Van ijzeren kast tot hamam

Eindredactie: Jan Alleblas, Teun de Bruijn, Ineke Middag

Van ijzeren kast tot hamamTopstukken uit het archief van Dordrecht

4

7 Van ijzeren kast tot hamam

Topstukken uit het archief van Dordrecht

8 Numerologie

10 De ijzeren kast

12 Het stadsrecht van Dordrecht

15 Schepenbrief waarin Henric heeren Gherardszoon

Witkinds bekent aan Jan Bones schuldig te zijn

75 £ nieuwe ‘inghelscer’ penningen

18 Het stapelrecht verleend aan Dordrecht door

graaf Jan I en Jan II

21 Versierde cirkel

23 Bul van paus Innocentius VI (1282-1362)

25 Boomstamkist

27 Archeologische vondsten met het Lam Gods

30 Grootprivilege van Holland en Zeeland verleend

door Maria van Bourgondië

33 Drieluik van het Heilig Sacramentsgasthuis

36 Keurboek

39 Antifonarium

42 Plattegrond van Dordrecht

45 De bark Lutina

48 Kraan Swartzenborch aan de Voorstraatshaven

51 Canin-Bijbel

54 Het galgoord van Dordrecht

56 Handschrift van Wouter van Gouthoeven

59 Gevelsteen In de Londen Bruick

61 Schoolplaat van een vergadering van de Dordtse

synode in 1618-1619

64 Offerblok

66 De loop van de Maas en de Merwede

69 Zakzonnewijzer

71 Alle de wercken, so oude als nieuwe van de heer Iacob

Cats, ridder, oudt raedtpensionaris van Hollandt, &c.

74 Kaart betreffende de dijk, platen, steken en dammen

bij Papendrecht

77 Laatste brief Johan de Witt

Inhoudsopgave

5

80 De Grotekerkstoren

82 Heerenboekje

84 Paskaart van de Javazee ter hoogte van Batavia en

Bantam

88 Actum per campanam

91 Het Marcktvelt (nu Scheffersplein) met vleeshal

en waag, gezien vanaf de Voorstraat

94 Wapenboek van de Zwijndrechtse Waard

97 Gezicht op Dordrecht

100 Op den papieren en met vuur opgevulden luchtbol…

103 Dordrechtse Courant

105 De overtocht van kolonel Beelaerts

108 Kluisdeur

111 Portret van Henri Vriesendorp

114 IJsvermaak op de Oude Maas

117 Gezicht op de Kloveniersdoelen vanaf het Stek

120 Aanleg van de spoorbrug bij Zwijndrecht

123 Glasplaatcamera van H.J. Tollens (1864-1936)

126 Menuboek van Hotel Ponsen

129 Herinnering aan den strengen winter 1890-1891

131 Balkengaten aan de Noordendijk

134 Lantaarn van het oude postkantoor aan het Bagijnhof

137 Plattegrond van Dordrecht (blad 2 uit een serie van 9

van de kaart der Gemeente Dordrecht)

140 Spoorwegaffiche voor de scheepvaartlijn Dordrecht –

Harwich

143 Kaart met de ontwikkeling van het Eiland van Dordrecht

146 Stukje klei van het DFC-veld aan de Markettenweg

149 Portret van Menduh Karapinar

152 Morgen is vandaag gisteren

153 Merweklanken

154 Wapenschild Noorse consulaat in Dordrecht

155 Schoolidyllen

156 Eerste hamam in Dordrecht

157 Verantwoording / gebruikte archiefblokken

160 Colofon

6

7

Van ijzeren kast tot hamamTopstukken uit het archief van Dordrecht

Op 1 januari 1885 wordt Arie van de Weg tegen een beloning van

500 gulden per jaar tot archivaris van de gemeente Dordrecht

benoemd. Dat is het begin van het Stadsarchief Dordrecht. Op

1 januari 2007 vormt het samen met de collecties van het Bu-

reau Monumentenzorg en Archeologie Erfgoedcentrum DiEP.

In 125 jaar heeft het archief een stormachtige ontwikkeling

doorgemaakt. Van een ivoren toren voor enkele wetenschappe-

lijke onderzoekers werd het een plek waar jaarlijks duizenden

burgers hun vrije tijd doorbrengen op de studiezaal, bij film-

voorstellingen, tentoonstellingen, lezingen, cursussen en op

de website. Het depot voor papier en perkament werd gehuis-

vest in een ultramodern depotgebouw op Dordtse Kil III, met

ook archeologische objecten. DiEP startte een digitaal archief

met veel beeld- en audiovisueel materiaal, deels op servers

on-line en beschikbaar via internet. Vanaf 1994 vervult DiEP

ook steeds meer een regiofunctie. Op dit moment bewaren

we niet alleen de overheidsarchieven van 13 gemeenten uit de

regio, Alblasserdam, Binnenmaas, Cromstrijen, Graafstroom,

Hardinxveld-Giessendam, Hendrik-Ido-Ambacht, Korendijk,

Liesveld, Nieuw-Lekkerland, Papendrecht, Sliedrecht, Strijen

en Zwijndrecht, maar ook de archieven van het Waterschap De

Groote Waard en een deel van het Waterschap IJsselmonde.

