VIII-XIII yüzyıllar Türk Edebiyatı

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2367 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1364

VIII-XIII.YZYILLAR TRK EDEBYATIYazarlar Prof.Dr. Mehmet LMEZ (nite 1) Prof.Dr. Adnan KARASMALOLU - Yrd.Do.Dr. smet ANLI (nite 2) Prof.Dr. Zhal LMEZ (nite 3) Prof.Dr. Kemal YAVUZ - Prof.Dr. Adnan KARASMALOLU (nite 4) Prof.Dr. Kemal YAVUZ (nite 5, 7) Prof.Dr. Aysu ATA (nite 6)

Editrler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Yrd.Do.Dr. smet ANLI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Atilla Tekin Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat ISBN 978-975-06-1041-7

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekilernsz .................................................................................................................... vi

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat ...............................................................................GR: GKTRKLERN KISA TARH ............................................................... TRK EDEBYATININ EN ESK RNEKLER ..................................................... GKTRK DNEM TRK EDEBYATI .............................................................. Kl Tigin Yazt (684-731) .......................................................................................... Bilge Kaan Yazt (683-734)...................................................................................... Tunyukuk (Tonyukuk) Yazt ..................................................................................... Yenisey Yaztlarndan Birinci Altn Kl Yazt ......................................................... Eski Trk Yaztlarnn Edeb Deeri ......................................................................... Orhon Yaztlar zerine Yaplan Yaynlar ................................................................ UYGUR DNEM TRK EDEBYATI ................................................................... Uygurlarn Ksa Tarihi ................................................................................................ ESK UYGUR EDEBYATI ........................................................................................ BUDST UYGUR EDEBYATI .................................................................................. Anlatlar, Masallar ...................................................................................................... Stralar.......................................................................................................................... Abhidharma Metinleri................................................................................................. Vinayalar ...................................................................................................................... Tvbe Metinleri ............................................................................................................ By Metinleri ............................................................................................................ MANHEST UYGUR EDEBYATI ......................................................................... HRSTYAN UYGURLARA AT METNLER ...................................................... DNDII UYGUR EDEBYATI ................................................................................. Irk Bitig ......................................................................................................................... ESK UYGUR R .................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm .................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................................... Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................

23 4 5 5 7 7 8 10 13 14 14 14 14 14 16 18 18 18 19 19 22 23 24 25 29 30 31 31 33

1. NTE

Arap ve Fars Edebiyatlar .............................................................. 34GR: ARAPLARIN KISA TARH ....................................................................... ARAP EDEBYATI ..................................................................................................... Cahiliye Dnemi ........................................................................................................ slam Dnem .............................................................................................................. Emevler Dnemi ....................................................................................................... Abbs ve Endls Emevleri Dnemi ..................................................................... k Dnemi ............................................................................................................ Yeni Arap Edebiyat (Modern Dnem) ................................................................... ARAP EDEBYATINDA NAZIM EKLLER VE NESR .................................... Nazm ekilleri ........................................................................................................... Nesir Trleri ve Nesir Tr Eser Yazlan Alanlar ................................................... RANIN KISA TARH ............................................................................................ 35 36 36 37 37 38 39 39 39 39 40 43

2. NTE

iv

indekiler

FARS (RAN) EDEBYATI ........................................................................................ Fars Edebiyatnda Grlen sluplar ........................................................................ TRK EDEBYATINDA ETKS OLAN FARS AR VE YAZARLARI ............ Firdevs ......................................................................................................................... Genceli Nizm ............................................................................................................ Ferdddn-i Attr ....................................................................................................... Sad-i iraz .................................................................................................................. Hfz- iraz ................................................................................................................ Cm (Molla Cm) ..................................................................................................... Cmnin Eserleri .................................................................................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................................... Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

44 44 46 46 47 48 50 51 52 52 55 57 58 58 59 61 62 62 62 62 65 70 71 72 73 76 76 78 79 81 82 82 83

3. NTE

Karahanl Dnemi Trk Edebiyat................................................. 60GR: KARAHANLI DEVLETNN KISA TARH ............................................ KARAHANLI DNEM TRK EDEBYATI ......................................................... Karahanl Trkesi (XI-XIII. yzyllar) .................................................................... KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI ESERLER ........................................... Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig .................................................................. Kutadgu Biligin Edeb Deeri ve erii .................................................................. Kagarl Mahmud ve Eseri Divan Lugatit-Trk ................................................... Divan Lugatit-Trkn Edeb Deeri ve erii ................................................... Hece lsyle Yazlm Manzumeler .................................................................... Aruz lsyle Yazlm Manzumeler .................................................................... Edib Ahmed Yknek ve Eseri Atebetl-Hakyk ................................................. Atebetl-Hakykn Edeb Deeri ve erii ......................................................... Karahanl Trkesiyle Yazlm Kuran Tercmeleri .............................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

4. NTE

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat I: Anadoluda Gelien Trk Edebiyat.............................................................. ................. 84GR: TRKLERN ANADOLUYA GEL ........................................................ Anadolu Seluklular .................................................................................................. XII-XIII. YZYILLARDA ANADOLUDA GELEN EDEBYAT ..................... Anadoluda Yazlan lk Farsa Eserler ....................................................................... ANADOLUDA TRKEYE YNEL VE TRK EDEBYATININ NCLER .................................................................................................................. Trk Edebiyatnn Anadoludan nceki Genel Durumu ...................................... Anadolu Seluklular Dneminde Genel Edeb Durumu ...................................... Anadoluda Trkeye Yaklam ve lk Trke Eserlerin Yazlma Sreci ............... Anadoluda Trkenin nderleri .............................................................................. Anadoluda Yazlan lk Trke Eserler ...................................................................... Kark Dilli Eserler ...............................................................................................

85 85 87 87 89 89 90 91 92 95 96

indekiler

v

zet ................................................................................................................................ 98 Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 99 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 100 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 100 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 101

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat II: XII-XIII. Yzyllarda Anadoluda Gelien Tasavvuf Trk Edebiyat ............................ 104GR ............................................................................................................................ MEVLN CELLEDDN- RM ....................................................................... Mevlnnn Edeb Kiilii ve Eserleri ...................................................................... Mevlnnn ve Mesnevsinin Trk Edebiyatndaki Yeri ...................................... SULTAN VELED ......................................................................................................... AHMED FAKH .......................................................................................................... DNDII (L-DN) KLSK TRK RNN LK RNEKLER .................... HOCA DEHHN ...................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

5. NTE

105 105 108 113 115 118 120 120 123 125 126 126 127 131 133 136 136 137 139 141 143 143 145 146 147 148 150 151 152 153 157 157 158 162 167 173 174 175 175

Harezm-Altn Ordu Trkesi ve Edebiyat......................................130GR: HAREZM VE TARH ................................................................................. HAREZM TRKES ................................................................................................ HAREZM TRKES ESERLER ............................................................................ Zemaher ve Mukaddimetl-Edebi ....................................................................... Rabgz ve Ksasl-Enbiys ..................................................................................... slm ve Munl-Mrdi .......................................................................................... Kerderli Mahmud b. Ali ve Nehcl-Ferdsi ......................................................... HAREZM-ALTIN ORDU TRKES ESERLER ................................................ Kutb ve Hsrev rni .............................................................................................. Harezm ve Muhabbet-nmesi .................................................................................. Hsm Ktib ve Dsitn- Cumcumas .................................................................... Mirc-nme ................................................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavrulabilecek Kaynaklar .............................................................. MEVLNNIN TRKE VE FARSA-TRKE BEYTLER ......................... Mevlnnn Trke Beyitlerinden rnekler ........................................................... Mevlnnn Farsa-Trke Mlemm Beyitlerinden rnekler ........................... SULTAN VELEDN TRKE MANZUMELER ................................................. HOCA DEHHNNN RLERNDEN SEMELER ........................................ Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................

6. NTE

XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler.............................156

7. NTE

vi

nsz

nszSevgili renciler, Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kt topraklarda domu ve bu milletin tarihte oynad rollere gre gelierek devam etmitir. Bu itibarla edebiyatmz ilk defa szl ekilde ortaya kmsa da tarihte rastladmz yazl metinler sekizinci yzylda, bugn Moolistan snrlar iinde bulunan Orhun nehri boyunda ve evresinde dikilmi olan Orhun Abideleridir. Bu yazlardaki Trkenin edeb bir dil olmas, dilimizle ilgili belgelerin daha ncelere gtrlebilecei fikrini de beraberinde getirmitir. Gktrk Abideleri ile balayan Trk dili, Trklerin batya ekililerinde yeni yeni kltr merkezleri kurmalar ile, eitli edeb verimlerin ortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Bu coraf farkllamalar, din ve kltrel araylar zamanla Trk edebiyatnda da bir eitlilik ve zenginlik ortaya karmtr. Orhun blgesinin bilinen ilk kltr merkezi oluu, daha sonra Uygur Trklerinin ortaya koyduu edeb verimler, Trklerin slam dinini kabul etmeleri ile Karahanl devletindeki edeb faaliyetler, coraf saha itibariyle, hep douda gereklemitir. slam devre girerken douda Karahanl ve Gazne devletleri, hemen arkasndan tarih sahnesine kan Byk Seluklu Devleti ile Trk corafyas da batya doru bir genileme gstermitir. Douda in, batda Bizans snrlarna dayanan bu corafyada Trk dili de kendine gre bir gelimenin iinde olmutur. Byk dil bilgini Kagarl Mahmud yazd Divan Lugatit-Trk adl eserinde Trkenin bu durumuna yer vermi, zellikle iki edeb ivenin varlna iaret etmi ve bunlar douda Karahanl, batda Ouz Trkesi olarak gstermitir. Karahanl Trkesindeki edeb faaliyetler Gktrk Trkesinin bir devam olarak ve ilk slam eserleri de iine alarak varln srdrmtr. Bu edeb faaliyet, devletin 1210 yllarnda kne kadar srmtr. Ancak bundan sonra Kuzey-Dou Trkesi eklinde devam ederek yeni kltr merkezlerinde yeni edeb verimleri de beraberinde getirmitir. Harezm-Altnordu blgesi, bu kltr merkezlerinin banda geldii gibi, Ouz ve Dou Trkelerinin birlikte yaad bir yer olmutur. Kuzey Trkesi, Kpak Trkesi olarak devam ederken Dou Trkesi de aatay Trkesi ad ile kendini gstermitir. aatay Trkesi ile Semerkand, Buhara, Herat gibi kltr ve hkmet merkezlerinde yeni edeb eserler yazlmtr. Bu ive daha ziyade Orhun, Uygur ve Karahanl devrini iine alan Eski Trkenin devam ve daha gelimi ekli durumundadr. XV. yzyln byk airi Ali ir Nev ile en parlak devrini yaayan aatay Trkesi, XVI. yzyla bu ekilde girmitir. te douda yer almas sebebi ile Dou Trk Edebiyat diye adlandrdmz edebiyat budur. XIII. yzylda eserlerini vermeye balayan Ouz Trkesi de Azerbaycan ve Osmanl corafyasnn dili durumundadr. Trkenin bu kolu Trkln XXI. yzyla kadar kesintisiz devam eden en byk edeb dilidir. Bu dille gelien edebiyat, batda yer almas sebebi ile kitabmzda Bat Trk Edebiyat eklinde belirtilmitir. Btn bunlarn yannda Trklerin komu olup temasta bulunduklar, gitgide i ie yaadklar Mslman milletler de bulunmaktadr. Trkler slam dinini kabul ettiklerinde, dillerini ve edebiyatlarn da birlikte getirmiler, bu dinin deerlerini benimsemiler ve inanlar dorultusunda yeni edeb verimler ortaya koymulardr. Bu edeb verimlerde Arap ve Fars edebiyat ile karlkl ilikiler olumu ve bu milletlerin edebiyatlarndan etkilenmilerdir. te elinizdeki eser, bu bilgiler dorultusunda, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Program ikinci snflar iin VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebi-

nsz

vii

yat Ders Kitab olarak hazrlanmtr. Yedi niteden meydana gelen bu kitapta her nitenin kim veya kimler tarafndan yazld ayr ayr belirtilmitir. Kitabn 1. nitesinde VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat olarak Gktrk ve Uygur dnemi anlatlmtr. 2. nitede Arap ve Fars Edebiyatlar verilmi; 3. nitede Karahanl Dnemi Trk Edebiyat ortaya konmutur. 4. ve 5. nitede XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat yani Anadoluda ortaya kan edebiyat zerinde durulmutur. 6. nitede Harezm-Altnordu Trkesi ve Edebiyat verilmi; XII-XIII. Yzyllar Bat Trk Edebiyat: Metinler baln tayan 7. nitede ise, Mevln Celleddn-i Rm, Sultan Veled ve Hoca Dehhnnin iirlerinden seilen rneklere yer verilerek gerekli grlen ksmlarda aklamalar yaplmtr. nitelerde, nce ele alnan dnemle ilgili tarih bilgiler verilmi, sonra da edebiyat tarihimizin nde gelen ahsiyetleri ve eserleri ilenmitir. Ancak konunun geni olmas, her air zerinde ayr ayr durulmasn zorlatrdndan anlatlan ahsiyetler dndakiler ele alnan nitede, zet halinde ortaya konmutur. Trk tarihinin XV. yzyla kadar gelen zamannda bir danklk olmas sebebi ile, bu anlatmlarda yzyllar gz nnde tutulmutur.

