1

VAØI SÖÏ KIEÄN

VVEEÀÀ BBÖÖÙÙCC CCHHAAÂÂNN DDUUNNGG VVUUAA QQUUAANNGG TTRRUUNNGG DDDOOO HHHOOOAAAÏÏÏ SSSÓÓÓ NNNHHHAAAØØØ TTTHHHAAANNNHHH VVVEEEÕÕÕ

Nguyeãn Duy Chính

2

MÔÛ ÑAÀU

Theo söû lieäu nöôùc ta thì vua Quang Trung khi sang döï leã khaùnh thoï coù ñöôïc vua Caøn Long ban cho moät böùc veõ maø sau naøy nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ cho raèng taám hình moät voõ töôùng maëc nhung phuïc, muõ ñaâu maâu, cöôõi ngöïa tay caàm roi laø chaân dung vua Quang Trung, hay kyõ hôn thì vieát laø giaû vöông Phaïm Coâng Trò ñöôïc hoaï gia nhaø Thanh truyeàn thaàn khi qua trieàu kieán vua Caøn Long1. Thöïc ra, böùc tranh naøy laø moâ phoûng töø hình vua Caøn Long chuaån bò duyeät binh hieän taøng tröõ taïi Vieän Baûo Taøng Baéc Kinh. Sai laàm naøy ñeán nay vaãn coøn nhieàu ngöôøi ngoä nhaän.

Veà vieäc vua Quang Trung ñöôïc taëng cho moät böùc veõ, ít nhaát cuõng xuaát hieän treân ba taøi lieäu Vieät Nam tuy ôû ba thôøi kyø khaùc nhau nhöng coù leõ cuõng töø moät nguoàn laø Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ñöôïc cheùp laïi vôùi ít nhieàu sai bieät:

1. Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän (大南正編列傳) Sô Taäp [Quoác Söû Quaùn] coù tieåu chuù:

... Khi ñeán döôùi beä ñeå töø bieät veà nöôùc, vua Thanh vôøi ñeán gaàn beân choã ngoài, thaân maät voã vai an uûi phuû duï oân toàn, sai hoaï coâng veõ hình maø ban cho ... 2

2. Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (皇黎一統志) [Ngoâ Gia vaên phaùi]:

... laïi tieán theâm hai con voi ñöïc, treân ñöôøng ñi ngöôøi Thanh phuïc dòch vaát vaû, trong ngoaøi ai cuõng bieát laø giaû nhöng khoâng daùm noùi. Ñeán khi vaøo kinh, vua Thanh raát möøng, töôûng laø Quang Trung thaät neân luùc nhaäp caän [vaøo trieàu kieán] cho cuøng ngoài aên yeán vôùi caùc thaân vöông, laïi gia aân laøm leã oâm goái, thaân thieát

1 Ñaàu thôøi Daân Quoác, khi nhaø Thanh môùi bò laät ñoå, nhieàu tranh trong cung ñaõ bò caùc hoaï só ñöôøng phoá ôû Baéc Kinh ñaõ veõ nhaùi laïi roài taäp hôïp in ra baùn raát nhieàu, böùc hình bò nhaän laø vua Quang Trung [giaû] cuõng naèm trong tröôøng hôïp ñoù. Veà vieäc ngöôøi caàm ñaàu phaùi boä Ñaïi Vieät sang Baéc Kinh naêm Canh Tuaát laø Nguyeãn Hueä thaät hay moät ngöôøi khaùc ñoùng thay, xin ñoïc theâm caùc bieân khaûo “Quang Trung giaû, Quang Trung thaät!”, “Sô Kieán Hoàn Nhö Cöïu Thöùc Thaân”, vaø “Ñaïi Leã Baùt Tuaàn Khaùnh Thoï cuûa vua Thanh Cao Toâng vaø söù ñoaøn Ñaïi Vieät” cuûa Nguyeãn Duy Chính. 2 ...及陛辭回國，宣近御榻旁，親撫 其肩，慰諭溫存，命畫工繪其刑，賜之... Caäp beä töø hoài quoác, tuyeân caän ngöï thaùp baøng, thaân phuû kyø kieân, uyû duï oân toàn, meänh hoaï coâng hoäi kyø hình, töù chi. [Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn], quyeån XXX, trang 39

Hình 1: Vua Caøn Long chuaån bò duyeät binhZhang Hongxing, The Qianlong Emperor Treasures from the Forbidden City (tr. 50)

(Scotland: National Museum of Scotland Publishing Limited, 2002)

3

nhö cha con trong nhaø. Ñeán khi baùi taï ñeå veà nöôùc, [Thanh ñeá] laïi sai thôï veõ truyeàn thaàn ban cho, aân leã haäu hó, ra ngoaøi caùc caùch thöùc töø nghìn xöa ñeán giôø3.

3. Vieät Söû Cöông Muïc Tieát Yeáu (越史綱目節要) [Ñaëng Xuaân Baûng (1828-1910)] cheùp:

... khi vaøo chaàu, vua Thanh cho cuøng döï yeán vôùi caùc vöông, laïi gia aân, cho laøm leã oâm goái. Khi veà nöôùc, vua Thanh sai thôï veõ hoaï chaân dung mình ban cho.4

Nhöõng chi tieát treân coù nhieàu sai laàm, chuùng toâi ñaõ ñeà caäp ñeán trong moät soá bieân khaûo khaùc neân khoâng nhaéc laïi, trong baøi naøy chæ noùi rieâng veà böùc tranh maø thoâi.

CHAÂN DUNG VUA CAØN LONG HAY VUA QUANG TRUNG?

Theo taøi lieäu cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn vaø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí thì vaên töø khaù roõ raèng hình veõ ñaây laø vua Quang Trung, veõ xong ban laïi cho nöôùc ta. Traùi laïi, theo caùch cheùp cuûa tieán só Ñaëng Xuaân Baûng thì böùc tranh laø moät hình veõ vua Caøn Long chöù khoâng phaûi hình vua Quang Trung [ngöï dung töùc laø hình vua Caøn Long vì nho só trieàu Nguyeãn khoâng theå duøng chöõ ngöï laø chöõ toân kính ñeå goïi Nguyeãn Hueä].

Cuõng neân theâm raèng, tuy vieát veà thôøi Taây Sôn caùch ñaây 200 naêm nhöng nhöõng boä saùch naøy chæ môùi ñöôïc bieân soaïn vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX ñeán ñaàu theá kyû XX neân chuùng ta cuõng khoâng bieát taøi lieäu goác laáy töø ñaâu.