In dit boek nemen we u mee naar de schatkamer van de stad

en regio. Verbaas u over de veelheid en afwisseling van de col-

lecties die we bewaren. Medewerkers van DiEP maakten een

selectie en schreven bij elk voorwerp een verhaal.

De laatste 125 jaar waren stormachtig, de komende 125 zul-

len dat zeker ook zijn: Erfgoedcentrum DiEP zal zich verder

ontwikkelen als dé plek waar het verhaal van Dordrecht en de

regio beleefd en doorverteld wordt.

Ineke Middag

Directeur

8 numerologie

Ineke Middag

Numerologie

Iedereen die postzegels spaart of digitale vakantiefoto’s wil

bewaren kent het probleem. Als het er veel worden raak je

het overzicht kwijt. Erfgoedcentrum DiEP beheert ruim zeven

kilometer archief. Een archivaris moet wel erg houden van

ordenen, indelen en nummeren omdat anders niemand ooit

meer iets terug kan vinden. Alles valt of staat met ordenen

en nummers en met altijd alles terugzetten waar het hoort.

Discipline dus.

Erfgoedcentrum DiEP werkt met archiefblokken die elk een

eigen nummer hebben. Het zijn groepen archiefstukken of

collecties die onder één noemer zijn gebracht. Dat kan het af-

gesloten archief zijn van een opgeheven sportclub, bedrijf of

uitgestorven familie. Het kan ook archief van een bepaald type

zijn waar nog steeds nieuwe items bijkomen, zoals radiofrag-

menten, handschriften, kranten. Van een archiefblok wordt

een inventaris gemaakt, een genummerde lijst van de dingen

die zich in dat blok bevinden. Inventarisnummers in dit boek

vermelden steeds de naam van het archief, het archiefblok-

nummer en daarna het nummer binnen dat blok, bijvoorbeeld

handschriftenverzameling 150_1658 of gemeentelijke prent-

verzameling 552_190131.

Aan de hoogte van het archiefbloknummer kun je iets aflezen

over de geschiedenis. Hoe hoger het nummer, hoe later het

blok een apart nummer heeft gekregen in onze collectie. Dat

kan zijn omdat het recent verworven is, maar ook omdat het

bij het inventariseren een apart blok is geworden. Soms zie

je in het nummer een aantal xx staan. Dat betekent dat het

archief al wel bewaard wordt als blok en een nummer heeft,

maar dat er nog geen definitieve inventaris gemaakt is van alle

items in het blok.

Daarnaast heeft elk object een standplaatsnummer, de plek

waar het in de kast in het depot gevonden kan worden. Onze

zeven kilometer archief vraagt ruim een kilometer stellingen,

9numerologie

zeven lagen hoog. Die staan in de depots op Stek 13, maar de

meeste in het Stadsdepot op Jade, gelegen op het bedrijven-

terrein Dordtse Kil III.

Vroeger stond alle objectinformatie in boeken en kaartsys-

temen. In 2001 begon DiEP met een digitale database van

de collectie. Alle items moesten stuk voor stuk worden in-

gevoerd. Niet alleen het inventarisnummer maar ook inhou-

delijke informatie, zodat je op verschillende manieren kunt

zoeken. Die informatie noemen we metadata, een soort tref-

woorden. Hoe meer en fijnmaziger metadata bij een object

bekend zijn, hoe meer kans dat je het kunt vinden. Het gaat

om personen, organisaties, plaatsen, straten, onderwerpen,

jaartallen en andere trefwoorden. Veel mensen zoeken het

eerst op hun eigen naam of adres.

Het invoeren en uitbreiden van informatie is nooit af. Elke

dag bewaren we nieuwe dingen en die moeten steeds weer

worden toegevoegd. Bezoekers van de DiEP website (www.erf-

goedcentrumdiep.nl) kunnen ook zelf informatie toevoegen:

zo worden we samen wijzer.

10

Maker: anoniem

Datering: tweede helft van de 15de

eeuw

Materiaal/techniek: eikenhout en ijzer

Collectie Huis Van Gijn (inv.nr. 1397)

Deze zware, met ijzer beslagen, eiken-

houten kast dateert uit de 15de eeuw.

