Vleresimi_ i_ Obezitetit_ ne_ moshen_feminore_V2.pdf

1VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

VLERSIMI I obEzItEtIt

n MoShn fMInoRE

InStItutI I ShndEtIt pubLIk

tIRan, Maj 2013

2VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Autort e raportitjolanda hyska

Genc burazeri

Ehadu Mersini

Design & ShtypiShtpia botuese & Shtypshkronja pegi

DesingerElvis bejtja

ISbn: 978-9928-162-70-0

Botime Pegi: tel: +355/ (0)42 374 947; cel: +355/(0)69 40 075 02; e-mail: [email protected]; web: www.botimepegi.alShtypshkronja Pegi: cel: +355/(0)69 40 075 01; e-mail: [email protected]

3Prmbajtja e lnds

Sfondi ........................................................................................................................................ 7

1. Obeziteti dhe mbipesha .............................................................................................. 7

2. Trendi global i obezitetit tek fmijt ............................................................................ 8

3. Situata e mbipeshs dhe e obezitetit n Shqipri .................................................... 10

4. Mjediset shkollore ................................................................................................... 12

1. Qllimi dhe objektivat ........................................................................................................ 13

2. Metodologjia e studimit t obezitetit n fmijt e moshs shkollore 8-9 vje ................... 13

3. Popullata n studim ........................................................................................................... 13

4. Metoda e kampionimit ...................................................................................................... 14

5. Mnyra e prfshirjes dhe e menaxhimit t fmijve q munguan ose q refuzuan........... 15

6. Mjetet dhe materialet e sistemit t vlersimit .................................................................... 16

7. Trajnimi i stafit t prfshir n studim dhe mnyra e mbledhjes t t dhnave ................. 17

8. Krijimi i databazs dhe analiza e t dhnave ................................................................... 18

9. Prkufizimet e prdorura .................................................................................................. 19

10. Klasifikimi i mngjesit ........................................................................................................ 21

4VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

11. Gabimet sistematike (bias) t mundshme ...................................................................... 21

12. Financimi i ktij studimi ..................................................................................................... 22

13. Rezultate dhe diskutime .................................................................................................... 22

A. Gjendja nutricionale e fmijve .................................................................................... 22

B. Mjediset shkollore ........................................................................................................ 35

14. Diskutime dhe prfundime ................................................................................................. 38

15. Rekomandime .................................................................................................................... 41

Referencat ....................................................................................................................... 44

ANEX 1 Shkresa e bashkpunimit nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencs .................... 49

ANEX 2 Letra e informimit pr prindrit .......................................................................... 51

ANEX 3 Formulari i ekzaminuesit pr fmijn ................................................................. 54

ANEX 4 Formulari i ekzaminuesit pr tu kthyer nga shkolla ........................................ 57

ANEX 5 Lista e shkollave t prfshira n studim ........................................................... 60

ANEX 6 Lista e personelit t prshir n realizimin e studimit ........................................ 64

5VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Shkurtime

ADHS Studimi Demografik dhe Shndetsor Shqiptar

COSI Iniciativa pr Vlersimin e Obezitetit n Moshn Fminore

IOFT Task Forca Ndrkombtare e Obezitetit

ISHP Instituti i Shndetit Publik

BMI Treguesi i mass trupore1

OBSH Organizata Botrore e Shndetsis

1 Body Mass Index

6VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Falnderim

Nj falnderim i veant i drejtohet:

Organizats Botrore t Shndetsis, Zyrs s Tirans dhe Zyrs pr Evropn q n saje t mbshtetjes s gjer teknike dhe financiare n kuadrin e Programit t

Prbashkt t Ushqyerjes Zvoglimi i kequshqyerjes tek fmijt, financuar nga Fondi

Spanjoll i Objektivave t Zhvillimit t Mijvjearit, bn t mundur realizimin me sukses

t ktij studimi.

Fmijve t mrekullueshm, t cilt pa hezituar asnjher u bn bashkpuntort tan m t mir n kt ndrmarrje t prbashkt.

Ekipit kombtar t koordinimit t studimit.

Falnderojm gjithashtu pr kontributin e muar:

Ministrin e Shndetsis Ministrin e Arsimit dhe t Shkencs Stafin drejtues dhe pedagogjik t shkollave n studim T gjith personelin e prfshir n zbatimin e studimit

Nj mirnjohje e veant sht pr Dr. Ehadu Mersini dhe Zj.Trudy Wijnhoven (OBSH), pr

konsulencn e tyre t vlefshme teknike.

7VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Sfondi

1. Obeziteti dhe mbipesha

Obeziteti n fmijri sht quajtur me t drejt nj nga sfidat m t mdha t shndetit publik

pr shekullin e 21-t (1). Obeziteti ka nj natyr shumfaktoriale dhe karakterizohet nga nj

grumbullim i teprt i indit dhjamor, nj rritje e peshs trupore dhe si rrjedhoj edhe e riskut pr

shndet (2, 3).