Moät chi tieát nhoû nhö theá, trong khoaûng thôøi gian chöa laâu ñaõ coù söï sai bieät khieán cho ngöôøi nghieân cöùu khoâng theå khoâng caån troïng khi söû

3 Nguyeân vaên: ...又薦雄象二匹，清人沿途驛遞勞頓，中外皆知其假而不敢言。迨進京，清帝大喜，以為眞光中的，於入覲時，賜與諸親王因同宴，又加恩并行抱膝，一如家人父子之親。及拜謝歸國，乃命工畫傳神像賜之，恩禮隆厚，誠千古之曠格也。 ... höïu tieán huøng töôïng nhò thaát, Thanh nhaân duyeân ñoà dòch ñeä lao ñoán, trung ngoaïi giai tri kyø giaû nhi baát caûm ngoân. Ñaõi tieán kinh, Thanh ñeá ñaïi hæ, dó vi chaân Quang Trung ñích, ö nhaäp caän thôøi, töù döõ chö thaân vöông nhaân ñoàng yeán, höïu gia aân tònh haønh baõo taát, nhaát nhö gia nhaân phuï töû chi thaân. Caäp baùi taï quy quoác, naõi meänh coâng hoïa truyeàn thaàn töôïng töù chi, aân leã long haäu, thaønh thieân coå chi khoaùng caùch daõ. 4 入覲時令與諸王同宴。又加 恩行 抱膝禮，及歸國命工畫御容賜之 (Nguyeãn Hueä) nhaäp caän thôøi leänh döõ chö vöông ñoàng yeán, höïu gia aân haønh baõo taát leã. Caäp qui quoác meänh coâng hoaï ngöï dung töù chi ... Ñaëng Xuaân Baûng (鄧春榜): Vieät Söû Cöông Muïc Tieát Yeáu, baûn dòch Hoaøng Vaên Laâu (Haø Noäi: nxb KHXH, 2000) tr. 635 phaàn baûn dòch vaø tr. 642 phaàn Haùn Vaên. Veà chi tieát söû quan trieàu Nguyeãn coá tình xuyeân taïc, bieán ñaïi leã “baõo kieán thænh an” thaønh leã “baõo taát” [oâm goái] chuùng toâi ñaõ trình baøy ôû moät soá bieân khaûo khaùc.

Hình 2: Ñaây laø taám hình ñaõ gaây ngoä nhaän laø vua Quang Trung. Trích töø “Taäp San Söû Ñòa 9-10: Ñaëc Khaûo veà Quang Trung, Xuaân Maäu Thaân” [Saigon, 1968]

4

duïng caùc loaïi taøi lieäu thöù caáp (secondary sources). Neáu ba taøi lieäu treân ñöôïc bieân soaïn ñoäc laäp thì chuùng ta thaáy coù hai söï kieän hoaøn toaøn khaùc nhau:

- Vua Quang Trung xin moät böùc ngöï dung vua Caøn Long ñeå ñem veà,

- Vua Caøn Long sai thôï veõ hình vua Quang Trung.

I. Nguyeãn Hueä xin moät böùc chaân dung vua Caøn Long

Trong taøi lieäu bang giao cuûa Taây Sôn vôùi nhaø Thanh cuûa nöôùc ta coøn giöõ ñöôïc coù moät böùc thö vua Quang Trung nhôø Phuùc Khang An xin moät böùc hình vua Caøn Long ñeå ñem veà treo nguyeân vaên sau ñaây:

Thieáp trình Hoaø Trung Ñöôøng nhôø Phuùc coâng gia [töùc Phuùc Khang An] xin hình hoaøng ñeá

Keû phieân nhoû naøy töø nôi hoang sô vaøo chaàu, may maén ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá ruû loøng thöông, coi thaân thieát nhö cha con moät nhaø, taám loøng nhoû beù thaät laø caûm kích, vui söôùng khoâng ñaâu cho heát.

Suy nghó voø ñaàu böùt tai, ôû nôi sôn cuøng haûi taän, bieát laáy gì baùo ñaùp hoàng aân trong muoân moät. Troäm mong thænh caàu ñöôïc ban cho moät böùc ngöï dung, röôùc veà haï quoác, kính caån treo taïi ñieän Kính Thieân ñeå thöôøng thöôøng quøi chuùc chaúng khaùc gì ñöôïc ôû beân caïnh hoaøng ñeá ñeå thoaû taám loøng quyeán luyeán.

Theá nhöng vieäc aáy quaû laø lieàu lónh chöa daùm noùi ra neân phaûi giaõi baøy tröôùc ñaøi [hay thai, tieáng toân xöng Phuùc Khang An] xem coù ñöôïc chaêng? Toâi mong moûi chæ baûo cuûa ngaøi khoâng bieát chöøng naøo. 5

5 Nguyeân vaên 呈和中堂帖請御容呈福公爺帖 小番由荒遠入覲。仰蒙大皇帝垂慈。視如家人父子。區區微忱懷。無任歡忭感激之至。 自思摩頂放頭。窮海罄山，無可仰答鴻恩於萬一。竊欲籲祈御容一軸。捧歸下國。敬謹恭奉於敬天殿。俾得時時跪祝。如在帝左右。庶孚依依慕戀之忱。惟是事出干冒。未敢擅便。特佈衷曲于台前可否。統憑尊裁感望無既。 Dòch aâm Trình Hoaø Trung Ñöôøng thieáp thænh ngöï dung, trình Phuùc coâng gia thieáp Tieåu phieân do hoang vieãn nhaäp caän. Ngöôõng moâng ñaïi hoaøng ñeá thuyø töø. Thò nhö gia nhaân phuï töû. Khu khu vi thaàm hoaøi. Voâ nhaäm hoan bieän caûm kích chi chí. Tö tö ma ñính phoùng ñaàu. Cuøng haûi khaùnh sôn, voâ khaû ngöôõng ñaùp hoàng aân vaïn nhaát. Thieát duïc duï kyø ngöï dung nhaát böùc. Phuûng qui haï quoác. Kính caån cung phuïng ö Kính Thieân Ñieän. Tæ ñaéc thôøi thôøi quò chuùc. Nhö taïi ñeá taû höõu. Thöù phu y y moä luyeán chi

Hình 3: Y phuïc moät hoaøng töû ñôøi Thanh vôùi kim hoaøng maõng baøo coù 4 boå phuïc hình roàng, san hoâ trieàu chaâu, choûm muõ hoàng baûo thaïch. Ñaây laø nhöõng y phuïc maø vua Quang Trung ñöôïc ban cho. Neáu veõ hình theo trieàu phuïc nhaø Thanh thì seõ töông töï nhö theá naøy. [Arthur M. Sackler Gallery]

5

Nhö vaäy, böùc hình maø vua Caøn Long ban cho Nguyeãn Hueä phaûi chaêng laø chaân dung cuûa chính oâng nhö lôøi thænh caàu treân ñaây?

Döôùi trieâàu Caøn Long, hoaï gia cung ñình veõ raát nhieàu, ñeán nay vaãn coøn toàn taïi khoâng ít. Vieäc vua Quang Trung xin moät böùc chaân dung vua Caøn Long tuy khaù baát thöôøng nhöng neáu ñi theo tuaàn töï nhöõng lieân heä giöõa hai ngöôøi trong khoaûng gaàn hai naêm [1789-1790] thì khoâng phaûi laø chuyeän laï.