Editrler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Yrd.Do.Dr. smet ANLI

1Amalarmz

VIII-XIII. YZYILLAR TRK EDEBYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Gktrkler dnemine ait en nemli yaztlar tanyabilecek, Eski Trk Yaztlarnn edeb deerini aklayabilecek, Uygurlar tanyacak ve Budist Uygur edebiyatn ana balklaryla zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Gktrkedebiyat OrhonYaztlar TunyukukYazt KlTiginYazt BilgeKaanYazt Uyguredebiyat EskiUyguredebiyat Tripitaka Abhidharmakoabhyatk Tattvrtha Vykaraa tivttakalar BudistUyguredebiyat KalyakaravePpakara Stralar Saddharmapuarka-stra Avatasakastra AbhidharmaMetinleri Vinayalar TvbeMetinleri ByMetinleri ManiheistUygurEdebiyat Huastuanift HristiyanUygurlaraAitMetinler DindUygurEdebiyat IrkBitig EskiUyguriiri TurfanTrkleri

indekiler GR:GKTRKLERNKISATARH TRKEDEBYATININENESK RNEKLER GKTRKDNEMTRKEDEBYATI UYGURDNEMTRKEDEBYATI ESKUYGUREDEBYATI BUDSTUYGUREDEBYATI MANHESTUYGUREDEBYATI HRSTYANUYGURLARAATMETNLER DNDIIUYGUREDEBYATI ESKUYGURR

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat Gktrk ve Uygur Dnemi Trk

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Edebiyat

VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve UygurDnemi Trk EdebiyatGR: GKTRKLERN KISA TARHTarihte Trk adyla kurulan ilk Trk devleti olan Gktrk Kaanl (yaygn bilinen adyla Gktrkler ~ Kktrkler) kurulularn (552) takiben ksa bir sre sonra Dou ve Bat olarak ikiye ayrlmlardr. Doudaki kaanlk 630da, batdaki kaanlksa 659da in eemenliine girmitir. Dou kaanl bugnk Moolistanda, Bat kaanl ise pek Yolunu, bugnk inin batsn, Uygur blgesini kendisine merkez edinmitir. 630da in eemenliine giren Trkler, bu tarihten sonra 682ye kadar eitli ayaklanma giriimlerinde bulunmularsa da hi birisi tam olarak baarl olmamtr. Bugn Gktrk Antlar adyla bilinen en eski Trk yaztlarnda da anlatld gibi, Trkler 17 kiiyle bakaldrmlar, isyan duyan evredekilerin de bunlara katlmalaryla saylar 70 kiiyi bulmutur. Sonuta da Trklerin yok olmayp bir kavim olmalarn isteyen Gn/ Tanrnn yardmyla isyan baarya ulamtr:Trk bodun yok bolmazun tyin, bodun bolun tyin, kam ltri kagang gm lbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrmi erin. Kam kagan yti ygirmi erin takm. Tara yoryur tyin k idip balkdak takm. Tagdak nmi, trilip yetmi er bolm. Belli ki Trk ulusu yok olmasn diye, millet olsun diye babam ltri Kaan, annem lbilge sultan gn tepesinden ekip ykseltmiler. Babam hakan on yedi savayla ortaya atlm. syan balyor diye haber gelince ehirdekiler (de) ileri atlmlar. Dadakiler de aa inmiler. Toplanp yetmi sava olmular (Kl Tigin Yazt, dou yz, 11-12. Satrlar)

ine kar balatlan isyan baarya ulatran Kutlu, halk bir araya toplamas, derlemesi dolaysyla lkeyi, halk derleyen diye evirebileceimiz ltri (l lke; halk ve tri derme, toplama) unvann almtr. Bamszln kazanan Trkler 682den 744e kadar geen srede Moolistann dousundan Koreye kadar, gneyde inin i kesimlerine ve Tibete kadar, batda Semerkant geip Afganistana kadar, kuzeyde Altay, Tuva blgelerine kadar geni bir blgeye seferler dzenleyerek bu blgeleri eemenlikleri altna almlardr:tokuz oguz begleri bodun bo sabmn edgti id katgd tla ilger kn tugska brger kn ortosaru kurgaru kn batska yrgaru tn ortosaru anta ireki bodun kop maa krr ana bodun kop tdim ol. Tokuz Ouz Beyleri ve ulusu, bu szm iyice iitin, dikkatle dinleyin! Douda gnein doduu yere, gneyde aydnln ortasna, batda gnein batt yere, kuzeyde karanln ortasna kadar, bu (snrlarn) ierisindeki halkn tamam bana baldr. Bu kadar halkn tamamn dzene soktum (KT G 2-3).

4

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat ilger antu yazka tegi sledim taloyka kiig tegmedim brger tokuz ersinke tegi sledim tptke kiig tegmedim kurgaru yn gz kee temir kapgka tegi sledim yrgaru yir bayrku yrie tegi sledim bona yrke tegi yortdm. Douda antung ovasna kadar sefer ettim. Denize bir kez bile varmadm. Gneye doru Tokuz Ersinlere kadar sefer ettim. Tibete bir kez bile varmadm. Batda Sr Deryay geip Temir Kapga kadar sefer ettim. Kuzeyde Yer Bayrkularn topraklarna kadar sefer ettim. Bu kadar yere sefer ettirdim. (KT G 3-4)

Kl Tigin gerekte bu antlarn dikilmesine vesile olan, Kutlug Kaann iki olundan biri, Bilge Kaann kk kardeidir. Bir ok savaa katldktan, kahramanlklar gsterdikten sonra Ouzlarn bir basknnda karargah yiite savunur ve arpma esnasnda 47 (?) yanda iken lr. Bu zamansz lme ok zlen aabeyi Bilge Kaan da onun hayatn lmszletirmek amacyla bu yaztlar hazrlatr ve diktirir. Daha sonra da evresinde dzenlemeler yaptrarak bir tr ant kabir haline getirir. Bilge Kaan, Kl Tigin iin baba gibidir, nk babas vefat ettiinde daha yedi yandadr:kam kagan udukda inim kl tigin yti yada kalt Babam hakan vefat ettiinde kk erkek kardeim Kl Tigin yedi yandayd (KT D 30) oguz yag ordug basd kl tigin gsz akn binip tokuz eren sand ordug brmedi gm katun ulayu glerim ekelerim kunuylarm bona yeme tirigi k bolta erti lgi yurtda yolta yatu kalta ertiiz kl tigin yok erser kop ltei ertiiz inim kl tigin kergek bolt. Dman Ouzlar ordugah bastlar. Kl Tigin ksz boz ata binip dokuz askeri mzraklad, ordugah teslim etmedi. Annem sultan ve analarm, ablalarm, prenseslerim; bunlarn dirisi cariye olacak, ls de sada-solda ortalkta dklp kalacakt. Kl Tigin olmasayd hepiniz lecektiniz. Kk kardeim Kl Tigin vefat etti. (KT K 8-10)

Bilge Kaan, bu zntsn olduka edeb ve hznl bir ekilde anlatr, bir taraftan da yas tutmann, fazla dvnmenin grevlerinin nne geeceini dnr ve deyim yerindeyse kalbine ta basarak gerek hayata dner:inim kl tigin kergek bolt zm sakntm krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg bolt zm sakntm d teri aysar kii ogl kop lgeli trimi ana sakntm kzde ya kelser tida klte sgt kelser yanturu sakntm katgdi sakntm ki ad ulayu iniygnm oglanm beglerim bodunum kzi ka yavlak bolta tp sakntm. Kk kardeim Kl Tigin vefat etti. Kendi kendime dndm. Gren gzlerim grmez, bilen bilincim bilmez gibi oldu. Kendi kendime dndm: Zamann sahibi emrettiinde (herkes lecek), insanolu hep lml yaratlm. diye dndm. Gzmden ya geldiinde (gzyam) durdurdum, iimden haykrmak getiinde (atm) bastrdm. Dndm. yice dndm. ki ad ve kk erkek kardelerim, ocuklarm, beylerim, halkm (hepsinin) gz ka (matem tutmaktan) heb olacak diye dndm. (KT K 10-11)

TRK EDEBYATININ EN ESK RNEKLERske talka bokukg tuta

Trklere ait bilinen en eski edeb verim, in kaynaklarnda yer alan aadaki beyittir:

Bugnk Trkeye Sy kartn, Bokuku tutun! veya Orduyu gnder, Bokuku yakalat! eklinde evirebileceimiz bu beyit, en eski Trke metinlerden, Moolistandaki Eski Trk Yaztlarndan bir ka yzyl geriye, 4. yzyla kadar gider. in yazsyla yazlm olan ve in kaynaklarna Jie diline, kimi aratrmacya gre Hunlara ait olan bu be-

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat

5

yit bugn ancak Trke ile aklanabilmektedir (Zieme, 1991: 13; lmez, 1994). Uygurca Xuanzang-Biyografisindeki ince Alntlar, Trk Dilleri Aratrmalar 4: 109-143). Genellikle Trke en eski iirsel veri yukardaki beyit kabul grr. Trklerden kalma ikinci kayt bugn Moolistanda koruma altna alnan ve Bugut Yazt adyla bilinen, bir ksm Eski Hinte, geri kalan Sodca (ran, eski bir dil) olan yazttr. lk Trk Kaanlna (552-630) ait olan bu antta dnemin kaanlarnn ad (rnein Bumn Kaan) ok net bir ekilde tespit edilmektedir. Bulunu tarihi 50 yldan geriye giden bu yazt hakknda son yllarda zellikle japon bilim adamlar yeni deerlendirmelerde bulunmulardr (bkz. Klyatorny, S. G., Livi, V. A., 1992). Buguttaki Sogta Kitabeye Yeni Bir Bak, eviren: E. Grsoy-Naskali, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1987: 201-241; aatay, S. ve Tezcan, S., 1976). Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Soguta Bugut Yazt, Trk Dili AratrmalarYll-Belleten 1975-1976: 245-252). Trklerin slamiyet ncesi hayat, tarihi, edeb rnleri sz konusu edildiinde akla ilk gelen Gktrkler ve Uygurlardan gnmze ulaan yaztlar ve kada yazl metinlerdir. Pratik amal olarak corafya ve kltr olarak birbirinden iki farkl blgede gelien bu edebiyat Eski Trke veya slamiyetten nceki Trk Edebiyat ad altnda tek bir balkla ele alnmaktadr. Bu erevede nce Gktrk sonra da Uygur edebiyat ele alnacaktr.

GKTRK DNEM TRK EDEBYATI

Trklerde yazl edebiyatn en eski belgeleri, Gktrkler dneminden kalan Orhon Yaztlardr. Gktrk Abideleri, Eski Trk Yaztlar, Orhon Yaztlar ve baka adlarla anlan, Moolistan ve Sibiryadaki eski Trk harfli yaztlar birbirinden ayrt etmek mmkndr. zel olarak Orhon Yaztlar Kl Tigin ve Bilge Kaan, genel olarak da Tunyukuk dahil olmak zere eski Trk harfli Gktrk dnemine ait yaztlarn hepsini iine alr. Yenisey, Krgzistan ve Moolistanda bulunan eski Trk harfli yaztlarn tamam genel olarak Eski Trk Yaztlar adyla ifade edilir.

