Visie landgoederen & ActieprogrammaGemeente Brummen Startnotitie

Opdrachtgever Organisatie: GemeenteBrummen Engelenburgerlaan31 6971BVBrummen Opdrachtnemer Organisatie: BuitingAdvies Wilhelminaweg64 6951BPDieren 0313-619042 www.buiting.nl

Contactpersoon: Ing.RalphdeJong ralphdejong@buiting.nl

Documentgegevens Projectid: P12061 Status/versie: discussie-document Publicatiedatum: 16april2013 Auteur: Ing.RalphdeJong

Vormgeving: EstherNijhuis

Visie landgoederen & ActieprogrammaGemeente Brummen Startnotitie

1 Inleiding 6 1.1 Aanleiding 7 1.2 Doelstelling 7 1.3 Leeswijzer 7

2 Doelvanhetproject 8

3 Landgoedenbuitenplaats,eendefinitie 123.1 Definitievaneenlandgoed 12 3.2 Definitievaneenbuitenplaats 13 3.3 LandgoederenenbuitenplaatseningemeenteBrummen 13

4 Karakteristieken,kwaliteitenenfuncties 16 4.1 Landschapenbodem 17 4.2 Ontwikkelingvanhetlandschap 17 4.2.1Oudstebewoning 17 4.2.2Middeleeuwen 17 4.2.317deen18deeeuw 18 4.2.419deeeuwtotheden 18 4.3 Landgoederenenbuitenplaatsenontleed 18 4.3.1Bebouwing 18 4.3.2Tuinenpark 18 4.3.3Bos,laanenlandbouw 19 4.3.4Water 19 4.3.5Panorama 20 4.4 Landgoedbedrijf 21 4.4.1Lastenvanhistorischerfgoed 21 4.4.2Nieuweeconomischedragers 21 4.5 Economischegebiedsdragers 22 4.5.1Beheerenbehoudvan(drink)water,lucht,bosennatuur 22 4.5.2Verhogenvandeleef-woon-enrecreatiekwaliteit 23 4.5.3Beheerendebeschermingvanhetcultuurhistorischerfgoed 23 4.5.4Biedenvantoeristischebeleving 23 4.6 Noodzaaktoteenactieprogramma 23

5 Landgoederenatlas 26

6 LandgoederenenbuitenplaatseningemeenteBrummen 27 6.1 Potentieeldeelnemendelandgoederenenbuitenplaatsen 27 6.2 Overigelandgoederenenbuitenplaatsen 31

Inhoudsopgave

�

1 Inleiding

�

1.1 AanleidingGemeenteBrummenheeftBuitingAdviesgevraagdzichintezettenvoordeontwikkelingvaneenvisieenactieprogrammavoordelandgoederenenbuitenplaatsenbinnendegemeentegrenzen.Inhetplanvanaanpakdatdaartoeisopgesteld,iseenaantalstappengeformuleerddieindeloopvan2013zullenleidentoteenbreedgedragenenwerkbaarplan.EenplanwaarmeeopstapelliggendeideeënvoordeBrummenselandgoederendaadwerkelijkgerealiseerdkunnenworden.

Deeerstestapvanhetplanvanaanpakbestaatuithetuitvoerenvaneenstudie.Deaftrapvandezestudieisgegevendooreenstartbespreking,gevolgddooreeninformatieavondvoordemogelijkedeelnemersaandevisieenactieprogramma.Tijdensdeinformatieavondistoegelichtwatdefocusvanhetprojectisenwelkestappendaarinwordengezet.

Volgendopdezeoverlegmomenteniseendefinitiegeformuleerdvoorlandgoederenenbuitenplaatsenindecontextvandevisie.Daarnaastiseeneersteselectiegemaaktvandeelnemendeeigenarenenbeheerdersenisopbasisvanbureaustudieeenbeschrijvinggemaaktvanzoweldelandgoederenzonealsgeheelalsvandeindividueleterreinen.Deresultatenvandezeonderdelenzijnvervolgensbeschreveninvoorliggendestartnotitie.

1.2 DoelstellingDoelvandezestartnotitieisindeeersteplaatsdievaneendiscussiestuk.Deinhoudvandezenotitiestaatopenvooropmerkingen,aanpassingenenaanvullingen.Doordediscussiediehiermeewordtaangegaanwordendevolgendestappenvandeplanvormingingeluid,tebeginnenmethetformulerenvandevisie.Tweededoelvandezenotitieisdanookhetleggenvaneenbasisvoordevisieenlaterhetactieprogramma.TotslotwordtmetdestartnotitieeeneersteaanzetgegevenvoorhetuiteindelijkerapportdatdeVisieLandgoederenenActieprogrammagemeenteBrummenzalbevatten.

1.3 LeeswijzerDestartnotitiestartmeteentoelichtingophetdoelvanhetprojectinhoofdstuk2.Daaropvolgendwordtinhoofdstuk3naderingegaanopdedefinitievanlandgoedenbuitenplaats,waarmeeeenkaderwordtgecreëerdvooreneenselectiegemaaktvandeterreinendieinaanmerkingkomenvoordeelnameaanhetproject.Inhetvierdehoofdstukwordteenuiteenzettinggegevenopdekarakteristieken,kwaliteitenenfunctiesvandelandgoederenalsgeheel.Dewaarderingvoordeobjectenvoordegemeentewordthierbijinbeeldgebracht.Inhoofdstuk5wordtderuimtelijkeliggingvandezeterreinenaangeduid.Hetzesdehoofdstukzoomtvoortsinopdeindividuelelandgoederenenbuitenplaatsendoorperobjecteenkortebeschrijvingtegeven.

1 Inleiding

�

Indiversebeleidsstukkenenprogramma’svangemeenteenprovinciewordthetbelangvanlandgoederenenbuitenplaatsenbeschrevenenwordtingezetopduurzameinstandhoudingvandergelijkeobjecten.Demeestrelevantedocumentenwordeninnevenstaandkaderkortbeschreven.Uitaldezedocumentenblijkthetbelangvandebijzondereterreinenvoordeomgevingwaarinzeliggen.Landgoederenenbuitenplaatsendragenbijaanhetwelbevindenvaninwonersenbezoekersdoorhetbiedenvaneenhoogwaardigeomgevingvoorontspanningenverblijfsmogelijkheden.Daarnaastzijnzeeenvandebelangrijkstedragersvanderijke(cultuur)historieendeidentiteitvandegemeente.Hieroverlatermeer.

Tegelijkertijdstaanveellandgoederenenbuitenplaatsenonderdruk.Dekostenvoorinstandhoudingvandezeobjectenzijnvaakerghoog.Terillustratie:ineenonderzoeksrapportdatinopdrachtvanprovincieGelderlandisopgesteld,isdeinstandhoudingsbehoeftevoorderodeengroenecomponentvanGeldersehistorischebuitenplaatsen(viadeMonumentenwetbeschermd)geschatopgemiddeld€103.000tot€128.500perbuitenplaatsperjaar(MonumentenwachtGelderlandenGroeneMonumentenwacht,2012).

Tegelijkertijdgenererenlandgoederenenbuitenplaatsenookaanzienlijkedirecteenindirecteopbrengsten.RecentonderzoekwijstbijvoorbeelduitdatdeerfgoedrijkegebiedenindeZuidelijkeVeluwesamengoedzijnvoorjaarlijksebatenterhoogtevan€24.000.000,maardatminderdan10%vandiebatendaadwerkelijkbijdeeigenarenvanlandgoederenenbuitenplaatsenterechtkomt(Witteveen+Bos,2012).

Vanwegedewaardevandelandgoederenenbuiten-plaatsenvoorinwonersenbezoekersvandegemeente,isgemeenteBrummenvoornemenseenfinanciëlebijdrageteleverenaandeinstandhoudingenwaarmogelijkverbeteringvanhetkwaliteitsniveau.Ditvoornemenwordtvormgegevendoorhettoepassenvaneenmodelwaarinlandgoederenenbuitenplaatsenkenbaarkunnenmakenwelkeactiesindatkaderondernomenmoetenwordenopdebetreffendeterreinenofindebeleidsmatigebenaderingdaarvan.

2 Doel van het project

�

MetdeVisieLandgoederen&Actieprogrammawordtaanditmodelinhoudgegeven.Devisieheeftdaarintotdoelhetambitieniveauvastteleggenalsrichtlijnenkapstokvoorverderemaatregelen.Hetactieprogrammaheefttotdoelopregelmatigebasis

teinventariserenwelkeprojectenomuitvoeringvragenomdegesteldeambitiesterealiserenenopbasisdaarvantebepalenhoedebeschikbaremiddelenhetbestkunnenwordeningezet.

Provinciale documentenLandgoederenenbuitenplaatsenhebbenraakvlakkenmetmeerdereprovincialebeleidslijnen.Devoorditprojectbelangrijkstedoelenzijnbeschrevenintweeprogramma’s:programmaCultuurenErfgoedenhetprogrammaLandschapenGroen.

Uitvoeringsprogramma cultuur en erfgoed 2013-2016De provincie Gelderland (team Cultuur&Erfgoed) kent een uitvoeringsprogramma cultuur en erfgoed2013-2016. In dit programma worden de door de provincie gestelde doelen met betrekking totbuitenplaatsenbenoemdonderhetthemalandschapenarcheologie.Deprovinciegeeftaanzichindeperiode2013-2016tewillenrichtenopdeinstandhoudingenhetbeleefbaarmakenvandehistorischebuitenplaatsen.Deprovinciewilditdoelsamenmetgemeentenenanderepartnersrealiserendoorintezettenopfunctieverandering,restauratieenduurzaamheidsbevorderingopbuitenplaatsen.Daarnaastismaatwerkinderegelgevingeenbelangrijkaandachtspunt.