II. Vua Caøn Long sai veõ hình vua Quang Trung

Neáu Phuùc Khang An trình leân xin cho Nguyeãn Hueä moät böùc hình vua Caøn Long ñem veà treo nhö noäi dung böùc thö ñaõ daãn thì söï vieäc laïi hoaøn toaøn khaùc haún vieäc vua Thanh sai hoaï só veõ hình vua Quang Trung.

Theo chính lôøi vua Quang Trung, trong baøi bieåu göûi vua Caøn Long ñeà ngaøy 20 thaùng 8 [Maäu Thìn] naêm Canh Tuaát khi töø bieät ñeå veà nöôùc coù ñoaïn nhö sau:

... xöa nay ngoaïi phieân ñöôïc höôûng, thöïc chöa moät ai ñöôïc tao ngoä nhö vaäy. Hoâm nay hoaøng thöôïng lo cho nöôùc thaàn môùi laäp, caàn phaûi taïo döïng moái gieàng, theá khoù coù theå ôû laïi trieàu ñöôïc laâu neân giaùng aân chæ, cho pheùp thaàn veà nöôùc.

[Tröôùc khi ra veà] Hoaøng thöôïng goïi thaàn ñeán beân ngöï toaï, ñöa tay voã vai, duøng lôøi oân toàn phuû duï. Laïi khoâng coi thaàn dung maïo queâ muøa maø cho veõ hình ñeå treo. Ngöôùc troâng leân ôn beä haï thöông meán nhö theá, thaät laø chu ñaùo khieán thaàn caûm kích ñeán rôi nöôùc maét ...6

Tröôùc ñaây, khi nghieân cöùu veà böùc hình Nguyeãn Hueä do hoaï só nhaø Thanh veõ, vì söï baát nhaát cuûa taøi lieäu Vieät Nam [ñaõ daãn ôû treân], thöïc khoù xaùc ñònh vua Quang Trung coù ñöôïc veõ hình hay chæ ñöôïc ban moät böùc chaân dung vua Caøn Long. Nay theo chính tôø bieåu naøy, chuùng ta bieát raèng quaû thöïc nhaø Thanh coù veõ hình Nguyeãn Hueä ñeå treo [登之圖繪]. Muoán hieåu ñöôïc “ñaêng chi ñoà hoäi” laø theá naøo, cuõng caàn bieát theâm moät soá chi tieát.

Lòch söû Trung Hoa coù nhieàu cuoäc chieán, ñöôïc coù, thua coù. Nhöõng chieán thaéng thöôøng ñöôïc trieàu ñình löu laïi söï hieån haùch cho haäu theá, thöôøng laø treân nhöõng bia ñaù döïng treân löng ruøa. Thanh trieàu cuõng khoâng ñi ra khoûi leä ñoù nhaát laø ngoaøi vieäc phoâ tröông coøn coù muïc ñích raên ñe quaàn chuùng ñöøng coù daïi doät maø noåi loaïn.

thaàm. Duy thò söï xuaát can maïo. Vò caûm thieän tieän. Ñaëc boá trung khuùc vu thai tieàn khaû phuû. Thoáng baèng toân taøi caûm voïng voâ kyù. Ñaïi Nam Quoác Thö Taäp, Quyeån VI [A.144 Paris EFEO MF II.85] 6古今外藩受知。實未有如臣之遇也。今仰奉宸衷垂念臣國初創。締造方殷。勢難久留朝侍。旋降恩旨。賜之回國。宣臣近御座旁。親撫其肩。諭以溫語。再蒙不棄陋容。登之圖繪。仰惟聖慈眷憐。諄懇周到。臣感激零涕。 ... coå kim ngoaïi phieân thuï tri. Thöïc vò höõu nhö thaàn chi ngoä daõ. Kim ngöôõng phuïng thaàn trung thuyø nieäm thaàn quoác sô saùng. Ñeà taïo phöông aân. Theá nan cöûu löu trieàu thò. Toaøn giaùng aân chæ. Töù chi hoài quoác. Tuyeân thaàn caän ngöï toaï baøng. Thaân phuû kyø kieân. Duï dó oân ngöõ. Taùi moâng baát khí laäu dung. Ñaêng chi ñoà hoäi. Ngöôõng duy thaùnh töø quyeán laân. Truaân khaån chu ñaùo. Thaàn caûm kích linh theá. Khaâm Ñònh An Nam Kyû Löôïc, quyeån 29 tr. 24

6

Töø giöõa theá kyû XVIII, khi kyõ thuaät khaéc ñoàng baûn hoaï cuûa Taây phöông du nhaäp vaøo Trung Hoa, vua Caøn Long lieàn cho thöïc hieän nhieàu boä chieán ñoà ñeå in ra ban phaùt cho ñaïi thaàn, vöông coâng. Ngoaøi ra, caùc hoaï só AÂu chaâu ôû trong trieàu [thöôøng laø giaùo só Doøng Teân] vaø caùc hoaï só Trung Hoa cuõng ñöôïc leänh thöïc hieän moät soá hoaï phaåm lieân quan ñeán voõ coâng nhö böùc hoaï vua Caøn Long maëc nhung phuïc cöôõi ngöïa chuaån bò duyeät binh, nhöõng sinh hoaït quaân söï hay saên baén cuûa trieàu ñình.

Beân caïnh ñoù, moät soá voõ töôùng coù nhieàu coâng lao trong caùc chieán dòch lôùn cuõng ñöôïc hoaï hình ñeå tröng baøy trong Töû Quang Caùc7 nhö moät vieän baûo taøng quaân söï. Treân nhöõng böùc chaân dung, beân caïnh thöôøng coù moät tieåu söû ngaén goïn baèng hai thöù tieáng Maõn, Haùn nhaán maïnh vaøo coâng traïng trong quaù khöù.

Thoaït ñaàu, sau chieán dòch ñaùnh Taân Cöông [Xinjiang] coù 100 töôùng só8 ñöôïc hoaï hình nhöng sau moãi chieán dòch laïi theâm vaøo moät soá ngöôøi nöõa vaø sau cuøng toaøn boä coù ñeán 260 böùc. Nhöõng böùc chaân dung naøy goïi laø “coâng thaàn töôïng”. Naêm 1900, khi quaân cuûa lieät cöôøng chieám Baéc Kinh sau vuï loaïn Quyeàn Phæ, Töû Quang Caùc bò cöôùp phaù neân haàu heát tranh aûnh ñaõ bò thaát laïc hay huyû hoaïi.

Töû Quang Caùc cuõng laø nôi maø caùc söù thaàn thöôøng ñöôïc daãn vaøo xem nhö chính Nguyeãn Hueä ñaõ töôøng thuaät trong böùc thö göûi cho con laø Nguyeãn Quang Toaûn.Veà chi tieát Nguyeãn Hueä ñöôïc veõ hình ngoaøi lôøi cuûa chính oâng trong baøi bieåu ghi treân, trong caùc taøi lieäu thöïc luïc laïi khoâng nhaéc ñeán, coù leõ vì ñaây laø moät bieán coá nhoû trong muoân vaøn söï kieän khaùc quan troïng hôn.