Mes sjelljeve kryesore me risk q kontribuojn n mbipeshn dhe obezitetin prmendim me

siguri: konsumin e teprt t ushqimeve, veanrisht t atyre me densitet t lart energjetik (3-

5), zakonin pr t mos ngrn mngjes (6-10), konsumimin e pamjaftueshm ditor t frutave

dhe t perimeve (11), praktikimin e pakt t aktivitetit fizik (12, 13) dhe tejkalimin me sjellje

sedentare mes t cilave, prdorimi i televizorit dhe i kompjuterit (14-16), fenomen i ndeshur

sidomos n moshat e reja t popullats (17-20).

Faktort e rritjes s obezitetit, t regjistruar n vitet e fundit, jan shumfishuar. Nga njra an

bhet fjal pr zakone dhe faktor risku t modifikueshm, q iu atribuohen sjelljeve individuale

(21) q gjithsesi jan t lidhura me dinamikat komplekse kolektive, q prfshijn shoqrin,

familjen, institucionet, madje edhe organizatat sociale fetare dhe masmedian (22).

Obeziteti mund t dmtoj do sistem t trupit t fmijs: zemrn, muskujt, kockat, veshkat

dhe traktin trets, ashtu sikurse hormonet q kontrollojn sheqerin n gjak dhe pubertetin. Ai

shoqrohet edhe me nj kosto t rnd sociale dhe emocionale (23).

8VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Pr m tepr, t rinjt q jan mbipesh ose obez kan m shum gjasa t jen mbipesh ose

obez edhe n mosh t rritur (24), duke rritur riskun e tyre pr smundje apo paaftsi gjat

jets.

Shifrat tregojn se n nivel global, n vitin 2010, rreth 43 milion fmij t moshs parashkollore

(nn 5 vje) ishin mbipesh ose obez, duke u karakterizuar nga nj rritje e ksaj shifre prej

60%, e krahasuar me shifrat para vitit 1990 (25).

Problemi ndeshet si n vendet e pasura edhe n vendet e varfra. Nga 43 milion fmij

mbipesh ose obez t moshs parashkollore, 35 milion jetojn n vendet n zhvillim. N vitin

2020, nse kjo epidemi do t vazhdoj q t mos ulet, 9 pr qind e t gjith fmijve t moshs

parashkollore do t jet mbipesh ose obeze, e thn n shifra afrsisht 60 milion fmij (25).

Niveli i obezitetit sht m i lart tek t rriturit n raport me fmijt. Por n terma relative n

vende si SHBA-ja, Brazili, Kina apo vende t tjera sht vn re se problemi prparon m shpejt

tek fmijt n krahasim me t rriturit (26).

Sigurisht q n disa rajone si Azia Juglindore dhe Afrika Subsahariane ende luftohet kundr

uris s fmijve (27). Por globalizimi e ka br botn m t pasur, dhe mirqenia dhe pesha

jan t lidhura me njra-tjetrn.

Duke qen se n vendet e varfra niveli i t ardhurave vjen duke u rritur, dhe dieta tradicionale

ndryshon drejt asaj perndimore. Kta faktor bjn q edhe niveli i obezitetit t rritet (28). Nj

rezultat i t ashtuquajturit tranzicion nutricional sht se vendet me t ardhura t ulta ose

t mesme shpesh prballen me nj barr t dyfisht t smundjes: smundjet infektive q

shoqrojn kequshqyerjen, veanrisht n fmijri, dhe smundjet kronike, gjithmon n rritje,

t lidhura me obezitetin dhe stilin perndimor t jetess.

2. Trendi global i obezitetit tek fmijt

N tri dekadat e fundit, niveli i obezitetit n SHBA sht trefishuar dhe sot vendi ka nj nga nivelet

me t larta n bot t mbipeshs dhe t obezitetit: nj n gjasht fmij sht obez dhe nj n

tre fmij sht mbipesh ose obez (29). Q prej vitit 2008, ky nivel ka mbetur i pandryshuar,

m pas disa grupe kan vazhduar t shohin rritje, ndrsa disa grupe kan nivele m t larta se

9VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

t tjert. N vitet 1970, 5 pr qind e fmijve 2-18 vje ishin obez (sipas prkufizimit t sotm

t CDC-s pr obezitetin), n vitin 2008, rreth 17 pr qind e fmijve ishte obez, prqindje e

cila mbeti e pandryshuar edhe n vitin 2010 (29, 30).

N Kanada sht vn re gjithashtu nj rritje e obezitetit tek fmijt, pasi q nga vitet 70,

n prgjithsi, obeziteti sht dyfishuar, dhe n disa grupe edhe trefishuar (31). Por niveli i

obezitetit paraqitet pak m i ult se n SHBA. N vitet 2007-2008 rreth 9 pr qind e fmijve

kanadez t moshs 6-17 vje ishin obez, bazuar n vlerat limit t IOTF-s.