Programma Buiten Gewoon GroenMet haar beleidsuitwerking Natuur en Landschap (2012) zet Provincie Gelderland in op behoud enversterkingvandediversiteitvanhetGelderselandschap.DaarinkrijgendeNationaleLandschappenen cultuurhistorische landgoederen een extra ‘plus’. Dit resulteert in het feit dat de provincielandgoedeigenarenondersteuntbijhetrealiserenvanhunlandschapsdoelenvoornatuur,cultuurhistorieenwater.MethetprogrammaBuitenGewoonGroenbrengtdeprovincieditbeleidtenuitvoer.

Gelderse OmgevingsvisieTer vervanging van de oude structuurvisie wordt momenteel vorm gegeven aan de Gelderseomgevingsvisie.Indezeomgevingsvisiestaannaastruimtelijkeordeningookdethema’swater,milieu,economie,bereikbaarheidensocialegevolgencentraal.Devaststellingvanomgevingsvisieiseind2013voorzien. >>

Beleid over landgoederen en buitenplaatsen

2 Doel van het project

10

Gemeentelijk documentenOpgemeentelijkniveauzijndedoelenuitgewerktintweeplannen:deRuimtelijkeontwikkelingsvisieLigtopGroen!(BRO,2006)enhetlandschapsbeleidsplanBrummenuit2008(BRO,2008).Beideplannenwordenhierondertoegelicht.

Ruimtelijke ontwikkelingsvisie Ligt op Groen!, 2006Binnen de door gemeenteBrummen opgestelde ontwikkelingsvisie Ligt op Groen!wordt ingezet ophetbehoudenenversterkenvanzoweldeaanwezige landgoederenzelfalsaandeversterkingvandesamenhangtussendelandgoederenzoneendeIJsselvallei.Centraalideeachterhetversterkenenbehoudenvandelandgoederenisdaarbijdelandgoederenteontwikkelentotbelangrijkeplaatsenophetgebiedvanrecreatie,commercieofcultuur.

Landschapsbeleidsplan Brummen, 2008InhetlandschapsbeleidsplanvandegemeenteBrummeniservoorgekozendegemeenteoptedelenindeelgebieden.De(zes)deelgebiedenzijnonderscheidenopgrondvanruimtelijk-landschappelijkteonderscheideneenheden.Opgrondvandezeruimtelijklandschappelijkeindelingwordendevolgendedeelgebiedenonderscheiden:deVeluwe,deVeluweflank,deOntginningen,deLandgoederen,deOeverwalendeUiterwaarden.Aaniederdeelgebiedisinhetplaneenaparthoofdstukgewijd.Zoookaandelandgoederen.Hetfeitdatdegemeentehierinhetplaneenheelhoofdstukaanwijdtzegtietsoverdewaardediedegemeentehechtaandevele landgoederenenbuitenplaatsenbinnenhaargemeentegrenzen.BinnengemeenteBrummenliggenmaarliefst21landgoederenenbuitenplaatsen(M.BosenD.Spek,2012).Datdezeeenbelangrijkebijdrageleverenaandelandschappelijkekwaliteitbinnendegemeentemagduidelijkzijn.Omdezekwaliteitenookvoortoekomstigegeneratiesveiligtestellenwordeninhetplanverschillendedoelen gesteld. De meest opvallende doelen die in het landschapsbeleidsplan worden gesteld zijngerichtophetversterkenvanderecreatievefunctievanlandgoederenenhet(beter)benuttenvandeaanwezigeruimteopdelandgoederentenbatevandewaterproblematiek(verdroging)enachteruitgangvandebiodiversiteit(versterkingnatuurwaarden).

11

12

Iedereenkanzichietsvoorstellenbijdetermenlandgoedenbuitenplaats,maarhetgevenvaneendefinitiediedezeobjectenondubbelzinnigenminofmeervolledigomschrijftisnieteenvoudig.OmeenvisietekunnenbeschrijvenvoordelandgoederenzonebinnengemeenteBrummenishetdesalnietteminzaakdaterconsensusisoverdebetekenisvandezetweetermenonderdepersonenenpartijendiebijdevisievormingbetrokkenzijn.DitvormtdeeersteconcretestapvanhetopstellenvandeVisieLandgoederen&Actieprogramma.

3.1 Definitie van een landgoedLandgoederenzijnlangnietaltijdindezelfdeperiodeenmetdezelfdekarakteristiekenontstaan.Alsdatwelhetgevalis,hebbenzenietzeldenverschillendeontwikkelingenondergaan.Resultaatisdatdehuidigelandgoederenenrestantendaarvanintalvanvormenvoorkomenmeteenuiteenlopenderelatiemetenbelangvoorhunomgeving.

EenlandgoedwordtopdewebsiteWikipediaomschrevenals“eengrootstukgrondvanmeerderehectares,metlanderijenentuinenendaaropeenbuitenplaats,landhuis,eengroteboerderij,kerkofkasteel.”Striktgenomenkunnenvolgensdezedefinitieookveelboerderijenalslandgoedwordenbestempeld.Ookgeeftdezebeschrijvingtwijfeloverlandgoederenwaarvaninhetverledenhethuisisverdwenen,maarverdertypischekenmerkenzijnbehouden.

DeNatuurschoonwetdefinieerteenlandgoedals“geheelofgedeeltelijkmetnatuurterreinen,bossenofanderehoutopstandenbezetteonroerendezaak-daaronderbegrependiewaaropeenbuitenplaatsofandere,bijhetkaraktervanhetlandgoedpassende,opstallenvoorkomen–voorzoverhetblijvenvoortbestaanvandieonroerendezaakinzijnkarakteristiekeverschijningsvormvoorhetbehoudvanhetnatuurschoonwenselijkis.”DezedefinitieisgebaseerdophetdoelvandeNatuurschoonwet,namelijkdeinstandhoudingvannatuurschoon.Landgoederenwaaropnatuurterreinennietofinbeperktematevoorkomen,kunnennietalslandgoedonderdeNSWwordengerangschikt.Netalsdevorige

3 Landgoed en buitenplaats, een definitie

13

definitiewordtookhierdecultuurhistorischecontextvaneenlandgoednauwelijksbelicht.

InhaaruitgaveGeldersArcadiëlegthetGeldersGenootschaphetbegriplandgoeduitals“eenruimtelijkeeenheidvanminimaalvijfhectareaanelkaargrenzendlandmetlandschappelijkeen/ofcultuurhistorischewaardenenmeteeneconomischefunctie,zoalslandbouw,wonen,werkenofrecreatie.Hetwordtgekarakteriseerddooreensamenhangendbeheervaneencombinatievannatuur-,bos-,landbouw-,water-en/ofparkelementen,eventueelmetgebouwen.Bijeenlandgoeddomineerthetnuttige.Dezedefinitieisintegenstellingtotdeeerdergenoemdeergspecifiekensluiteenaantalgebiedenuitdiemogelijkwelbinnendedoelstellingvanhetactieprogrammavallen.

Hetmogeduidelijkzijndatdedefinitievaneenlandgoedergafhankelijkisvandecontextwaarindezeisopgesteld.

3.2 Definitie van een buitenplaatsEenveelgebruiktedefinitievanbuitenplaatsenis“grotehuizenbuitendestadwaarrijkemensenwoonden”(encyclo.nl).Ditiseenergruimeomschrijvingwaarindeterm‘woonden’impliceertdatbuitenplaatsennietlangeralszodanigwordengebruikt.Eenmeervolledigedefinitiewordtgegevendoorbuitenplaats2012.nlals“eenmonumentaalhuis,vaakmetbijgebouwen,dateenharmonieusenonlosmakelijkgeheelvormtmeteenomliggendetuinofpark.”

Ookhiergaanbeidedefinitiesnietinopdecultuurhistorischecontextvanhetobjectengevenzeinhetkadervandelandgoederenvisieenactieprogrammaonvoldoendehandvatomdeobjectenenterreinentebeschrijvendiedaaronderwordenbenoemd.

EenbeterhanteerbaredefinitiewordtgegevendoorhetGeldersGenootschapalszijnde:eenbuitenplaatsiseenvanoorsprongtweedehuisophetplatteland(naasteenhuisindestad),datineersteinstantie

geenpermanentewoonfunctiehad.Eenbuitenplaatskanonderdeelvormenvaneenlandgoed,nietandersom.Opeenbuitenplaatsdomineerthetaangename.

VerderhaalthetgenootschapindeuitgaveGeldersArcadiëeendefinitieaanvandestichtingtotbehoudvanParticuliereHistorischeBuitenplaatsen:“hetgeheelwordtmetnamegevormddooreen,eventueelthansverdwenen,inoorsprongversterkthuis,kasteel,buitenhuisoflandhuis,metbijgebouwen,omgevendoortuinenen/ofparkmetéénofmeervandevolgendeonderdelen,zoalsgrachten,waterpartijen,lanen,boomgroepen,parkbossen,(sier)weiden,moestuinen,ornamenten.Desamenstellendeonderdelen,eenensemblevormend,vanterreinen(metbeplanting),lanen,waterpartijenen–lopen,gebouwen,bouwwerkenenornamentenzijndooropzetofontwerpvantuinenparkenhet(utilitair)gebruikhistorischenarchitectonischmetelkaarverbondenenvormenzoeenonlosmakelijkgeheel.”Eenmondvol,maardezeomschrijvinggeefteengoedbeeldvaneenbuitenplaatsinidealeuitingsvorm.Devoorwaardenzijnechterergzwaaromopbasishiervantebepalenwatalslandgoedkanwordengedefinieerd.

