con rlin quan tron quanh tay c6 tay deo mi'.Jt vong d0n. Dc1u tien hai nha khao c6 Phap xac dinh day la san ph§'.m cua Champa. Nam 1935, H.Parmentier l?i cho r~ng tuqng nay c6 ve nhu thu9c ngM thu<%t Kh0me nguyen thuy (ding duqc gQi la Ti~n Ang Co). Nam 1937, L.Malleret cling xac dinh pho tuqng nay c6 the thui'.Jc ngM thu<%t Kh0me nguyen thuy. Nam 1979, tuqng da bi that l?c nen rat kh6 minh dinh dung sai v~ nh<%n xet cua cac hQc gia Phap truac day. Vao nam 1996, can b9 Vi~n Khoa hQc Xa hQi Thanh pho H6 Chi Minh va can bQ Bao tang Dong Nai da tra l?i hi~n truang chua H9i Phuac (nay thui'.Jc xa Tan Binh, huy~n Vinh Ct1u) dtfa tren nhung phien da duqc khao sat t?i hi~n truang, dau vet cua trl,I ct1a kien true c6 xu'a c6 the suy doan pho tuqng Ganesa duqc t?c trong tu the ngoi tren b~ da hinh khoi chu nh<%t la phong each nhi~u h0n trong ngM thu<%t dieu khlic Champa va it thay trong ngM thu<%t tuqng cf5 a dong b~ng Nam be). Nien d?i cua tuqng c6 th~ t110ng d110ng vai thai Kh0me nguyen thuy (Ti~n Ang Co), vao khoang the ky VII - VIII sau CN.
Ngoai tuqng tren a Dong Nai con phat hi~n m9t so tuqng
27
Ganesa a chua BU'u Thanh (Bien Hoa), chUa Phuac H<?i (Long Thanh) va chUa Long Bao (Long Thanh). Cho tha'y tuqng than Ganesa c6 le la lo?i tuqng tM kha ph6 bie'n a D6ng Nai vao the' ky VII - VIII. .
12. Chan di tzi</ng (Mie'u Con Ch6n - Tan Phu)*
Chan M tuqng cao 31cm duqc phat hi$n vao thang 9/1996 t?i di tfch Mie'u Con Ch6n (Tan PM, D6ng Nai). Hi$n vi%t duqc lam bi:ing da cat ke't mau nau sam g6m hai phan b$ va ch6t. B$ c6 hinh khoi chu nMt d~t, bi va phan 16i cong ra phia truac. M?t tren b$ kha phfing con d§.'u ve't Ch<';!ID n6i Cua hai ban chan tuqng va dau cu6i hai try. Hai ban chan d?t gan song song ngang b{ing nhau, phan dau cac ng6n bi va. Hai try da c6 try hen phai vuong 4 C?nh, try hen trai tron c6 khi'ic hai duang chi chim song song, each m?t b$ 0,50cm, each nhau 2cm va hinh bong sen 9 canh bao quanh chantry.
M?t truac b$ a khoang giUa c6 m<?t cai chot th&ng g6c vcri b$ M dm tuqng vao nai tM cung, chot c6 hinh try dai 4 C?nh, tren r(mg duai h~p va d~t.
Chan M nay la b<? pMn duai cung cua pho tuqng c6 gia da bl:ing hai cay try dung, lam di§m ty'a cho hai tay ... Lo?i try da nay duqc thay kha ph6 bie'n tren cac pho tuqng than Balamon vao khoang the' ky VII - VIII sau CN vung d6ng bi:ing song CU'u Long va ding da phat hi$n a khu qi tich Be'n G6 (Long Thanh, D6ng Nai), a Bau Sen (Vinh CU'u, D6ng Nai) va H6a An (Bien Hoa, B6ng Nai).
Nien d?i cua chan de' tuqng trong di tjch Mie'u Con Ch6n c6 th§ cling thu<?c vao the' ky VII - VIII sau CN, tuang duang vcri nien d?i cac tuqng than c6 try da.
13. Tzt</llg th&n Vishnu (Buu S<i'n- Bien Hoa)*
Pho tuqng nay duqc bie't de'n l:in d:iu tien vao nam 1863
28
trong m(>t ngoi chua c6 c6 ten la BU'u San thu(>c x6m Binh Thanh, lang Binh Tru<'lc, t6ng Phu<'lc Vinh Thuqng, tinh Bien Hoa. N gay nay tuqng vfo duqc ton tri nai chanh di~n chUa Bli'u San, thu(>c phu<'1ng Quang Vinh, thanh ph6 Bien Hoa, tinh D6ng
Nai.
Tuqng hliu nhu nguyen v~n, toan b9 duqc lam bilng kh6i da sa th?ch mau den. NgM thu~t t?c tuqng d?ng phU dieu, n6i ml\it tru<'lc, con ml\it sau la tam dt,tng hinh tan la de dt,tng dung dliu nh9n (hol\ic gi6ng canh hoa sen), phan b~ thap va bilng Cl ml\it du<'li. Kich thu<'lc tuqng: chieu cao 1,40m, r9ng 82cm, day 30cm.
Hinh tuqng thlin duqc t?c theo hu<'lng chinh di~n trong tu the ng6i, hai chiin xep bil.ng ki~u An D9, c6 4 tay v<'li hai tay tru<'lc d~ xuoi theo Mp dui den t~n dliu goi c6 clim hai cai chUy, hai canh tay sau gia dung den ngang vai, ben trai clim con oc, hen phai clim cai dia. Dliu tuqng d9i mu kifo Mukuta giong nhu chiec bat up, tren vanh mu c6 trang tri nhung hinh canh hoa ttfa nhu canh sen l<'ln nho c6 hinh nhung vong tron tiep noi nhau thanh day ngang, ben trong c6 d6 an hinh chu tMp ngay ngiin. Ml\it tuqng thlin c6 ve hien h~u, dai vlia phai, ma hai Mu. Tran thap, long may n6i thanh ga nhO, ml'it he ma, hinh thoi hai xech ... Song mui th&ng kha cao, mi~ng ng~m ti! nhien, moi tren hai day va cong ra ngoai, moi du<'li mong, cilm hai l~m va tron. Hai tai kha can xung v<'li ml\it, vanh kha r9ng, dai tai c6 deo bOng hinh khoi bliu dl,lc duqc buong tha cham den vai. C6 tuqng cao ba ngftn, thiin M tran, hai c6 eo kha can doi, bl,lng hai 16i tron va x~ xu6ng du<'li. Du<'li c6 deo m9t yem c6, phia du<'li nh9n hinh trai tim, hai ben m<'1 r9ng phu m9t ph§.n vai. Tren than tuqng con c6 m9t sqi day "Balamon" treo W vai trai buong xuong giUa ngt,tc r6i viit xien qua h6ng ben phai. Do?n day tren c6 hinh ba bong hoa 4 canh va nhl,)y each deu nhau.
Phia du<'li thiin tuqng quftn xam-pot ngiin ngang biip ve, hen ngoai xam-pot la vay ngiin c6 hai l<'lp, tren m6i lap c6 trang
29
sue nhung canh hoa cue na each di~u thanh hlnh chu nh~t, CJ
giua nhL;1y 16i nh9n. Phia dvoi 10p vay con c6 mqt Ulm che thii xu6ng den b~ tvqng, tren be m?.t c6 trang sue m6i dai cong g6m nhung diem tron n6i g&n rla ngoai. Xam-p6t 19.ra hai ben Mp ve deu trang sue nhung dvang g~ch cheo 6 tram v0i hai dvang n;lch song song. Nai co chan, c6 tay, cui chO, g&n bii vai deu c6 deo vong.
Phia dvoi than tvqng lien v0i mqt b~ tha'p. Ta'm dt,ta sau lvng tvqng c6 khcic 9 dong chu hang ngang. Theo cac nha ci5 W h9c, thl day la mqt ban van kMc chu Cham c6 xen nhung ngu tlr Sanskit. Di:tc bi~t c6 kM nhieu W di;mg con bao t6n trong chu Cham hi~n nay. N(li dung ban kMc de c~p den st,t ki~n mqt Hoang ttl' Champa c6 ten la Nauk Glaun Vijaya, con trai Vua Jaya Simhavarman da danh thcing ngvai ban d~a chiem cu Brah Kanda. Sau khi gianh dvqc nhieu tMng lqi, ong da tr& ve Champa vao nam... Saka. Ong da dt,tng m(lt tvqng th&n Tribhuvanakanta (chinh la tvqng Vishnu nay) bfmg chien lgi ph~m la'y dvqc tU ngvai Khame.
V@ nien d<;li kMc chu, dt,tng bia, c6 nhi@u y kien khac nhau. A.Cabaton d!nh vao nam 1363 hoi':ic 1683 Caka (tUc khoang 1441 ho?c 1461 sau CN); E.Aymonier d~nh vao nam 1282 Caka (tUc 1360 sau CN) va L.Finot xac d~nh vao nam 1343 Caka (tUc 1421 sau CN). Y kien cua L.Finot dvqc nhieu nha khao ci5 h9c cha'p nh~n va nam 1421 dvqc coi nhv la nien d<;li ma Nauk Glaun Vijays da c6 khiic ban van nhilm lvu l<;li h?u the chien tich cua ban than ong luc con a danh vi hoang ttl. Nam 1432,. ong Ien lam vua la'y vvang hi~u la Indravarman (V) va ma't nam 1441 sau CN.