Kl Tigin Yazt (684-731)

Trklerden kalma bu en eski yaztlar ilk bata Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tunyukuk adyla anlan yaztlardr. Bunlardan Kl Tigin yazt bir yz ince, dier yz Trke olmak zere 4 metreye yakn ykseklii olan bir tr mermer taa yazlmtr. Antn geni yznde (dou) 40, dar yzlerinde (kuzey ve gney) 13er satr yaz vardr. Ant, aslnda indeki benzer yaztlar gibi uzun mrn, kalcln simgesi olan byk mermerden yaplm kaplumbaa bir altla oturtulmutur. Bu altlk anta yakn yerde bulunmutur. Kl Tigin Yaztndan D 1. ze kk teri asra yagz yr klntukda kin ara kii ogl klnm kii oglnta ze em apam bumn kagan itemi kagan olurm olurupan trk bodun lin trsin tuta brmi ti brmi D 2. trt bulu kop yag ermi s slepen trt buludak bodunug kop alm kop baz klm balgg ykntrmi tizligig skrmi ilger kadrkan yka tegi kr temir kapgka tegi konturm kin ara D 3. idi oksuz kk trk ti ana olurur ermi bilge kagan ermi alp kagan ermi buyruk yeme bilge ermi erin alp ermi erin begleri yeme bodun yeme tz ermi an n lig ana tutm erin lig tutup trg tmi zi ana D 4. kergek bolm yog sgt re kn tugskda bkli lg el tavga tpt apar purum krkz kurkan otuz tatar ktany tatav buna bodun kelipen sgtam yoglam antag klg kagan ermi anta ksre inisi kagan D

Resim 1.1Resim 1.1

Kl Tigin Yaztnn gney yznden bir ayrnt (Alylmaz 2005: 27)

6

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat

5. bolm erin oglt kagan bolm erin anta ksre inisi eisin teg klnmaduk n ogl kain teg klnmaduk n biligsiz kagan olurm erin yavlak kagan olurm erin buyruk yeme biligsiz ermi erin yavlak ermi erin D 6. begleri bodun tzsz n tavga bodun tevligin krlgin n armaksin n inili eili kikrtkin n begli bodunlg yoaurtukin n trk bodun lledk lin gnu dm D 7. kaganladuk kagann yitr dm tavga bodunka beglik ur oglin kul bolt ilik kz oglin k bolt trk begler trk tin tt tavgag begler tavga tin tutupan tavga kaganka D 8. krmi elig yl iig kg brmi ilger kn tugskda bkkli kaganka tegi sley brmi kurgaru temir kapgka tegi sley brmi tavga kaganka lin trsin al brmi trk kara kamag D 9. bodun ana tmi llig bodun ertim lim amt kan kemke lig kazganur men tr ermi kaganlg bodun ertim kaganm kan ne kaganka iig kg brr men tr ermi ana tp tavga kaganka yag bolm D 10. yag bolup tin yaratunu umaduk yana iikmi buna iig kg brtkger saknmat trk bodun lreyin urugsratayin tr ermi yokadu barr ermi ze trk terisi trk duk yri: D 11. suv ana etmi trk bodun yok bolmazun tyin bodun bolun tyin kam ltri kagang gm lbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrmi erin kam kagan yti ygirmi erin takm. Kl Tigin Yaztndan Alnan Metnin Bugnk Trkeye evirisi (D 1) Yukarda mavi gk, aada kara toprak yaratldnda ikisinin arasnda (da) insan olu yaratlm. nsan oullarnn da zerine atam, dedem Bumn Kaan, temi Kaan tahta kmlar. Tahta ktktan sonra Trk halknn lkesini, yasalarn ele alp dzenlemiler. (D 2) (O zamanlar) drt taraf hep dmanm. Orduyu gnderip drt taraftaki halklar hep ele geirmi, hepsini teba haline getirmi. Marurlar (kendisine) ba edirmi, gllere (nnde) diz ktrm. Douda Kadrkan dalarna kadar, batda Temir Kapg (geid)ine kadar yerletirmi. Kk Trkler (bu) ikisinin arasndaki blgede (D 3) dank halde ylecene yayorlarm. Bilge ve yiit bir hakanm. phesiz komutanlar da bilge ve yiitmi. Beyleri ve halk birlik ierisindeymi. lkeyi phesiz bunun iin bylece ynetmi. lkeyi ynetip yasalar dzenlemi. Kendisi bylelikle (D 4) vefat etmi. (Cenazeye) Douda, gnein doduu yerlerden Bkli bozkr halk, in, Tibet, Avar, Bizans, Krgz, Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatav lkelerinden bunca halk yas, at olarak gelmi, alayp yas tutmu. O kadar nl bir hakanm. Ondan sonra tabi kk kardei, (D 5) oullar hakan olmu. Daha sonra kk kardeler byk erkek kardeleri gibi yaratlmad iin, evlatlar babalar gibi yaratlmad iin, bilgisiz hakanlar tahta kt iin, kt hakanlar ynetime getii iin, komutanlar da bilgisiz ve kt olduklar iin, (D 6) beyleri ile halk arasnda kargaa olduu iin, in halk sahtekar ve hilekar olduu iin, dolandrc olduu iin, kk ve byk erkek kardeleri birbirine drd iin, beyleri ve halk birbirine kar kkrtt iin, Trk halk lke yapt topraklar elinden karm, (D 7) hakan yapt hakann kaybetmi; beylie yakr erkek evlatlar in halkna kle, hanmefendilie yakr kz evlatlar cariye olmu; indeki Trk beyleri Trklere zg unvanlar brakp inlilere zg unvanlar kullanarak in hakanna (D 8) balanmlar. Elli yl hizmet edip alm; douda, gnein doduu yerlerde Bkli hakanna kadar sefer etmi; douda Temir Kapga kadar sefer etmi; in hakan iin lkelerini alp yasalarn dzenlemi. Trk halk ierisindeki sradan insanlarn (D 9) tamam yle dnrm: lkesi olan bir ulus idim, lkem imdi nerede! Kimin iin lkeler fethediyorum! dermi. Hakan olan bir millet idim, hakanm nerede! Kimin Hakanna hizmet edip alyorum! dermi. Byle deyip in hakanna dman olmu. (D 10) Dman olduktan sonra (kendisini) rgtleyemediinden tekrar yine baml olmu. (inliler Trklerin) bu kadar hizmet ettiini, altn dikkate almakszn Trk halkn ldrelim, soylarn kurutalm derlermi. (Trkler) yokolup gidiyorlarm. Yukarda Trklerin yardmcs Tanr, Trklerin kutsal yr-su (ruhlar) (D 11) u ekilde dzenlemi: Belli ki Trk ulusu yok olmasn diye, millet olsun diye babam ltri Kaan, annem lbilge sultan gn tepesinden ekip ykseltmiler. Babam hakan on yedi savayla ba kaldrm.


7

Bilge Kaan Yazt (683-734)

Bilge Kaan yazt da ierik olarak Kl Tigin yaztna benzer. Bu yazt, Kl Tigin yaztndan birka santim daha yksektir. Ancak Kl Tigin yaztna gre daha ok tahrip olmu olup baz yerleri okunamamaktadr. Bu yaztta da ince yazlm bir yz varsa da ok harap durumdadr. Toplam 70 satr aan yazt ierik olarak ounlukla Kl Tigin yazt ile rtr. Yaztn Kl Tigin yaztndan sonra dikildii tahmin edilmektedir. Bilge Kaann lm yaztn sonlarnda yer alan hznl ve edeb bir ifadeyle anlatlr; yaztn bat yznde yer alan ifade yledir:B 2. bilge : kagan : ud B 3. yay bolsar : ze : teri B 4. kvrgesi : etere ana B 5. tagda : sgun : etser ana B 6. saknur men : kam kagan B 7. tain : zm : kagan Resim 1.2Resim 1.2 Tunyukuk Yazt, I. Ta (Avylmaz 2005: 192)

(B 2) Bilge Kaan vefat etti. (B 3) lkbahar geldiinde yukarda gkyz (B 4) davullarnn gmbrdemesi misali, tpk yle, (B 5) dalarda geyikler meledii vakit olduu gibi, ite byle (B 6) dnrm. Babam hakann ant (B 7) tan ben kendim hakan ... ....

Tunyukuk (Tonyukuk) Yazt

Tunyukuk yazt iki ayr tatan oluur. Dikildii tarih kesin belli deilse de Tunyukukun yaad dnemde, 8. yzyln ilk eyreinde dikilmi olmas gerekir. Her iki tan toplam 62 satrdr. lk ta daha iyi korunmu, ikinci ta ise bir hayli ypranmtr. Tunyukuk, Gktrk Devletinin kurucular arasnda yer alr. Kendi ifadesinden hareket edilirse, Trkler ine baml iken dnyaya gelmi, devletin kuruluunda ve kaan seiminde nemli rol alm, kaanlara danmanlk etmi bilge bir vezirdir. Tunyukuk Yaztndan I. Ta, Bat Yz 1. bilge tunyukuk ben zm tavga lie klntm trk bodun tavgaka krr erti 2. trk bodun kanin bulmayin tavgada adrlt kanlant kanin kodup tavgaka yana iikdi teri ana tmi erin kan brtim: 3. kanin kodup iikdi iikdk n teri l tmi erin trk bodun lti alknt yok bolt trk sir bodun yrinte 4. bod kalmad da tada kalmii kuvranp yti yz bolt ki lgi atlg erti bir lgi yadag erti yti yz kiig: 5. uduzugma ulugi ad erti aygl tdi aygmasi ben ertim bilge tunyukuk kagan mu kayin tdim sakntm toruk bukal semiz bukal rakda 6. bilser semiz buka toruk buka tyin bilmez ermi tyin ana sakntm anta ksre: teri bilig brtk n zm k kagan kdm bilge tunyukuk buyla baga tarkan 7. birle ltri kagan bolayn brye tavgag re ktanyg yrya oguzug k k lrti bilgesi avi ben k ertim ugay kuzin kara kumug olurur ertimiz: kiyk yy tavgan yy olurur ertimiz. Tunyukuk Yaztndan Alnan Metnim Bugnk Trkeye evirisi (B 1) Bilge Tunyukuk ben kendim in ynetimi srasnda dodum. (Bir zamanlar) Trk halk ine bal idi. (B 2) Trk halk hann bulamad iin inden ayrld, han sahibi oldu. (Sonra da) hann terkedip yine in hakimiyetine girdi. Tanr yle demi: Han verdim. (B 3) Hann brakp hakimiyet altna girdin. Hakimiyet altna girdiin iin belli ki Tanr l! demi. Trk halk ld, helak oldu, yok oldu. Trk Sir halknn topraklarnda (B 4) insan kalmad. (Sonralar) dada tata kalanlar toplanp yedi yz kii oldular. (Bun-

8


larn) iki bl atl, bir bl (de) yaya idi. Yedi yz kiiye (B 5) kumanda edenlerin ba ad unvann tayordu. Akl ver! dedi. Danman bendim, Bilge Tunyukuk. Hakan m yapaym? dedim. Dndm. Zayf bir boayla semiz bir boa uzakta (bir yerlerde) (B 6) kapsalar, (hangisi) semiz boa, (hangisi) zayf boadr bilmek mmkn deilmi diye, bu ekilde dndm. Daha sonra Tanr (bana) bilin/bilgi verdii iin (onu) ben kendim hakan yaptm, Bilge Tunyukuk. Buyla Baga Tarkan (B 7) ve ltri Kaan bir araya gelip gneyde inlileri, douda Ktanylar, Kuzeyde Ouzlar epeyi ldrdler. (Bu srada) bilgeleri ve av bendim. ugayn kuzeyinde Kara Kumda yayorduk. (G 1) Geyik, yaban av hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yaayp gidiyorduk. Orhon yaztlarnn Trk tarihi ve edebiyat asndan nemi hakknda ksaca bilgi veriniz.

1

Yenisey Yaztlarndan Birinci Altn Kl Yazt

Moolistan dnda, Sibiryann gney blgesinde yer alan ve saylar 200e yaklaan eitli yaztlar da vardr. slup ve imla asndan Moolistandaki yaztlardan farkllk gsteren bu yaztlar ok ksadr. Bunlardan birisi olan kinci Altn Kl yaztndan bir blm aada verilmitir: II. Altn Kl Yaztndan Bir Blm on ay ltti : gm : oglan : tugdum : erin : ulgattm / limde : trt : tegzindim : erdemim n : inenu : alp / erdemlig bolsar : bodun : sirkey ermedi erinim : ikizim e ()/ sekiz krk : yama / er erdem n tpt kanka : yalava : bardm : kelmedim / er erdem bolsar : andag ermi : sinimin : altun kaprakka kirtim. II. Altn Kl yaztndan alnan blmn bugnk Trkeye evirisi On ay tad (beni) annem, erkek bir evlat olarak dodum, bydm. Erdemimi ortaya koymak iin lkemde drt bir taraf dolat. Erdemli olsa da halk onu koruyamad (?). Yazk, ey ikizim! () Otuz sekiz yamda erlik erdemim iin Tibet Hanna eli olarak gittim, geri dnmedim. Erlik erdemi ite yle bir eymi. Bedenimle altn tabuta girdim. Eski Trk Yaztlarna Gre Trklerde Takvim Sistemi: Eski Trk yaztlarnda Kl Tigin ve Bilge Kaann lm tarihlerinin verildii takvim sistemi, hem gnmzde kullandmz sistemden hem de Avrupa ve Ortadouda kullanlan takvim sistemlerinden farkldr. Bugn yaygn olarak in kltr evresinde grlen ve hl Kore, Japonya, Vietnam, in vb. lkelerde Avrupa takvimin yan sra geleneksel olarak kullanlan takvim sistemi 12 hayvann adyla anlan, 60 yllk dilimlere dalm bir sistemdir. Yaztlarda da kullanld anlalan bu takvime gre her yl bir hayvann adyla anlr: 1. sgan veya ksk san, 2. ud sr, 3. bars kaplan, 4. tavgan tavan, 5. ulu veya lu ejderha 6. ylan ylan, 7. yunt at, 8. koyn koyun, 9. bin maymun, 10. takgu tavuk, 11. t kpek, it, 12. lagzn domuz. Bu sisteme gre Kl Tiginin lm tarihi u ekildedir:kl tigin kony ylka yti ygirmike ud tokuzun ay yti otuzka yog ertrtmiz barkin bedizin bitig tain bin ylka ytin ay yti otuzka kop alkdmz kl tgin zi krk artuk yti yaa bolt ta bark tgig bona bedizig tuygun ltever kelrti. Kl Tigin koyun ylnn (27 ubat 731) on yedisinde (sonsuzlua) utu. Dokuzuncu ayn yirmi yedisinde matemini tamamladk (1 Kasm 731). Trbesini, sslemelerini, yazt tan maymun ylnn yedinci aynn on yedisinde tamamen bitirdik (21 Austos 732). Kl Tigin kendisi otuz yedi yana gelmiti. Ta trbe yapacak olan ustay, bunca ssleme sanatsn Tuygun ltever getirdi. (Kl Tigin Kuzey-Dou Yz)