3.3 Landgoederen en buitenplaatsen in gemeente BrummenInhetkadervandeVisieLandgoederenenActieprogrammagemeenteBrummeniserbehoefteaaneendefinitieopmaat.Dezedefinitielegtdebasisvoordezakenwaaropindevisieingegaanzalwordenenvormttevensdeleidraadvoorhetselecterenvanlandgoederenenbuitenplaatsendieinditprogrammawordenopgenomen.Dedefinitie,alsweergegeveninhetkaderopdevolgendepagina,wordtindezestartnotitiegehanteerd.Dedefinitiestaatgedurendedefasevanplanvormingnogopenvoorverfijning.

Opbasisvandezedefinitie,alsmedeopbasisvaneenvoorstudievandegemeenteenbereidschaptotdeelnamevaneigenaarsenbeheerders,iseenlijstvanlandgoederenenbuitenplaatsenopgesteld

3 Landgoed en buitenplaats, een definitie

14

Ondereenlandgoedwordtverstaaneenbezit,bestaandeuitopstallen,tuinen,parken,landbouwgronden,bosopstanden, recreatieterrein en/of natuurterrein met een onderlinge ruimtelijke en functionelesamenhang.Hetterrein isvanhistorischewaardeenheefteenduidelijkehistorischerelatiemetdeontstaansgeschiedenis en de ontwikkeling van de omgeving. Het levert daarnaast een waardvollebijdrageaandeinstandhoudingvanhetcultuurhistorischerfgoedenvaneengoedewoon-,werk-enrecreatieomgevingvangemeenteBrummen.

Ondereenbuitenplaatswordtverstaaneengebouwvancultuurhistorischebetekenis,meteenduidelijkehistorischerelatiemeteenparkofontworpentuin.Debuitenplaatsdraagtqua ligging,vormgevingoffunctieduidelijkekenmerkenvandeperiodewaarindebuitenplaats isgesticht.Daarnaast iseenbuitenplaatsvanbelangvoordeinstandhoudingvanhetcultuurhistorischerfgoedenvaneengoedewoon-,werk-enrecreatieomgevingvangemeenteBrummen.

Definitie landgoederen en buitenplaatsen in gemeente Brummen

Landgoed/Buitenplaatsnrnaam

ligging omvangha

eerstevermelding

deelname

1 LandgoeddeWildbaan Leuvenheim 8 1678 Ja

2 Spaensweerd Brummen 2 1650 Ja

3 HuisEmpe Empe 6 1419 Ja

4 HuisVoorstonden Brummen 172 14eeeuw Ja

5 HuisteEerbeek Eerbeek ?29? 1380 Ja

6 HuisteEerbeek(GelderschLandschap) Eerbeek ?29? 1380 Ja

7 HuizedeRees/KleinSion Brummen 5 1441 Ja

8 Reuversweerd Cortenoever 28 1830 Nee

9 HuisDenBosch Leuvenheim 13 1600 Nee

10 GrootEngelenburg Brummen 50 vóór1400 Ja

11 KleinEngelenburg Brummen 4 1835 Ja

12 StichtingHetSterrebos Empe 44 1900 Ja

13 LandgoedVoorstonden,Leusveld Hall 216 1911 Ja

14 DeGelderscheToren Spankeren 109 1535 Nee

15 DeBeukenhorst Brummen 3 1828 Nee

16 LandgoedDeMolenbeek Eerbeek 103 1836 Ja

17 LandgoedBeekhul(Landal) Eerbeek 74 Begin1900 Ja

18 KasteelQuazenbosch/Michaelshoeve Brummen 14 1884 Nee

Tabel1LandgoederenenBuitenplaatsen

15

(tabel1)inaanmerkingkomenvoordeelnameaanhetactieprogramma.Vaneenaantallandgoederenisreedsbekenddatdeeigenaars/beheerdersnietwensendeeltenemenaanditprogramma.Deoverigelandgoederenzullenbijditprojectbetrokkenwordenopbasisvanvrijwilligedeelname.

Afbeelding 1, hoogteligging van gemeente Brummen (bron: www.AHN.nl).

Afbeelding 2, landschapszones in gemeente Brummen.

Afbeelding 3, bodemkaart gemeente Brummen (bron:www.bodemdata.nl).

4 Karakteristieken, kwaliteiten en functies

1�

Hetmogeduidelijkzijndatlandgoederenenbuitenplaatsenmeerzijndaneencombinatievangroenenbebouwing.Hetisjuistdeverwevenheidvanbos-ennatuurterreinen,landschappelijkeelementenenagrarischegebiedenmetmarkantebebouwingenontworpentuinenenlandschappen,doorspektmetcultuurhistorischeaspectenensporendieeenlandgoedofbuitenplaatsonderscheidtvananderegebieden.Maarwatmaaktnoudatdezeterreinenalsindividueleobjectenendeterreinengezamenlijkvanzo’ngrootbelangzijnvoordegemeente?Omdievraagtebeantwoordengaanweinonderstaandeparagraafeerstinopdebijzonderhedenvandeontstaansgeschiedenisvandeomgeving.Aansluitendwordendespecifiekekwaliteitenenfunctiesvanlandgoederentoegelicht.

4.1 Landschap en bodemKarakteristiekvoorhetgrondgebiedvangemeenteBrummenisdeopbouwvanhetlandschapinverschillendelandschapstypendieparallelaanelkaarinnoord-zuidrichtinglopen.Beginnendinhetoostenvindenwedelaaggelegen,natteIJssel-Vallei,geflankeerddoordeOeverwal.InhetWestenbevindtzichdehogeendrogeVeluwemetdaarnaastdeovergangszonevandeVeluwe-flank,deoostflankvanhetgrootstestuwwallencomplexinonsland;deVeluwe.DaartussenbevindtzichhetArcadischlandschap.Afbeelding1toontdehoogteliggingvanhetlandschap.Duidelijkisdeopbouwvanhetlagedeel(blauw)inhetoostenenhethogerelandschap(bruin)inhetwesten.Afbeelding2toontdeliggingvandelandschapszones.

Destrategischliggingvandeovergangszone,dievanoudsherbewoondis,maaktdatjuistindezezoneeenconcentratievanlandgoederenenbuitenplaatsentotontwikkelingkwam,samenmetdewoonkernenenbijbehorendeinfrastructuur.NettenzuidenvangemeenteBrummen,terhoogtevanDieren,wijkendenatteriviervalleienhetdrogeVeluwemassiefverderuiteen.Deovergangszonetussendezetweeuiterstenkrijgthierdanookeenweidserengeleidelijkerkarakter.Ditmaaktdatlandgoederenenbuitenplaatsenhiermeergeschikte

ruimtekregenentenopzichtevanbijvoorbeeldlandgoederenenbuitenplaatsenindegemeentenRhedenenRenkumeenmeerverspreideliggingkennen.

4.2 Ontwikkeling van het landschapIndeontwikkelingvanhetlandschap,delandgoederenenbuitenplaatseniseenaantalperiodenteonderscheiden.Zewordenhieronderkorttoegelicht.

4.2.1 Oudste bewoningHetgrondgebiedvandegemeenteBrummen,zoblijktuitarcheologischevondsten,wordtallangetijddoormensenbewoond.Overdeoudstegeschiedenisisechterweinigbekend.DenaamBrummen(Brimnum)duiktvoorheteerstopinhetjaar794.HetgaatdaarbijomeenoorkondewaarineenaantallanderijenvangraafWracharigeschonkenwordenaanLiudger.OokdateertdeHallsekerk,gewijdaandeFriesemonnikLiudger,aluitde8eeeuw.DatookvoorditjaaralmensenbinnendeBrummensegemeentegrenzenwoondenblijktuiteenin2011uitgevoerdarcheologischveldonderzoekbinnendegemeente(Arcadis,2011).InhetrapportwordtonderanderedevondstvaneenvuurstenenbijluithetNeolithicum(5300-2000vChr.)beschreven.

4.2.2 MiddeleeuwenDeeerstetekenenvandehuidigedorpen,wildwallenenschaapsdriftenindegemeentedaterenuitdevroegemiddeleeuwen.InhetovergangsgebiedtussenhetVeluwemassiefendeIJssel-Valleibevindenzichdanmeerdereagrarischenederzettingen.DezezijnvoornamelijkgesitueerdlangsdeoudelandroutevanArnhemnaarZutphen(deOudeArnhemseweg).Dewoestegrondenophetstuwwallandschapwordenopdatmomentvoornamelijkgebruiktvoorbegrazingdoorvee.