Chính vì theá, khi truy tìm chi tieát naøy, chuùng toâi phaûi tìm hieåu töø nhöõng soå saùch thöôøng nhaät ít noåi baät hôn vaø ñaõ tìm ra moät soá chöùng côù chaéc chaén. Theo baùo caùo ghi trong baûn toång keâ cuûa Nhö YÙ Quaùn trong Taïo Bieän Xöù [cô quan cheá taïo vaät duïng trong cung vua] thuoäc Noäi Vuï Phuû [cô quan ñaûm traùch toaøn boä chi tieâu vaø sinh hoaït cuûa hoaøng cung] thì “ngaøy moàng 2 [thaùng 10, naêm Canh Tuaát (1790)] hoï coù nhaän ñöôïc moät moät aùp thieáp [押帖]9 cuûa Vieân Ngoaïi Lang Phuùc Khaùnh10 [福慶] noùi laø ngaøy 20 thaùng 8, [thaùi giaùm] Ngoaõ Loã Lyù [厄魯里] coù truyeàn chæ cho Maäu Bính Thaùi11 [繆炳泰] veõ ba [3] böùc

7 Töû Quang Caùc luùc ñaàu chæ laø moät saûnh ñöôøng duøng ñeå duyeät binh, thi baén cung coù treo caùc chieán ñoà. Naêm 1760, vua Caøn Long cho truøng tu thaønh moät dinh thöï lôùn duøng laøm nôi tieáp ñoùn caùc phieân thuoäc nhö ñeå thò uy. Beân caïnh Töû Quang Caùc coøn coù Voõ Thaéng Ñieän ñeå tröng baøy caùc chieán lôïi phaåm vaø caùc bia ñaù ca tuïng voõ coâng. 8 Chia thaønh thöôïng, haï moãi loaïi 50 böùc. Chính vua Cao Toâng ñeà töø cho 50 ngöôøi treân coøn caùc danh thaàn ñeà töø cho 50 ngöôøi döôùi. 9 Thö coù chöõ kyù vaø ñoùng daáu 10 quan vieân thuoäc Noäi Vuï Phuû. 11 Maäu Bính Thaùi [1744-1808] laø moät vaên nhaân ngöôøi Trieát Giang, ñöôïc Phuùc Tröôøng An [laø em cuûa Phuùc Khang An, moät trong boán ngöôøi con cuûa danh töôùng Phoù Haèng, ñaïi thaàn trong Quaân Cô Xöù cuûa vua Caøn Long] tieán cöû nhaäp cung laøm hoaï gia. OÂng chuyeân veõ chaân dung vaø ñöôïc coi laø hoaï gia veõ ngöôøi noåi tieáng nhaát ñôøi Thanh. Theo Cao Döông [高陽] trong Mai Khaâu Sinh Töû Ma Da Moäng [梅丘生死摩耶夢] tr. 102-3 (Ñaøi Baéc: Lieân Kinh, 2004) thì Maäu Bính Thaùi laø ngöôøi duy nhaát trong maáy

7

hình baùn thaân [半身臉像 - baùn thaân kieåm töôïng] Nguyeãn Quang Bình nöôùc An Nam vaø leänh ñaõ ñöôïc thi haønh”.12

Cuõng ngaøy ñoù, moät aùp thieáp khaùc cuõng do Phuùc Khaùnh göûi ñeán noùi raèng “ngaøy moàng 8 thaùng 9 Maäu Caàn Ñieän13 [懋勤殿] giao cho hai [2] böùc hình baùn thaân cuûa Nguyeãn Quang Bình nöôùc An Nam, truyeàn chæ giao laïi cho Nhö YÙ Quaùn ñeå laøm truïc treo vaø ñaõ thi haønh”

Hai [2] thanh goã sam [moät loaïi thoâng], daøi ba [3] thöôùc, vuoâng taùm [8] phaân

Hai [2] thanh döôùi, daøi ba [3] thöôùc, ngang moät [1] taác, taùm [8] phaân

Hai [2] ñoâi ñaàu truïc baèng töû ñaøn, daøi hai [2] taác, ngang moät [1] taác saùu [6] phaân14

Ñeán ngaøy 17 thaùng 11 [aâm lòch] Phuùc Khaùnh laïi göûi aùp thieáp ñeán Nhö YÙ Quaùn noùi raèng “ngaøy 17 thaùng 10 Maäu Caàn Ñieän ñaõ giao cho moät böùc hình baùn thaân cuûa Nguyeãn Quang Bình vaø truyeàn chæ cho Y Lan Thaùi15 [伊蘭泰] thuoäc Khaûi Töôøng Cung veõ caáp toác theâm vaøo vaøi haït chaâu vaø ñaõ thi haønh”16

Cuõng ngaøy 17 thaùng 11 Nhö YÙ Quaùn laïi nhaän leänh töø Phuùc Khaùnh noùi raèng “ngaøy 23 thaùng 10 [naêm Canh Tuaát], Maäu Caàn Ñieän giao cho hai cuoän tranh treo [quaûi truïc nhò truïc] veõ baùn thaân An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình vaø truyeàn chæ may hai tuùi theâu cuøng maøu baèng luïa An Baïch vaø ñaõ thi haønh”.

Nhö vaäy, ít nhaát cuõng coù ba [3] böùc hình vua Quang Trung ñöôïc veõ, trong ñoù moät böùc veõ theo quan phuïc nhaø Thanh [vôùi chuoãi trieàu chaâu nhö leänh vua Caøn Long]. Suy ra, hai böùc ñaàu coù leõ veõ theo phaåm phuïc nöôùc ta ñeå ban cho Nguyeãn Hueä. Vua Caøn Long laø ngöôøi raát tinh minh, khoâng khi naøo laïi göûi cho vua Quang Trung moät chaân dung maëc y phuïc Maõn Thanh ñeå oâng phaûi khoù xöû.

Xeùt nhöõng taøi lieäu treân, chuùng ta thaáy caû hai vieäc ñeàu coù nguyeân uyû. Vua Quang Trung quaû coù nhôø Phuùc Khang An taâu leân ñeå xin moät böùc hình vua Caøn Long, vieäc ñoù tieán haønh ra sao chuùng ta khoâng roõ vì trong danh saùch taëng phaåm khoâng thaáy ñeà caäp ñeán vieäc naøy. Neáu coù, chaéc chaén ñaây laø moät ñaïi söï vaø phaûi ñöôïc nhaéc ñeán trong ñaùng aùn cuûa Thanh trieàu.