Edhe pse t dhnat pr Amerikn Latine dhe Karaibet jan t pakta, sht e qart se mbipesha

dhe obeziteti i moshs fminore sht br nj problem i ndjeshm, pasi n prgjithsi n

rajon ka m shum fmij mbipesh se nnpesh. E thn n shifra, 7 pr qind e fmijve

t moshs nn pes vje, n vitin 2010, rezultonte mbipesh ose obeze, kundrejt nj uljeje

t ndjeshme t nnpeshs nga 7 pr qind n vitin 1990 n 3 pr qind n vitin 2010 (25, 27),

referuar standardeve t rritjes s OBSH-s.

Uria, nnpesha dhe prapambetja n rritje (stunting) kan qen m t pranishme n fmijt e

Afriks, duke u ndeshur akoma edhe n ditt e sotme, ku 20-25 pr qind e fmijve t moshs

parashkollore n Afrikn Subsahariane jan nnpesh (27). Megjithat edhe niveli i obezitetit

sht duke u rritur. Kshtu, numri i fmijve t moshs parashkollore mbipesh dhe obez gjat

dy dekadave t fundit sht dyfishur nga 4 pr qind n vitin 1990 n 8.5 pr qind n vitin 2010,

nj shifr veanrisht e ndjeshme pr Afrikn Veriore, ku nj n gjasht fmij sht mbipesh

ose obez. (25)

Edhe pse uria tek fmijt sht shtja m e prekshme nutricionale pr pjesn m t madhe t

Azis (si Azia e Jugut, p.sh., ku nj n tre fmij sht nnpesh) rajoni po ndeshet edhe me nj

rritje dramatike t obezitetit te fmijt. Kshtu, n t gjith Azin (prjashtuar Japonin) rreth 5

pr qind e fmijve t moshs parashkollore n vitin 2010 vlersohej mbipesh ose obeze me

nj rritje prej 53 pr qind t prevalencs s para viteve 1990 (25). E thn ndryshe, rreth 17.7

milion fmij aziatik jan mbipesh ose obez.

Prsa i prket Evrops, uditrisht ajo paraqitet me t dhna jo t prfunduara pr sa i prket

trendit t obezitetit, veanrisht pr vendet e Evrops Lindore. Deri von kto t dhna nuk jan

mbledhur n mnyr konsistente n t gjith kontinentin, duke e br t vshtir krahasimin e

10

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

t dhnave midis shteteve. Megjithat nga analiza e t dhnave t disponueshme vihet re se

n dy dekadat e fundit niveli i obezitetit mes fmijve, n shum vende sht rritur (32, 33). S

fundi, mes disa grup-moshave t disa vendeve ky nivel duket se ka arritur nj plateau.

Mbipesha dhe obeziteti i fmijve t moshs 4-vjeare, t matur n 27 vende t Evrops, tregoi

ndryshime mes tyre, me prevalencn m t lart t ndeshur n Spanj (32 pr qind) dhe vlern

m t ult n Rumani me 12 pr qind (33).

Qiproja, Greqia, Spanja dhe Anglia paraqiten me nivelin m t lart t obezitetit mes fmijve t

moshs 10-18 vje t 30 shteteve t studiuara (32). Por srish t dhnat jan t kufizuara dhe

cilsisht t ndryshme.

Prsa u prket fmijve t moshs shkollor 6-9.9 vje, Iniciativa e Organizats Botrore t

Shndetsis pr vlersimin e obezitetit n moshn fminore, s fundi ka filluar t ndjek

nivelet e obezitetit tek fmijt n rreth 15 vende, duke prdorur standardet e rritjes s fmijve

t OBSH-s. Analiza e par, bazuar n t dhnat e viteve 2007-2008 t 13 shteteve, nxori n

pah se 24 pr qind e fmijve t moshs 6-9 vje jan mbipesh, duke u hasur n nj interval

nga 19% n 49% mes djemve dhe nga 18% n 43% mes vajzave, dhe nj interval obeziteti

nga 6% to 26.6% mes djemve dhe nga 5% n 17% (34) mes vajzave. Prevalenca me e lart e

mbipeshs u vu re n Itali, Portugali dhe Slloveni (bazuar n referencat e rritjes s fmijve t

OBSH-s, 2007) (35).

Nj faz e dyt e mbledhjes s t dhnave sht kryer n vitin 2010 me prfshirjen e 17 shteteve.

N vazhdim, katr shtete t tjera, mes tyre edhe Shqipria, u sht bashkuar shteteve

pjesmarrse n fazn e tret t mbledhjes s t dhnave pr vitin shkollor 2012-2013.