Nien d<;li mu9n mang. cua ban van tren tvgng h&u nhv cung phu hqp v0i khung nien d<;li kha mu(m cua ngh~ thu~t dieu kMc tren phu dieu tvqng nay. Theo J.Boisselier mqt chuyen gia hang dau ve ngh$ thu~t co Champa - KhO'me th! ngM thu~t t<;lc tvgng
30
than Vishnu Bliu Sein - Bien Hoa chiu anh huC'tng rat lon cua phong each Thap Mam (the' ky XII - XIV) va phong each Thap Mam keo dai (the' ky XIV - XVIII). Trang d6 ki§u thuc qua'n xam-po't kha gio'ng voi trang s·uc tren tuqng th:in Siva C't Thap Bi;i.c (Binh Dinh). Nhung chu6i hi;i.t trang sue li;i.i kha gi6ng voi trang sue tren tuqng nu than Uma chi;i.m n6i C't tam la nhi (hi$n v~t C't Bao tang Lich sli Vi$t Nam, Thanh pho' H6 Chi Minh) va tuqng nu than i'J Xuan My. Ngoai ra nhung net chi;i.m khiic C't tai, net lOng may, ki§u mu d(li, chop mu (cling gQi la bao bt'.ii t6c) ... li;i.i mang phong each ngh$ thu~t Yang - Mun (the' ky XIV - XV).
Nhin chung ngh$ thu~t tM hi$n tren tuqng th:in Vishnu - Bliu Se1n h:iu nhu kh6ng phong theo m(lt mau thuc hoi]'tc m(lt phong each ngh$ thu:%t rieng bi$t nao. N6 la san ph:im ke't hqp hai hOa phong each Thap Mam - Yang Mun c6 nien di;i.i vao the' ky XV. Day la m(lt tuqng th:in Vishnu (duqc bie't de'n nay) cua ngM thu:%t phU dieu tren da cua Champa, n6 gtin vdi mQt St! ki$n lich sli lien M de'n chie'n thiing cua hoang tt1 Nauk Glauk Vijaya thon tinh xu Brah Kanda.
Vi$c phat hi$n tuqng C't Bliu Se1n la ngu6n go'c cho nhieu gia thie't cho ding: c6 th§ ban d:iu tuqng cung duqc dtfng len ti;i.i ch6 va c6 th~ vung d<'lt Bien Hoa, D6ng Nai vao tMi ky a'y (the' ky XIV - XV) c6 ten la Brah Kanda thu(lc phi;i.m vi quyen llfc cua vue1ng quo'c Champa (?).
14. Tr.t<;tng PhQ,t (Long song D6ng Nai)*
Phat hi$n thang 6/1972 ti;i.i long song D6ng Nai (do?n Bien Hoa), nay tuqng duqc ton tri ti;i.i PMt di$n chUa Linh Quang Xa (40/60 Nguy~n Khoai, Q.4, Tp.HCM).
Tuqng hflng da sa th?ch mau xam den, mi]'lt ngoai bi phong h6a, tr9ng luqng khoang lOOkg. Tuqng PMt ng6i ki§u "kie't gia". Tren b~ cao c6 hinh riin Naga khoanh ba vong vdi tan che c6 7 dftu riin tren d:iu PMt.
31
Tuc;mg d9i mu c6 chOm cao hinh chop cyt tuqng trung cho khfli "nh1,1c ke~' (unisha). Tren chop c1,1t c6 ch?m hinh nhung canh sen each di~u c6 xen nhung duang bang ngang ... Than mu hinh du d~t, hai ben thai duong c6 nhung 19n t6c uori quan 19 ra ngoai. Khuon m~t tuqng kha vuong, tran r¢>ng hoi thap, ga miit cao, song mui th&ng, miit ch?m noi kh6ng thay con nguoi. Mi~ng kha r¢>ng, m6i tren mong, m6i ducri kha day. Cil.m r¢>ng, vu6ng (J
hai ben, che doi (J giua va hem do nh9n ve phia trucrc. Hai dai tai thon dai khong c6 trang sue khuyen tai.
C6 tuqng ngiin, than tuqng khOng m~c ao, kh6ng c6 d6 trang sue. Hai vai r¢>ng, ngvc r9ng n& deu d(m, hai m?n suan hoi eo thiit <1 phia tren, n& diin ve phia ducri. Ducri 16 r6n ch?m duong mep chiec xam-pflt be ra ngoai quan quanh than x~ a giua byng. Hai tay tuqng thu vao trong long, d~t nil.m ngtla trong tu the ket an, khong c6 d6 trang sue. Chan tuqng ng6i xep bil.ng ki~u kiet gia, khong CO dau Ch?m hinh vong deo.
B~ tuqng t?c thanh hinh con dn uon xep ba vong. GiUa lung tuqng ch?m m9t vong tron Ian (duong kinh 8cm) ben trong c6 hinh 21 canh sen deu d(m, phia tren vong tr(m c6 7 duong re qu?t, toa r¢>ng ung vcri 7 dau riin. Bay dau riin Vlio'n Ien tren nhu m9t tan hinh la de che dau tuqng PMt, ducri mang moi dau riin deu ch:;:tm hinh ntia bong sen each di~u ...
Nhin chung tuqng PMt c6 tan che 7 dau rfo da duqc tim thay rai rac a Sisophon (Thai Lari), Pencam, Ang Co Vat, Bayon (Campuchia), Thap B?c (Vi~t Nam) ... Bay la pho tuqng PMt phat hi~n dau tien Cl D6ng Nai va c6 tM la pho tuqng Phi%t nfo Naga dau tien bii.ng da kich thucrc kha Ian (130cm) duqc tim thay Cl vung d6ng bil.ng Nam bQ Vi~t Nam. Phong each tuqng thuQc ngM thui%t Ba Phuon - Ang Co Vat, nien d:;:ti khoiing the ky XII sau CN ho~c scrm hon doi chut.
32
15. Tur;tng thdn Vishnu (Long song Dong Nai)
Tuqng duqc phat hi$n vao thang 12/1999 t?i long song B6ng Nai (do?n xa H6a An, thanh .pho Bien Hoa). Kich thuac t6ng th~ tugng: cao l,60m, rc?ng 62cm. Tugng lam btl.ng da sa th<:tch mau xam xanh, m~t da lang min, vai hinh dang tM.n
Vishnu tue1ng doi nguyen v~n c6 4 tay, da mat hai canh tay tntac va mc?t ban chan trai. Tuqng duqc t?c theo tu the' dung, dau dc?i mu Mukuta hinh chop bat giac c6 3 bang trang tri each nhau bflng nhung du<Jng ranh khuye't sau vaci tam. Mu trang tri 8 bong hoa hinh bUt thap, CJ giaa c6 nhyy hoa hinh gan tron t?O cho bong hoa c6 dang tifa nhu ng9n thap. Phia duai mu la mc?t vanh khan bao kin mai t6c phia truck, op vao hai hen va duqc buc?c gut CJ sau gay.
Khuon m?t tron ng:fo, vang tran rc?ng tha'.p, net m?t thanh tu. Chan may ngang tt,ta nhu duang ga nho noi li~n chinh giua tren s6ng mui va he1i cong d~u v~ hai ben tren melt. Melt dai c6 hai mi n6i va khcic trong melt, mui cao th~ng, canh no rc?ng. Mi$ng n)ng moi day, moi tren kha gan vai mui, moi ng<%m tt,t nhien vai ve hi~n diu. Tuqng c6 ria mep n6i cong Ien, ham rau quai n6n khelc chim net mong ma (la'm cha'm), dim hai b?nh va che doi. Hai tai dai ngang vai dim, 16 tai khoet sau dai hinh long thuy~n da'u ve't cua vi~c deo bong tai.
C6 tugng cao 3 nga'n, vai tuqng rc?ng, nglfc no b~mg M tran va ta thlfc, eo nhO, lung day difm, b1,mg to vua phai, 16 r6n tron sau. Phan than tuqng duqc mai lang, nhiln nhyi, c6 ve bong belt sang. Xam-p6t m~c dai tai tren dau g6i, ngang lung c6 thelt dai lting tre1n. Kh6a dai lung hinh chu nh<%t. Xam-p6t duqc qucfo tU phai sang tr:ii. Phia truac xam-p6t c6 giai cc?t dau day xoe ra c6 hinh ria mep, phia duai kh6a giai c6 hinh hai chie'c mo neo buong th~ng dung, chiec ben ngoai ngeln, chie'c ben trong dai gan bflng mep duai xam-pot. Mep tren cua xiim-p6t kh6ng 6m sat eo ma he1i ngua ra.
33
Du6i xam-pot dciu goi hoi ga n6i, ding chan c6 hinh tr1:1 thilng tren l6n du6i nho, phia sau 6ng chan c6 thanh da, ban chan m~p ngci.n c6 khiic m6ng va dung tren b$ chan de.
Nhin chung phong each tuqng Vishnu thuqc ngh$ thu~t wqng tron thai Ang Co, giai doi:,tn Ba Phuon the ky XII - XIII.