Coøn vieäc vua Caøn Long sai thôï veõ hình vua Quang Trung thì hoaøn toaøn coù thaät. Chuùng ta laïi bieát caû teân hoaï gia thöïc hieän laø Maäu Bính Thaùi vaø moät hoaï só phuï taù laø Y Lan Thaùi. Hai oâng naøy ñeàu laø hoaï só coù tieáng trong cung ñôøi Thanh Cao Toâng.

chuïc hoaï gia cung ñình ñöôïc vua Cao Toâng khen ngôïi vaø luoân luoân cho ñi theo moãi khi ra ngoaøi. Coù ñeán vaøi chuïc böùc chaân dung trong Töû Quang Caùc do oâng veõ. 12 Thanh Cung Noäi Vuï Phuû Taïo Bieän Xöù Ñaùng AÙn Toång Hoái, quyeån 52 [1790-1791] tr. 26 13 laø nôi nhaø vua thöôøng ngoài ñoïc saùch hay pheâ duyeät vaên thö 14 Thanh Cung Noäi Vuï Phuû Taïo Bieän Xöù Ñaùng AÙn Toång Hoái, quyeån 52 [1790-1791] tr. 30 15 hoaï só cung ñình ñôøi Caøn Long, noåi tieáng vôùi böùc Haûi Yeán Ñöôøng veõ cung ñieän taïi Vieân Minh Vieân 16 Thanh Cung Noäi Vuï Phuû Taïo Bieän Xöù Ñaùng AÙn Toång Hoái, quyeån 52 [1790-1791] tr. 34

8

Coâng taùc naøy ñöôïc thöïc hieän trong khoaûng töø ngaøy 20 thaùng 8 naêm Canh Tuaát vaø hoaøn taát vaøo khoaûng 23 thaùng 10 cuøng naêm sau khi ñaõ gaén truïc baèng goã sam, hai ñaàu baèng töû ñaøn. Cuõng neân bieát theâm, ngaøy 20 thaùng 8 chính laø ngaøy vua Quang Trung taâu vôùi vua Thanh xin töø bieät ñeå veà nöôùc. Nhö vaäy ñuùng nhö söû nöôùc ta cheùp, vieäc hoaï hình laø moät bieät aân tröôùc khi phaùi ñoaøn Ñaïi Vieät trôû veà vaø böùc hình chæ hoaøn taát khi Nguyeãn Hueä ñaõ rôøi kinh ñoâ ñöôïc 2 thaùng. Tuy khi ñoù coøn treân ñöôøng veà Thaêng Long nhöng khoâng bieát vua Caøn Long coù cho ngöôøi ñem hoaû toác ñeán cho vua Quang Trung khoâng?

Veà nguyeân taéc vaø tieán trình veõ chaân dung thôøi nhaø Thanh thì thöôøng ñöôïc hoaï só chính veõ nhaùp khuoân maët vaø boá cuïc toaøn caûnh, sau ñoù caùc phuï taù seõ veõ theâm y phuïc, tay chaân vaø caùc trang trí. Moãi böùc tranh thöôøng ñöôïc trình leân vua Caøn Long nhieàu laàn ñeå oâng xem coù gioáng ngöôøi thöïc khoâng vaø theâm bôùt moät vaøi chi tieát. Do ñoù, nhöõng böùc veõ ñôøi Thanh khoâng phaûi töôûng töôïng hay hö caáu maø truyeàn thaàn thaät. Noäi dung böùc hình baùn thaân thöôøng coù kích thöôùc tæ leä 3x4 [chöa keå phaàn troáng ñeå ñeà chöõ Haùn vaø Maõn].

Theo leõ thöôøng, neáu truïc daøi 3 thöôùc [ñôøi Thanh 1 thöôùc laø 34.5 cm, vaäy 3 thöôùc vaøo khoaûng 1 meùt ngaøy nay] thì beà ngang taám hình cuõng khoaûng naøy [tuy böùc hoaï thöôøng heïp hôn] vaø böùc tranh phaûi chöøng 1.8m x 1m nhö khuoân khoå daønh cho nhöõng nhaân vaät quan troïng. Ñaây laø kích thöôùc phoå thoâng nhaát chuùng toâi thaáy trong caùc böùc veõ chaân dung cung ñình ñôøi Khang Hy, Ung Chính, Caøn Long. Taám hình naøy ngoaøi böùc ban cho vua Quang Trung, nhöõng böùc coøn laïi coù theå ñöôïc treo trong Töû Quang Caùc cuøng vôùi boä

An Nam Chieán Ñoà [6 böùc] ñeå phoâ tröông chieán thaéng “maø khoâng caàn duïng binh” nhö vua Caøn Long vaãn töï haøo.

Hình 4: Vua Quang Trung vaø phaùi ñoaøn ñoùn vua Caøn Long hoài kinh. Hình trích trong Baùt Tuaàn Vaïn Thoï Thònh Ñieån Ñoà Hoäi, quyeån 718, trang 110

9

Ngoaøi böùc chaân dung vua Quang Trung, moät hoaï phaåm khaùc cuûa nhaø Thanh cuõng coù oâng xuaát hieän laø hoaï saùch ñaïi leã Baùt Tuaàn Khaùnh Thoï. Boä hoaï saùch naøy coù teân laø Vaïn Thoï Tröôøng Ñoà leân ñeán gaàn 300 böùc tranh veõ lieân tieáp ñoaïn ñöôøng daøi töø Vieân Minh Vieân ñeán Taây Hoa Moân17. Vua Quang Trung xuaát hieän ôû ngoaïi thaønh Baéc Kinh, caàm ñaàu caùc söù thaàn vaø vöông coâng ñaïi thaàn ñoùn vua Caøn Long ñi kieäu ngang qua.18 Vì ñoà hoäi naøy coù tính chaát tuyeân truyeàn, coát ghi laïi nhöõng sinh hoaït, leã laïc cuûa kyø khaùnh thoï neân chæ coù yù nghóa söï kieän chöù khoâng phaûi laø moät hoaï phaåm taøi lieäu ghi nhaän chaân dung Nguyeãn Hueä moät caùch chính xaùc. Mieâu taû Nguyeãn Hueä vaø söù boä nöôùc ta ñöôïc ghi laïi tröïc tieáp, taïi choã vaø cuøng thôøi gian chæ coøn trong nhaät kyù cuûa phoù söù Trieàu Tieân Töø Haïo Tu laø ngöôøi tham döï trong ñaïi leã naøy vaø cuõng ñaõ gaëp vua Quang Trung vaø phaùi ñoaøn nhieàu laàn, ñaõ ghi laïi raát nhieàu chi tieát veà nöôùc ta, khen coù, cheâ coù keå caû moät soá baøi thô xöôùng hoaï vôùi Phan Huy Ích vaø Vuõ Huy Taán maø chuùng toâi ñaõ trích laïi trong bieân khaûo “Sô Kieán Hoàn Nhö Cöïu Thöùc Thaân” noùi veà chuyeán ñi ñaëc bieät cuûa phaùi ñoaøn nöôùc Nam:

...Quang Bình coát caùch khaù thanh tuù, hình daùng beä veä ra veû haøo kieät ñaát Giao Nam.