9

Thomsene gre Tukyularda Bir adam ilkbaharda veya yazn lrse, onu gmmek iin yapraklarn sararp aalardan dmesi beklenir. Sonbaharda veya kn lrse, yapraklarn tekrar kmas ve bitkilerin ieklenmesi beklenir. O zaman bir ukur kazlp adam gmlr. [Tukyu: in kaynaklar Trk szn incenin verdii imkanlar erevesinde, iki kelime ile, tu ve kyu eklinde yazmaktayd, bugnk modern imla ile tu-jue /tuce/ eski Trkleri gstermektedir.] Buna gre Kl Tigin 11 ubat 731de balayan 19. kai-yuan ylnn balarnda lmt; bu tarih in anlayna gre ilkbaharn bana rastlar. Gmme trenini (Trke yog) yapmak iin ayn yln 9. ay ve bu ayn da 27. gn (in Resim 1.3 takviminde kasm balar), yani yapraklarn aalardan dmesi beklenmitir. Her ey Tukyu geleneine Radloff un ilk yaynndan bir sayfa tamamen uygundur. Trke yaztn kuzeydou yznde kronolojik sraya gre zikredilen ilere -antn dikilmesi, sslenmesi ve son olarak metinlerin kazlmas- gelince, bunlar zorunlu olarak uzunca bir zaman almtr. Ancak gmme treninden (yog) sonra balayp 10 ay sonra, bir sonraki yln (732) 7. aynn 27sinde, yani bizim austos aymzn ikinci yarsnda bitirilmi olmaldr. (Bazin, III. Blmden) 557-581 yllarn kapsayan bir in kaynanda Trkler iin Yllarn biribirini izleyiini bilmezler ve onlar ancak yeeren otlara gre sayarlar. denir. Trkler arasnda in takvim sistemi 6. kai-huang yl, birinci ay, keng-wu gnnde (12 ubat 586) dalr. (Bazin III. Blmden) Bilge Kaann olu Tengri Kaanca babasnn lm tarihi yle kaydedilir:bona kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard lagzin yl bin ay yti otuzka yog ertrtm. Bu kadar eyi temin edip babam hakan kpek ylnda, onuncu ay, yirmi altnc gn vefat etti (25 Kasm 734). Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde cenaze trenini yaptrdm (22 Haziran 735). (BK G 10)

Buna gre Bilge Kaan 25 Kasm 734 gnnde lm, cenaze treni ise Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde, yani 22 Haziran 735 tarihinde yaplmtr. Bu takvim sistemi Anadoluya kadar ulamsa da bugn tamamen unutulmutur. Ancak en azndan yl adlar Trkmenistandan Tuvaya kadar Orta Asya ve Sibirya Trk halklarnca hala bilinmekte ve kullanlmaktadr. Eski Trk Yaztlarna Gre Trklerde Say siste mi: Eski Trk takvimi gibi say sistemi de bugnden bir lde farkldr. Ondalk saylarda 10un zeri bir st rakam ile ifade edilir:

Resim 1.4 Yaztlarn ilk grameri

10

VIII-XIII. Yzyllar Trk Edebiyat b otuz sledimiz ygirmi sdmiz 25 defa sefer ettik, 13 defa savatk, alt ygirmi 16, alt otuz 26, yti ygirmi erin takm 17 kiiyle ayaklanm. Otuz veya krktan sonras sz konusu olunca artuk art, fazlas kullanlr: krk artuk yti yol slemi 47 defa sefer etmi, otuz artuk bir yama 31 yamda, otuz artuk yama 33 yamda. Bazinin belirttiine gre artuk ile kurulan say sisteminin kalntlar Yakutlar arasnda 19. yzyla kadar srmtr: uon orduga bir (= *on artuk bir) on bir. L. Clarka gre de bugn inin Gansu eyaletine balu Sunen blgesinde yaayan Sar Uygurlar arasnda bu system hala canlln korumaktadr (Clark, 1996).

Edeb deeri yksek, hacmi geni olan bu yazt dnda hem Trk Kaanl (Gktrkler) hem de Uygur Kaanl dneminden kalan eski Trk yazsyla yazlm baka yaztlar da vardr. Bunlarn kimisi uzun (Ongi yazt), kimisi de ok ksadr (Suci yazt). Bu yaztlarda kullanlan dil ve slup Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tunyukuk yaztlarnda kullanlan dil ile hemen hemen ayndr. Bunlar Ongi Yazt (732?), Kli or (he-Ht) Yazt (722-723), Taryat Resim 1.5 (Terhin) Yazt (753), Moyun or (ine Us) Yazt (759Yaztlarn Trkiyedeki 760), Suci Yazt (840?), oyr ve Tes yaztlardr. ilk toplu yaym, birinci cilt slup ve sz daarc farkl olanlar ise, bugn Tuva ve Hakasyada bulunan, daha ksa nitelikteki yaztlardr. Bu yaztlar her iki kaanln yaztlarndan slup olarak bir lde ayrlr. Kullanlan alfabede de kimi harf ayrlklar yannda ilave harfler de sz konusudur. Bunlarn kimisi de tatan ziyade kayalara yazlm, iziktirilmitir (zellikle Dalk Altay blgesinde bulunanlar). Bu yaztlar ksaca Yenisey Yaztlar adyla anlrlar. Bunun dnda, Krgzistanda dil olarak Yenisey yaztlarna benzeyen, yine ksa yaztlar, yuvarlak, byk yumurta eklinde, 1 metre uzunluundaki talara yazlm yaztlar bulunmaktadr. Ksaca Talas Yaztlar olarak anlan bu yaztlar, her biri birer ikier satrdan oluan ksa cmleli bir ka ta gemez. Eski Trk yazs, yalnzca yaztlarda kullanlmam, pek Yolu blgesinde, bugnk Turfan havzasnda ortaya kartlan kitaplarda da kullanlmtr. Bunlardan en hacimli ve btnlkl olan Fal Kitab diye evirebileceimiz Irk Bitigdir. Irk Bitigin yazs eski Trk yazs olsa da, bulunduu blge ve bal bulunduu kltr itibariyle Uygur Edebiyat ierisinde ele alnmas daha uygundur.

Eski Trk Yaztlarnn Edeb Deeri

Talat Tekin ve daha sonra Doan Aksann belirttiine gre yaztlarda kullanlan etkili anlatm ve deyii salayan eler yle sralanabilir: 1. kilemeler; 2. koutluk; 3. deyimler; 4. ataszlerinden yararlanma; 5. edeb sanatlar. Muharrem Ergin ise; Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin.. lk Trk tarihi.. Talar zerine yazlm tarih.. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas.. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri.. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas.. Trk asker dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar.. Trk gururunun ilh ykseklii.. Trk feragat ve faziletinin byk rnei.. Trk itima hayatnn ulv tablosu.. Trk edebiyatnn ilk aheseri.. Trk hitabet sanatnn eriilmez ahese-


11

ri.. Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz.. Yaln ve keskin slbun artc numunesi.. Trk milliyetiliinin temel kitab.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k.. Trk dilinin mbarek kayna.. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulde ilek rnei.. Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil.. Trk ordusunun kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika.. Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser.. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en mnal mezar talar.. Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk ikaz.. eklinde deerlendirmektedir. Gerekten Orhun Abideleri Trk tarihi, kltr, edebiyat, dili ve sosyal hayat ynnden Trk edebiyatnn en nemli vesikalardr. Yaztlarn en ok ne kan kullanm, ifadeyi zenginletiren unsur kelimelerdeki paralellik yani koutluktur. Bu duruma bakarak kimi aratrmaclar (rnein F. Ye. Kor, Rus aratrmac . V. Stebleva) yaztlarn manzum olduunu ileri srmtr. Ancak, P. Ziemenin de belirttii gibi, yaztlar kimi aliterasyonlu, uyakl ifadeler tasa da, o dnem iin bir iirin gerektirdii lden yoksundurlar:bona bitig bitigme (men) kl tgin ats yollug tgin bitidim ygirmi kn olurup bo taka tamga kop yollug tgin bitidim Bunca yazy yazan (ben) Kl Tiginin yeeni Yollu Tigin yazdm yirmi gn oturup bu taa bu duvara hep Yollu Tigin yazdm

u ifadeler de birbirine paralel, iirsel ifadelerdir:krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg .... kzl kanm tketi kara terim ygrti .... ze kk teri asra yagz yer (klntukda) bilge kagan ermi, alp kagan ermi bilge ermi erin, alp ermi erin ilger kn tugska brger kn ortosaru kurgaru kn batska yrgaru tn ortosaru balgg ykntr tizligig skr yukarda mavi gk aada yaz yer (yaratldnda) akll hakanlar imi cesur hakanlar imi akll imiler phesiz cesur imiler phesiz douda gnein doduu (yere), gneyde aydnln ortasna, batda gnein batt (yere), kuzeyde ise karanln ortasna kadar balya (marura) ba edir dizliye (glye) diz ktr kzl kanm tketip kara terimi aktp gren gzm grmezcesine bilen aklm bilmezcesine

kilemeler: Orhon yaztlar dilinde (ve genellikle Eski Trkede) anlatm gl ve etkili klan, gzelletiren elerin banda e, yakn ya da kart anlaml ikilemeler, onlarn ska kullanm gelir. Trke bu en eski dneminde de ikilemeler bakmndan gerekten ok zengindir ve bunlarn ounda da ses tekrar, yani alliteration vardr:

12


sk tosk alk ve tokluk, adrl- az- ayrlmak ve sapmak, ag barm mal mlk, alkn- arl- tkenmek ve mahvolmak, bitmek, tkenmek, ark trki kervan kafile, ev bark ev bark, e apa ata ve dede, ecdad, l tr devlet ve treler, emget- tolgat- eza ve cefa etmek, t- igid- dzenlemek ve doyurmak, t- yarat- dzenlemek ve rgtlemek, eki dzen vermek, tin- yaratun- rgtlenmek, kendine eki dzen vermek, ta da bayr, i ta i d, iik- ykn- baml olmak ve ba emek, i k i g, kz koduz kz kadn, k kul cariye ve kle, kul kle, ked- kulad- cariye ve kle olmak, kul kle olmak, tevlig krlg hilekar ve sahtekar, tnli knli geceli gndzl, yavz yavlak kt ve berbat, yr suv yer ve su, lke, anayurt, yok gay yok yoksul, (Bak. Tekin, 2003: Giri) Deyimler: Orhon yaztlarnn dili deyimler asndan da ok zengindir. te anlatm zenginletiren ve gzelletiren bu deyimlerden bazlar: adak kamat- aya burkulmak, aya dolamak, sendelemek (morali bozulmak, arp yanl hareket etmek), at ksi yok bol- ad san yok olmak, balkdak tak-, tagdak in- ehirdekiler dar (ehir dna) kmak, dadakiler inmek (Sada solda kalanlar toplanmak, herkes bir araya gelmek), balgg ykntr-, tizligig skr- balya (marura) ba edirmek, dizliye (glye) diz ktrmek, ire asz tara tonsuz ii asz, d giysisiz (karn a, srt plak). Ataszleri: Yaztlarda ataszleri zerine kurulmu cmleler de vardr. te birka rnek: Toruk bkal semiz bkal rakda bilser, semiz bka toruk buka tyin bilmez ermi (nsan) zayf boalarla semiz boalar uzaktan bilmek zorunda kalsa (hangilerinin) semiz (hangilerinin) zayf olduunu bilmez imi (T I B 5-6). Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka kaln bolsar topulgal alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi (Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi; ince olan krmak kolay; yufka kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi (TI G 6-7). Edeb Sanatlar: Orhon yaztlarnda sk sk bavurulan sz sanatlarndan birisi de benzetmelerdir: (Teri k birtk n) kam kagan ssi bri teg ermi, yags koy teg ermi (Tanr g verdii iin), babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibi imi, rte kzp kelti (Dman) ate gibi kzp (zerimize) geldi, Kan suba ygrti, sk taga yatd Kann su gibi akt, kemiklerin da gibi yld