Vooreendeelwordendezeweidegrondenindelatemiddeleeuwenafgegrensdalsmarken.Anderedelenkomeninhandenvanmeestaladellijkegrootgrondbezitters,diebossenaanplanttenen

4 Karakteristieken, kwaliteiten en functies

1�

jachtgebieden(wildbanen)creëerden.TijdensdezetransformatiewordeninhetovergangsgebiedvanstuwwalnaarIJsseldalookeengrootaantaladellijkehuizenopverdedigbarelocatiesgebouwd.DeGelderseToreniswaarschijnlijkeenvoorbeeldvanzo’nlocatie.

4.2.3 17de en 18de eeuwAlsgeleidelijkhetgemeenschappelijkgrondbezitovergaatinprivébezitkomeninde17deen18deeeuwnieuwebuitenplaatsen,bijbehorendejachtgebieden,jachtwegenenlanentotontwikkeling.Debuitenplaatsenwordengrotendeelsbewoonddoorrijkestedelingenenambtsjonkersdietevenseengroterolspeleninhetlokaleenregionalebestuur.

Zowelbijde‘nieuwe’buitenplaatsenalsdeouderebezittingenwordensierbossenmetdevoordietijdkenmerkenderechtepadenstructurenaangelegd(Baroktuinen).Halverwegede18deeeuwwordtdeaanlegvanbuitenplaatsenverdergeïntensiveerd.Opdatmomentverandertookdestijlvandeaangelegdesierbossen;degeometrischebarokparkenmakenvanaf1760langzaammaarzekerplaatsvoorparkenindeEngelselandschapsstijl,waardoorzogenaamdeparkbossenontstaan.Hetzijn(desporenvan)dezeparkbossendiediverselandgoederenookopditmomentnogeenbijzonderekwaliteitgeven.

4.2.4 19de eeuw tot hedenInde19deeeuwwordtdebouwvanlandgoederenenbuitenplaatsenuitgebreid.HierdoorontstaatophethoogtepuntvandeontwikkelingeenminofmeeraaneengeslotenkettingvanlandgoederenenbuitenplaatsendiezichglobaaluitstrektvanUtrechttotZutphen.Inde20steeeuwkomthieralweerveranderingin.Dorpentussendelandgoederendijenuitenhetinfrastructurelenetwerkinhetlandschapwordtintensiever.Sommigebuitenplaatsenenlandgoederenwordenopgeslokt.Waartoeditprocesheeftgeleidisopmeerdereplaatsengoedtezien.ZobevindenzichenkelehuizenvanbuitenplaatsentegenwoordiginhetcentrumvanBrummen.Ook

definanciëlepositievanlandgoederenverandert.Waarinhetverledenondermeerlandbouw,bosbouwenspecifiekeindustrieënalsdepapierindustrie,definanciëledragersvandelandgoederenvormden,neemtdeeconomischebetekenisdaarvansteedsverderaf.Eigenarenmoetensteedsvakeranderebronnenaanwendenvoordefinancieringvanhetlandgoedbeheer.Ditheeftsomsgeleidtoteeningrijpendefunctieverandering,watzijnweerslagheeftgehadophetgebruikendeinrichtingvanhetterrein.LandgoedBeekhulisdaarvaneengoedvoorbeeld.

Waarbebouwingenopgaandebeplantinggezienwordtalsdederdedimensieinhetlandschap(zetillenhetlandschapimmersopuithethorizontalevlak),kandefactortijdenhistorischbesefalsdevierdedimensievanhetlandschapwordenbeschouwd.Hetisjuistdezedimensiediedehistorischelandgoederenenbuitenplaatsenvangrotewaardemakenvoorlandschapensamenleving.Instandhouding,herstel,zichtbaarheidenbeleefbaarheidvandezedimensieisvangrootbelang.

4.3 Landgoederen en buitenplaatsen ont-leed

4.3.1 BebouwingHetmeestinhetoogspringendeonderdeelvaneenlandgoedenbuitenplaatswasenisvaakeenlandhuis,kasteelofandermarkantbouwwerkdatvanoudsherdecentraleplaatsinneemtinzowelderuimtelijkeinrichtingalshetfunctionerenvanhetomliggendeland.Hetzijndanookdezegebouwendieinbelangrijkematebijdragenaandeidentiteitvandelandgoederenzoneenvanhetcultuurhistorischeimagovandegemeente.Nogaltijdvervullendegebouwenonverminderdeenfunctiealsblikvangerenzijnvangrotewaardevoordebeeldkwaliteitvandegemeente.Enkelegebouwenzijninhetverledenverdwenenofinvervalgeraakt.

4.3.2 Tuin en parkIndedirecteomgevingvandebebouwing

1�

vindenweveelaltuinenen/ofparken.Dezevaaknauwkeurigontworpenterreinenhebbentotdoelhetrepresentatievekaraktervandebebouwingteversterkeneneenzoaangenaammogelijkeplekvoorbelevingenontspanningtecreëren.Tuinenenparkenzijnontworpeninverschillendestijlen,afhankelijkvandeperiodewaarinzezijnontstaan.Nietzeldenzijnzeopnieuwontworpenenaangepastvolgensdegangbarestijlenvannieuwetijden.Inveeltuinenenparkenzijnnogduidelijkestijlkenmerkenterugtevindenuitdeontwerpperiodeensomszelfvanmeerdereontwerpperioden.Zovormenzeeenhistorischarchiefvanhetlandschapdathedentendagenoggoedtebelevenis.

4.3.3 Bos, laan en landbouwTijdensdeontwikkelingvandebuitenplaatsen(ookwel‘buitens’genoemd)werdenverdervandebebouwingdewoestegrondenontgonnenenwerdenbossenenlandbouwgrondenaangelegd.Dezeterreinenhaddeninbeginseleenfunctionelebestemming;hout,jachtenlandbouwproductenvormdeneenfinanciëledragervoordeinstandhoudingenverdereontwikkelingvanhetlandgoed.Laterindeontwikkelingwerdenookdezeterreinenvaakbetrokkenbijhetlandgoedontwerp.Nauwkeurigontworpenpadenstelsels,lanen,bomenrijen,boomgroepenensolitairebomenverfraaidehetlandschap.Bossen,velden,akkersenwoonkernenwerdensamengevoegddooreensamenhangendweefselvanlandschapselementen.DeverbindingswegentussenArnhemenZutphenmakennogaltijdonderdeeluitvandithistorischeweefsel.Deoudemarkegrenzenzijntegenwoordignogzichtbaarindevormvandeoost-westgeoriënteerdewegendoorhetbuitengebied.

4.3.4 WaterWaterheeftvanoudshereenbelangrijkerolgespeeldinhetlandschap.Inhetnatte,laaggelegenstroomgebiedvandeIJsselmoestdeinvloedvanwaterenerzijdswordenbeperkt(overstroming),maarheeftanderzijdsgezorgdvoorvruchtbaregrond.Indehogergelegendrogedelenvanhetlandschapwerdjuistgezochtnaarmiddelenomdebeschikbaarheidvanwateruittebreidenenhetwatereffectiefintezetten.Water

20

wasenisvanbelangvoordebruikbaarheidvangrondenvoorbosenlandbouw,speeldeeenrolindeverdedigingvangebouwenendroegintoenemendemateookbijaandeesthetischekwaliteitenvanlandgoederen(vijversenwaterpartijen).OokheeftdebeschikbaarheidvanstromendwatergeleidtotdebouwvanpapiermolenseneenbloeiendepapierindustriedievooralvoorEerbeekvangrooteconomischbelangisgeweest.NogsteedskentEerbeekverschillendepapierverwerkendebedrijven.

Beschikbaarheidvanenoverlastdoorwateriszekerindebeginperiodevandelandgoedontwikkelingéénvandebelangrijksteinvloedengeweestopderuimtelijkeinrichtingenhetlandschapsgebruik.Naarmatevoortschrijdendebeschikbaarheidvan

kennisentechniekdemaakbaarheidvanhetlandschapversterkte,zwaktedeinvloedvanwaterverderaf.Maartotopdedagvanvandaagisdieinvloednietverdwenenennogaltijdgoedtezieninhetlandschapendelandgoederen.

4.3.5 PanoramaLandgoederenenbuitenplaatsenhebbenvanoudshereenstatusfunctievervuld.Delandhuizen,kastelenenanderebebouwingmochtengezienworden.Inhetontwerpvanveellandgoederen,tuinenenparkenisdanookvoorzieninzichtlijnenenpanorama’sdiedebebouwingvanafstrategischeplaatsenzichtbaarmaakten.Andersomzijnerzichtassenenpanorama’sdiejuistvanuitdegebouwenofvanafmarkantepunteninhetlandschapzichtboden

Afbeelding 4, beken en sprengen in de Veluwe-flank

21

opanderelandschapsdelen,zoalshetIJsseldalofopanderebebouwingzoalskerktorens,folliesofbuurlandgoederen.Zichtlijnenenpanorama’swerdennietalleengecreëerddooreenafwisselingvanopenengeslotenruimte,maarvaakzelfsminutieusontworpenenaangekleedmetmarkantebomen,waterpartijen,ornamentenofzelfslevendedieren.

Dezezichtlijnenenpanorama’s,voorzoverbehouden,vormennogaltijdeenuitermatebelangrijkekwaliteitvanhetlandschapenhebbenveelinvloedopdebelevingswaardeervan.

4.4 LandgoedbedrijfVrijwelallelandgoederenwaarvandegeschiedenisteruggaattotdemiddeleeuwenhebbeneensociaal-economischebasis.Vanuitdeprimairefunctiewonenen/ofverdediging,zijndeinkomstenaltijdgegenereerduitlandbouwineenofanderevorm,uittolheffingen,naarmatehoutschaarserwerd,uitbosbouw(houtproductie).Dezeinkomstenwerdenaangewendvooronderhoudenverdereontwikkelingvanhetlandgoed.