1 fi. Chan tu<;tng nil th<in Uma (Long song D6ng Nai)
Chan tuqng bang d6ng duqc phat hi$n t1:,1.i long song D6ng Nai (cling dia di<fm vai tvqng Vishnu). Kich thuac con 11:,1.i cua tuqng: cao 66cm, r(mg 20cm. Tuqng bang d6ng mau den d6 r6ng c6 dang nguai m?c ao choang dai chi con W d~u goi teri ban chan dung tren m?t de' chu nh~t gfo li§n vai chan de' hinh khoi tU
di~n nho d~n v§ day. Ban chan tuqng m~p ngfo c6 khiic m6ng tron trong rat mum mim, xinh xlln.
Giua M m?t truac cua de', phia duai hai ban chan c6 hinh d~u bO n6i glin len tren m?t de'. D~u ho chinh di$n, hai sl!ng cong nguqc len tu ngoai vao trong. Hai chop cua sling nho cao khoi m?t de'. Chan tuqng Uma thuqc ngM thu<%t van h6a Champa, c6 nien d<:i.i khoang the ky XIV - XV.
Ngoai nhung tuqng tr<:m k~ tren, a D6ng Nai con phat hi~n m(>t s6 cac phac phu dieu (duang net chi:,tm tuong d6i ci:,tn, kh6ng ro net) hinh ngu0i, hlnh v~t thieng, hlnh vu nu, d~u tuqng PMt... va m9t vai Linga - Yoni t1:,1.i cac dia di~m phat hi~n va di chi khao c6 h9c nam rai rac trong tinh. Nien d1:,1.i cua cac phU dieu w khoang the ky XI den the ky XIII, XIV sau CN. Cac phac phU dieu duqc che tac tren da quanh (con gQi la da keo) m?t da s~n sui c6 chua nhi~u h1:,1.t soi th1:,1.ch anh kha tho va hi:i.t cat Ian, nhi~u ke ha, 16 hclng, c6 mau nau do, mau h6ng, sci.t. Net ch1:,1.m tr6 kha th6 so, hlnh ch1:,1.in chi hi~n len nhung duang net Ian.
Linga - y oni duqc lam bang sa th1:,1.ch mau xam den va xam tdng, c6 ket cau min, rfo cilng, ky thu<%t d1:1c deo kha chinh xac,
34
g6c c~mh ngay ngiin. Ml'[tt da Mng phitng va duqc mai nha:n. D?c bi~t Linga c6 hinh dang kha hi~n thlfc, chie'c Linga Da Lak c6 le tltng duqc ciim dlfng vao 16 hinh b§.u d1,1c a giua b6n nuoc cua Yoni (trong cung di tich) hqp thanh m(lt v~t thG thieng dlfng len trong kien true Da Lak (Nam Cat Tien, D6ng Nai). Day la d::,mg thO' kha ph6 bie'n trong d?o Hindu vao nhung the' ky sau CN (J
vung Nam Dong Duang. Nien d?i cua chUng thu(>c giai do?n Ti§n Ang Co (ho?c H~u 6c Eo) khoang the ky XVII - XVIII sau CN. Linga c6 c?nh vuong 97cm, day lOcm; Yoni cao 66cm, duO'ng kinh trung binh 30cm.
Tu nam 1996 - 2001, nhi§u phat hi~n v§ s6 luqng Ian d6 g6m va tuqng duoi song D6ng Nai bO sung cho suu t~p hi~n v~t van h6a thO'i ky sa sli' (J D6ng N ai ...
II. M9t vai nh~n djnh
Cach nay 14 7 nam, tren da't D6ng N ai nguO'i ta da c6 nhung phat hi~n khao c6 hQc lien quan de'n cac n§n van minh c6, den cac nha nuoc c6 d?i d§.u tien (J mi§n Nam Vi~t Nam - Nam Dong Duang. Tu Mc phu dieu tuqng th§.n Vishnu b~ng sa th?ch c6 bai minh van phia sau kMc ten Hoang tli' Champa la Nauk Klaun Vijaya (1421 - ?) duqc tim tha'y nam 1863 cho den bUc tuqng Vishnu b~ng sa th?ch tim tha'y duoi song D6ng N ai nam 1999 da cung cflp cho cac nha nghien cuu khao c6 hQc va van h6a m<:it b9 suu t~p tuqng tM co anh huang sau slic cua van hoa An D9 tren vung da't nay.
Danh gia qua ngM thu~t dieu kMc tuqng thG (rflt tinh xao va trinh d(l che tac cao) va nien d?i cua chUng da giup chUng ta nh~n ra di~n m?o cua Van h6a D6ng Nai 15 the ky d§.u Cong nguyen bao g6m cac giai do?n cua Van h6a Oc Eo (phat tri~n rife rcr i'J toan vung d6ng bilng song CU'u Long tU the ky thu III - VI sau CN), giai do?n phat tri~n n§n Van h6a H~u 6c Eo (J D6ng
35
Nai (the ky VI - VIII), giai do?n Van h6a Ang Co sam (the ky IX - X) va giai do~n Ang Co mu9n (the ky XII - XV).
B9 suu t?p tuqng thCt eua Hindu giao phat hi$n i'J D6ng Nai tuong ung vai ba giai do?n phat tri~n Van h6a H?u Oe Eo (hay Tien Ang Co), Van h6a Ang Co sam va Van h6a Ang Co mu(>n.
Trong giai do?n Van h6a 6e Eo phat tri~n rife ra, D6ng N ai duong nhu t?m thoi ma't di v! tri la dau du ehien luge quan tr9ng nhu'ong eho Slf phat tri~n tren toan vung d6ng bfing song Cvu Long. Bat dau w the ky VII sau CN, D6ng Nai buac vao giai do?n mdi, noi day da nhanh ch6ng phat tri~n nen van h6a t?i ch6 tren co si'J tiep n6i, ke thtia nen Van h6a 6c Eo i'J chau th6 song CU'u Long trong dieu ki$n l!ch slt' khac truac. Nen van h6a nay duqc gQi la n~n Van h6a H?u 6e Eo c6 khOng gian phan b6 rqng ldn g6m trung luu va h? luu song D6ng N ai va con trai dai tren mi~n da't phia Dong chau th6 song CU'u Long. Trong d6, vung Bien Hoa - Long Thanh la m(>t trung tam phat tri~n i'J h? luu song D6ng Nai c?n biifo; vung Nam Cat Tien la mqt trung tam ldn CJ trung ltiu - nqi d!a, hqp thanh the can bfing cho Slf t6n t?i va phat tri~n nen van h6a nay. N~n van h6a nay c6 v! the' d6i sanh vai Van h6a Ti~n Ang Co tren da't Campuchia - Thai Lan. Vao khoang the ky IX sau CN, n6 dan bien ma't tntac stf phat trien cua nen van h6a Ang Co i'J phia Tay va Van h6a Champa a duyen hai phia Dong.
Hai nen Van h6a Ang Co, Champa tiep n6i nhau Ian luqt ma rqng anh hu&ng cua chung tren da't D6ng Nai ma t?p trung chu yeu a vung Bien Hoa. CJ cac vung khac nha't la vung trung luu song D6ng Nai, truyen th6ng van h6a Tien sv muqn biit diiu h6i phyc tr& l?i trong c(>ng d6ng cu dan ban d!a (truy~n th6ng van h6a D?i Lang cua cac dan t9c it nguoi Nam Lam D6ng - Biic D6ng Nai) Mu du$ cua cu dan PhU Nam, 6c Eo (?).
Nhu vf}.y trong khoang 15 the ky dau Cong nguyen, Van
36
h6a An DQ da anh hucmg va lan toa trong c(>ng d6ng cu' clan ban dia D6ng Nai (d?c bi$t Hindu giao va PM.t giao), m?c du cac giai doi;tn van h6a phat tri~n khac nhau song chung d§u t&n ti;ti d6ng thai voi cac n§n ·van h6a khac trong vung. The ky XIV - XV cu clan ban dia da ti;to nen m(>t n~n van h6a phong phu d?c siic c6 quan M voi Van h6a Ang Co va Van h6a Champa mu(>n a Trung Bi;> truoc khi Van h6a Di;ti Vi$t lan toa vao vung da:t nay each
nay hem 310 nam.
' " ? TAI ui::u THAM KHAO 1. Nguyen Cong Binh, Le Xuan Di$m, Mi;tc Duong, Van h6a va
cu dan dong bdng song Cllu Long, Nxb. Khoa hQc Xa hQi.
2. Nguyen Thua Hy, Tim hie'u Van h6a An D(i, Nxb. Van h6a,
Ha N<;>i, 1986.
3. D6 Ba Nghi$p (chu bien), Van h6a khdo co' h9c D6ng Nai 10 th€ ky ddu cong nguyen, Sa Khoa hQc Cong ngM Moi tntClng tinh D6ng Nai, Tai li$u Bao tang D6ng Nai, 1996.