3. Situata e mbipeshs dhe e obezitetit n Shqipri

N Shqipri, mbipesha dhe obeziteti jan nj faktor risku i rndsishm pr shndetin,

veanrisht pr smundjet jo t transmetueshme. Ky faktor risku vepron q n moshn e

fmijris. T dhnat e nj studimi t kryer nga ISHP-ja (36) treguan q 15.2% e fmijve t

moshs 9-10 vje jan mbipesh, prej t cilve 3.8% jan obez. T dhnat e ADHS-s, 2008-

2009, nxorn n pah se rreth 22 pr qind e fmijve t moshs nn pes vje jan mbipesh ose

11

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

obez, ndrkoh q mes t rriturve mbi 15 vje, 53% e meshkujve 15-49 vje ishin mbipesh

(prej t cilve 9% obez) dhe 39% e grave t s njjts grup-mosh rezultuan mbipesh (prej

t cilave 10% obeze) (37).

Nuk sht asnjher shpejt t fillojm parandalimin e obezitetit. T dhnat m lart tregojn se

edhe tek fmijt e vegjl niveli i obezitetit sht duke u rritur n t gjith globin. Gjithashtu,

sht mse e qart se pr do individ mbipesh sht shum e vshtir t humb pesh,

pavarsisht nga mosha. Parandalimi i obezitetit q n vitet e para t jets (edhe para lindjes

nprmjet zakoneve t shndetshme gjat shtatznis) konfirmon nj jet t shndetshme.

Dhe kjo sht rruga m premtuese pr t prmbysur kt epidemi globale. (38)

Aspekti m shqetsues i obezitetit te fmijt sht se kta fmij mbeten obez edhe n mosh

t rritur, duke zhvilluar kshtu patologji m t rnda, q kan tendenc t ojn n reduktimin

e cilsis dhe t jetgjatsis. N fakt, zakonet e prftuara n fmijri, lidhur me dietn dhe

aktivitetin fizik nuk ndryshojn lehtsisht gjat jets.

Prandaj parandalimi dhe frenimi i rritjes s obezitetit n moshn fminore paraqet sot nj sfid

pr shndetin publik, pasi sht shum i vshtir trajtimi i obezitetit t instaluar, sht shum i

lart probabiliteti i t qenit nj adoleshent apo adult obez, sht i vshtir korrigjimi i zakoneve

t gabuara t t ushqyerit n mosh t rritur, t fituara q n fmijri (36).

Nevoja pr t ndjekur me vmendje gjendjen nutricionale dhe zakonet e jets s popullats

n prgjithsi, dhe t fmijve n veanti motivohet nga implikimet q ato kan direkt mbi

shndetin e fmijve, dhe sepse ata prbjn faktort e riskut pr shfaqjen e obeziteti dhe

patologjive n mosh t rritur.

Pr monitorimin e evolucionit n koh t obezitetit te fmijt dhe vlersimin e ndrhyrjeve

promocionale t kryera pr shndetin, Shqipria po fuqizon sistemin e vlersimit nutricional n

moshn fminore.

Plani Kombtar i Veprimit pr Ushqimin dhe Ushqyerjen i ka kushtuar nj fokus t veant kontrollit

dhe reduktimit t mbipeshs dhe obezitetit t popullats shqiptare n prgjithsi, dhe fmijve t

vegjl n veanti, duke planifikuar edhe nj sr aksionesh ndrhyrse dhe t vazhdueshme n

nivel kombtar dhe lokal pr prmbushjen e ktij objektivi, nn optikn e nj prqasjeje t integruar

pr reduktimin e faktorve t riskut, t lidhur me smundjet kronike, ku bn pjes edhe obeziteti.

12

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

4. Mjediset shkollore

Shkolla luan nj rol ky n luftn kundr obezitetit tek fmijt dhe t rinjt duke inkurajuar,

nprmjet zbatimit t politikave specifike dhe promovimit t zakoneve t shndetshme ushqyese

dhe aktivitetit fizik, zgjedhje t vetdijshme pr sjellje t shndetshme mes t rinjve (39).

Organizata Botrore e Shndetsis thekson se masat politike dhe arsimore brenda mjediseve

shkollore prfaqsojn nj mundsi t mir pr t ndikuar pozitivisht n shndetin e t rinjve

(40, 41).

Sot ka shum dshmi shkencore mbi efektshmrin e ndrhyrjeve t kryera n shkoll, sidomos

atyre afatgjata, n parandalimin e mbipeshs n moshn fminore (42-45).

N Shtetet e Bashkuara, q nga viti 2007, n institucione t ndryshme jan zbatuar programe

pr parandalimin e obezitetit q kan pasur t bjn me prfshirjen dhe trajnimin e msuesve,

si dhe zbatimin progresiv t politikave q synojn reduktimin e ktij fenomeni n rritje (46, 47).

N Evrop, projekti HEPS (Ushqyerja e Shndetshme dhe Aktiviteti Fizik n Shkolla) (48), i

lidhur me rrjetin SHE (Shkolla pr Shndet n Evrop) (49), mbshtet shtetet evropiane n

promovimin e nj ushqyerjeje t shndetshme dhe t aktivitetit fizik, prmes programeve

shkollore gjithprfshirse, t qndrueshme dhe t bazuara n evidenc.