Buitenplaatsenhaddenvaakprimaireenwoon-functie.Onderhoudenontwikkelingwordenmeestalgefinancierduitexterneinkomsten,bijvoorbeeldhandel,scheepvaartenlaterookindustriëleproductie.Inkomstenuitlandbouw,somsindevormvanpacht,ofbosbouw,vaakhakhouttenbehoevevandeleerlooierijenenbrandhoutvoorziening,zijnminderbelangrijk.

Metdeopkomstvandeindustriëleproductieendienstverleningvanafhetbeginvande20steeeuwnemendeinkomstenuitgrondgebondenproductieverderaf.Opdatmomentwordthetsuccesvolvoortbestaanvanlandbouwenbosbouwsteedsmeerafhankelijkvantariefmurenensubsidies.Alzijndeinkomstenuitpachtvoorgrotelandgoederenmetveellandbouwareaalopditmomentnogwelbelangrijk.Daarnaastzijnookdemiddelenverkregenuitexterneinkomstenopdemeestelandgoederenvaakafwezig.Tegelijkertijdnemenalsgevolgvanstijgendeloonkosten,delastenvoorinstandhouding

vandeobjectentoe.Vandaardatveellandgoederenopzoekzijnnaarnieuweeconomischedragers.EenvoorbeeldhiervooristevindenopGrootEngelenburgwaaropinhetbeginvandezeeeuweengolfbaanisaangelegd.

4.4.1 Lasten van historisch erfgoedLandgoederenmeteenrijkecultuurhistorieken-merkenzichvaakdoorgrotehistorischegebouwenmetbijgebouwen,omgevendoortuinenenparken,vaakmetindrukwekkendewaterpartijenenbossenmetlanen.Inhethuidigeeconomischeklimaatblijktdatditeenkeerzijdeheeft.Deopbouwvanditcultuurhistorischerfgoedwasmogelijkomdateigenareninvroegereeeuwenoverveelgeldbeschiktenenkostenvanarbeidlaagwaren.Daarinis,zekerdelaatste50jaar,veelveranderd.Doordehuidigehogearbeidskosten,incombinatiemetafnemendeinkomstenuithettraditionelelandgoedbeheerendevaakafwezigeexterneinkomstenbronnen,isonderhoudenherstelopdelandgoederenmoeilijktefinancieren.

Naarmateeenlandgoedmeercultuurhistorischwaardevolleenimposantekenmerkenenelementenomvat,neemtdebelevingswaardeendeleesbaarheidvandehistorietoe,maarditgeldttevensvoordeinspanningenenfinanciëlemiddelendienodigzijnomjuistdiezakeninstandtehouden.Middelenwaarindeeigenaar/beheerdervaneenlandgoedofbuitenplaatslangnietaltijdinvoldoendematekanvoorzien.Omderijkecultuurhistorieophetgewenstekwaliteitsniveautehandhavenisondersteuninguitoverheidsmiddelendaaromvanessentieelbelanggeworden.Dezeondersteuningwordtgebodenindevormvanjaarlijksesubsidiesenprojectondersteuning.Tochiseenoptellingvanbeidenietvoldoendeenzijnextrainspanningennoodzakelijk.

4.4.2 Nieuwe economische dragers Landbouwenbosbouwzijnvoorveellandgoederennogsteedsbelangrijkeeconomischedragers.Indehetalgemeenwordthier10–70%vandeinkomstenmeegegenereerd.Gelukkigzijnlandgoederenin

22

toenemendemateookinstaatoplossingentezoekeninhetombuigenvanbestaandesituatiesrichtingnieuweinkomstenbronnen,bijvoorbeelddoordeverhuurvangebouwenofhetinerfpachtuitgevenvannietingebruikzijndeboerderijen.Daarnaastiserlandelijkgrotecreativiteitalshetgaatomdeintroductievannieuweeconomischedragers.Nieuweactiviteitenopenrondlandgoederenzijnbijvoorbeelderfgoedlogies,hetaanbiedenvanfaciliteitenvoorcongressen,trouwerijene.d.,allerhandehorecafunctiesenculinaireactiviteiten,diversesportieveactiviteitenenevenementen.Ookverhuuroptijdelijkeofmeerpermanentebasisspeeltvaakeenrol,evenalsfunctiewijzigingomoudebouwlocatiesweertebenuttenofleegstaandebedrijfsgebouwenzoalsboerderijeneensport-,woon-ofkantoorfunctietegeven.

Tevensneemtdesociaal-culturelefunctievandelandgoederennogsteedstoe.Ditlooptvandeopenstellingvangebouwen,tuinenenparkenopspecialemomenten,tothetfaciliterenvanwandel-enfietsroutesincombinatiemetnatuurontwikkeling.Bijhetuitvoerenvandezeactiviteitenisvooralsprakevaneentoenamevandekwaliteitvanderegioalsgeheel,waarbijdeinkomstennietbijhetlandgoedzelfterechtkomen,maarregionaalwordengespreid.Doordezesociaal-culturelefunctiewordenlandgoederenbelangrijkeeconomischegebiedsdragers.

4.5 Economische gebiedsdragersDekwaliteitvandelandgoederenzoneishetresultaatvangeologische,natuurlijkeenantropogeneprocessen.Wasdeontwikkelinginhetbeginvooralautonoom,geleidelijkwerddemenselijkeinvloedindezonemeersturend.Esthetischontwerpendoelgerichtbeheerzijnmeerenmeereenbepalenderolgaanspelen.Ditallesheeftgeleidtotdeontwikkelingvanuniekekwaliteiten.Kwaliteitendieunaniemwordenerkend,wantdemaatschappelijkewaarderingvandelandgoederenzoneisongekendhoog.Dezegrotewaarderingleidthelaasnauwelijkstotextrainkomstenvoordeindividuelelandgoederenen

buitenplaatsen.Endatterwijlerwelgeldverdiendwordtdoorondernemersindedirecteomgeving(horeca,verhuur,overnachtingen).Daardoorkomthetvoordatdedooriedereenzeergewaardeerdekwaliteitenmetdehuidigeinkomstennietaltijddoordelandgoedeigenarentehandhavenzijn.

Omeenfinanciëlebijdragevanuitoverheidsmiddelenaandeinstandhoudingvanlandgoederenenbuitenplaatsentelegitimeren,moetenwedebijdragevanlandgoederenaanderegioalsgeheelnaderonderzoeken.Hetgaatdaarbijomdeanalysevanzogenaamdeeconomischegebiedsdragers.Gebiedsdragerszijneconomischedragersdiegeenofnauwelijksdirecteinkomstenoplevertvoordelocatieofhetprojectwaardeactiviteitplaatsvindt:deopbrengstenkomentengoedeaandedirecteomgeving.Delandgoederenleverenbinnendelandgoederenzoneeenbelangrijkebijdrageaaneengrootaantaleconomischegebiedsdragers.Daarnaastvervullenlandgoederenenbuitenplaatsennietzeldeneensocialefunctie.Demoeilijkheidhierinisdatdezebijdragevaakmoeilijkmeetbaarenevalueerbaaris.Vaneenaantalgebiedsdragerswordtdesalniettemingetrachteenbeeldteschetsen.Meerinformatieoverditonderwerpkanwordengevondeninhetrapport‘EconomischebetekenisvanhistorischebuitenplaatsenenlandgoederenindeProvinciesUtrecht,OverijsselenGelderland’datin2012doorWitteveen+Boswerdgepubliceerd.

4.5.1 Beheer en behoud van (drink)water, lucht, bos en natuurVoorbeheerenbehoudvanschoon(drink)water,schoneluchtennatuurgeldtdathetprofijtzekernietalleentengoedekomtaanhetlandgoed.Vooralinwonersenbezoekersprofiterenvandebijzonderekwaliteitvanderegio.Despin-offvanduurzaambos-ennatuurbeheerisduseenhogenatuurkwaliteit,groteesthetischewaardenenschoondrinkwater.Dezebijdragewordennietaandelandgoederenvergoed,terwijlzeooknogvooreendeelvanhunbezitmoetenmeebetalenaandekostenvanhetwaterbeheer.Dedoordelandgoederengegenereerdedrinkwater-

23

meerwaardekanalsvolgtwordengeschat:GemeenteBrummenheeft21.244(websitegemeenteBrummen,peildatum1januari2013)diebijeengemiddeldverbruikvan0,135m3perhoofdperdagopjaarbasisongeveer1,0miljoenm3drinkwatergebruiken.Aangenomendatdehelftvanditwaterindirectuitdelandgoederenzonekomtenrekeningwordtgehoudenmeteenprijsvan€1,53(CentraalBureauvoordeStatistiek,2012)perm3excl.BTW,danvertegenwoordigtelke€0,01extrawaardevoordedoordelandgoederengeleverdekwaliteiteenwaardevanruim€7.500,-perjaar

4.5.2 Verhogen van de leef- woon- en recrea-tiekwaliteitDeafgeleideinkomstenvandehogekwaliteitvanlevenenwoneninderegiokomtviadeWOZrechtstreeksbijdegemeenteterecht.Slechtseenkleindeelkrijgenlandgoedeigenarenzelfindevormvandehoogtevanverhuurvanhuneigengebouwen(indienvantoepassing).Bezittersvanhuizenopenindenabijheidvanlandgoederenziendezewaardedirectterugindevormvanwaardevanhunonroerendgoedendoordedagelijksebelevingskwaliteitvanhunwoonomgeving.