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat Resim 1.6

13Trk Kaanl dnemine ait harita (D. Sinordan, letiim Yaynlar)

Eski Trk Yaztlar ilk olarak W. Radloff tarafndan 1894te Almanca evirisiyle yaymland. Bunu Thomsenin yayn izledi. Thomsen iki Orhon yazt ile birlikte Tunyukuk yaztnn Danca tam evirilerini yaymlad. Orhon yaztlar Trkiyede ilk kez Thomsenin yayn esas alnarak Necib Asm tarafndan ele alnd, Cumhuriyet dneminde Arap harfleriyle, Osmanlca olarak yaymland (Orhun Abideleri, stanbul 1924). Orhon yaztlar ve runik harfli teki yaztlar, kada yazl belgeler Trkiyede ikinci kez btnlkl olarak H. N. Orkun tarafndan yaymland: Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul 1936-1941. Yaztlar zerine olan almalar eski SSCB, Almanya, Fransa ve Trkiyede 1950 sonras daha da art. lk grameri 1968de yaymland: Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. Trkiyedeki ilk popler yapt ise M. Ergine aittir: Orhun Abideleri, stanbul 1970. kincisi ise 1995te Talat Tekine aittir. lkemizde iki Orhon yazt ile Tunyukuk yazt zerine en son bilimsel yaynlar Talat Tekin yapmtr: Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar: 540, Ankara 1988 ve Tunyukuk Yazt, Simurg-Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 5, Ankara 1994. Trkiyeden giden arkeolog ve dilcilerin Moolistanda almaya balamasyla son 10 ylda kitap dzeyinde lkemizdeki yaynlarn says ve nitelii de artmtr. Srasyla aadaki yaynlar sayabiliriz: Alylmaz, C. (2007). (Kk)trk Harfli Yaztlarn zinde, orum: KaraM. Aydn, E. (2007). ine Usu Yazt, orum: KaraM. Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, stanbul. irin, H. (2009). Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar Sz Varl ncelemesi, Konya. Mert, O. (2009). Tes Tariat ine Us, Ankara. Dneme ilikin tarih bilgileri ve corafyaya ilikin resim albm iin de u kitaplara baklabilir: Somuncuolu, S. (2008). Tataki Trkler, stanbul: A-Z Yap. Taal, A. (1995). Gk-Trkler, Ankara: TTK. Taal, A. (1999-2004). Gk-Trkler II-III, Ankara: TTK.

Orhon Yaztlar zerine Yaplan Yaynlar

14


UYGUR DNEM TRK EDEBYATI Uygurlarn Ksa TarihiUygurlar, 745 ylnda Gktrkleri ykarak devlet kurmulardr. Uygurlar dneminde geni bir alanda yerleik hayata geilmi, kltr ve medeniyet olduka gelimitir. Ksa srede byk g kazanan Uygurlar, 762 ylnda in imparatorluunun bakentini ele geirmilerdir. IX. yzyln balarndan itibaren Yenisey blgesinde byk bir g haline gelen Krgzlarn zamanla Uygurlar zerindeki basklar artm ve 840 ylnda Uygur bakentini ele geirip Uygur hakann ldrmeleriyle Uygur Devleti yklmtr.

Uygurlardan in belgelerinde ve ilk Trk Kaanlna ait yaztlarda, Gktrk Antlarnda bahsedilse de Uygurca metinler denince akla 840ta Moolistandan Hoo, Tarm, Turfan blgelerine g etmi olan Uygurlarn, 13. yzyln balarna dein bu blgelerde ortaya koyduu eserler, Budist ve Maniheist eviri edebiyat akla gelir. eitli dinlerle, Hristiyanlk, Maniheistlik ve Budizmle tanan Uygurlarn ounluu zamanla, ayn blgede yaayan, Budizmi daha nceden benimseyen Sodlarn da etkisiyle Budist olmutur. Budist Uygurlar, Budist edebiyata ait nemli eserleri kendi dillerine evirmilerdir. Denilebilir ki Budist Uygur edebiyatnn esasn bu eviri eserler oluturmaktadr. Bu eserler arasnda ok az bir ksm zgn, telif eserlerdir. ounluu ise Budist klliyata ait eviri eserlerdir. Budist klliyatn, Tripiakann ierisinden Uygurcaya ounlukla stralar evrilmitir. Vinayalardan evrilen eser olup olmad bugn bilinmemektedir. Abhidharmalardan ise sadece Vasubandhunun Abhidharmakoabhyatk Tattvrthasna Sthrimati tarafndan yazlan yorumun evirisine ait iki kitap elimize gemitir. Bunun dnda bir ka kk Abhidharma vardr. A. V. Gabaine gre Budist Uygur edebiyat ksaca: a) Anlatlar, Masallar, b) Stralar, c) Tvbe dualar, d) By metinleri ile e) Felsef metinler olarak sralanabilir (PhF II s. 225; Tekin, ., TKA II, s. 36). Budist Uygur edebiyat zerine almalar 1934 yllarna dein gider. Denis Sinor Journal Asiatiquete yaymlanan bir makalesinde ilk nce Uygurlar ve Uygurca almalarnn tarihine deinmitir. Ksaca runik harfli yaztlarla kimi Uygur metinleri arasndaki farkllklar (sub ~ suv, anyg ~ ang; +da ~ +dn) ele alan D. Sinor daha sonra 50nin zerinde irili ufakl Uygurca metin hakknda bilgi vermitir. Bunu Scharlipp, 1995te ise Yang Fuxuenin almalar izlemitir. Bu alandaki son yaynlar ise M. lmez ve J. Elverskogun almalardr. Budist edebiyat esas olarak Tripiaka sepet (in. sanzang = Uyg. samtso ~ erdini ~ aglk) ad verilen kitap klliyatndan olumaktadr. Bu kitap tr ise, yukarda deindiimiz Stralar, Abhidharmalar ve Vinayalardr (bkz. . Tekin, a.g.m., s. 36 ve tesi). Eski Uygurcada Upadealara, Udnalara ve Vykaraalara rastlanmaz. eitli anlatlarn yer ald Jtakalar, Avadnalar ve tivttakalar ise Uygur edebiyatnda birbirlerinden pek ayrt edilmez, bunlar, ounlukla avdan ya da atik adyla anlrlar.

ESK UYGUR EDEBYATI

BUDST UYGUR EDEBYATIAnlat ve masallar, Eski Uygurcada avdan ya da atik adyla karmza kar. Daha ok tek balarna bir kitap deil de, deiik kitaplarn -rnein stralarn- ierisinde yer alrlar. Bu masallar belirli bir kalp erevesinde ele alnmaktadr: Kalp, bir rencinin (titsi) ustasna (bah) sorular ve ustann da rencisine bir yk araclyla verdii cevaplar eklinde kurulmutur (PhTF II, s. 222).

Anlatlar, Masallar


15

Tek bana bu tr masallara, yklere ayrlan Uygurca kitaplarn banda Daakarmapathvadnamllar (= DKPAM) gelmektedir. Eski Uygurcada on edg klnlg yol ile karlanan Daakarmapath On iyi davrann yolu olarak Trkeye evrilebilir. Bu yklerden ilki U IIde yaymlanmtr (s. 20-24). Aada bu metinden bir para verilmitir:(01) toa yaa teg klg (02) erser yime .. anta ok tolp marm-(03)-lar etzleri bara kogayur .. kgz-(04)-inte yreki sunur .. btn etz-(05)-intin ter akp ner .. kn teri (06) yaruk kapkara kznr (07) ol irin lmi tnlg (08) irnin yalvanu isig zie (09) umug zlp kim erser zmke (10) ara turgay mu tp umug nag tiley (11) trtdin sar krr .. tili tamgak (12) kuryur .. krt sargarur kan katp (13) barr .. lrtei kii yiti kl elginte (14) tuta yakn tursar .. ol kl kz-(15) -ie rt yaln teg kznp (16) ine saknr .. yr yarlzun erti .. (17) yrke kireyin erti .. azu uugma (18) ku bolup kkke uayn (19) (erti ).. Yiit (bir) fil kadar gl olsa da, hemen btn organlar, vcudu zayflayp tmden direncini yitirir. Gsnde yrei arpar, btn vcudundan ter boanr. Gne (gzne) kapkara grnr. O zavall, lme mahkum canl, dilini karp, dudaklarn yalayarak yaamndan midini kesmi (bir halde): Benim yerime geecek kimse yok mu? diye umut arayarak drt tarafna baknr. Dili dama kurur. Gzel yz sararr, kan gider. ldrecek kii elinde keskin klc tutarak yaklanca, o kl gzne alevlenmi ate gibi grnp (iinden) yle geirir: Yer yarlsayd da iine girseydim yahut uan ku olup ge ksaydm.

Bu tr ykler U III ve U IVte de yer alr (PhTF II, s. 224). Tibetede olduka iyi bilinen Bilge ve Aptal masalnn bir blm Uygurcada Kalyakara ve Ppakara adyla bilinmektedir. Bu konuda Trkiyede H. N. Orkun, Fransada ise, son olarak J. R. Hamilton almtr. Aada, bizde Kelile ve Dimne olarak bilinen metne benzer nitelikteki panatantra metninden alnan bir para yer almaktadr:etilr re ertmi dn adn bir argda smekde tii aslann tugurguluk di kolus yakn kelti, anta ok buzagula kotuz ingekig tirig tutup iin iegsin teip kotuz ingek ... tugurd, tr ol yagurukya tugm arslan enkkiyesi anasn emigin emgeli ugrad ol kotuz ingek buzagus yme ban r ktrp arslan emigin emgeli katglant an krp ol tii arslan bulganp vkesi kelip klinte ine saknt bo utun tnlg meni emigimin neteg emer tep, anta ok yene kni bg urup ine tp tdi munu anasn men lrdm an n bo irin tnlg gsz bolup kalt muar ne erser yazuk yok, mini anas ol tp saknur, meni oglum neteganulayu yme ylk ajunnta barm tnlglarn oglan ok gsz kalm bo irin tnlg emigimin emip bolzun meni oglum, tr ol tii arslan iki oglann igidip kmetin ara bir emig emizmi iki inii olgan ulgaddlar, birisi alku keyiklerni begi ulug klg btdi, ikintisi alku kotaz ingeklerni eligi han teg kotuz Rivayet edilir: Gemi zamanda farkl bir ormanda2 dii bir arslann doum vakti yaklar. O srada yavrulayacak bir yak (Tibet sr) tutup karnn deip yak ... ... dourdu. Sonra yakn vakitte domu olan arslan enii anasnn gsn emmeye alt srada yakn buzas da ban uzatp arslann gsn emmeye yeltendi. Onu grp o dii arslan hiddet ve fkeyle gnlnden yle geirerek: Bu utanmaz hayvan benim gsm nasl emer? dedi. Daha sonar akl selimle dnp yle dedi: Bunun anasn ben ldrdm. Bu nedenle bu zavall canl, ksz kald. Buna ok yazk. Beni anas sanyor. Benim evladm nasl bylelikle hayvanlar aleminden gelmi canllarn oullar ksz kalm bu zavall canl, gsm emip benim olum olsun. Daha sonra o dii arslan iki olunu beslemi. ok gemeden iki karde bydler. Birisi btn vahi hayvanlarn beyi, byk gl oldu; ikincisi btn yaklarn hkmdar han gibi

16


eytan avaka (PhTF II, s. 224) ile Maitrisimiti de bu blme, anlatlara eklemeliyiz (Gabain, 1957). Maitrisimit. [I]. Wiesbaden, sayfa 16). Son olarak da Araemi-jtaka, Sundar kz yklerini buraya katmak gerekir (Tezcan, 1974). Das uigurishe Insadi-Sutra, Berlin).