N Shqipri, shkolla mbulon nj periudh kohore t rndsishme pr t msuarin dhe formimin

e identitetit t nxnsve, gjat s cils krijohen bazat dhe zhvillohen aftsit e nevojshme pr t

vazhduar t nxnit prgjat gjith jets. Kshtu, shkolla prbn vendin ideal pr t promovuar

shndetin dhe rritjen e shndetshme t fmijve, jo vetm nprmjet programeve t edukimit

nutricional dhe t aktivitetit fizik, por edhe nprmjet iniciativave t promovimit t nj stili jete

t shndetshm, edhe pr familjet e ktyre nxnsve.

13

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

1. Qllimi dhe objektivat

Ky studim, si pjes e sistemit t vlersimit t obezitetit fminor n Shqipri, synon mbledhjen,

analizn, interpretimin dhe shprndarjen e informacionit prshkrues pr monitorimin e peshs

s teprt trupore tek fmijt e moshs fminore (e identifikuar tashm si nj problem serioz

i shndetit publik n nivel evropian (50), dhe prdorimin e ktij informacioni pr t kuptuar

progresin e epidemis, dhe pr t planifikuar dhe pr t ndrmarr aksione pr ta ndryshuar

at (51).

Ky studim, pr her t par, do t jet pjes e sistemit t vlersimit t t dhnave rutin, q

ofrojn informacione m t mira pr t kuptuar drejt dhe sakt problemin e obezitetit tek fmijt

(52), n nivel evropian COSI (Childhood Obesity Surveillance Initiative).

Zbatimi i ktij sistemi t mbikqyrjes s thjesht, t standardizuar, t harmonizuar dhe t

qndrueshme synon n mbushjen e boshllkut aktual n informacionet gjatsore (longitudinale)

n statusin e ushqyerjes, n trajtimin dhe monitorimin e epidemis s obezitetit tek fmijt dhe

n identifikimin e grupeve n rrezik.

2. Metodologjia e studimit t obezitetit n fmijt e

moshs shkollore 8-9 vje

Metodologjia e prdorur sht ajo studimit t nj kampioni t przgjedhur (fmij q frekuentojn

klasat e shkollave fillore t vendit). Matjet n klas prfshijn periudhn nga fillimi i muajit shkurt

deri n javn e fundit t muajit mars 2013.

3. Popullata n studim

Popullata n studim prbhet nga fmij q frekuentojn respektivisht klasat e 2-ta dhe t 3-ta

t shkollave t sistemit 9-vjear t vendit. Zgjedhja e studimit t ksaj grup-moshe lidhet me

riskun e lart t obezitetit (22-24), me ndikimin akoma t pakt t pubertetit n rritje, si dhe nga

aftsia q kan fmijt e ksaj moshe pr tiu prgjigjur disa pyetjeve t thjeshta (25).

14

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Gjithashtu, edhe Organizata Botrore e Shndetsis krkon n kuadrin e vlersimit t

obezitetit tek fmijt n nivel evropian (European Childhood Obesity Surveillance Initiative-

COSI,) mbledhjen e t dhnave pikrisht t grup-moshave 6-9 vje (26).

Duke qen s Shqipria ka tashm nj studim n nivel kombtar t grup-moshs 9-10 vje,

duke marr n konsiderat vshtirsit teknike t przgjedhjes s moshs 6-7 vje (pr arsye

t gjendjes s ksaj grup-moshe n dy nivele arsimore dhe paraarsimore do t duhej nj buxhet

aktualisht i paprballueshm pr kryerjen studimit), si dhe prball vshtirsis s kapjes s

grup-moshs s fmijve 7-8 vje n shkolla gjat s njjts periudh kohore t kryerjes s

msimit, u mendua se grup-mosha 8-9 vje ishte me prshtatshmja pr kryerjen e studimit pr

kushtet aktuale t zbatimit t tij.

4. Metoda e kampionimit

Metoda e kampionimit t prdorur sht: kampion me grupe (klastera) n dy faza/stade, n

prputhje me metodologjin e prshkruar n literaturn ndrkombtare pr studime t ktij lloji (53).

N kt faz t par t mbledhjes s t dhnave n Shqipri, u ndrmor nj studim i tipit

transversal (kros-seksional) i cili prfshiu nj kampion prfaqsues n nivel kombtar t fmijve

t moshs 8.0-8.9 vje. Prshkrimi i detajuar i teknikes s kampionimit paraqitet m posht:

a) Skema e kampionimit (54) Kampionim me grupe (klastera) n dy faza/stade. N fazn/stadin e par, u prftua nj kampion i rastsishm i thjesht me probabilitet

n funksion t madhsis prej 104 (shih m posht piken d) shkollash fillore publike

(shkollat speciale u prjashtuan nga korniza e kampionimit meqense m pak se 1% e

fmijve t shenjstruar bnin pjes n shkolla t tilla n vendin ton). Kshtu, njsit

primare t kampionimit ishin shkollat fillore publike.