4. Nguyen Thi Nguy$t, Tuqng Vishnu long song D6ng Nai, H6 sCI hi$n vi%t, Bao tang D6ng Nai, 1999.
5. Nguyen Thi Nguy$t, Chan tuqng Uma lOng song D6ng Nai, H6 sCI hi$n vl%t, Bao tang D6ng Nai, 1999.
6. Nguyen Thi Nguy$t, Phat hi~n tztqng da Vishnu, Thong tin
D6ng Nai so 4, 2000.
7. Uy ban Khoa hQc Xa hQi Vi$t Nam, Vi$n Dong Nam A, Dieu kluic Cham, Nxb. Khoa hQc Xa hQi, 1988.
37
GOM CO SONG ElONG NAI
~ ong Dong Nai blit nguon W cao nguyen Langbiang d6 ~~··· ' ra ctia bien Ccin Gia dai 6 lOkm, di ngang qua dia ban
:~::". · · thanh pho Bien Hoa, D6ng Nai (doc,tn di qua tinh D6ng ~ P Nai dai 220km). Long song Dong Nai ngoai viec cung
ca'p thuy san nuac ng9t vung mien Dong, nuac sinh ho:;i.t, cat xay dt,tng, thuy dien con la nai chua fo nhieu dieu ky <lieu lien quan den thanh tt,tu van h6a cua cu dan co Dong Nai hang tram nam truac. Vao nam 1977, ngv dan da phat hien ra m(lt s6 tuqng da co, do g6m, do dong Ci long song Dong Nai, mCi ra nhieu huang nghien cuu khoa h9c trong va ngoai tinh ve nen van h6a c6 (J
vung dat nay. D.1u thang 11 nam 1994, m(lt ngu dan dia phuang tlnh ca vat duqc m<?t s6 do gom khong men thu<?c loc,ti hinh binh, hU, ghe ... tvang d6i con nguyen v~n trong khi danh blit thuy san Ci song D6ng Nai doc.tn Cu lao Rua. Lien tiep trong 4 nam (1994 - 1998), nhung ngu dan ven song Dong Nai da tryc vat duqc vo s6 do g6m cCmg tucmg ung vai lo:;i.i hinh g6m phat hien ban dftu nhting phong phU va da d:;:tng han nhieu. Cung trong khoang thai gian tren, ca quan chuyen mon phoi hqp vai ngu dan dia phuang to chuc tryc vat, thu tM.p va dua ve kho ca si!J bao tang b(l hien vi%t gom 1.141 hien vi%t, trong d6 c6 1.090 hien vi%t la do g6m g6m du lo:;:ti hinh c6 men, khong men, do sanh su va tren 50 hien vi%t do dong, da chu yeu du9c khai thac W do:;i.n Cu lao Rua (thanh ph6 Bien Hoa) Mn Ben Go (huyen Long Thanh).
I. Khao ta su'u t~p cd v~t
1. Noi: 62 hien vi%t, phan Ian con nguyen v~n. m(lt s6 bi va
38
. ..,........._,__ M1118.F-7 -rfiftj i#i\lil -~ ifi1iiiil! ·~ ...,...... ._
quanh vanh mi¢ng, du'qc lam tU dat set pha cat rat phong phU ve kifo dang, hoa van, ky thul%t che tac ket hqp khu6n vai ban xoay, ban d~p, hOn ke. Nhln chung da so n6i c6 hlnh dang nhLt mi¢ng loe, mep tron, thanh mi¢ng thfog ho?c hai lam, c6 thiit, vai xu6i, b1,mg hlnh du d~t na a giua ho?c g§.n day, day 16i tron. Mau gom kh6ng thu§.n nhat. Hoa van chu yeu la duang v?ch, duO'ng an song song, duO'ng r?ch ciit cheo hlnh thoi, hlnh 6 tram, miit cao ... Cao tU 5cm den 18cm, mi¢ng r<;>ng tU 7cm den 17cm. C6 nien d?i khoang the ky XVII tr<1 ve sau.
2. Niip dl%y: 56 hi¢n v~t, chat li¢u chu yeu b§.ng dat set nhuy~n pha cat lfrn mi;>t it soi nho mau nau. Da so con kha nguyen v~n vdi nhieu kich thudc, ki§u dang khac nhau. Cac niip d~y duqc t?o dang rn1a hinh tron d~p; dinh cong phlmg, giua c6 num dm hinh banh tron giua lam. Vanh mi¢ng khum vao trong, mep ve tron. M?t ngoai gom c6 mau xam den, mau g?ch; m?t gom phia trong thuang c6 mau nh?t han. H§.u het cac nil.p deu d§ m<;>c, kh6ng trang tri hoa van. Chieu cao W l,2cm den llcm; duO'ng kinh mi¢ng r<;>ng W 7,5cm den 25cm. Nien d?i khoang the ky XVI - XVII ho?c mu<;>n han. D?c bi¢t, c6 4 hi¢n v~t duqc xac dinh nien d?i Sa Angco den khoang the ky IX - X.
3. Au: 17 hi¢n vl%t, duqc lam W dat set 19c ky, t?o dang b§.ng ban xoay. Dang than cao, can doi. Mi¢ng hai khum, c6 ga mep mong. Than r<;>ng phia tren mi¢ng, xien tum d§.n xuong day. Chan de mong hai loe choai ra ngoai. Duqc phu men n;m mau vang nh?t ho(lc xanh lt,1c. C6 chieu cao 5,4cm den 19cm; mi¢ng r(mg W 5,6cm den 15cm. Nien d?i giln gui vdi truyen thong g6m
Ang Co giai do?n W the ky XII - XIII.
4. C6i: 154 hi¢n v~t, chiem s6 luqng ldn trong bi;> suu t~p vdi nhieu kifo dang khiic nhau nhung nhln chung deu c6 xi.fang g6m min, chiic, di;> day Ion, th6 n(lng. Che tac b§.ng ban xoay ket hqp voi dai cui;>n c6 st,t tu slia Mng tay. C6i c6 mi¢ng r<;>ng, mep tren ri;>ng b§.ng ngang ho(lc hai 16i xien vao trong. Than hai 16i
39
nh9n a gan mi$ng, phia du6'i thu dan ve day. Long c6i sau trung, xvong gom c6 mau nau g?ch, h6ng g?ch, xam, xam triing hai nga hOng. Chieu cao W 6cm den 15,lcm; mi$ng r(mg 10,8cm den 24,8cm. Ni§n di:i.i khoang the ky XVI - XVII, m(lt so c6 nien di:i.i· mu(>n hon khoang the ky XVIII - XIX.
5. Bat: 39 hi$n v~t, chat li$u da't set nMyifo pha cat 1§.n it soi nho mau nau th§.m. Mi$ng r(mg, mep mi$ng be ra ngoai. Vanh mi$ng phi\.ng, hong bau tron dan vl2 phia day . .De bang, m~t de· phia ngoai cong vong Ien. Gorn duqc nung 0 nhi$t d(l kha cao, xu0ng g6m cung. Kich thu6'c cao W 5,2 den 9,7cm; mi$ng r(mg tU 10,lcm Mn 2lcm. Nien di:i.i khoang the ky XVI - XVII.
6. Trach: 22 hi$n v~t, duqc lam tlt dat set pha cat min ho~c th6, che tac bil.ng ban xoay ho~c bil.ng khuon va bil.ng tay. Dang can doi (m<?t so c6 dang tho). Mi$ng loe, c6 uon cong, vai xuoi, byng loi d~t- nh9n a gan day. Duqc trang tri van d?p, khiic vi:i.ch thanh nhung ducrng song song dan xen nhau. Trach la m(lt loi:i.i d6 dljng c6 kich thu6'c nho. Chieu cao tU 3cm den 8,6cm; mi$ng r¢ng tU 9cm Mn 13 cm. Nien d?i giua the ky XVII.
?. Ch~u: 17 hi$n v?t, chat li$u dat set pha cat tho, lam bling ban xoay, de? nung kha cao (g:fo nhu sanh). Daso than ch?u xien vat ho~c th&ng dung, day b<'i.ng. Rieng mep mi$ng c6 khac nhau: c6 loc~i mi$ng khum, mep pMng; c6 loi:i.i mi$ng thllng dU'ng, mep be ngang. Duqc trang tri cac dubng chi chim. Cao tll 4, 7cm den 14 cm; mi$ng r(>ng W 16cm Mn· 43cm. Nien di:i.i khoang the ky XVII ve sau.
8. Am c6 quai: 31 hi$n v~t, duqc lam tlt da't set min c6 pha it cat, di? nung cao, xu0ng gom c6 mau nau do, h6ng, nau, xam. Che tac bi:i.ng ban xoay. C6 quai gan a m(lt hen than doi xling v6'i voi. Mi$ng dung, thap; mep mi$ng VO tron ho~c phllng; c6 ngan, than nd a phcin tren va thu dan ve day. Day bil.ng. Mi$ng voi xien dltng. Toan than M m/?c. C6 chieu cao W 7,2cm den 14,5cm;
40
mi$ng rC)ng tU 5,2cm Mn 9,3cm. Nien dc:i.i khoang the ky XVII­ XVIII.