IngemeenteBrummenstaanper1januari2013ongeveer9.068huizen.Alsweuitgaanvaneengemiddeldehuizenprijsindegemeentevan€318.638,-(www.gemiddeldehuizenprijs.nl)eneenWOZ-tariefin2013van0,096(www.brummen.nl,ecwaardeeigenwoning),vertegenwoordigendezehuizengezamenlijkeengeschattejaarlijkseWOZ-belastingvanbijna€2,8miljoen.Alsdeaanwezigheidvandelandgoederenenbuitenplaatseneen(ergvoorzichtiggeschatte)toegevoegdewaardevan2%voordegemiddeldehuizenprijsvertegenwoordigen,betekentdatvoorgemeenteBrummendatvandeWOZ-inkomstenjaarlijksruim€55.000,-toeteschrijvenisaandeaanwezigheidvanlandgoederenenbuitenplaatsen.

Dezeinkomstenzijnhetgevolgvandeaanwezigheidvanlandgoederenenbuitenplaatsen,debeheerinspanningendiedeeigenarendaarop

verrichten,veelalgecombineerdmetopenstellingvoorpubliek.Deinkomstenkomenechternietbijdelandgoedeigenarenterecht,terwijldezezelfweldoordeWOZwordenbelast.

4.5.3 Beheer en de bescherming van het cul-tuurhistorisch erfgoed Hetbeheerenbehoudvanhetcultureleerfgoedleverteengrotebijdrageaandealgemenekwaliteitenbelevingvandelandgoederenzone.Opzeerbeperkteschaalgenererendelandgoedereninkomstenuitverhuurofhetaanbiedenvanverblijfsaccommodatie.Daarnaastkrijgendelandgoederensubsidie(hetbelangvanhetcultureelerfgoedisindetailuitgewerktin:Ruijgrok,E.C.M.,2004.Economischewaarderingvancultuurhistorie:casestudieTieler-enCulemborgerwaard).

4.5.4 Bieden van toeristische belevingDeinkomstendiewordengegenereerddoordebijdragedielandgoederenenbuitenplaatsenleverenaandetoeristischebeleving,komenmaarvooreenkleindeelbijdelandgoederenterecht.Hetgaatdanooknogalleenomdelandgoederenmettoeristischeaccommodatieenactiviteiten.Hetmerendeelvandeinkomstenuittoeristischebelevingkomttengoedeaandelocalehorecaenmiddenstandenindirectaandegemeente.Daarnaastheeftdegemeentedoordevelebezoekersdirecteinkomstenuitdetoeristenbelasting.

VoorgemeenteBrummenontbrekenvooralsnoggeschiktecijfersomeeninschattingtemakenvandetoeristischewaarderingvandelandgoederenenbuitenplaatsen.In2007isvoorgemeenteRhedenechtereenberekeninggemaaktdieeenindicatiegeeftvandeordevangroottevandezewaardering.

4.� Noodzaak tot een actieprogrammaResumerendkunnenwehetvolgendestellen:jaarlijksleggenrecreantenvanuitofvanbuitendegemeentevelebezoekenafaandegemeente.Delandgoederenfaciliterendezebezoekendirectofindirect.Recreantenkomenbinnenofnabijdebezittingenengenietenvandeprachtigenatuur,

24

schitterendegebouwenenbijzonderevergezichten.Debestedingentijdenshunbezoekzijn,zoisgebleken,belangrijkeeconomischegebiedsdragers.Daarentegenleverendebezoekendelandgoederenruimonvoldoendeinkomstenop,terwijlzewelveelkostenmaken.Drukbelopenwandelpadendienenbijvoorbeeldonderhoudenteworden.Opbasisvandezeconstateringishetnietmeerdanlogischdateenactieprogrammawordtopgestartwaarmeedegemeenteeenbijdragelevertaaninstandhoudingvanhetcultuurhistorischerfgoed.

Eendergelijkeondersteuningvanlandgoederenenbuitenplaatsenisopeenvoudigewijzevanuithunbijdrageaandeeconomischegebiedsdragersteverantwoorden.Alleendoorde(financieringvande)instandhoudingvandezeunieketerreinenenobjectenalseengemeenschappelijkeverantwoordelijkheidtebenaderenkunnenzealsbelangrijkeruimtelijkeeneconomischegebiedsdragersblijvenfungeren.Oftewel:nietinvesterenindelandgoederengaatonsgeldkosten.

Detoeristischewaardering(immateriëlewaarde)vandeRhedenselandgoederenzonekanwordenbepaaldaandehandvaneen schattingvande reiskostendieelkebezoeker vooreenbezoekwilbesteden,bijvoorbeeld€2,-perbezoek.HetbezoekerscentrumVeluwezoomontvangt130.000bezoekersperjaar.Uitgaandevanruimhetdubbeleaantalbezoekers,300.000,voordegehelelandgoederenzone,isdetoeristische waarde te schatten op € 600.000,-. Wordt daarentegen uitgegaan van een bezoekduurvan 2 uur per bezoek en de gemiddelde bezoekkosten van bioscoop (€ 7,- voor 2 uur), dierentuin(€16,-voor5uur)enpretpark(€25,-voor6uur)enopnieuw300.000bezoekers,danleidtdattoteentoeristischewaardevan€4,2miljoen.Alsopbeidetoeristischewaarderingeneenwinstmargevan5%wordttoegepast(gebruikelijkinhetbedrijfsleven)danvariërendeimmateriëleinkomstengegenereerddoordelandgoederenvan€30.000,-tot€210.000,-perjaar(opbasisvan300.000bezoekers).

HiertegenoverstaatdebijdragediedelandgoederenviadeSNLvandeprovinciekrijgen.VoordeSNLwordtditgeschatopcirca€30.000per jaar(600habeheerspakketbos€51,24/ha,2006).Helaasblijktdat,afhankelijkvanhetlanenbestandvaneenlandgoed,eenbelangrijkdeeltotsomsmeerdandetotaleSNLbijdrageweeropgaataanonderhoudvanlaanbomenenbomenlangspadeninhetkadervandezorgplicht.

Toeristische waardering landgoederenzone gemeente Rheden 2007

25

2�

Inhoofdstuk3iseenselectieweergegevenvanlandgoederenenbuitenplaatsendieopbasisvandedefinitieinaanmerkingkomenvoordeelnameaanhetactieprogramma.Deelnameaanhetactieprogrammaisgeheelvrijblijvendvooreigenaarsenbeheerders.Enkelenhebbenopvoorhandalaangegevendatzijafzienvandeelname.

DelandgoederenenbuitenplaatsendieinaanmerkingkomenvoordeelnamewordenopgenomenindelandgoederenatlasvangemeenteBrummen.Delandgoederenatlasbestaatuiteenverzamelingvankaartlagenmetinformatiediebijdraagtaandevisievormingdooroverzichtenzichtbaarheidvangegevens.Kaartlagendiehierinwordenopgenomenzijnbijvoorbeelddegemeentegrenzenendebegrenzingvande(deelnemende)landgoederen,maarookdeliggingvanNatura2000-gebieden,belangrijksterecreatieveroutesenbijvoorbeelddelocatievanreedslopendeprojecten.

Degegevensuitdelandgoederenatlaswordenvanzelfsprekendzichtbaargemaaktmiddelskaartbeeldendieaanderapportagewordentoegevoegd.Aanvullendwordendekaartlagengedurendedelooptijdvanhetprojectinbeeldgebrachtviaeenopmaatgemaaktviewer.DezeviewerisviainternetvrijtebenaderendoormiddelvandevolgendeURL:http://www.buiting.org/flexviewer2.33/?config=brummen.xml

Indeviewerkunnenverschillendelagenaanenuitwordengezet.Hetaanklikkenvanéénvandelandgoederenopenteeninformatievenstermetkenmerkenvanhetobject.Gedurendedeplanvormingwordenkaartlagenaandeatlastoegevoegd,gewijzigdendesgewenstweerverwijderd.Netalshettekstueledeelvandezestartnotitieheeftdeatlasdefunctievandiscussiestuk.

5 Landgoederen atlas

2�

Afbeelding 5, landgoederen en buitenplaatsen gemeente Brummen.

5 Landgoederen atlas

2�

Nuduidelijkisopwelketerreinenenobjectendevisieenhetactieprogramma(inpotentie)betrekkingheeft,ishetzaakintezoomenopdebetreffendelandgoederenenbuitenplaatsen.Innavolgendeparagrafenwordtperterreineenkorteomschrijvinggegeven.VangenoemdelandgoederenenbuitenplaatsenwordtineenvolgendeversievanditrapportaanvullendvermeldofdeobjectenalsRijks-ofgemeentelijkmonumentbeschermdzijnofdatdaarbinnenbeschermdemonumentenaanwezigzijn.�.1 Potentieel deelnemende landgoederen en buitenplaatsenLandgoed de WildbaanDegeschiedenisvandeWildbaangaatterugtotde16eeeuw,toenhetbehoordetothetlandgoeddeGelderseToreneneendomeingoedwasvanhertogKarelvanGelre(1467-1538).VanhetoudehuisDeWildbaanresteert,sindsdebouwvanhethuidigepanddatisgebouwdin1910,vrijwelnietsmeer.Slechtshetvoormaligkoetshuiseneenschuurstammennoguiteeneerdereperiode.HetlandgoeddeWildbaaninhaarhuidigevormisongeveer8hectaregroot.Hetuit1910daterendelandhuisisontworpendoorarchitectH.A.Ezerman.KenmerkendvoorhetlandhuiszijndeTrapgevels.DegeruchtengaandatdezeeenknipoogzijnnaardeAmsterdamsegrachtenpanden.DitomdatdevrouwvanAdriaanJacobPaulMetelerkamp(AnnaMathildadenTex)dochterwasvandeburgemeestervanAmsterdam.