N fazn/stadin e dyt, pr seciln shkoll t kampionuar n stadin e par (Nr=104), u ndrmor nj stratifikim (shtreszim) sipas klasave (klasa e dyt vs. klass s tret)

meqense fmijt e grup-moshs s targetuar pr kt studim (d.m.th. grup-mosha

8.0-8.9 vje) u prkasin t dyja ktyre klasave (d.m.th. fmijt e ksaj grup-moshe

mund t gjenden si n klas t dyt ashtu edhe n klas t tret).

15

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Pas shtreszimit sipas klasave (d.m.th. klasa e dyt vs. klass s tret), u prftua n kampion

nga nj klas e dyt dhe nga nj klas e tret n mnyr t rastsishme t thjesht nga secila

prej 104 shkollave t przgjedhura n stadin e par t kampionimit. Kshtu, njsit sekondare

t kampionimit ishin klasat.

b) Numri i shkollave t prfshira n kampion: 104 shkolla.c) Numri i klasave t prfshira n kampion: 104 * 2 = 208 klasa (dy klasa pr seciln

shkoll).

d) Llogaritja e madhsis s kampionit u bazua n supozimet e mposhtme: Niveli i pjesmarrjes n studim: 90% (ky n fakt sht nj supozim konservativ i cili

tenton q t maksimalizoj madhsin e kampionit, sepse studime t mparshme n

Shqipri kan dshmuar nj shkall pjesmarrjeje m t lart); bazuar n nj nivel

pjesmarrjeje prej 90%, numri i nevojshm i nxnsve duhej t ishte 3100 (n vend t

numrit prej 2800 pr nj kampion t rastsishm t thjesht).

Efekti i studimit: 1.2 (bazuar n analizn e studimit HBSC (54). Numri i nxnsve pr klas: 15 (ky ishte gjithashtu nj supozim konservativ, i cili tenton

t maksimalizoj madhsin e kampionit t klasave t prfshira n studim meqense

numri mesatar i nxnsve pr klas n vendin ton sht 20).

Meqense pr seciln shkoll t przgjedhur, u prfshin dy klasa (nj klas e dyt dhe nj klas e tret), numri i nevojshm i shkollave (N=104) u llogarit si m posht vijon:

Numri i nevojshm i shkollave = 3100 / 30 104

5. Mnyra e prfshirjes dhe e menaxhimit t fmijve

q munguan ose q refuzuan

N studim u prfshin t gjith fmijt e klasave t II dhe t III t przgjedhura nga kampionimi,

t pranishm n ditn e kryerjes s matjeve antropometrike, pavarsisht nga mosha e tyre.

Nuk u parashikua asnj rikthim n klas pr fmijt q mungonin n ditn e matjeve. Ishte

parashikuar q fmijt, prindrit e t cilve nuk do t lejonin pjesmarrjen n matje t mos

prfshiheshin. Gjithsesi nuk pati asnj refuzim nga ana e prindrve lidhur me pjesmarrjen e

16

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

fmijve t tyre n kt studim, po kshtu edhe nga ana e fmijve gjat procesit t matjeve

antropometrike n klasa. Edhe prsa u prket fmijve me defekte t rnda fizike ata u matn,

por rezultatet e ktyre matjeve nuk u prfshin n databaz pr tu analizuar. Nuk u refuzua

asnj krkes nga ana e stafit t shkollave lidhur me kryerjen e matjeve antropometrike t

fmijve t tjer, por pa i prfshir ato n analizn e kampionit ton.

6. Mjetet dhe materialet e sistemit t vlersimit

Pran Institutit t Shndetit Publik, Sektorit t Ushqyerjes dhe t Ushqimit u prgatitn

materialet e nevojshme pr realizimin e mbledhjes s t dhnave n prputhje me protokollin e

mbledhjes s t dhnave sipas COSI-t , t cilat prfshin si m posht vijon:

Modelin e letrs s informimit dhe t bashkpunimit t stafit drejtues t shkollave dhe stafit pedagogjik, si dhe t prindrve lidhur me iniciativn pr vlersimin e rritjes

s fmijve (shih: ANEX 1, shkresa e bashkpunimit nga Ministria e Arsimit dhe e

Shkencs)

Modelin e letrs s informimit pr prindrit, lidhur me iniciativn pr vlersimin e rritjes s fmijve dhe lejes pr prfshirjen e fmijs s tij/saj n ket studim. (ANEX 2)

Formularin e ekzaminuesit pr fmijn (ANEX 3) Formularin e ekzaminuesit pr tu kthyer nga shkolla (ANEX 4)

N veanti, pr mbledhjen e informacionit q kishte t bnte me gjendjen nutricionale t fmijs,

zakoneve t tyre ushqyese dhe disa karakteristikave t mjediseve shkollor u prgatitn 2

formular: nj i cili plotsohej nga ekzaminuesit n klas dhe kishte t bnte me fmijn, dhe

nj i destinuar pr tu plotsuar nga stafi drejtues i shkolls ose nga msuesit e klasave t

przgjedhura n studim, dhe kishte t bnte me mjediset shkollore.