9. Binh voi: 31 hi$n v~t, chat li$u thui)c loc:i.i set min, dQ nung cao, nin. Than lam b~ng ban xoay, quai lam b~ng tay. Than hlnh du, vai nc'1 tron, b1,mg thu dcin xu6ng dt.toi. Day bi'ing, mQt s6 c6 chan de' thap dung ho?c choai ra ngoai. Men dt.tqc phu tl1 tren vanh mi~ng xu6ng toan than, de' dg m9c. Voi cac hoa van khl'l.c vc:i.ch, hoa van dl'l.p n6i g6m cham dai, 6 tram, gap khllc tam giac, vc:i.ch song song, hinh hoa la, canh sen ... Chi§u cao tU 5,4cm Mn 14,lcm. Nien dc:ti khoang the ky XVI - XVII, m<?t s6 thu9c the ky tU XVIII- XIX.
10. Ong nh6: 41 hi~n v~t, lam bftng dat set pha cat min, c6 mi)t it pha cat tho. Che tac Mng ban xoay, xt.tang g6m d§u di[m, tht.tang c6 mau h6ng, nau do, nau den, nau vang, vang sam ... mi$ng loe xien, r<?ng, vanh mi$ng be ngang b1,mg na hlnh cciu d~t ho?c hlnh ban cciu. Day phiing ho?c 16i nh~. Cao tl1 l l,5cm den 24cm; mi$ng r<?ng W 10,7cm Mn 19,8cm. Nien dc:ti khoang the ky XVI - XVII.
11. LQ: 133 hi~n v~t, khac bi~t v§ hinh dang cau tc:i.o va trlnh di? ky thu~t che tac. Dt.tqc lam b~ng dat set nhuyen c6 lan cat va nhi§u hc:i.t soi nho. G6m min, chi:ic c6 mau nau, nau sam ho?c vang sam, gc:i.ch vang. Che tac theo 16i dai cu<?n ke hqp ban xoay. C6 dang thon cao, mi~ng loe r<?ng, mep mi$ng day dt.tqc ve tron. Than nc'1 r<?ng ngang dt.toi vanh mi~ng, xien nho dcin xu6ng day. Day Mng (khoang 30 hi$n v~t vanh mi$ng khum vao trong). Loc:i.i lon c6 kich thttoc cao W 13,5cm den 14,2cm; mi$ng r<?ng 8,8cm Mn 10,2cm. Nien dc:i.i khoang the ky XVI - XVII.
12. Dia den - chan den: 53 hi$n v~t, phfo lOn kh6ng con nguyen v~n, chat li$u la dat set min, lam Mng ban xoay ket hqp dai cu<?n, di? nung cao. G6m ba bi? ph~n hqp thanh: phia tren la dia den c6 dang m<?t Mt nho, thap, mi~ng loe ngang ho?c khum;
41
c6 uon cong, byng ni'1 trim i'1 ph§.n tren, thu h~p d§.n ve phia ducri; day bAng. Dia den gil.n vai chan try, chan try h~p phia tren ncr r¢ng ve phia duai, kh6ng trang tri boa van. Mi)it gom mau hOng g1;1ch, nau nh1;1t, nau sam. Chieu cao tu 2, 7cm de'n 27 ,5cm. Nien d1;1i khoang the ky XVI - XVII.
13. Blnh con ti~n: 70 hi~n v~t, chat li~u lam bling dat set min, lam bang ban xoay, c6 d9 nung cao, xuang nin ch&c, c6 mau xam, xam h6ng, nau do. Dang hinh can do'i, mi~ng c6 go mep
nh1;m sac. Than ti/a hinh con ti~n ho~c hlnh Ian can. PMn lan cac chan de duqc t1;10 thanh b&i nhieu tang h~p tren r9ng duai day bang. Tren than va vai trang tri hoa van khac v1;1ch duang chi chim, van cham dai hinh xuang ca ho:;tc nhung duang song song thil.ng hay uon hinh chu S 6 tram. Cao tU 8,3cm den 53cm. Nien d?i thu(lc giai do?n Angco, the ky XII - XIII.
14. Vo c6 quai (ho~c tai): 30 hi~n v~t, duqc lam bAng da"t set min ho~c th6, ky thu~t che tac bang ban xoay. Mi~ng r<;mg, mep mi~ng day cong tron; vai xuoi; byng no hai loi thu d§.n ve day; m:;tt day hai lorn ho:;tc bang. Than c6 phu lap men mong mau xam, nau xam, nau tim. Hoa van ke khuon nh1;1c, uo'n luqn hinh lan s6ng. Cao W 8,5cm Mn 41,6cm; mi~ng r(lng tU 7,5cm Mn 19,3cm. Nien d1;1i khoang the ky XVI - XVII.
15. Vo kh6ng quai: 97 hi~n v~t, 101;1i nay s6 luqng kha nhieu. Chat li~u, mau sac kha phuc t?p, nhieu kich ca, kieu dang. Duqc chia thanh hai 101;1i ldn:
- Lo1;1i c6 di? nung cao, xuang cMc, mi~ng h~p. Chat li~u da"t set min ho:;tc tho. Lam bang ban xoay. Dang can doi, than n& tron, vai khum nh~, day bang ho:;tc hai lorn. Tren vai thuang trang tri hoa van. duang chi nam ngang. Hau het khong trang men.
- Lo1;1i c6 di? nung rat cao, xuang ran cung vai nhung chiec vo d1;1ng nhO nhiin, deu; mi~ng loe nh~, c6 ngll.n, vai net r<;mg,
42
b1,mg 16i tron a g§.n vai duai thu h~p. day bil.ng nho. Tren vai trang tri nhung duang n~ch song song each d~u nhau, van V?Ch song nude, van cham dai. Ph§.n Ian cl§ m(>c, m(>t so it trang men mau n~u den, reu, xam. Kich thuac cao w 3cm den 28,5cm; mi~ng r(mg 3cm den 14,5cm.
Nien d?i cua ca hai lo?i khoang the ky XII - XIII va the ky XVII- XVIII.
16. Kendy: 10 hien v~t, chat lieu dat set min, lam bil.ng ban xoay, di? nung cao. Than c6 dang hinh cau d~p nCI tron lan nhat a khoang gii1a b1,mg. Chan M choai thap, mieng hai loe. Toan than duqc phu men nhung da bi tr6c. Cao W 5,4cm Mn 22cm. Mieng r(>ng W l,9cm Mn 15cm. Nien d?i the ky XII - XIII, d~c biet c6 hai hien v~t nien d?i rat sam W the ky I - VIII.
17. Hu: 42 hien v~t, chat lieu dat set pha cat c6 lc'ln it soi nho. Buqc t?o dang bil.ng ban xoay. Dang thap, tron. Mieng hai h~p; c6 thap, dung loe v~ phia mep mieng ; mep mieng ve mong, cong tron. Vai cong hai xien, hong nCI r(>ng a giua thon h~p dan xuong day. Bay biing hai 16i vong len tren. Cao W 5,Bcm Mn 14cm; mieng r(>ng W 4,8cm den 8,5cm. Nien d?i khoang the ky XVI - XVII.
18. Chum - che: 8 hien v~t, chat lieu dat set pha cat th6, che tac bil.ng ban xoay, c6 di? nung cao. Dang thon cao, mieng nho loe xien, c6 thap, vai na tron, b1,mg nCI phia tren thu xien dan v~ day, day bil.ng. Trang tri cac duang chi n6i, chim, nhung bang hinh canh hoa. Chi~u cao W 28cm den 7 4cm, mieng r(>ng W
10,3cm Mn 32cm. Nien d?i khoang the ky XII - XIII.
19. Cac ki~u binh khac: 23 hien v~t, chat lieu da't cat min, che tac bil.ng ban xoay, g6m cac lo?i:
- Binh nh9n day: 5 hien v~t. Nien d?i khoang the ky IX - x.
43
- Binh co nho mi¢ng h~p: 10 hi¢n vi%t. Nien dc:i.i khoang the ky IX - X.
- Binh chop day b~ng: 5 hi¢n vi%t. Nien dc:i.i khoang the ky XII - XIII.
- Binh hinh du day 16i tron: 3 hi¢n vi%t. Nien dc:i.i khoang the ky XII - XIII.
Ngoai nhung loc:i.i hinh ke tren, trong b<;i suu ti%p con c6 m<;it so hi$n v~t khac nhu: sieu, to su, di:a su, h()p... c6 nien dc:i.i khoang the ky XVII- XVIII v~ sau.
II. M(}t vai nh~n df nh
l. Suu t~p gom long song D6ng Nai la suu t~p hi¢n v~t phong phu, da dc:i.ng v~ lo?i hinh, kieu dang va cong d1,mg. San pham vai han 30 chUng lo?i va hang ch"1c kieu dang g6m:
- Loc:i.i hinh sinh ho?t gia dinh nhu: n6i, am, sieu (dung de dun nau); chen, to, dia, binh voi, ong nho (dung M an uong); binh, hu, ghe, vb, chum, cMu, che (db dyng).
- Lo?i hinh sinh ho?t tho cung ton giao nhu: binh con ti¢n, au, hQp c6 niip d~y, binh lan chan de cao (kha nang dyng tro hoa tang); dftu tuqng (tuqng thd hoiftc d6 tuy tang ... ); chan den, bat nhang (sinh ho?t, tho cung ... ).