Budist klliyatn Uygurcada en yaygn kitaplarndan olan strann szlk anlam ip, sicim; kuak, ba; reti, yasa, kural, reti kitab olup Uygurcada genellikle sudur (in. jing = Uyg. ki, ke) szcyle karlanmaktadr. Uygurcaya evrilen stralarn banda Suvaraprabhsa-stra gelmektedir. Uygurca ad ksaca altun yaruk sudur olan metnin btnnn yazevrimi yaplm, ancak tm blmlerin evirisi tamamlanmamtr. 20. yzyln ban-da in Halk Cumhuriyetinin Gansu blgesinde bulunan metin 700 sayfann zerindedir. Stralar ve ou Budist metin ncelikle Budaya, retisine ve cemaatine sayg ile balar, ite Altun Yaruktan bir blm:Resim 1.7 Eski Uygurca Altun Yarukun Radloff ve Malov tarafndan yaplan yaymndan bir sayfa namo buddaya namo darmaya namo sagaya amt monta bo nomnu kr ulalm s tltagn az teine yene uktalm bo yme altun lg yaruk yaltrklg kopda ktrlmi nom ligi atlg nom erdinig bogunta tutda okda tlada bitidei bititdei tznler ogl tznler kz toyn amnan upasi upasan trt trlg trin kuvraglarn klzlerte antag saknzlar tursar bar mu erki antag tnlglar kim bo nom erdini tltagnta bo ok kznr ajunta edg tke tegdei () Budaya sayg, retisine sayg, cemaatine sayg. Bu retinin alarak eklenmi olan nsznn sebebini az birazck yine anlatalm. Bu Altn renkli, parlak, ltl, her eyin zerinde yceltilmi reti hkmdar adl reti mcevherini talim eden, (emirlerini) tutan, okuyan, dinleyen, yazan, yazdran soylular olu, soylular kz, rahip, rahibe, mmin, mmine, drt tr cemaatin2 kalplerinde bu ekilde bir dnce ortaya karsa var mdr acaba bylesi canllar bu reti mcevheri sayesinde iinde bulunduumuz lemde iyi bir karlk bulacak ()

Stralar

Aada ayn strann sonunda, 10. blmnde yer alan bir hikaye, bir tr Jtakadan bir para yer alr:re ertmi dde bo ambudivip uluta maharat atlg lig han bar erti, ol yme maharat lig han erti ulug bay barmlg tsalarlar aglglar targ ed tavar ze tolu alp atm slg kie tkellig trttin sar yr oronug iymi basm kke ayatm agrlatm rg uzat kni noma tre balada imerigme kamag bodunn karasn asm klitmi koptn sar yagsz yavlaksz erti, ol antag osuglug oglug yalnlg klg ksnlg lig hann ulug hatunnta tugm krgeli seviglig krklg meizlig oglan erti. ok eski devirlerde, bu dnyada2 Maharade adl (bir) hkmdar2 vard. O, Maharade hkmdar2 fazlasyla zengin2, ambarlar2 tahl ve mal mlk ile dolu olup kahraman ve nianc ordusu glyd. Drt bir yanndaki lkeleri2 kendine balam2, ok sayg kazanm2, daima2 doru kanun ve retiye gre halkna nderlik edip, evresindeki btn halkn2 oaltp artrm, her taraf dmandan arndrlmt2. O, ylesine parlak (hametli)2 gl (kuvvetli)2 hkmdarn2 byk einden domu, grn sevimli, gzel yzl olu vard.


17

Saddharmapuarka-stra adyla bilinen strann szlk anlam ise Doru retinin Nilfer iei olup Uygurcada sadece 25. blmn evirisi bulunmaktadr. inasi Tekinin Yaymlad almann Ba Ksmndan: (1) namo but.. namo darm.. namo sa (2) kuani-im posar alkudn sar etz krkin (3) krtgrp tnlglarka asg tusu klmak b otuzun (4) . . . ornnta (4a) n eidgi tp atant //ki . . . . . . ine (5) tser tzn . . . tser eidgeli erklig (6) tp ttir . . bo yrtindeki kim emgeklig tnlglar atasar ol (7) sav yok kim kent eidmeser . . an n bo bodisavat arya- (8) valokdevar tp atanur . . tavgaa kuani-im ttir . . ine (9)tp yarlkad tznm birk bo yrtinde sansz (10) tmen tnlglar . . . emgenser ol emgekinte (10a) 10a kuani-im posarka umug nag tutup atasar . . (10b) 10b bo bodisavat kuani-im tp atanur . . tak yeme kim kayu (11) emgeklerinte ara kirip kutgarur . . ol kamag (12) emgekligler emgekinte antag kurtulur an n bo (13) bodisavat kuani-im tp atanur . . tak yeme kim kayu (14) tnlg kuani-im posar atn uzun turkaru (15) atasar tnle kntz atayu tutsar antag (16)ugr bar ulug otka kirser . . . (17)ulug suvka kirser limegey sgta tegip ngey . . tak yeme mi (18) tmen tnlglar altun km erdini monuk (19) satgsz erdiniler tilegeli . . taloy gzke kirser (20) taloy iinteki kara yl kelip kemisin tokp yekler (21) ergsi otruglarnta lm yrke tegrser . . an (22) ara bir bilge kii kuani-im posar atn atasar (23) ol kamag tnlglar taloydak tii yeklerde ozar kurtulur esen (24) tkel z yrinte barurlar . . an n bo bodisavat (25) kuani-im posar tp atanur . . Metnin Bugnk Trkeye evirisi (1) Budaya sayg! Dinine sayg! Topluluuna sayg! (2) Kuani-im Posarn her yerde vcudunun grkemini gsterip (3) canllara fayda2 salamasndan bahseden Soylu Dinin Nilfer ieinin) yirmi beinci blm. Vaktiyle Tkenmez gnll Bodhisattva (4) yerinden (kalkt. Sa omzunu atktan ve el pene divan durduktan sonra Budaya dnd ve u szleri syledi: Ey tanrm, Kuani-im Posar (skr. Avalokitevara bodhisattva) bu ad hangi sebepten dolay tayor ? Tanr Buda, tkenmez gnll bodhisatvaya (skr. Aksayamati) karlk verdi: Ey soylu, strap eken birok canl varlk vardr). (4a) Ses iiten diye adlandrld. Byle (5) dense, soylu Dese. iitebilir, (6) demektir. Bu yeryzndeki strap eken canl varlklarn syleyecei hibir sz yoktur ki (7) kendisi (onu) iitmesin. Onun iin bu bodhisattva, (8) Aryavalokitevara diye adlandrlr. incesi Kuani-im (kuan-i-yin) demektir. yle buyurdu (9): Soylum, eer bu yeryznde saysz2 (10) canl varlklar (bulunsa ve) strap ekip, o aclar iinde (10a) Kuani-im Posara snp (adn) anarsa, (10b) bu bodhisattva kendisini andklar iin hemen iitir. (iitir iitmez) (11) straplar arasna girip (onlar) kurtarr. Bu btn (12) strap ekenler straplarndan bylece kurtulurlar; onun iin bu (13) bodhisattva, Kuani-im diye adlandrlr. Herhangi bir (14) canl varlk Kuani-im Posar adn srekli (15) ansa, gece gndz (adn) durmadan ansa, o srada (?) (16) (tesadfen bunlar) byk bir atee girse, (alevi bunlar, bu bodhisattvann kudret ve ilahilii yznden yakamaz.) (17) . . . Bir denize (ulug suv) girse (ve Kuani-im Posar adn arsalar) (18) canl varlklar, altn gm, mcevher, boncuk (ve) (19) baha biilmez deerli eyleri aramak iin deniz (veya) rmaa girseler (ve) (20) denizde kara yel kp gemilerini paralayp (onlar insan yiyen) devlerin (skr. yaka) (21) bulunduu yere, adalarna (yani) lm yerine gtrse (ve) onlarn (22) arasnda bilge birisi, Kuani-im Posar adn ansa (23) btn o canl varlklar, denizdeki (insan yiyen) dii devlerden kurtulur2, sa (24) salim kendi yerlerine varrlar; onun iin bu bodhisattva, (25) Kuani-im Posar diye adlandrlr.

18Resim 1.8


Stralara sonradan eklenen, uydurma veya uyarlama stralar da Uygurcaya evrilmitir. Uydurma Eski Uygurca sz, bu tr metinlerin klasik Buddhist edebiyata ait olAltun Yarukun mayp sonradan uyarlanmalar, deyim yerindeyse uyyazmasndan bir sayfa (A Barsa ait Berlinde durulmalar dolaysyla verilmi bir isimdir. Bunlarn saklanan bir sayfa) banda Trkiyede Sekiz Ykmek adyla bilinen ve Trkische Turfantexte (TT) dizisinin altnc kitab olarak Das Buddhistische Stra Skiz Ykmk adyla yaymlanan stra gelmektedir. Sekiz Ygmekin eitli nshalar zerinde ise uzun sredir, ok saydaki yaynyla tanna Juten Oda almalarnn sonucunu 2010 ylnda iki cilt halinde yaymlamtr. gama ad verilen geleneksel, klliyat metinlerinden ise Uygurcada fazla metin yoktur, var olanlarn bir blmn ise Kgi Kudara ve Peter Zieme yaymlamtr. Avatasakastra (Gaavyha)dan eitli paralar ise M. Shgaito, Kgi Kudara-Juten Oda ve Geng Shimin tarafndan yaymlanmtr. Bir ok yazmas bulunan Yitikensudur ise Tantra Budizmine ait bir metin olup TT VII ierisinde R. R. Arat tarafndan yaymlanmtr. Bu metin esasen Trke ilk astronomi metnidir. Bunlarn dnda deiik Sutralardan arta kalan yapraklar eitli aratrmaclarca yaymlanmtr: Hamam-Stras, rya rjvavdaka stra, rya-trta-Buddhamtrika-vimsati-pgastotra-stra, nikastra ve nihdaya, Bhaiajyagurustra (sadece 11 satr gnmze ulamtr) gibi metinlerden kk paralar kalmtr (lmez, 1997).

Abhidharma Metinleri

Yukarda deinilen Abhidharmakoastrann Uygurcada tam bir evirisi bulunmayp, sadece Sthiramatinin yorumunun evirisi mevcuttur. Bu eviri inceden yaplm olup, asl Sanskrite metin bugn kaybolmutur. ince metinden ise sadece sayfa kalmtr. Uygurca eviriye gre metnin asl manzum ve 28 000 grantha olmaldr.

Vinayalar

Kural, dzen, disiplin (kitab) demek olan Vinayalara Uygurcada rastlamayz. Ancak son dnem Uygurca metinlerden nsadi-Stra adyla yaymlanan metin Vinayalara yakndr. Yazevrimi ve evirisi S. Tezcan tarafndan yaymlanan, esas olarak rahiplerin yamur mevsiminde yaptklar ileri, trenleri anlatan metin iin W. Scharlippin almasna baklabilir.

Tvbe Metinleri

Uygurcada, tvbe yoluyla gnahlardan arnmay anlatan metinler de vardr. Bu metinlerin ounluu kk metinlerdir. Konuyla ilgili ilk metni Mller yaymlamtr. Bunu, TT IVte yer alan metin izlemitir (Gabain, 1931). incesi 40 blmden oluan bir baka metin ise BT dizisinin ikinci kitab olarak yaymlanmtr. Bu metinlerin kimisi cenaze trenleriyle ilikilidir. Konuyla ilgili teki metinler ise, I. Warnke, P. Zieme, M. Shgaito ve son olarak da J. Wilkens tarafndan yaymlanmtr. Metinden bir blm aadadr:

1. nite - VIII-IX. Yzyllar Trk Edebiyat: Gktrk ve Uygur Dnemi Trk Edebiyat yene meni bo bir yal esri etzmin telim k kurtlar avp kelip etimin terimin isirmekleri ... ze ine kalt bizin sanm ///// artokrak ag tarka emgek emgenr men, men yene re tugm trmi uzatk ylan ermez men, belgrtme etzin trp belgrp munta kelmi err men, ap yme sizi bo erglk ordouzta agr ulug ada tuda klgal kelmi ermez men ... ... ... amt meni bir ksm ol, mni n kayu erser bir yg stnki buyan edg klng klp mni bo emgekimtin tartp ozgursar sz, anta tmin amrak (?) edglg utl sevin tegrmi bolgay erdiiz tp tdi (,) han bo savg eidip ag kelip yriy boguz sklp yglayu an ksin tilikin tak yme ana szletgeli saknp turur erken angna ol ylan kznmedin yitlinip bard (...) yine benim yaln, benekli vcudumu bir ok kurt dolap gelip etimi derimi srmak suretiyle bizi yle sokmu ki ... ok fazla ac, strap ve eziyet ekiyorum. Ben ayrca gemite domu, yaratlm, her zamanki ylan deilim. Yeniden ekil bulmu vcutla yaratlp ortaya karak buraya geldim. Ayrca da sizin bu saraynza2 byk tehlikeler yaratmak iin gelmi deilim. Benim isteim imdi udur: Benim iin bir yol ile ok iyi, stn bir sevap2 ileyip beni bu eziyetten ekip karsanz ... ite o vakit ho, iyi karla, sevince ulam olacaksnz dedi.

19

Berliner Turfantexte dizisinde yedinci kitap olarak yaymlanan Tantra ile sekizinci kitap, Tibet Budizmine ait metinler olup, Tibet Budizminin, Lamaizmin Trkler arasnda ne derece yaygn olduuna dair bizim iin nemli ipular vermektedir. Tibeteden eviri bir metin olan Tantra, Sa-Skya okulu ile ilgilidir. Bunlarn dnda Nropa okuluna bal Tibetin ller Kitabnn Uygurca evirisi de gnmze ulamtr. Metinde, lm ve yeniden doumun nlenmesi konular ele alnmtr. teki metin ise yine Nropa okuluna ait olup Trt trlg keziglerig yola uduzmaklg teri nomlug tamak drt trl dzeni yoluyla izlemek iin derin retinin eitimi adn tamaktadr. Ayrca kimi by metinlerinin yer ald Dhra-Stralar da Uygurcaya evrilmitir. Bunlardan 38 satrlk bir metin ilenip yaymlanmtr. Budist Uygur eserlerini sralayp bu eserleri ksaca tantnz.