Hij is 117 cm breed, inclusief de poten 125

cm hoog en 49 cm diep. Aan de voorzijde

wordt hij afgesloten door een klep over

de volle breedte en hoogte van de kast,

scharnierend aan de onderzijde. De klep

heeft een stang met vier sloten en aan

weerszijden een hangslot. Sleutels en

hangsloten zijn verloren gegaan. De kast

telt 25 smalle laden en onderin nog een

lade over de hele breedte van de kast.

Een veilige bergplaats voor charters:

akten die op perkament geschreven en

ter bekrachtiging bezegeld zijn. Ook de

oude stadsrekeningen over de periode

1283-1287, geschreven op perkamenten

rollen, waren hierin te vinden evenals in

de onderste brede lade, het grootprivi-

lege van Maria van Bourgondië.

In 1544 is het stadhuis bij de Tolbrug een

bouwval geworden. Het stadsbestuur

verhuist dan naar de voormalige Vlaam-

se hal bij de Lombardbrug, de huidige

locatie van het stadhuis. Ook de ijzeren

kast gaat mee en krijgt een plaats in een

nis achter traliewerk en een ijzeren deur

met zes sloten. Dat brengt het aantal

hindernissen op twaalf. Bovendien zijn

uit veiligheidsoverwegingen de twaalf

benodigde sleutels in bewaring gegeven

aan twaalf verschillende gilden, de zoge-

naamde sleutelgilden. Daartoe behoren

onder andere het gilde van de vleeshou-

wers, van de bakkers en van de schoen-

makers. Telkens als de kast open moet

om stukken toe te voegen of te raadple-

gen, komen de twaalf sleutelhouders op-

draven die, in aanwezigheid van enkele

stadsbestuurders, toegang verschaffen.

Dat gebeurt bij voorbeeld in 1770 op

verzoek van mr. P.H. van de Wall, die op

dat moment een uitgave in vijf delen

voorbereidt onder de titel Handvesten

en Privilegiën van Dordrecht. Bij zijn on-

derzoek telt hij 260 charters, allemaal in

deze kast, op stapels per lade.

De ijzeren kast

de ijzeren kast

Riny Benschop

11

Veilig was deze berging wel: leden van

het dievengilde hadden in elk geval wei-

nig kans. Aan de andere kant: wat als er

brand uitbrak? De kast was dan niet te

openen voordat alle sleutels ter plekke

waren.

De veilige berging kon niet voorkomen

dat er in de loop der eeuwen toch stuk-

ken verdwenen. Voor een belangrijk deel

is dat toe te schrijven aan het feit dat

men ook documenten buiten de ijzeren

kast ging bewaren.

Vroeger kregen weinigen en alleen met

heel veel moeite archiefschatten te zien.

Nu worden ze veilig bewaard in de depots

van Erfgoedcentrum DiEP, waar iedereen

die dat wil ze in de studiezaal kan lezen

en bekijken. De kast is nu als archiefkast

buiten gebruik en staat al geruime tijd als

‘conversation piece’ op de kamer van de

burgemeester van Dordrecht.

de ijzeren kast

het stadsrecht 12

13

Maker: anoniem

Datering: 1220

Materiaal/techniek: perkament

Stadsarchief, 1200 – 1572 (inv.nr. 1_32)

Vanwege hun Romeinse oorsprong clai-

men zowel Maastricht als Nijmegen de

oudste stad van Nederland te zijn. De

strijd om de titel ‘oudste stad van het

graafschap Holland’ wordt tot de dag

van vandaag gevoerd tussen Geertrui-

denberg en Dordrecht. Dit perkament

met de stadsrechten van Dordrecht is in

die discussie niet onbelangrijk, maar ook

niet onomstreden.

Om te beginnen roept de datering vraagte-

kens op. Op een van de delen valt de maand

Julio te herkennen. We hebben echter in-

formatie uit andere bronnen nodig om er

een jaartal achter te kunnen plaatsen. In

een brief uit het jaar 1220 refereert graaf

Willem I van Holland aan Dordrecht als

huwelijksgift voor zijn nieuwe echtgenote,

Maria van Brabant. Er zijn redenen om aan

te nemen dat die brief en de optekening

van de stedelijke voorrechten op dit perka-

ment uit hetzelfde jaar dateren.