2. Day la suu t~p gom mang phong each san xuat rat khac nhau nht(:
- Truy~n thong gom ti~n Ang Co - Ang Co gbm ba giai do?n:
+ Giai doi:m ti~n Ang Co (hay Mu 6c Eo): tieu bieu la cac lo?i binh c6 voi (kendy). Nien d?i khoang the ky VII - VIII.
+ Giai do?n sa Ang Co (con gQi la Kulen): gbm cac lo?i
44
binh c6 nhO mi~ng h~p, c6 rnip d~y, h(>p, au, binh day nh<;m (chai). Nien di;i.i khoang the ky IX - X.
+ Giai doi;i.n Ang Co (hi~n v~t chiem so lu\1ng kha nhieu): g6m cac loi;i.i d~c tn.tng nhu: chum, binh c6 voi, binh con ti$n, binh hinh ch6p day b~ng, binh qua bdu day 16i tron, vo. Nien d~i khoang the ky XII - XIII.
- T~p hqp gftn gui vai truyen thong gom Ang Co: g6m cac loi;i.i trach, au, 19, coi. Nien d?i khoang the ky VII.
- Truyen thong gom f'lU Trung Quoc: bao g6m nhung san phlim du nh~p va ca nhung san phffm san xuat t?i ch6 nhu'ng ky thu~t va kieu dang duqc mo phOng theo d6 gom su Trung Hoa nhu: den- chan den the ky XVII duqc cti dan t?i ch6 phong theo d6 gom su Hoa thbi cuoi Minh d:iu Thanh; am c6 quai voi hinh tr1,1 thdng g1fo chech phong theo d6 su tMi Khang Hy the ky XVII - XVIII; vo c6 quai, 111 huang (bat nhang) phOng theo tMi Minh Gia Tinh the ky XVI.
- Truyen th6ng gom D?i Vi~t: xuat XU a mien B::ic va mien Trung Vi~t Nam vai hai chung lo?i d~c trung la: n6i va binh voi chiem so' luqng dang ke trong b() suu t~p. Nien d?i khoang the ky XVII - XVIII.
- G6m Nam b(> g:in gui voi g6m Trung Hoa: san xuat d vung dat Nam b(> duqc cai tien cho phU hqp voi thi hieu cua ngubi sU' d1,1ng, do v~y. vua mang tinh ban dia, vua c6 tinh truyen th6ng cua Trung Hoa nhu: c6i, ghe 6ng, bat, n::ip d~y. Nien d?i the ky XVI - XVII va XVII - XIX.
3. Xua't XU cua su'u t~p g6m long song va ca c6 v~t da, d6ng, ro rang kha phuc ti;tp. San phlim mang phong clich san xuat khac nhau, nien di;i.i ding khac nhau va ch::ic ch::in chU nhan cua chung cung la nhung t()c ngubi khac nhau. Vi$c phat hi~n va thu tMp m()t b() Su'u t~p lon g6m c5 a long song D6ng Nai trong ph?m vi
45
tlt cu lao Rua de'n Be'n G6 gqi cho chung ta suy doan de'n m<)t cang thl co i!J Bien Hoa va b(> sliu t?p c6 v?t tren la hang h6a bi chim d8.m tren dvang lvu chuyen tren song. Ty 1$ gom nguyen v~n khoang 1/3 be) sliu t<%p, da so binh c6 mi$ng loe bt be mi$ng, binh voi Mu het bi gay quai; chi m<)t so ghe dltng lo?i sanh, n6i, coi va binh mi~ng tum la con nguyen va mai.
Cac nha khao ci5 h9c thu9c Vi$n Khoa h<;>c xa hQi Vung Nam b9 cho r1.ng cang ci5 Bien Hoa c6 the da trai qua hai thbi ky Ian:
+ Thai ky thti nha't: c6 the t6n t?i W khoang the ky VI - VII Mn XII - XIII thai ky cua van h6a Ang Co phat trien nfc ra. Vi v4y, nhung san phiim Cua th0i ky nay phlin Ian la nhung d6 dung trong sinh ho?t ton giao c6 chat llfqng cao, dlfqc che tac dn th4n, mot so c6 trang tri hoa van.
+ Thai ky thti hai: tlfang ting vai cang tht Cu lao Pho phat trien m?nh vao khoang thai gian W the ky XVI - XVIII. Nhung san phiim cua thai ky nay chu ye'u la d6 dung trong sinh ho?t
. thvang ngay d6 la d6 gia d1,mg. San pham gom thlf0ng thO, day va it trang tri hoa van. TU' rat lau, vung dat Cu lao Pho da tUng c6 m~t con nglferi den sinh song. Muoi the ky dllu cong nguyen, dat D6ng Nai da dung hqp cac nen van h6a cua elf dan Phu Nam, Chan L?p va Champa. Theo Tran Hieu Thu4n: ngay xlfa tren R9.ch Lo Gorn 0 Cu lao Pho c6 puk (x6m) ngu0i Cham san xua't cac 109.i ghe, lu, hu, ng6i, tra, trach·, om ... Cuoi the' ky XVI, nglfC1i Vi$t Mn khai pha va elf tru i!J vung dat nay. The ky XVII, nglfC1i Hoa theo Tdn Thvqng Xuyen vao sinh ca l?p nghi$p ... Dai song cua cu dan Cu lao Pho vai nhieu nganh nghe, ho?t d(>ng giao luu bu6n ban, trao doi hang h6a, san v4t sam uat khien nai day sam tra nen do hQL Tac gia Trinh Hoai Dtic da mieu ta ve m<)t cang D9.i Ph6 - Tran Bien trong Gia EJ?nh Thanh th6ng chi (nam 1820) va chting to day la m<?t cang Ian c6 quan M giao thuang r<)ng rai voi vung chau thi5 song Citu Long, vung dat duyen hai
46
Tay Nam va ca Nam A ...
Trong suu t~p g6m long song c6 nhieu lo~i hinh thu(lc g6m Vi¢t, Hoa, Cham nien d~i tuong ling vai thai ky phat tri~n cua Cu lao Ph6. Song nhung da.'u tich g6m con l:;ti a R:;i.ch Lo G6m, Cu lao Ph6 cho tai nay qua nhieu dqt nghien cuu, difo tra va khao sat cua cac nha khao c6 hc;>c c6 nhieu cu li¢u nha.'t ve truyen th6ng cua g6m E>:;ti Vi¢t (Trung b(l) va g6m Vi¢t g6c Hoa (phong theo g6m Trung Qu6c) da dugc san xua.'t noi day. Khao sat cua Tnin Anh Dung va TS. Ha Van Clfn (Vi~n Khao c6 hc;>c Vi~t Nam) thang 1/2001 da tim tha.'y da.'u ve't cua nen 10 nung g6m cua nguai Vi¢t cling nhung san pha'm g6m nguyen v~n nhu ghe dung, binh voi (cling lo~i vai g6m long song) va ca miinh bao nung sanh hoan toan tuong ling vai ki~u lo va san phiim cua khu lo g6m My Xuyen (xa Phong Hoa, huy¢n Phong Bien, Thua Thien Hue' khai qu~t nam 1993) c6 nien d:;i.i the' ky XVII - XVIII. Lo g6m d R:;tch Lo G6m chi siin xuat g6m sanh da nau, xam nh?t, xam den, cha.'t li~u set t~p. pha cat nhO, m?t di;> cat trong xu'ong it. Nhu v~y. trong xuat XU cua g6m long song c6 san phl'im cua g6m E>~i Vi¢t dugc nhung thg g6m mien Trung di cu l?p nghi¢p Mn Cu lao Ph6 the' ky XVI - XVII buac dliu c6 co sa.
Suu t?p g6m long song thi,tc si,t la m(lt kho tang c6 v?t vo gia, la bftng chung hUng hbn cho. truyen th6ng lam g6m lau dai cua cu dan E>6ng Nai. B9 hi¢n v?t git.Ip cho giai nghien cuu khoa hc;>c nhung cu li¢u quan tn;mg ve m(lt nen van minh c6 lllu vi,tc song E>6ng Nai thai ky so su Mn c?n d:;i.i c<in dugc kham pha bao t6n. E>~c bi¢t, vai tro quan tr9ng cua song E>6ng Nai trong d6 c6 cang c6 Bien Hoa noi giao luu hang h6a dia phuong va cac nuac trong vung vao nhieu the' ky tru'ac day.
47
' A ?
TAI LI~U THAM KHAO
1. Le Xuan Di¢m, Bui Chi Hoang va Nguyen Van Long, Buac dau giam d[nh situ t¢p d6 co' thu th¢p tu 'long song FJ6ng Nai, Tu li¢u Bao tang D6ng Nai, 1995.
2. Trlin Anh Dung, Ha Van Clfn, Bao c<io di€u tra- tham sat khdo co' lu;>c a m¢t so' tinh mi€n Bong Nam b¢ nam 2000 - 2001, Tu li¢u cua Nguy en Thi N guy~t, 2001.
3. Trlin Rieu Thu;%n, C6 m(it dai so'ng go'm a Bien Hoa, T~p chi Van h6a ngh¢ thu;%t s6 155, 1997.
48
II 9upnqJ
VAN H6A DONG NAM.A QUA DOI SONG , ,,.. ,,.. ? ......