By Metinleri

MANHEST UYGUR EDEBYATI

2

Uygur Kaanl, Tokuz Oguz ad verilen dokuz boydan olumaktadr. Uygurlar, 744ten, 795e kadar Yalakar Boyu tarafndan ynetilmilerdir. Daha sonralar devletin gittike zayflamas zerine hkim boy deimitir. Ynetimdeki hanedan deitikten sonra, devlet bir sre karmaayla da olsa varln srdrebilmitir. Uygurlar blgede bir devlet olarak varlklarn srdrdkleri bu dnemde inde hkm sren Tang hanedanl ile her zaman ok yakn iliki iinde olmulardr. Dolaysyla bu dnemdeki Uygur kltrn anlayabilmek iin ncelikle bu iki halkn ilikisini kavramak gerekmektedir. in hkmeti, askeri adan olduka gl bir sisteme sahip olan Uygurlar ile zellikle inde kan isyanlar bastrmak iin sk iliki iine girmitir. 755te inde, in kaynaklarnda An-Lu-an olarak geen Roan ruen, parlt; parlak kii isimli bir genarelin ban ektii bir isyan kar. Bu isyan bastrmak iin Uygur kaan ordusu ile birlikte blgeye byk olu Bayan oryu gnderir (755-763). Bu isyanda Tang hanedanl yklmasa bile eski haline bir daha dnemeyecek biimde sarslr. Ardndan 762de av-i nderliinde kan isyan bastrmak iin Bg Kaan, ordunun lideri olarak blgeye gider. Bu sefer srasnda Uygur ordusu kasm 762den, ubat 763e kadar ehrin civarnda kalr. Bu kuatma srasnda Bg Kaan, Maniheist rahiplerle tanr. Sonunda isyan bastrldktan sonra

20


Resim 1.9 Maniheist Uygur yazsyla bir metin (P. Zieme yayn)

Karabalgasuna, drt Maniheist rahiple birlikte dner. Uzun sren tartmalarn ardndan, Bg kaan devlet ynetimindeki baz komutanlarn tm kar klarna ramen tebasnn Maniheizmi kabul etmesi iin bir bildiri yaymlar (Mackerras, 1990: 330). Bg Kaann Maniheizmi kabul ediini anlatan bu metin, ilk kez W. Bang tarafndan TT IIde yaymlamtr (Bang, W.-Gabain, A.V., 1929). Maniheist Uygur metinleri zerine ilk almalar, Turfan ehri yaknlarndaki Hoo ve Bezeklik maaralarnda bulunan metinlerin Albert von Le Coq adl Alman arkeoloun bunlar yaymlamasyla balamtr. lk alma dikut ehrinde Bulunan Maniheist Uygur Metin Parasdr. Le Coq, almasnda dikutta (bugnk Hoo, ince Gao-chang) bulunan metni tantp dil ynnden inceler, transkripsiyonlu metnini ve Almanca evirisini verir. Bu almann ilki lkemizde Trke Mni El Yazlar ad ile Fuat Kseraif tarafndan Trke olarak da yaymlanmtr. Le Coqun almalarna paralel olarak W. Bang da yazd eitli makalelerle Maniheist Uygur metinlerine ait eitli konularn zmne katkda bulunmutur. Gerekte Ortadou kkenli olan Maniheizm tarihte ilk ve tek olarak Uygurlarca, 762 ylnda devlet dini olarak kabul edilmitir. Bg Kaann Mani rahipleriyle yapt grmeden bir blm aadaki gibidir: Bg Kaann Mani Rahipleriyle Grmesinden (1) (m(e)n) t(e)ri m(e)n sizni birle t(e)ri yrier ba(rgay) (2) (m(e)n) dndarlar ine kikin brdiler biz arg (biz biz) (3)(dn)dar biz t(e)ri ay()gn tketi ileyr biz k(alt)(4)etz kodsar biz t(e)ri yrinber (yrier oku.) bargay biz ne (n) (5)tser biz t(e)ri y(a) rl()gn adrok klmaz biz (6) yzmz utru ulug y()n basn alp (emgekler) (?) (7)err an n t(e)ri yrin bulgay biz (8)t(e)rim siz trszn dszke k(e)nt (zz) (9) yaz()nsar siz, tr kam(a)g liiz bulgan(gay) (10) bo kam(a)g trk bodun t(e)rike (11) klta bol(gay)lar. Metnin Bugnk Trkeye evirisi Ben efendiyim, sizinle birlikte Tanr lkesine gideceim. Rahipler yle cevap verdiler: Biz temiz, gnahsz ve dindar kiileriz. Biz Tanr(nn) buyruklarn eksiksiz yerine getiririz. Bu nedenle bizler ldmzde tanr yerine gideceiz. Niin? denecek olursa biz tanr buyruundan baka amel ilemediimiz iindir. (Bizler) byk eziyetlerle karlatmz iin tanr katna ulaacaz. Efendim, siz kanunsuz ve retisiz olarak Ezruaya kar gnah ilerseniz, btn lkeniz karacak, btn bu Trk halk tanrya kar gnahkr olacaklar. (Maniheizmin Uygurlarca kablyle ilgili olarak bkz. inasi Tekin Mani dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak kabul ediliinin 1200. yldnm dolays ile birka not (TDAYB 1962: 1-11). Uygur Maniheizminin tarihi, belgeler eliinde Japon aratrmac Takao Moriyasu tarafndan hazrlanmtr: Uiguru Manikyshi no kenky Uygur maniheizmi zerine ncelemeler (Osaka, 1991; Almanca evirisi: Die Geschichte des uigurischen Manichismus an der Seidenstrae, 2004) Moriyasu, almasnda ncelikle blgedeki Budist ve Maniheist maaralardaki aratrmalara deinmekte, bu maaralarn yapsn anlatmaktadr. Maaralarda yer alan resimler ve Eski Uygurca Maniheist yazlar hakknda bilgi verdikten sonra blgedeki dier Maniheist maaralarn niteliklerine de deinmektedir. almada Bat Uygur Kaanlnda


21

Maniheizmin ykselii, gerileyii ve Budizmin glenResim 1.10 mesinin nedenlerine deinmektedir. Daha sonra ise Maniheist Uygurlarn slam kaynaklarnda Bat Uygur Maniheizminin nasl tvbe duasndan bir sayfa (Radloff yayn) getiine deinir. Maniheizmin kurucusu Maninin resimle yakndan ilgilenmesinden, Maniheizmin esasn oluturan aydnlk, k zerine resimler izmesinden dolay Maniheist yazmalar ve tapnaklar resimlerle, iek motifli tasvirlerle ssldr. Bu konuda Zsuzsanna Gulcsinin ayrntl bir almas vardr. almada Berlinde bulunan metin ve resim paralar kataloglanarak tantlm ve bu paralar, resimli kitap paralar, deri kitap ciltleri, ipek kitaplar, boyanm ve ilenmi kuma paralar, duvar resimleri gibi ana balklar altnda snflandrlarak ayr ayr deerlendirilmitir. Maniheist Uygurlardan gnmze ulaan tvbe duas W. Radloff ve A. von Le Coq tarafndan hemen hemen yan tarihlerde yaymlanm (1911), 1940ta da Le Coqun almas Trkeye evrilmitir. Aada bu metnin (Huastuanift) yeni bir yaymndan bir para yer almaktadr: Huastuaniftten Hormuzta t(e)ri b t(e)ri birle kam(a)g t(e)riler szinlg()n yekke sgeli k[el]ti, inti, ang klnl()g ()mnulugun b trlg yeklerlgn sdi, t(e)ril[iy]ekli y(a)rukl karal ol dn k[at]ld, hormuzta t(e)ri oglan[] b t(e)ri, bizni zt()mz sn[ye]klgn sp balg bal()g bolt, yme kam(a)g yekler [ulug]lar[n] todunsuz uvutsuz suk yek[ni] yz artok krk tmen yek[ni yavlak] biligie katlp gsz klsz bolt, k(e)nt tugm klnm meig t(e)ri yrin untu dd, y(a)ruk t(e)rilerde adrlt, antadata ber t(e)rim yek klna ang klnl()g ()mnu gmzni saknm()zn azgurdukn a[r]kun, biligsiz gsz boltukumuz n Metnin bugnk Trkeye evirisi Hormuzta Tanr, be tanr ile birlikte btn tanrlar szleerek eytanlarla savamak iin geldiler, indiler ve gnahkr mnu ile beraber be farkl trde eytanla (daha) savatlar. O zaman tanr ve eytan, k ve karanlk (birbirine) kart. Hormuzta tanrnn ocuklar be tanr ile bizim ruhlarmz ezelde eytanlarla savap yaraland; dahas en byk eytann utanmaz, ahlaksz ihtiraslar, yz krk tmen eytann ktl ile karp dncesiz oldu, kendi doduu yaratld ezeli tanr yerini unuttu ve k tanrlardan ayrld. O zamandan beri tanrm, eytanca davranlarla gnahkr mnu aklmz batan kardktan (sonra) dncesiz, aklsz hale geldiimiz iin

22


HRSTYAN UYGURLARA AT METNLER

pek Yolu blgesinde, Turfan vahasnda yaayan Uygurlardan bir ksm Hristiyanl tanyp bu dine girmiler, Sod kkenli Uygur yazsyla ve Sryani harfleriyle yazlan bu az saydaki metinler zerinde F. W. K. Mller, A. von Le Coq, A. von Gabain ve P. Zieme tarafndan almalar yaplmtr (Zieme, 1974). Bu metinlerden ilki F. W. K. Mllerce yaymlanm olup Hz. sann ocukluunda Byc / Khin ile grmesini iermektedir. Hz. sann ocukluundan barp yknelim an ulug kuta tp tndiler ol dn hirodis han ina tp yarlkad olarka y-a amt amrak oglanlarm edgkiye barlar ked kl tegrp tileler nekin bolsar sizler yana kelip maa itdrler men yme barp ykneyin aar tp tdi inip ol mogolar nekin urlimtin np bardlar erser ol yultuz yme olarn birle barr erdi kaan ol mogolar bidilhimka tegdiler erser ol yultuz tepremedin k turd tr anta bultlar miiha terig ol dn ttir yakn barp kirdiler z yklerin atlar artutn agn tndiler kim kelrmi erdiler trlg kzn altun zmuran kji yme ykn ykndiler gmek alk tndiler lig han miiha terike ol mogo-lar ine saknp kirdiler teri ogl erser zmrun kji algay lig han erser altun algay birk ota emi erser ot yem algap tp bir kapanda urup kigrdiler me teri ogl lig han miiha ol mogolarn klindeki saknn bil yarlkap trlg kznin artutn yumk al yarlkad Metnin Bugnk Trkeye evirisi (...) varp secde edelim onun yce katna diye arzettiler. O vakit Hirodis han yle buyurdu onlara: imdi ey sevgili evlatlarm! Gzelce gidin! yi bir dnceye ulap araynz. Sonu ne olursa dnp gelip bana bildiriniz. Ben de gidip ona secde edeyim dedi. te bylelikle bu khin bylece Kudsten kp gittiler ise, o yldz da onlarla giderdi. Khinler tam Bdidilhama vardklarnda yldz hareket etmeksizin durdu. Sonra orada sa Mesih efendimizi buldular. O vakit iyice yakn varp girdiler, kendi yklerini atlar. Getirmi olduklar hediyelerini2 sundular. tr hazineyi, altn, gzel kokuyu secde ederek sundular. sa Mesih efendimize hamd senada bulundular. O khinler yle dndler: Tanrnn olu ise gzel kokular alr, hkmdar ise altn alr, yok eer hekim ise ilalar alr diyerek bir kap ierisine koyup sundular. lmsz Tanr olu sa Mesih efendimiz o khinlerin niyetlerini anlayp her hazineyi, kokuyu, hepsini alverdi.