Formulari i fmijve prbhej nga 21 pyetje lidhur me t dhnat demografike, dhe statusin fizik

n momentin e kryerjes s matjeve antropometrike, pasi fmija ka pranuar tu nnshtrohet

ktyre matjeve. S fundi, fmija pyetet lidhur me konsumimin e vaktit t mngjesit dhe t dreks.

Formulari i shkollave siguroi mbledhjen e informacionit mbi disa karakteristika t mjediseve

shkollore, t cilat mund t ndikojn n favor t shndetit t fmijs.

17

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

N pyetjet e formuluara pr drejtuesit e shkollave, vmendje e veant i kushtohej informacionit

lidhur me aktivitetin fizik t fmijve, t prfshir n programin msimor, si dhe mjediset

apo palestrat q shfrytzoheshin nga fmijt; iniciativave t ndryshme pr promovimin e

nj mnyre jetese t shndetshme pr fmijt e klasave n studim; pranis s automateve

apo pikave t shitjes s ushqimeve dhe pijeve, si dhe t produkteve ushqimore q fmijt

sigurojn nprmjet tyre, duke prfunduar me nj informacion t reduktuar lidhur me sigurin

e rrugve prreth shkolls, pr frekuentimin e tyre me biikleta apo n kmb nga ana e

fmijve.

Matjet antropometrike t fmijve u kryen nprmjet peshoreve dhe stadiometrave t lvizshm

t marks Seca.

Matja e peshs u krye me an t peshoreve Seca 813, me nj shkall saktsie 100 gr dhe

kapacitetet matjeje 200 kg, si dhe stadiometrave t lvizshm Seca 213 me shkall saktsie

1 mm dhe interval matjeje nga 20-205 cm. Sigurimi i 10 seteve t ktyre mjeteve u b fal

mbshtetjes q ISHP-ja pati nga Organizata Botrore e Shndetsis.

7. Trajnimi i stafit t prfshir n studim dhe mnyra

e mbledhjes s t dhnave

Pr realizimin me sukses t ktij studimi u krye przgjedhja e personelit q do t realizonte

studimin n t gjith hapat e tij, si dhe trajnimi i t gjith stafit t przgjedhur.

Trajnimi katrditor konsistoi n:

- Familjarizimin me COSI-n, prshkrimin e sfondit dhe t objektivave t ktij sistemi vlersimi, udhzimet e detajuara mbi procesin dhe rezultatet e projektit.

- Prdorimin e standardizuar t formularve, sipas prshkrimit n protokoll (formulari i detyrueshm i ekzaminuesve, formulari i detyrueshm pr tu kthyer nga shkollat, dhe

formulari vullnetar i shkollave).

- Ekzaminimi antropometrik sipas nj procedure t paracaktuar nga OBSH-ja. (Shnimi i vlerave t matjeve menjher pas leximit t tyre; aplikimi i nj shkrimi t lexueshm pr

t zvogluar gabimet gjat transferimit t t dhnave, respektimi rigoroz i teknikave

18

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

t matjeve dhe procedurave t regjistrimit, procedurat e kalibrimit t instrumenteve

matse, mirmbajtja, ruajtja dhe transportimi i instrumenteve.)

- Konsideratat etike dhe shtje t tjera t rndsishme. (Konsiderata etike lidhur me parimet themelore t privatsis, konfidencialitetin dhe objektivitetin e t gjith

procesit; konsiderata etike mbi mbshtetjen pr fmijt e friksuar, dhe parandalimin

e stigmatizimit apo ngacmimit t fmijve vulnerabl; konsiderata etike mbi adresimin

e pyetjeve nga fmijt, stafi i shkolls apo prindrit).

- Trajnim 1-ditor i operatorve dhe i administratorit t t dhnave lidhur me t gjitha aspektet q kan t bjn me procesimin dhe menaxhimin e t dhnave t studimit.

(Praktikimi i hedhjes s t dhnave n databaz, praktikimi i menaxhimit t t dhnave

n databaz.)

Me qllim standardizimin e ekzaminuesve q do t kryenin punn n terren u krye aplikimi

praktik dyditor i procedurave t puns n terren n lidhje me prdorimin e standardizuar t

formularve, prputhshmris s tyre me procedurat e mbledhjes s t dhnave, si dhe lidhur

me teknikat e kryerjes s matjeve antropometrike dhe procedurave t shkrimit t t dhnave.

Ky trajnim praktik u krye n dy shkolla t qytetit t Tirans (shkolla Mihal Grameno dhe Fan

Noli).

8. Krijimi i databazs dhe analiza e t dhnave

T gjitha t dhnat u hodhn n SPSS (Statistical Package for Social Sciences), versioni 19.0.