Huis EmpeHetkasteelachtigelandhuis,’thuisEmpe,werdomstreeks1550inopdrachtvanThomasvanBuerlogebouwd.ThomasvanBuerlowasburgemeestervanZutphenenwasgehuwdmetGeertruidvanderCapelle.HaarvaderwaseigenaarvandeHofteEmpe.HethuisEmpeiszodoendeopgrondvandeHofgebouwd.Doorhuwelijkkwamhetin1645inbezitvanJoostBalthasarvanGrotenhuis.In1711werdhetdoordefamilievanGrotenhuisverkochtaanBartholdvanDiemenenin1714vererfdehethuisopdefamilieVanHasselt.

6 Landgoederen en buitenplaatsen in gemeente Brummen

2�

HethuisEmpewerdomstreeks1760bekendvanwegedeexperimentendieerdoordefamilievanHasseltwerdengedaanophetgebiedvanzijdeteelt.OmdathetmenuvanzijderupsenhoofdzakelijkbestaatuitbladerenvandeWitteMoerbeistondenerindezeperiodemaarliefst3000Moerbeibomen.Denogaanwezigemoerbeibomenherinnerennogaltijdaandieperiode.

In1938isinoverlegmetdefamilievanHasseltbeslotenomeenstichtingoptezettenmetalsdoelhethuistebehoudenvoordetoekomt.In1986isbeslotenomhethuiseennieuwefunctietegevenenhetoptedeleninverschillendewooneenheden.Huis VoorstondenHuizeVoorstondenisinde16eeeuwgebouwdopdefundamentenvaneenouder,uitde14eeeuwdaterendgebouw.Indeperiodevan1550tot1977voorhethuisen1995voorhetlandgoedishetbezitineigendomgeweestvanvierfamiliesvanhogeadel.Sinds1650isomvangvanhetlandgoedcirca180hectare.Alsgevolgvandestabieleeigendomssituatie,omvangenconsequentbeheer,kentHuisVoorstondeneenhogematevanhistorischeenlandschappelijkegaafheid.Deoorspronkelijkestructuurvanhetlandgoedisdoordetijdgoedbewaardgebleven.

BijhethuishoorteenparkdatontworpenisdoorJanDavidZocher.Dezuidelijketuinisrecentelijk(inbegin2012)gereconstrueerdnaareenvroeg20eeeuwsontwerpvanLeonardSpringer.Zowelhethuisalsaangrenzendetuinenzijninparticulierbezitenalleenopafspraaktebezichtigen.Andersisditvoordeomliggendelandgoedbossen.DezezijnaanNatuurmonumentengeschonkenenzijnopenbaartoegankelijk.

Huis te EerbeekHuisteEerbeekisomstreeks1200gebouwdalsjachtslotvoordeherenvanBronckhorst.Hetoorspronkelijkepandhaddrievleugelsenwasvoorzienvaneenslotgracht.In1417werdhetbijdeverdelingvandenalatenschapvanGijsbert

VIvanBronckhorsttoebedeeldaanzijnoudstezoonWillemVvanBronckhorst.HuisteEerbeekblijftdoorverervingenkelegeneratiesinhandenvandefamilievanBronckhorsttotdatJoostvanBronckhorst-Borculokinderlooskomtteoverlijden.Nazijndoodkomthetlandgoedin1553inhandenvanhetgeslachtVanLimburgStirum.Dezefamiliehoudthetlandgoedeveneensvelejareninhaarbezit.Ookinde‘VanLimburgStirum’periodewordthuisteEerbeekgebruiktalsjachtslot.In1822werdhetgebouwgeheelverbouwdwaardoorhethuiszijnhuidigeuiterlijkkreeg.Hetlandhuisisnuonderdeelvaneenhotelcomplex.Degrondenrondhetlandhuis(ca.29hectare)wordenmomenteelbeheerddoorhetGelderschlandschap.

Huize de ReesHuizedeReesisgelegenaandeArnhemsestraatinLeuvenheimenligtopsteenworpafstandvanLandgoedGrootEngelenburgwaarmeehetinde18eeeuwverbondenwas.DeoorsprongvandeRees,watvanorigineeenkasteelwas,gaatnetalsdatvanGrootEngelenburgterugtotomennabijhetjaar1400.Hetlandhuisinzijnhuidigevormstamtoverigensnietuitdietijdmaaruit1833.

Doordejarenheenishetlandgoedfrequentvaneigenaargewisseldenmetdewisselingvaneigenaarsisookdegebruiksfunctieregelmatiggewijzigd.VóórdeTweedeWereldoorlogwashetlandhuiseenhotel-pension.Omstreeks1943kwamdeReesinhandenvandepatersFranciscanen.MomenteelishuizedeReesineigendomvandestichtingKleinSiondathetgebruiktalsbezinningscentrum.

Groot EngelenburgDeeerstevermeldingvanGrootEngelenburgstamtuit1570toenJacobSchimmelpenninckvanderOyeinhethuwelijktradmetMargarethavanderCapellen.Uiteenin1992uitgevoerdarcheologischonderzoek,waarbijoudeheipalenzijngevonden,kanechterwordengeconcludeerddatdegeschiedenisvanGrootEngelenburgverderteruggaatdanhetjaar1570.

6 Landgoederen en buitenplaatsen in gemeente Brummen

30

GrootEngelenburgheeftindeloopdereeuwenveeleigenarengekend.ZowasGrootEngelenburgnadeSchimmelpenninckvanderOyes,ondermeerbezitvaneenlidvandefamilieVanHeeckeren.In1781kwamhetkasteelineigendombijdefamilieVanderCapellenendaarnavererfdeGrootEngelenburgoptweedochtersvanT.A.vanderHeyden.In1828werdGrootEngelenburggekochtdoorMevrouwJudithvanWalréevanLennep.Directnadeaankooplietzehetoudekasteelverbouweninneoclassicistischestijl.Echter,alin1835lijktzehetkasteeltegrootgevondentehebben.Zewildekleinergaanwonen,lietKleinEngelenburgbouwenenverlietGrootEngelenburg.

Nadetweedewereldoorlog(waarinheteigendomwasvandeDuitsebezetters,KommandoZeppelin)kwamGrootEngelenburginbezitvanGemeenteBrummen,diehetlandhuisin1947verkochtaandeTwentschebankdievanhetlandhuiseenvakantieoordmaakte.Toenerin1987geenmarktmeerwasvoorlandgoedvakantieswerdGrootEngelenburgverkochtaandefamilieDeLange.Dezelietindevoormaligetuineneen9holesgolfbaanaanleggenenbegoninhetlandhuiszelfeenhotel-restaurant.FormeelishetlandgoedmomenteelinbezitbijGrootEngelenburgBV.

Klein EngelenburgKleinEngelenburgisin1835gebouwdinopdrachtvanmevrouwJudithvanWalréevanLennep.ZijwaseerdereigenaressevanGrootEngelenburgmaarliet,omdatzijGrootEngelenburgtegrootvond,eenkleinerlandhuisbouwen.Ditnieuwelandgoedkreeg,zeertoepasselijk,denaamKleinEngelenburg.

HethuiszoalswijdatnuaandeSpoorstraatzienisechterniethethuisdatinopdrachtvanJudithvanWalréevanLennepisgebouwd.Hethuisinzijnhuidigehoedanigheidstamtuit1912enisgebouwddoordhr.C.J.vanMarle.DeheerVanMarlelietdegevelsteenvanhetoudeKleinEngelenburgoverzettenindenieuwevilla.Ronddevillaliethijeenfraaivormgegeven8hectaregrotetuinaanleggen.

DezeweeldeduurdevoorttotdeoorlogsjarentoendeDuitsebezetterhethuisvorderde.DefamilieVanMarlewasgenoodzaaktintrektenemeninhetkoetshuis.NadeoorlogwerdKleinEngelenburgverkochteningerichtalskindertehuis.Inhetnajaarvan2004ishethuisgekochtdoordeAmsterdammerdhr.Miedemadienadenodigeinterneverbouwingeneenluxueuswoon-enzorgcentrumvoorouderenisgestart.Hetwoon-zorgcentrumhadineersteinstantie19appartementen.Dooreenlatereuitbreidingmettweevleugelszijnnogeens14appartementenextragerealiseerd.