23

Uygur metinlerinin bir blmn, Budizme, Maniheizme ve Hristiyanla ait din metinlerin dnda kalan, manastr dndaki gndelik hayata ilikin, standart dile ait olmayan metinler oluturur. Bunlarn nemli bir blmn Uygur Hukuk Belgeleri adyla anlan alm-satm belgeleri, kira szlemeleri (tarla kiralanmas), bor senetleri, evlat edinme, ipotek, kle azad, vasiyet vb. konulara ilikin metinler oluturur. Bu metinlerin dili klasik dilden, standart dilden ayrlk arzeder. Bu metinler ierisinde mektuplar, tedavi metinlerini, tp metinlerini, gkbilimine ilikin metinleri, falla ilgili metinleri de anabiliriz. Bu metinlerde yer alan kimi ataszleri de bugn dahi benzerlerinin bulunmas dolaysyla dikkat ekicidir:kurug tagda kaplan bolmaz

DNDII UYGUR EDEBYATI

kudug suvda balk bolmaz

aasz/kuru dada kaplan olmaz

kuyu suyunda balk olmaz

Aada hasat sonras enlii ve sevinci anlatan bir metin (Mlnr ve Zieme) ile son dnem Uygur metinleri arasnda sayabileceimiz manzum bir at yer alr (Arat ve Bang, Turfandan Trkler adl bu metin iin Uygur iiri blmne baknz). Bunu bir sat belgesi izler (SUK II, Sa02 Ot. Ry. 1414a RDT), ayrntlar ve kaynaklar iin bkz. Civelek, . (2005). Dind Uygurca Metinlerin Karlatrmal Szvarl, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul. Uygurca Hasat Metni (1) kutlug bolzun yme kim inip ol (2) tp tourup smeklep (3) trt yllartn ber beklemi (4) talang edg bo targlag yrlerke (5) targn urugn saa turup (6) targl kzl kzlerig (7) tartp kelrp sapanka koturup (8) unup snp katglanp (9) urugn yrke baturup (10) ogula kza igid (11) urgu bolgusun kzet (12) evini bp sargarp (13) edgti bp akarp (14) egirip ... (15) erti uz edg orgu di boltukta (16) tegirmenke barp min gp (17) tegt tege er klp (18) temiri barp orgak sokturup (19) orgak (20) bag baglaguka tegi (21) basa evdigi oglankyalarka tegi (22) ... ... kldzlar Metnin bugnk Trkeye evirisi (1) Kutlu olsun yle ki! (2) dondurup2 hazr hale getirip (3) drt yldan beri korunan (4) olaanst iyi bu tarla alanlarna (5) tohumunu2 sap (6) benekli kzl kzleri (7) ekip getirip sabana koturup (8) aba ve gayret gsterip2 (9) tohumunu topraa ekip (10) (tpk bir) oul gibi kz gibi yetitirip (11) tohumluunu saklayp (12) baa olgunlap sararp (13) iyice olgunlap (14) . (15) ok iyi bime zaman olduunda (16) deirmene gidip un [vtp] (17) burgu reticisi burgu (?) yapmak iin (18) demirciye gidip orak biletip (19) orak (20) demeti, deste desteleyecee (biecek kiiye) kadar (21) ondan sonra toplayacak olancklarma (kadar) (22) yaptnz. Sat Belgesi (1) koyn yl aram ay bir bir yaka men karan yg brt (2) yulaklk tavar kergek bolup brgm yok n (3) kdin krata kaz kitrin?te iim kanuk bile tz (4) llg g yrim at kutlug taka toguru (5) tumltu sattm satg kunpusn na szledimiz (6) yz b otuz kunpuka ztmz bu bitig klm kn (7) ze men kutlug ta yz b otuz kunpuni bir (8) egsksz tkel sanap brtim men yig yme tkel sanap (9) altm bu yrni ss r yak gen adrar - (10) tn yak toyak? yri adrar kud yak gen (11) lusay yrie bargu gen adrar kdin yak yanyak? (12) nal yri adrar bu trt slg yr ze mi (13) yl tmen knketegi kutlug ta erklig bolzun taplasar (14) zi tarzun taplamasar adn kiike

24Resim 1.11 A. Steina gre pek Yolunda bulunan eitli dillerdeki kitaplardan rnekler


tgr satzun (15) men yg brtn inim iim kam kadam aytmazun (16) istemezn tak birk erklig beg i kin tutup (17) kam k klp yulgal algal saknsar bu ok (18) gente ok yr teine yr kutlug taka yaratu (19) brip alzunlar bu bitig tuta kutlug ta korsuz (20) bolzun men yg brtn inim iim kam kadam (21) korlug bolzunlar tanuk beg er saun tanuk be ? (22) tanuk s bu tamga men yg brtn ol. Metnin Bugnk Trkeye evirisi (1) Koyun yl Aram aynn birinci gnnde ben Yg Brt Karaya (2) kullanmak iin mal gerekli olup vereceim olmad iin (3) bat(da) Kaz Kitrin (?) bozkrnda aabeyim Kanuk ile eit (4) hisseli 3 g topram Kutlug Taa tam ve (5) kesin olarak (verdim) sat2 kunpusunu yle anlatk. 325 (6) kunpuya anlatk. Bu anlamay yaptmz gn (7) ben, Kutlug Ta 325 kunpuyi (8) eksiksiz2 sayp verdim ben Yg de hepsini sayp (9) aldm. Bu topran ss; yukar (gney) taraf, kanal ayrr. Dou (10) tarafn Toyakn (?) topra ayrr. Aa (kuzey) taraf kanal, (11) Lusayn toprana giden kanal ayrr. Baty Yanyak (12) Inaln topra ayrr. Bu drt (taraf) snrl toprak, (13) yl on bin gne kadar Kutlug Ta sahip olsun. Dilerse (14) kendisi eksin dilemezse bakasna satsn.(15) Ben Yg Brtn kardei, aabeyi, ailesi2 istemesin2. (16) ve gl memurum gle tutup (17) aman gc kullanp geri almay2 dnse bu (18) kanaldan topraa dek (olan) yeri Kutlug Taa (19) versinler. Bu szlemeye dayanarak Kutlug Ta zararsz (20) olsun. Ben Yg Brt kardeim, aabeyim, ailem (21) zararl olsunlar. Tank: Er Saun, Tank: Be (?) (22) Tank: Sn. Bu damga ben Yg Brtndr.

Irk Bitig

Eski Uygurlardan gnmze ulaan, ancak Uygur yazsyla deil de runik harfli eski Trk yazsyla yazlan bir kitap olan Irk Bitig, A. Stein tarafndan yine pek Yolu blgesinde bulunmu ve ngiltereye getirilmitir. Esas olarak bir tr t, nasihat kitab olan Irk Bitigin in kltr tesirinde yazld eitli aratrclarca ortaya konmutur. lk kez V. Thomsenin yaymlad Irk Bitigi son olarak Talat Tekin yaymlamtr. Eski Trk Harfli Irk Bitigden 1. Tensri men. Yarn ke altun rgin ze olurupan meileyr men. Ana bililer: Edg ol. 2. Ala atlg yol teri men. Yarn ke er men. Utru eki ylg kii ogln sokum; kii korkm. Korkma! tmi, Kut brgey men! tmi. Ana bili: Edg ol. Metnin Bugnk Trkeye evirisi 1. Gn oluyum (=in imparatoruyum). Sabah akam altn taht zerinde oturarak mutlu oluyorum. ylece biliniz: (Bu talih) iyidir. 2. Alaca atl yol sahibiyim. Sabah akam (atmla) rahvan gidiyorum. (Bu yolun sahibi) dost grnl iki insanla rastlam. nsanlar korkmu. (Yol sahibi) Korkmayn, demi, (size) kut vereceim demi. ylece bilin: (Bu talih) iyidir. Dind Uygur edebiyatna ait metinleri sralayp belirgin zellikleri hakknda ksa bilgi veriniz.

3


25

ESK UYGUR R

19. yzyln balarnda Kutadgu Biligin bulunmasndan itibaren eski Trk iiri zerine almalar da balamtr. Kutadgu Bilig her ne kadar slam dnem Trk edebiyat ierisinde ele alnsa da, eski dnem, Ortaasya Trk iirinin rndr. Tarih dnem Trk edebiyat, aratrmaclar tarafndan genellikle slam ncesi ve slam sonras diye ikiye ayrlrsa da kronolojik olarak bu ayrm doru olamaz; bu ayrm olsa olsa Budist, Maniheist vb. Trk edebiyat ile slam Trk edebiyatn incelemekte kullanlan pratik bir snflandrmadr (Tekin, 1965: 27). Genel olarak Trklerin 10. yzyln ortalarnda kitlesel olarak slamiyeti benimsedii ve slam Trk edebiyatnn bu tarihten balamas gerektii dnlr. Bu durumda slamiyet dndaki Trk edebiyatnn da bu tarihle birlikte kesilmesi gerekir. Oysa bugn elimizde eviri ya da orijinal nitelikte olan, 13.-14. yzyldan kalma Uygurca Budist eserlerin varl da bir gerektir. Uygur iiri zerine gnmze dein yaplan almalara ksaca deinmek gerekirse, bunlarn banda Manichaica, Trkische Turfantexte gibi almalar gelmektedir. Bal bana incelemeler sz konusu edilirse konunun ilk bavuru kayna R. R. Aratn Eski Trk iiri adl nc almasdr. Aratn almas bir edebiyat incelemesinden ziyade bir dil incelemesi, daha dorusu bir antoloji niteliindedir. Dolaysyla Arat iirleri ierik, l, biim vb. blmlere deil de, ait olduklar kltr evresine gre ayrmtr (Buddhist, Maniheist ve slam iirler). Kitabn bu ekilde blmlendiren Arat, her iirden nce, ilgili iirin l ve uyaklarna yer vermitir. Kitabn nsznde Eski Trkedeki iir terimlerine, air ve evirmenlere de yer verilir. Kitapta uzunlu ksal otuzdan fazla iirin Trke evirileri, dilbilgisi ve kken aklamalar ile kimi iirlerin tpkbasmlar yer almaktadr (ayrnt iin bkz. Arat, 1965). 1965te Uygur edebiyat zerine uzun bir inceleme hazrlayan . Tekin iirler zerinde de durmutur. . Tekinin almasnda Uygur iirindeki hece says sorunu, aliterasyonlar, ses ve hece tekrarlar gibi konular rneklerle ele alnr. Ona gre Uygur iirinin belirleyici zelliklerinden olan aliterasyon komu dillerde, in, Ken, Tohar ve Tibet dillerinde pek grlmez. Bu olsa olsa Trkenin, Uygurcann kendi i yapsndan kaynaklanan bir zelliktir. Bu durumu bugnk Trke kara kara dnmek, yagmur yagmak, sap sar gibi kimi szck, kken, hece yinelemeleriyle karlatrmak mmkndr (Tekin, 1965: 59). Benzer yinelemeleri Uygur iirinde de grebiliriz: kamag i kodgl buyan edg kl kl her ii brak, iyilik ve hayrl ilerle megul ol (. Tekin, ayn yer, s. 61). Yine 14. yzyldan kalma Kpaka bir bilmecede de benzer kullanmlar grrz: tap tap tamzk tamadrgan tamzk klege a (tar?) kyedirgen tamzk (kbelek) atur utur eden meale damlayan meale glge drr kalkp konan meale (kelebek) (Tietzeden aktaran Tekin, ayn yer s. 63).

Resim 1.12 Albert von Le Coqun yaymlad Manichaica IIIn kapa

26


. Tekinden 20 yl kadar sonra, Trk Dili dergisinin bir says yine Eski Trk iirine ayrlmtr. ayr yazya yer verilen dergide ilk yaz T. Tekine ait olup slam ncesi Trk iiri baln tamaktadr. Uygur iirinin eitli zelliklerine (konu, l, uyak vb.) deinilen incelemede Mani dinine ait, cehennem betimlemesini ieren bir iir yine bugnk Trkeye dize ve hece says korunarak (tamu cehennem sznn de kullanmyla) evrilmitir. rnek olmas amacyla hece saysn ve durak yerlerini de gstererek bu iire aada yer veriyoruz:tpinte ol ok ma lmeki bar tnerig tamuka tmeki bar tmenlig yekler kelir tyr tumanlg yekler ayar tyr tnerig tnle basar tyr tunumlug [...?] tegir tyr t ze olurup tltrr tyr tanm ztler takar tyr tard teg etzin kodur tyr tavar turkuru kalr tyr tetr salg kurtga yek kelir tyr tollg bult teg tunk kalg tyr Sonunda yine u lmesi var Karanlk tamuya dmesi var Binlerce eytan gelir derler Dumanl eytanlar hkmeder derler Karanlk gece gibi ker derler Sknt (yree) der derler Gse oturup bastrr derler nkrc ruhlar kar derler Ard (?) gibi bedenini brakr derler Mal mlk cmle kalr derler Aksi, kll, kart eytan gelir derler Dolulu bulut gibi atk kal derler

iirin hece says ise yledir: tpinte / ol ok ma / lmeki bar tnerig / tamuka / tmeki bar tnerig / tnle / basar tyrtard teg / etzin / kodur tyr tmenlig yekler / kelir tyr

(3+3+4) (3+3+4) (3+3+4)(3+3+4) (3+3+4) (5+4)

tavar / turkuru / kalr tyr tumanlg yekler / ayar tyr

(5+4)

Resim 1.13 P. Ziemenin yaymlad Uygur iiri incelemesi

Peter Ziemenin hazrlam olduu

Documents

VIII-XIII yüzyıllar Türk Edebiyatı