... Hoâm ñöùng vaøo teá ban ôû Tòch Nguyeät Ñaøn nôi ñieän Thaùi Hoaø môùi thaáy hoï [töùc söù ñoaøn nöôùc ta] maëc y phuïc baûn quoác. Vua cuûa hoï ñaàu quaán khaên19, ñoäi maõo vaøng baûy ngaán20, mình maëc long baøo baèng gaám maøu, ñeo ñai baèng ngoïc traéng. Toøng thaàn cuõng quaán khaên, ñoäi maõo ñen naêm ngaán, thaân maëc maõng baøo nhöng hoaëc maøu xanh, hoaëc maøu tía, ñeo ñai vaøng, hình treân aùo baùc taïp, laï luøng troâng nhö phöôøng tuoàng21 khaùc xa coå cheá nöôùc An Nam. 22

Theo söï tra cöùu cuûa chuùng toâi, thaát löông kim quan laø muõ cong

17 Khuùc Dieân Quaân [chuû bieân]. Trung Quoác Thanh Ñaïi Cung Ñình Baûn Hoaï: Baùt Tuaàn Vaïn Thoï Thònh Ñieån, quyeån 34 (Hôïp Phì: An Huy Myõ Thuaät, 2002) 18 Böùc tranh coù moät taám bia veõ ngay beân caïnh treân ñeà: 安南國王阮光平及蒙古王公朝鮮緬甸南掌各國使臣恭迎萬夀來京於此瞻覲 An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình caäp Moâng Coå vöông coâng, Trieàu Tieân, Mieán Ñieän, Nam Chöôûng caùc quoác söù thaàn cung nghinh vaïn thoï lai kinh ö thöû chieâm caän. Trong hình vua Quang Trung quì ñoùn haøng ñaàu tieân, ñaèng sau laø söù thaàn Trieàu Tieân vaø leã quan, beân traùi laø caùc thaân vöông vaø ngöôøi trong hoaøng toäc [vôùi boå phuïc hình troøn, ñeo trieàu chaâu], beân phaûi laø caùc ñaïi thaàn nhaø Thanh [vôùi boå phuïc hình vuoâng, khoâng ñeo trieàu chaâu]. Vua Caøn Long ñi kieäu [kieân dö] do 28 thò veä [hay thaùi giaùm] khieâng treân vai, chung quanh coù ngöï laâm quaân vaø caùc caän thaàn theo haàu. Theo leã tuïc nhaø Thanh duø cho hoaøng thaùi haäu [meï ruoät vua] ra ñoùn hoaøng ñeá cuõng phaûi quì chöù khoâng ñöùng. 19 nguyeân vaên ñaàu taïp cöông caân [頭匝綱巾] 20 thaát löông kim quan [七梁金冠]. 21 xöông öu [倡優] 22 Töø Haïo Tu (徐浩修): Yeân Haønh Kyû (燕行紀) Tuyeån Taäp V (Soul: Minjok Munhwa Ch’ujinhoe,1976) quyeån II, phaàn nguyeân vaên chöõ Haùn.

Hình 5: Hoaøng ñeá ñoäi thaát löông kim quan (Trích trong 5000 years

of Chinese Costumes, tr. 109)

10

veà phía sau coù baûy ñöôøng ngaán goà leân maø vua chuùa ñôøi Toáng trôû veà tröôùc ñoäi khi thieát trieàu. 23 Khoâng bieát y phuïc thöïc cuûa nöôùc ta qua caùc trieàu ñaïi nhö theá naøo vì saùch vôû cheùp sô saøi vaø khoâng coù hình veõ laøm maãu neân thöïc khoù hình dung [xem theâm Phan Huy Chuù, Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, “Leã Nghi Chí”] nhöng theo mieâu taû cuûa söù thaàn Trieàu Tieân, vua Quang Trung khi sang Baéc Kinh ñaõ maëc long baøo theo loái xöa [coù leõ oâng traùnh maëc theo kieåu nhaø Minh maëc duø theo nhö saùch vôû mieâu taû, trieàu phuïc nöôùc ta ñôøi Leâ aûnh höôûng nhieàu cuûa nhaø Minh]. Muõ coù ngaán [ridged hat – löông quan] cuõng coøn ñöôïc ñoäi trong nhung phuïc [military attire] cuûa quaân vöông trong teá leã ñôøi Chu.

23 Zhou Xun, Gao Chunming: 5000 Years of Chinese Costumes (Hongkong: The Commercial Press, 1998) tr. 108

11

NGUYEÂN DO VIEÄC VUA QUANG TRUNG MAËC Y PHUÏC NHAØ THANH

Vieäc vua Caøn Long ban cho Nguyeãn Hueä y phuïc cuûa moät hoaøng töû [con ruoät vua] mang vöông töôùc coù moät lòch söû khaù ly kyø.

Nguyeân tröôùc ñaây khi caàm ñaàu phaùi boä sang Trung Hoa, Nguyeãn Quang Hieån [chaùu Nguyeãn Hueä] thaáy gaám theâu roàng cuûa nhaø Thanh tuyeät ñeïp neân ñaõ mua moät soá cuoän ñem veà. Nguyeãn Hueä laïi cuõng ñaët mua moät soá maõng baøo [maõng laø roàng chaân coù boán ngoùn nhöng veà sau ñeå phaân bieät, aùo theâu roàng cuûa nhaø vua goïi laø long baøo, aùo theâu roàng cuûa thaân vöông, hoaøng töû goïi laø maõng baøo baát keå roàng boán hay naêm ngoùn] coù hình giao long ñeå may trieàu phuïc khi sang chuùc thoï.

Theá nhöng gaám Trung Hoa ñeå may maõng baøo coù theå thöùc deät rieâng ñeå cho phuø hôïp vôùi daïng thöùc cuûa nhaø Thanh, khoâng theå duøng ñeå may y phuïc kieåu Haùn, coå troøn [töùc y phuïc nöôùc ta theo kieåu ñôøi Toáng, Minh]. Vua Caøn Long nghe taâu leân töôûng raèng Nguyeãn Hueä haâm moä y phuïc nhaø Thanh neân sai hoûi laïi ñeå neáu thaät nhö theá oâng seõ ñaëc bieät ban cho y phuïc hoaøng töû [a ca - 阿哥], bao goàm maõng baøo maøu kim hoaøng, muõ coù choûm baèng hoàng baûo thaïch vaø aùo coù theâu 4 con roàng hình troøn [hai hình treân hai vai, moät tröôùc ngöïc, moät sau löng]. Ñaây laø y phuïc daønh rieâng cho baäc thaân vöông nghóa laø coøn hôn nhöõng hoaøng töû bình thöôøng.24

Trong moät ñaïo duï vieát thaùng 2 naêm Canh Tuaát [Caøn Long 55] ñaõ coù ñoaïn nhö sau:

...Neáu nhö muoán ñoåi y phuïc [töùc aên maëc theo kieåu Maõn Thanh] aét phaûi vui loøng maø theo. Theá nhöng lôøi leõ chöa roõ raøng [töùc laø khoâng bieát vua Quang Trung chæ muoán mua gaám theâu roàng cuûa Trung Hoa ñeå may y phuïc Vieät hay muoán maëc trieàu phuïc Maõn Thanh] cho neân khoâng theå mieãn cöôõng ñöôïc.