Door de slechte staat kunnen we de vol-

ledige inhoud niet met zekerheid recon-

strueren, al is in het verleden wel gepro-

beerd de ontbrekende stukken tekst in

te vullen. Gemeentesecretaris Van den

Brandeler doet rond 1860 al een ge-

slaagde poging. Hij onderzoekt ‘eenige

verschroeide stukken perkament’ en

andere documenten uit de zogenaamde

ijzeren kast in het stadhuis. De duide-

lijke brandsporen zijn waarschijnlijk al

ontstaan in de jaren 1330. Ook door de

perkamenttekst te vergelijken met de

tekst van een charter uit 1252 leren we

meer over de inhoud. De teksten komen

sterk overeen. Het charter bekrachtigt

en hernieuwt bestaande privileges, zo-

als wel meer gebeurde. Het bevat een,

soms bijna woordelijke herhaling van de

stadsrechten uit 1220.

Naast het verlenen van stadsrechten zijn

er ook andere criteria om te bepalen

wanneer een plaats als stad gezien kan

worden. Maar zelfs als we de datering

Het stadsrecht van Dordrecht

het stadsrecht

Sander van Bladel

14

van de eerste stadsrechten als maatstaf

nemen, hebben we het nog niet gemak-

kelijk. Van sommige stadsrechten ont-

breekt namelijk het originele document.

Is dan een verwijzing in een ander docu-

ment naar de verlening van bepaalde

stedelijke privileges ook voldoende? En

welke voorrechten moeten er door de

graaf precies verleend zijn voordat men

van stadsrechten kan spreken?

Er is ook een andere manier om de strijd

tussen Geertruidenberg en Dordrecht te

beslissen. Al bijna 200 jaar ligt Geertrui-

denberg in de provincie Noord-Brabant.

Dordrecht is dus in elk geval wel de

oudste stad van de huidige provincies

Noord- en Zuid-Holland.

het stadsrecht

Maker: Pieter Hendrik van der Wall

Titel: Handvesten, privilegiën, vrijheden, voorregten, octrooijen en costumen; mitsgaders sen-

tentien, verbonden, overeenkomsten en andere voornaame handelingen der stad Dordrecht:

herbevestiging van het stadsrecht van 1220 door Roomskoning Willem II op 28 januari 1252

Datering: 1790

Archiefbibliotheek (inv.nr. 489_41021)

15schepenbrief

Maker: Melis Stoke (ca. 1235- ca. 1305)

Datering: 30 juli 1296

Materiaal/techniek: perkament

Stadsarchief, 1200 – 1572 (inv.nr. 1_617)

Een stukje perkament met een tekst,

meer dan zeven eeuwen oud. Om pre-

cies te zijn uit 1296. De tekst is in het

Nederlands. Anders geschreven dan nu,

dat wel. Maar wie goed kijkt, ontdekt al

snel vertrouwde woorden: ‘den ghenen

die desen brief brenghet … in goeden

trouwen … int jaer ons heren.’

Alle ambtenaren schrijven in de 13de

eeuw in Latijn, ook hier op het stadhuis.

Dordrecht is dan de belangrijkste stad

van Holland. Dat manifesteert zich on-

dermeer in de toestemming van graaf

Floris V in 1271 om ter versterking van de

stad een gracht te graven; in 1284 beves-

tigt hij dat nog eens en toont het nieuwe

stadszegel, een ommuurde toren die de

stad symboli seert.

In die tijd valt ook de beslissing de ambte-

lijke stukken voortaan in het Nederlands

op te stellen. De groeiende activiteiten

nopen tot meer schriftelijke vastleg-

ging. Tot dan was dat een neventaak van

de geestelijkheid die Latijn hanteerde.

In de jonge stad Dordrecht namen be-

roepsambtenaren dat werk over en zij

gaven de voorkeur aan voor iedereen

begrijpelijk Nederlands, ‘naar de burger

toe’, zeg maar. Dordrecht ontwikkelt zich

vervolgens tot het belangrijkste stede-

lijk schrijfcentrum van Holland met een

eigen lokale schrijfstijl. Dordrecht staat

daarmee model voor andere steden en

speelt een belangrijke rol bij de vorming

van de Nederlandse standaardtaal.

De schrijver van de hier getoonde tekst

is bekend. Onderzoek heeft uitgewezen

dat het gaat om Melis Stoke. Als klerk

dient hij Floris V, graaf van Holland, tot

deze op 27 juni 1296 wordt vermoord.

Stoke treedt dan in dienst van het stads-

bestuur van Dordrecht en blijft dat tot

oktober 1299. Dit is de oudst bewaard

gebleven Dordtse tekst van zijn hand.

Daarna treedt Stoke in dienst van de

nieuw aangetreden graaf Jan II en gaat

Schepenbrief waarin Henric heeren Gherardszoon Witkinds bekent aan Jan Bones schuldig te zijn 75 £ nieuwe ‘inghelscer’ penningen

Riny Benschop

schepenbrief16