CAC DAN TQC BAN DJA DONG NAI
! "'. an h6a Bong Nam A bao g6m van h6a cua cac dan ti)c ~~~ . thui)c cac quoc gia trong khu vi,tc. Ngay W thai tien sli, 'rJ'.'., ,j cac cu dan tren da't nttac Vi~t Nam da c6 nhling moi '<~%~~'? quan M va giao lttu ra't ri)ng vdi the giai ben ngoai. Cac
biing chung ve khao c6 h9C tien Slt va sa Slt Vi~t Nam da chung minh nen van h6a Hoa Binh - Biic San tU Vi~t Nam da vugt biEfn khai den vai cac dao thu(k Thai Binh Dttang. Ta't nhien, van h6a Vi~t Nam khong th€ kh6ng c6 moi quan M, giao lttu vai van h6a cac nttac Bong Nam A. d tUng khu vi,tc, Wng d!a phuang van h6a cac elf dan ban dia luon c6 si,t anh hucmg qua l?i cua van h6a Bong Nam A.
I. Vai net v~ cac dan t9c ban dja D'ong Nai
B6ng Nai la mi)t tinh thui)c mi~n Bong Nam bi) nai c6 nhieu c(mg d6ng elf dan sinh song. Thai ky tien Slt, vung dat B6ng N ai la mi)t trong nhung trung tam van h6a d6 da cua Nam b9 tUng dttqc m~nh danh la van h6a B6ng Nai. Thai ky sa slt, da't B6ng Nai l?i la m(>t trong nhung nai c6 nhieu di tich kie'n true c6 tan du cua nen Van h6a 6c Eo ma chu nhan cua n6 la cac cu dan c6 Phu Nam c6 anh hucmg m?nh me cua van h6a Bong Nam A. The' ky XVI - XVII, nguai Vi~t vao khai khfo vung dat B6ng Nai la d!a d:iu cua Nam bi) luc bay gia. Ngoai nguai Vi~t, cu dan c1 B6ng Nai con c6 cac dan ti)c it ngttai ban d!a nhu: Charo, M?,
Stieng, Caho ... ia h~u du~ cua cac cu dan co mang d~m dau an van h6a Bong Nam A.
Trong so cac dan t(lc ban dia, dang k€ van la ngttai Che1ro
51
song t<%p trung dong dao a dia ban tinh D6ng Nai. T(>c nguoi Chctro thu(>c nh6m lo?i hinh nhan chung Anhdonedieng, v~ m~t ngon ngu, thu(lc ngu M Mon - Khctme, dong Nam A, chua c6 chu vie't rieng cua dan t(lc minh.
Nguoi Chctro duqc gQi Mng nhi~u ten khac nhau nhu: Ro, To, Xop (Coop), hay Dct Ro ... Nguoi Chctro W gQi minh la Chrau Jro vai nghi:a: Chrau/ nguoi, Jro/ ten b(> t(>c. Nguoi Chctro c6 cac hQ thucmg g~p nhu: Dieu, Th6, Tong, Lam, Dao, Ly, Ductng, Mai, H6ng ...
Theo thong ke dan so ngay 1/4/1999 tren dia ban D6ng Nai, dan s6 Chctro c6 khoang 11.000.000 nguoi (dung hang thu 3/ 40 dan t(>c sinh song a dia phuctng); song t<%p trung chU ye'u t?i cac a'p Ly Lich, xii Phu Ly, huy$n Vinh CU'u; xa Tue Trung, huy$n Dinh Quan; xii Xuan Vinh, xii Xuan Binh huy$n Long Khanh; a'p Trung Sctn, xa Xuan Truong; a'p Binh Hoa, xii Xuan PhU; xa Xuan Th9 ... huy$n Xuan L(lc; xii Phuac Binh, huy¢n Long Thanh va m(>t so hQ song rai rac a huy$n Thong Nha't.
Nguoi M? duqc gQi Mng nhi~u ten khac nhau nhu: Chau M?, Che M?, M? Ngan, M? X(>p, M? To, M? Krung, M? Xre, M? Hoang. HQ s6ng t<%p trung t?i cac xii Ta Lai, huy$n Tan PM; xii Hi$p Nghia, huy¢n Dinh Quan.
Nguoi Stieng con c6 ten gQi la Xa Dieng, song t~p trung t?i xii Ta Lai, huy¢n Tan PM, m(>t so khac song a ap 4, xii Xuan Hung, huy$n Xuan L(>c.
II. Van h6a cac dan t9c ban dja
Xet v~ m~t van h6a, cac dan t(>c Chctro, M?, Stieng a D6ng Nai d~u c6 nhung d~c trung van h6a v~ v<%t chat va tinh thftn mang anh huang cua van h6a Dong Nam A. Nhung d~c trung van h6a d6 duqc bieu hi$n cy the qua cac mi[tt nhu:
52
1. Doi so'ng kinh te'
Dai s6ng van h6a v:;it cha't ct.la cac dan t(>c ban d!a bao g6m cac hoi;i.t d(>ng san xuat nong nghi¢p dy'a tren phu'ong thuc "an cay rung, u6ng nude trai", canh tac du canh du cu', tren nuong d.y. Nguai Charo, M?, Stieng dinh cu tren cac vung rung nui trung du a D6ng Nai. Dia ban ct.la h9 thuang a tren nhung suan d6i ho~c a sau trong rung nui. Dai song 1¢ thu(>c vao thien nhien.
Cong C\l san xua't nong nghi¢p vdi cac lo?i cha g?C, riu, glii, CUOC Cao co; v:;it d1:1ng sinh hoi;i.t nhu': chay c6i gia g?o; cong C\l ngM d¢t, ngh~ dan lat; cong c1:1 san Mt g6m c6 na, ten, My thU rung ... Ngu'ai Charo chuyen lam niy tren nuong d6i, dao cu ch1:1p. Nguai M? va Stieng n6i tie'ng voi ngM tr6ng bong d¢t vai va ren Cong C\l, VU khi.
Tu thang Ba am lich, ngu'ai ta biit dau d6n cay rung, X?C co M lam niy. Nhi~u ba con tin ding, ne'u dQn S?ch d.y xong truoc d.m thang ba thi dy se it co va dugc mua. Sau nhung tr:;in ml.fa giong dau mlia nlt'a cu6i thang ba am l!ch, hQ biit dau gieo giong tia hi;i.t. Dan ong cam hai cay ch9c 16 dau nh9n dai khoang 2m di trudc, nguai ph1:1 nu di sau cam 6ng bo h?t. 6ng ua bfing doi;i.n 16 o hoi[tc nua dy'ng h?t gi6ng. Khi tia h?t, nguai ph1,1 nu doc hi;i.t ra ban tay th3. ti/ do d9 2 - 3 h?t vao tling lo r6i cam 6ng tia g?t la'p da"t l?i.
Theo t:;ip quan, ba con tia h?t niy cil xong mdi de'n d.y moi. Cach lam nay, c6 ca sa khoa h9c: ray moi tuy tia sau nhu'ng vi mau ma hon nen cay tr6ng van phat tri~n kip vdi cay tia tru'oc. Tren manh da't ray, ba con tr6ng nhi~u lo?i nhu: Mp, d:;iu van, d4u r6ng, mudp... a ngoai cling; tr6ng khoai mi ben trong va trong cling (We a giua) nguai ta tia lua va me xen vdi biip.
Ngay nay, nhi~u ba con bie't tr6ng lua nude va thanh th?o ky thu:;it (cham s6c lua va b6n phan) nhu nguai Vi~t. Nhl!ng noi c6 s~n nude, hQ c6 th~ lam hai v1:1 m(>t nam (dong xuan va he
53
thu). Ru<;mg lua nuac cho nang suat cao hon hcin lua d.y, nang
suat cao va 6n <4nh, tham canh tot c6 th€ d?t 4 tan/v1,1/ha.
Vi~c hai luqm rau rt1ng, nam, mang, cu va qua rung la ngu6n thu nh~p ph1,1 cua nhieu gia dinh. Nguai ta hai tat ca cac lo?i cay c6 the an duqc trong d6 c6 dc;it may non c6 v! diing la thanh pMn khong the' thie'u duqc trong m6n canh b6i truyen thong cua nguai Charo. M6n canh b6i nau vai thjt rung (cheo, khi, nai, huou) phai kh6 nem sa, Cit, miim, mu6i .... Hay m6n canh la hep nau vai gi:io te gia b<;>t tuang tt,r nhu m6n sup ...
Xua kia, ba con thuang di san t~p the bil.ng ten, na, ho?c danh bay. Ngay nay ba con di san ca nhan ph6 bie'n han. Con thu bi biin hi:i duqc chia cho ba con, he;> hang. Ne'u la thU 10n nhu: tr au, bO rung, min ... thi ca lang, s6c, pa lay nau nliClng an u6ng ca tuiin lien. Mc;ii nguai say sua ca hat, nhay mua vui ve. Ai san duqc thu cling deu cung Yang Bri (Thiin rung) M cam an rung cho he;> cai an. Ham rang thU rung (cheo, s6c, vuqn, khi, m~n, ch6n, nai, heo rung ... ) duqc nguai di san phoi kh6, treo thanh day tren xa nha M danh dau thanh tich di san gioi cua hc;i (thuang thay C1 gia dinh nguai Charo). Ngay nay, vi~c di san thU rtrng chi la ngu6n thu ph1,1 that thuang a vai nai con chim va thU rtrng.