Neáu nhö quoác vöông kia quaû coù yù ñoù thaät, traãm seõ caùch ngoaïi gia aân [gia aân vöôït bình thöôøng], ban cho chöông phuïc [y phuïc trieàu ñình], caáp cho phaåm phuïc thaân vöông [con vua ñaõ coù chöùc töôùc], cho choûm muõ hoàng baûo thaïch, [aùo coù] boán taám quaûi troøn hình roàng, gioáng nhö phuïc saéc a ca [tieáng Maõn nghóa laø hoaøng töû chöa coù töôùc vò], thöôûng cho kim hoaøng maõng baøo [aùo baøo theâu roàng maøu vaøng ñaäm]...25

Ngoaøi ra, moät soá toøng thaàn ñi theo cuõng ñöôïc ban aùo muõ nhò, tam phaåm laø moät tröôøng hôïp töông ñoái khaùc thöôøng vì qui cheá nhaø Thanh raát nghieâm nhaët veà hình thöùc26. Theo

24 Tính ñeán thôøi gian ñoù, raát ít con vua ñöôïc phong thaân vöông. Veà sau vua Quang Trung laïi ñöôïc ñaëc caùch ban cho hoaøng maõ quaûi vaø moät con ngöïa chieán cuøng boä cöông maøu vaøng laø nhöõng aân suûng ñaëc bieät cuûa ngöôøi coù chieán coâng laãy löøng maø chæ coù vaøi danh töôùng ñöôïc maëc, caùc hoaøng töû khi ñoù chöa coù ai ñöôïc höôûng ñaëc aân ñoù caû. 25 Cao Toâng thöïc luïc, quyeån 1349 [32-4] 26 Trong lòch söû Trung Hoa, chöa coù tröôøng hôïp naøo söù thaàn nöôùc khaùc ñöôïc ban muõ aùo [nghóa laø ñöôïc phaân ñònh ñaúng traät theo qui cheá quan chöùc Thanh trieàu] neân vieäc Ngoâ Vaên Sôû, Phan Huy Ích ... ñöôïc maëc aùo nhò, tam phaåm ... taïo thaéc maéc cho caùc söù ñoaøn khaùc. Chuùng toâi ñoaùn laø sôû dó coù vieäc naøy vì vua Caøn Long khoâng muoán cho ngöôøi nöôùc Nam caûm thaáy khoù chòu khi vua cuûa mình maëc trieàu phuïc thaân

12

chính lôøi cuûa vua Caøn Long trong phuï chuù baøi thô thöù hai ban cho Nguyeãn Hueä khi oâng tôùi Tò Thöû Sôn Trang coù nhöõng chi tieát sau ñaây:

Nguyeãn Quang Bình ñeán sôn trang [Tò Thöû Sôn Trang] chieâm caän heát söùc cung kính, ta thaät thöông meán, y môùi caûm aân xin ñöôïc maëc aùo muõ thieân trieàu ñeå theâm thaønh yù. Vì theá ta môùi ban cho hoàng baûo thaïch ñính, tam nhaõn linh, hoaøng quaûi ñeå toû loøng öu suûng. Tröôùc ñaây khi ta chöa chaáp thuaän ñaõ coù chæ haõy cöù duøng phuïc söùc baûn quoác [töùc trieàu phuïc Ñaïi Vieät].

Sau hai caâu luaän laïi tieåu chuù:

Muøa xuaân naêm nay gia aân ban cho Nguyeãn Quang Bình daây löng maøu vaøng [hoaøng thinh - 黄鞓], ngoïc ñaùi, laïi khaån khoaûn xin ñöôïc maëc y quan thieân trieàu vaøo döï tieäc taïi sôn trang neân ban cho y phuïc hoaøng töû maõng baøo maøu vaøng, boán long quaûi troøn. Ñeán ngaøy tieán kinh chuùc möøng, theo ñieån leã ra leänh cho y duøng y quan nöôùc mình cho ñuùng theå cheá. Laïi nghó quoác vöông kia laø chuû cuûa moät nöôùc, neáu caét toùc [theo loái Maõn Thanh] thì khi chuyeån laïi quaàn aùo baûn quoác thaàn daân nhìn vaøo [seõ coi thöôøng], khoâng phaûi laø yù cuûa traãm.

Khi ñöôïc ban aùo muõ, vua Quang Trung ñaõ daâng bieåu taï ôn trong ñoù coù moät soá chi tieát nhö sau:

... Thaàn hoâm nay ñöôïc ban ôn theá naøy thaät töø xöa chöa ai töøng coù. Xeùt phaän mình nhö vaäy, thaät caûm ñoäng ñeán chaûy nöôùc maét. Thaàn laïi ñöôïc ñaïi thaàn quaân cô truyeàn chæ raèng, nay khi vaøo chieâm caän thieân nhan thì duøng aùo muõ naøy, coøn nhö ñeán khi tham döï ñaïi ñieån khaùnh haï thì duøng phuïc saéc baûn quoác.27

Nhöõng chi tieát ñöôïc nhaéc ñeán trong baøi bieåu, thoaït töôûng nhö ca ngôïi aân ñieån cuûa vua Caøn Long nhöng thöïc teá cuõng laø nhaán maïnh ñeán moät soá qui taéc. Vua Quang Trung ñeà caäp ñeán vieäc vua Caøn Long coi oâng nhö moät ngöôøi con neân ñaõ ban cho aùo muõ trieàu ñình, moät ñaëc aân chöa töøng xaûy ra28. Tuy nhieân Nguyeãn Hueä cuõng xaùc ñònh vieäc maëc vöông nhaø Thanh neân ñaõ khoân kheùo bieán moät aân ñieån baát thöôøng [cho moät caù nhaân] thaønh moät leã tieát ñaëc bieät [daønh cho phieân thuoäc]. Trieàu Caøn Long, Thanh ñình raát linh ñoäng trong nghi leã giao thieäp vôùi beân ngoaøi, nhö chuùng ta thaáy trong vieäc tieáp phaùi boä Anh naêm 1793 [sau vua Quang Trung moät thôøi gian ngaén]. 27臣今日所蒙，寔古來絕無而僅有者。揣分捫衷，感極而涕。又奉軍機大人。宣傳諭旨。現在覲顏扈蹕。用此冠服。如遇朝賀大典。仍用臣國服色等。 Thaàn kim nhaät sôû moâng, thaät coå lai tuyeät voâ nhi caän höõu giaû. Suûy phaân moân trung, caûm cöïc nhi theá. Höïu phuïng quaân cô ñaïi nhaân. Tuyeân truyeàn duï chæ. Hieän taïi caän nhan hoã taát. Duïng thöû quan phuïc. Nhö ngoä trieàu haï ñaïi ñieån. Nhöng duïng thaàn quoác phuïc saéc ñaúng. Ñaïi Vieät Quoác Thö, quyeån VI 28 Ñieån leä nhaø Thanh chia caùc töôùc vöông ra laøm boán loaïi: thaân vöông (prince of the first degree), quaän vöông (prince of the second degree), boái laëc (prince of the third degree) vaø boái töû (prince of the fourth degree). Chæ ngöôøi trong hoaøng toäc môùi ñöôïc ban caùc töôùc vò naøy, ngöôøi ngoaøi hoaøng toäc chæ ñöôïc ban ñeán töôùc coâng laø cao nhaát. Vieäc ban cho Nguyeãn Hueä muõ aùo thaân vöông vaø xeáp ñeå ngoài ôû vò trí “döôùi thaân vöông, treân quaän vöông”, nhaát laø boå phuïc hình troøn [hình troøn chæ duøng cho ngöôøi trong hoaøng toäc, caùc quan phaûi duøng boå phuïc hình vuoâng] ñaõ xaùc ñònh vai troø vaø lieân heä giöõa vua Quang Trung vaø vua