Het SterrebosLandgoedSterreboswastotmedio1900onderdeelvanhetuit1550daterendelandgoedEmpe.In1900werddoordeeigenaarvanhetlandgoedEmpe(deFamilievanHasselt)beslotenomhetlandgoedoptesplitsenonderverschillendefamilieleden.In1917huwdemevrouwG.vanHasseltmetdeheerBoschRiddervanRosenthal.HierdoorishetSterrebosdoorverervinginbezitgekomenvandefamilieBoschvanRosenthal.Omde46hagrond(endedrieophetlandgoedaanwezigelandhuizen)tebeherenisop14september1995stichtinghetSterrenbosopgericht.Degrondenbestaanuitbos,akkersengraslanden.HetgehelelandgoedisgerangschiktonderdeNatuurschoonwetenisopengesteldvoorwandelaars.Ophetlandgoediseveneenseenbuurtcentrum(DeSterre)gevestigd.

LeusveldLandgoedVoorstondenisgestichtdoordeTwentsetextielbaronNairacin1911.Ophetlandgoed,dathoofdzakelijkwasbedoeldvoordejacht,liethijeveneenseenjachthuisbouwen.Dithuiswerdalleengebruikttijdensjachtpartijen.In1921kwamenzowelhetjachthuisalsdeuitgestrektegrondeneromheeninhandenvandefamilieBeker,wiensfamilieerwoondetot1962.Datzijtot1962inhetlandhuiswoondenisopzichbijzonderomdathetlandgoedin1956alwasaangekochtdoordeverzekeraarRVS.Na1971ginghet,doordejaren

31

heeninvervalgeraaktelandhuis,beteretijdentegemoetnadathet,metoverheidssteun,werdaangekochtdoordeVerenigingtotBehoudvanNatuurmonumenten.Hetjachthuiszelfwerdin1973verpachtaandekunstschilderHenkPeeters.

Landgoed de MolenbeekDegeschiedenisvanlandgoedMolenbeekgaatterugtothetjaar1717.InditjaarkochtdeeigenaarvanhuisteEerbeek,JosephMauritsvanLamsweerde,eenstukgrondvandegeërfdenColdenhove.Ophetaangekochteterrein,achterColdenhoveaandeGravinnebeek,liethijvervolgenseenpapiermolenbouwen,diehijvervolgensverpachtte.LandgoeddeMolenbeekbleefuiteindelijktot1776ineigendomvandeheervanLamsweerde.Daarnawisseldehetlandgoedvelemalenvaneigenaarenwordthetdoorgrondaankopengroterengroter.Ookdeaanwezigemolenwerdindieperioderegelmatigverbouwd.Wanneerdemolenuiteindelijkbuitenwerkingwerdgesteldisonduidelijk.

NadedoodvandemolenaarHendrikKerstenin1881werddemoleniniedergevalnietopnieuwverpacht.Dithadtemakenmethetfeitdatdenieuweeigenaarvanhetlandgoed(deheerHermannusKruijf)hetlandgoedhoofdzakelijkaankochtomteontginnen.Doelvandeontginningwasomdeheideterreinentebeplantenmetbomen.Daarnaastwasdemolendoordeoprukkendezwaarderepapierindustrie(waarEerbeeknunogombekendstaat)nietmeerrendabel.DepapiermolenwerduiteindelijkdoordepapierfabriekantenCorneliusSanders(werkzaamvoorpapierfabriekColdenhove)enPauljanSchut(werkzaamvoorKartonfabriekWeduweJ.W.Schut)geschonkenaanhetNederlandsOpenluchtmuseum.Anno2013ishet103hectaregrotelandgoednogaltijdinparticulierbezitenopengesteldvoorhetpubliek.Landgoed BeekhulLandgoeddeBeekhuliseenvroeg20steeeuws74hectaregrootlandgoeddatisopgebouwddoordeFamilieAnkersmit.Dezemetkatoenhandelrijk

gewordenfamilielietophetlandgoedeeneenvoudighoutenhuisbouwen.

NadetweedewereldoorlogwerdhetlandgoedverkochtaandeheerWolzak.DeheerWolzakwaseigenaarvanhetaangrenzendvakantieparkColdenhove.Sindshetlandgoedisaangekochteningerichttenbehoevevanrecreatieishet,hoeweleenaantalmaalgewisseldvaneigenaar,steedsonderdeelgeweestvaneenvakantiepark.MomenteelislandgoeddeBeekhulopgegaaninhetLandalGreenparkColdenhove.WatnogherinnertaanhetlandgoedvandefamilieAnkersmitisheteenvoudighoutenhuis.HethuiswordtmomenteeldoorLandalverhuurdalsvierpersoonsbungalow.

�.2 Overige landgoederen en buitenplaatsen

ReuversweerdReuversweerdisin1832gebouwddoordegrootgrondbezittersfamilieColenbrander.Tot1940washetzeerbekendalshengstendepotenstoeterij.Doorhuwelijkenverervingishetlandhuisin1941inhetbezitgekomenvandefamilieSytzama.IndeoorlogvorderdendeDuitsersReuversweerdenvestigdenereenradiopeilstation.Indezeperioderaaktehetgebouwdoorbeschietingenbeschadigd.Nadeoorlogishetnoggedeeltelijkalskantoorenopslaggebruikt,maarsindscirca1990staathetpandleeg.

Huis Den BoschDegeschiedenisvanhuizeBoschgaatterugtothetjaar1600waarinhetlandgoedheteigendomwasvanJohanvanDoetinchemtotSpykerbosch.In1642ginghetoveropJohanvanGesscher,burgemeestervanDeventerenin1832naardefamilieVerstege.HuisDenBoschinhaarhuidigevormstamtuitdeze‘Verstege’periode.Viaverervingkomthethuisin1866inhandenvandefamilieEverwijn.TijdensdetweedewereldoorlogwerdHuisDenBosch,netalsGrootEngelenburgenReuversweerd,doordeDuitsersgevorderd.SeyssInquartvestigdeergedurendedebezettingsperiodeeenschooltenbehoevevan‘anständigeMädchen’.Enkelejarennadeoorlog

32

vestigdedefamilieEverwijnzichweerinhethuis.Anno2013isHuisDenBoschineigendomvandeheerThate,voormaligrentmeestervandefamilieEverweijn.Onlangsishethuisgerenoveerdenishetopafstandtebewonderen.Hetlandhuiszelfendedirecteomgevingzijnnamelijknietopengesteldvoorhetpubliek

Gelderse TorenDegeschiedenisvandeGeldersetorengaatterugtothetjaar1179.Hoedetorenertoenuitzagisonbekend.In1535werddetorengrotendeelsafgebrokenenopnieuwopgebouwd.DitallesvondplaatsinopdrachtvanKarelvanGelre.Dein1535opgerichtetorenwasin1868echterdusdanigvervallendatinditjaarwerdbeslotendeoudetorentotaandeeersteverdiepingaftebreken.Vanafdeeersteverdiepingwerdindestijlvandietijdeennieuwgedeelteopgetrokken.DitlaatstevondplaatsinopdrachtvanbaronvanRhementotRhemenshuizen,dienavelejaren,waarinhetlandgoedmeerderekerenvaneigenaarwasgewisseld,detoreninbezitkreeg.Nazijnoverlijdenin1877bleefzijnvrouwvanLeembruggentot1921eigenaar.Nahaaroverlijdenwerddetoren,inclusiefdebijbehorendelanderijen,verkochtaandefamilieWurfbain.DefamilieWurfbainbleefeigenaartot1979.InditjaarkwamhetlandgoedopnieuwindeverkoopenwerdhetgekochtdoordefamilieRuytendietotophedennogsteedseigenaaris.

De BeukenhorstLandgoeddeBeukenhorstdateertvanongeveerhalverwegede19eeeuw.IndieperiodewerddeeerstesteengelegddoorWilleminaAugustinePrins.DedooreenfraaiparkomgevenvillawasbegindezeeeuwbewoonddoordefamilieCrommelin,dieopeengedeeltevandebijbehorendegrondeenkwekerijhad.HetbuitenheettetoenCarolinenburg.In1910verhuisdeCrommelinnaar‘tMalster.Daarnaheefthetgebouwnogeenreeksbewonersgehad.Omstreeks1940wordtBeukenhorstingerichtalsartsenhuis,waarnahetomstreeks1951werdaangekochtdoorfamilievanSytzama.Momenteelstaathetlandhuistekoop.

Kasteel Quazenbosch / MichaelshoeveKasteelQuazenboschisgebouwdinopdrachtvangrootgrondbezitterF.C.Colenbrander.HijliethetdestijdsbouwenvoorzijnzusterHenriëtteCornelia.Zijwasin1866gehuwdmetdein1838geborenbaronJ.A.Z.vanBrakell.

OpQuazenboschheeftdebaronvanBrakelleenstoeterij-dekstationvoorHackney-paardengehad.VanBrakelloverleedin1911.HeteigendomkwamnadedoodvandebaronweerinhetbezitvandefamilieColenbrander.In1927kwamhethuisineigendomvanbaronJ.G.W.H.vanSytzamadieindeomgevingvanBrummenmeerderelandhuizeninzijnbezithad.In1933besluitbaronvanSytzamanaarzijnanderelandgoed,Reuversweerdteverhuizen.

Indeoorlogsjareneneenkorteperiodeernaishetgebouwdoordiverseinstellingenbewoond.In1949werdhetpandmet6,5hectaregronddoordefamilieVanSytzama-ColenbranderverkochtaandeMichaelshoeve,eenheilpedagogischinstituutopdeantroposofischelevensbeschouwingvandr.RudolfSteiner.IndeMichaelshoeve,zoalsdenieuwenaamluidtverblijvenzo’n85kinderenenhunverzorgers.

33

© april 2013