2. Cau true gia dinh - xa h(>i
Nguai Charo gc;ii lang la palay, dublr.iy; nguai M? gc;ii la ban; nguai Stieng gc;ii la s6c, ban, bu ... la don v! hanh chinh cua m<;>t t~p hqp gia dinh cung dong hc;i, ho?c vai t<;>c xen ke. Ranh
giCli lang khong r6 r~t, g6m vai nha san dai (sau nay la vai ch1,1c nha san nhO) C1 cung m<;>t dja diem cu tru. Xua kia dung dllu m6i nha dai c6 v! truC!ng he;> hay t<;>c truC!ng gc;ii la ong diiu nhang - uoh yang ua (nguai Charo), chau doong (nguai M?), tom yau (nguai Stieng) ho?c v! gia lang hay hQi d6ng gia lang c6 quyen hanh giai quye't cac vi~c trong trong m<;>t lang, palay, bon, s6c ...
54
Day la nhung nguai gia c6 uy tin, nhieu kinh nghi$m d11<;:1c m9i nguai trong fang tin nhi$m va tuan ph1,1c. Cac vi nay thuang c6 nhieu tai san nhu: trau, che, d6ng la... la nhung thu c6 gia tri kinh te cao la dOi tu<;:1ng dugc lang dua ra nga gia quy d6i d~ thuc"lng hay ph~t v~ ...
Truck day M th6ng nha dai con t6n t~i thi quyen quan ly thu(>c ve nguai ph1,1 nu. Nguoi m~, nguoi vg c6 quyen quyet dinh m9i vi$c trong nha. Con gai dugc quy tr9ng hem con trai, con trai la'y vg thi c1 r€ trong nha co gai. Cung theo d6, vai c~u (anh cua m~) ra't quan tr9ng c6 vi tri quyet dinh trong vi~c giai quyet cac chuy~n gia dinh nhu: cuai hOi, ma chay ... Ngay nay, che di;> m:iu M kh6ng con, vi tri nguoi nam dugc ton tr9ng va quyen quan ly cling nhu trach nhi~m nuoi s6ng gia dinh deu thui;>c ve ng11oi ch6ng, nguoi cha, nguoi con trai trong gia dinh.
Xa h(>i Charo, M~, Stieng chua phan h6a giau ngheo. Nguoi Charo khong c6 no 1~ trong nha nhu nguai Stieng.
Nguoi Stieng g9i t(>c trud'ng la tom yau c6 quyen tiep khach va c1.'.mg th§.n linh. Xa h(>i Stieng chia lam 3 h~ng:
- Cac nha kha gia c6 nhieu chieng, che, ghe r11<;:1u, trau,
ho ...
- Cac gia dinh binh thuong (s6 nay dong nha't).
- H~ng t6i doi (di!~ hay dek) la nguoi 0, tu binh ho(lc nguoi m:ic ng khong trii ncli phai di a. Nay lo~i dik khong con.
HQ c6 nhung lu~t t1,1c truyen mi~ng ma m6i thanh vien trong lang deu phai theo. Cac vi ph~m nhu: ph1,1 nu chl!a hoang, lo~n luan, vao nha da c:im la ca'm ... deu bi xl! ph~t: bi don, an ph~t che, heo, ga, rugu ....
3. Nha C:J
Nguai Charo, M~, Stieng a nha san. M6i m(>t gia dinh phan
55
bo trong m6i ngoi nha san. Truac day, nguai Charo, Mi;i, Stieng d§u cu tru trong ng6i nha dai, d6 la du true cua m(it gia dinh Ian. Ngoi nha rat dai c6 khi Mn g§.n 100 met. M6i lang (bOn,
soc .. paLdy, dubldy) c6 vai day nha dai. M6i day nha dai la m9t gia dinh Ian cung t(>c hQ, chia lam nhieu gia dinh hi;it nhan.
Nha san cao chung l,5m, dlfilg theo huang dong tay tranh m?t trai di qua don dong nha, hai ctra hang c6 hai thang biing g6 hoi;ic tre. Thang nguai di (J hen trai, thang chu6ng ga (nhi ier) cr tay m;'.it. Nha c6 tr6 m<)t so ctra s6, ctra ra vao khong c6 canh d§ d6ng ma ma dl,[ng nhu' phen liep. Khoang giua r9ng rai la nai ng6i chai an cam. Khoang san phia dong duqc d&p m(>t o dat ch6ng chay M lam hep dun nau. Ntra san nha phia tay la si;ip tre dai cao han san m(>t chut duqc trai chieu d~m lam nai ngu cua gia dinh. Phia tren nai ngu la ban tha Nhang cung nhang lua.
Ngoai nha 0, nguai Charo, Mi;i, Stieng con dlfilg them cac nha san nho (chbi) M lam kho lua. D(>ng v~t nhu heo, ga, vtt thi tha nuoi duai nen nha san ...
4. Trang ph~c, trang sue
Trang ph1,1c cua cac dan t9c ban d!a 0 D6ng Nai tuang d6i don gian. Nguai Charo truac kia chi qua"n vay ho~c kh6, phia tren d§ tr§.n. Vai m?c do hQ tt,t d~t lay vai nhung hoa van tuang d6i don gian: nhung day hoa van chi;iy song song ngang than vai. N guai Mi;i m~c vay va ao biing thO c<f m do chinh h9 d~t la'y. Trang tri tren vai thO ciim Mi;i ra't phong phU vai nhl!ng hinh chim thU, hoa van, h9a tiet hinh h9c xen ke ... Truac kia nghe d~t th6 ciim cua nguai Mi;i ra't noi tieng, h9 tr6ng bong, keo sqi va dung khung d~t thu cong th6 sa d~ d~t cac loi;ii chan diip, ao, vay, kh6 ... rat d~p milt. Sau nay, nghe d~t cua h9 da ht mai m9t. Nhung nam g§.n day, dt,t an quy Sida Th1,1y Di~n da kh6i ph1,1c nghe d~t truyen th6ng nay cho nguai Mi;i 0 Lam D6ng va D6ng Nai. Nam 2006, quy Foudation tai trq cho Chi hQi Van ngh~ dan
56
gian D6ng Nai tht,tc hi~m dt,t an kh6i ph1,1c ngh~ d~t th6 dm cho ba con nguai Mi;i. (§'.'p 4, xa Ta Lai, huy~n Tan Phu). Day ding la nhung tin hi$u dang mung cha hoi;i.t d{mg kh6i ph1,1c va bao ton ngh~ thu c6ng truy~n th6ng cua d6ng l::iao dan t(>c a dia phuong.
Trang ph1,1c cua nguai Stieng cling la ao, vay, kh6 d~t b§.ng vai sgi b6ng vai hoa van th6 c:fm dl'!.c siic. Xua kia ngh§ d~t vai, chan tuong d6i ph6 bie'n a nguai ph1,1 nu Stieng, nay Mu nhu da bitfo ma'.'t.
Trang sue cua cac dan t(>c tieu bieu vc'1i nhung chu6i hi;i.t cuam du mau siic, khuyen tai bl3.ng nga voi, khuyen tai bl3.ng dong, nh6m, kim lo~i, vong deo tay, vong deo eel bl3.ng b~c, vong deo chan xoiin nhi§u vong nhu lo xo, nh&n dong ... Dl'!.c bi~t, nguai Ml,\ va Stieng deo khuyen tai bl3.ng nga voi ra'.'t Ian (duang kinh va chi§u dai khoang tU 5- 6cm). H9 quan ni~m 16 tai cang r(mg bao nhieu thi cang d~p bay nhieu cha tai khi dut dai tai thl d6 moi tM.t d~p ... Day la tan du v§ phong t1,1c ca rang cang tai cua cac dan t(>c Dong Nam A c6 xua.
5. Nh:;ic c~ truy~n th6ng
Nh~c Ct,l truy§n th6ng cua cac dan t(>c D6ng Nai phong phU vc'1i cac lo~i khen bfiu, khen lua, ken m6i, b(> c6ng chieng sU' d1,1ng trong l~ h{)i lc'1n Va quan tr9ng, chieng tre, mo tre, tu va, Sao ... giin li§n vc'1i nhung phong t1:1c t;%p quan sinh hof;tt van h6a 1€\ hQi n6ng nghi~p eel truy§n cua cac dan t(>c. Nguai Charo tieu bieu voi cac loi;ii ken m6i, ken lua, dan tre, chieng tre, c6ng chieng. Nguai Mi;i tieu bieu vc'1i cac loi;i.i khen Mu, mo, tu va sung trau. Nguai Stieng neli tieng vai dan tre, tu va, khen Mu va c6ng chieng.
6. Tin ngliong dan gian
Cac dan t<;>c ban dia D6ng N ai tha da th§.n, tin nguBng nguyen thUy c6 lih quan m;%t thie't vai ngh§ n6ng eel truy§n. H9 tin v~n v;%t hau linh, ta't ca mQi v;%t d~u c6 tMn linh. Cac vi thfin
57
du