13

aùo muõ kieåu ngöôøi Thanh chæ giôùi haïn vaøo hoâm trieàu kieán vaø sau naøy thì vaãn theo tuïc cuõ. Ñoù laø aên maëc theo y phuïc baûn quoác khi tham döï nhöõng ñaïi leã khaùc.

Söù thaàn Trieàu Tieân vì tôùi sau maáy ngaøy neân nghe vua Quang Trung vaø moät soá boài thaàn maëc y phuïc nhaø Thanh thì coù yù deø bæu. Thöïc ra moïi vieäc ñeàu coù nguyeân do maø chuùng toâi ñaõ phaân tích taâm lyù dao ñoäng khi vua Cao Toâng gaëp Nguyeãn Hueä laàn ñaàu trong boä aùo maøu kim hoaøng khieán oâng nhôù ñeán ngöôøi con trai thöù saùu vöøa qua ñôøi.29

Caøn Long khoâng phaûi töông quan bình thöôøng giöõa thieân trieàu vaø phieân thuoäc. Ngay hoâm 11 thaùng 7, sau khi hai ngöôøi laøm leã “baõo kieán thænh an” , vua Caøn Long ñaõ “thaùnh taâm voâ cuøng vui veû, ñaëc bieät gia aân ban cho ta [Nguyeãn Hueä] ngöï thi, muõ aùo, ngöïa, moät vaïn löôïng baïc cuøng choûm muõ trieàu phuïc”. [“Tôø quoác-thö cuûa vua Quang-Trung khi ôû coâng quaùn Vieân-Minh göûi veà nöôùc cho Nguyeãn-Quang-Toaûn” ngaøy 29 thaùng 7 naêm Caøn Long 55, Ñaïi Vieät Quoác Thö, quyeån VI]. Cuõng neân theâm, naêm aáy vì laø ñaïi leã khaùnh thoï, vua Caøn Long ban thöôûng cho caùc hoaøng töû con ruoät oâng [coøn laïi 4 ngöôøi] vaø moät ngöôøi khoâng phaûi con laø Nguyeãn Hueä moãi ngöôøi 1 vaïn löôïng baïc. Chính vì nhöõng aân ñieån ñaëc bieät, trong vaên thö cuûa Ñaïi Vieät cuõng nhö cuûa Trung Hoa, boán chöõ “caùch ngoaïi gia aân” [vöôït bình thöôøng, quaù khuoân khoå] ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn nhöng tröôùc ñaây haàu nhö chöa maáy ai quan taâm ñeán. 29 Xem theâm “Sô Kieán Hoàn Nhö Cöïu Thöùc Thaân”, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính.

14

KEÁT LUAÄN

Theo suy ñoaùn cuûa chuùng toâi, böùc chaân dung Nguyeãn Hueä maëc trieàu phuïc nöôùc Nam, ñoäi thaát löông kim quan chaéc ñöôïc göûi cho oâng ñem veà nöôùc, hai böùc coøn laïi aên maëc theo loái Maõn Thanh ñöôïc löu laïi trong cung. Moät chi tieát cuõng khaù teá nhò laø khi vua Quang Trung töø bieät roài, trong moät böùc thö khaùc vua Caøn Long ñaõ vieát “töø khi ngöôi veà nöôùc, khoâng ngaøy naøo ta khoâng nghó ñeán ngöôi” ñuû bieát oâng bieät ñaõi Nguyeãn Hueä khoâng phaûi laø ñeå laáy loøng moät caùch xaõ giao.

Cho tôùi nay, nhieàu hoïc giaû vaø chuyeân vieân baûo taøng ñaõ vaø ñang tìm caùch khoâi phuïc laïi nhöõng tranh aûnh caát giöõ vaø tröng baøy trong Töû Quang Caùc. Tuy nhieân, sau hôn moät nöûa theá kyû binh löûa vaø caùc coå vaät cuõng bò cöôùp phaù, laáy troäm nhieàu laàn, soá löôïng truy taàm ñöôïc chæ laø moät con soá raát nhoû. Theo thoáng keâ môùi nhaát, coù khoaûng 65 böùc chaân dung töôùng só ñôøi Thanh coøn bieát tung tích, khoaûng hôn 200 böùc khaùc coù ghi nhaän trong söû lieäu nay khoâng bieát ôû ñaâu [coù leõ ñaõ bò huyû hoaïi].

Böùc veõ chaân dung vua Quang Trung chöa ai thaáy daáu veát gì vaø cuõng khoâng thaáy taøi lieäu naøo ñeà caäp ñeán. Ngay caû nhöõng vaên thö ñôøi Taây Sôn göûi sang Trung Hoa nay cuõng chæ coøn laùc ñaùc ñoâi ba tôø [baûn chính] vaø thænh thoaûng coù baûn sao trong moät soá saùch vôû.

Moät lyù do coù theå cuõng aûnh höôûng ñeán soá phaän cuûa böùc chaân dung vua Quang Trung trong cung nhaø Thanh laø sau khi vua Caøn Long qua ñôøi, vua Gia Khaùnh leân ngoâi ñaõ ñaûo ngöôïc nhieàu chính saùch, thanh tröøng caùc ñaïi thaàn tröôùc ñaây laø taâm phuùc cuûa vua cha. Trong ngoaïi giao, ñang töø moät chính saùch maät thieát vôùi nöôùc ta, töông quan Thanh - Vieät boãng laïnh nhaït haún – neáu khoâng noùi laø bieán thaønh gheùt boû – vaø thaùi ñoä ñoù ít nhieàu aûnh höôûng ñeán söï baïi vong cuûa nhaø Taây Sôn. Nhöõng daáu tích veà öu ñaõi trong thôøi Caøn Long vôùi vua Quang Trung cuõng bò xoaù môø neân haàu nhö khoâng coøn ai bieát ñeán.

Thaùng 01-2010