Analiza e t dhnave konsistoi n prshkrimin e variablave (mesataret dhe shmangiet

standarde pr variablat numerik dhe frekuencat pr variablat kategorik) si dhe n aplikimin e

testeve statistikore pr krahasimin e prevalencs s nnpeshs, mbipeshs dhe obezitetit tek

fmijt. N mnyr specifike, testet statistikore t prdorura n analizn aktuale konsistuan n

procedurat e mposhtme:

Testi hi-katror dhe testi ekzakt i Fisherit pr krahasimin e prevalencs s mbipeshs dhe obezitetit tek fmijt sipas gjinis (meshkuj vs. femra), vendbanimit (fshat vs.

qytet), apo rrethit t prfshir n studim.

Regresioni logjistik binar u prdor pr vlersimin e raportit t gjasave t mbipeshs

19

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

dhe obezitetit tek fmijt. Modelet fillestare konsistuan n analiz bivariate (d.m.th.

vlersimi i raportit t gjasave bruto, ose t paaxhustuar pr variablat e tjer). M

pas, u aplikuan modele t regresionit shumndryshorsh (analiz multivariate) e cila

konsistoi n vlersimin e raportit t gjasave t mbipeshs dhe obezitetit tek fmijt pas

kontrollit t njkohshm (simultan) pr t gjith variablat apo karakteristikat e fmijve

t prfshir n studim. N do rast (pra, si pr modelet e paaxhustuara, ashtu edhe pr

modelet multivariate), u llogaritn raportet e gjasave (OR), intervalet e besimit 95% si

dhe vlerat e sinjifikancs (prfillshmris apo domethnies) statistikore.

Koeficientt e korrelacionit Pearson dhe Spearman u prdorn pr vlersimin e lidhjeve (shoqrimeve) lineare t variablave numerik.

Pr t gjitha procedurat statistikore t aplikuara, u konsideruan si statistikisht t prfillshme (sinjifikante) vlerat e P0.05.

9. Prkufizime t prdorura

Pr prcaktimin e gjendjes s mbipeshs dhe t obezitetit n kt studim u prdor indikatori

indirekt i vlersimit t ksaj gjendjeje BMI (Body Mass Index Treguesi i Mass Trupore). Pr

prcaktimin nnpesh, normal, mbipesh dhe obez t fmijve u zgjodhn pr tu prdorur

vlerat kufi t prcaktuara si nga OBSH-ja (Organizata Botrore e Shndetsis) edhe nga IOTF-i

(International Obesity Task Force), (Figura 1 dhe 2).

N vitin 2007, OBSH-ja ka propozuar vlera t reja kufi (55) pr prkufizimin e peshs s teprt

tek fmijt, t cilat m pas i ka prshtatur n kuadrin e projektit Childhood Obesity Surveillance

Initiative (COSI) t OBSH-s pr rajonin e Evrops (56), n t cilin Shqipria sht pjesmarrse

pr her t par, n fazn e tret t mbledhjes s t dhnave, pr vitin shkollor 2012-2013.

Kto vlera kufi jan m t ulta se ato t Cole Jt et al. dhe, si rrjedhoj, pr t njjtn BMI

prqindja e fmijve mbipesh dhe obez rezulton t jet m e lart.

Ndrkoh vlerat kufi t BMI-s pr mbipeshn dhe obezitetin, t prcaktuara nga Cole Jt et al

(57) jan t pranuara universalisht nga i gjith komuniteti shkencor pr prdorimin n studime

epidemiologjike, si dhe t rekomandueshme pr krahasim ndrkombtar t prevalencs s

mbipeshs dhe t obezitetit.

20

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Pr prdorim epidemiologjik pr grup-moshat q shtrihen brenda nj viti ( p.sh. pr fmijt

e moshs 7.0-8.0 vje) vlera kufi e mesit t vitit ( n kt rast 7.5) u prdor pr vlersimin

e gjendjes nutricionale t fmijve t ktij studimi, pasi siguron nj vlersim thelbsor, t

paanshm t prevalencs (57).

Figura 1: Prkufizimi i obezitetit fminor sipas OBSH-s dhe IOTF-s

Organizata Prkufizimi i obezitetit tek fmijt

Organizata Botrore e

Shndetsis

OBSH Reference 2007 (5 deri 19 vje)(58)

Obeze: Indeksi i mass trupore: BMI > 2 deviacion standard mbi mediann e kurbave standarde t rritjes OBSH

Mbipesh: BMI > 1 deviacion standard mbi mediann e kurbave standarde t rritjes OBSH

Nnpesh: BMI < 2 deviacion standard nn mediann e kurbave standarde t rritjes OBSH

Task Forca Ndrkombtare

e Obezitetit

Siguron vlerat kufi pr moshn dhe gjinin e BMI-s s mbipeshs dhe t obezitetit tek fmijt e moshs 2 deri 18

vje (57)

Kto vlera u korrespondojn vlerave t nj t rrituri me BMI 25 (mbipesh) ose 30 (obezitet)

Nnkonsideron fmijt me BMI m t vogl se 16, 17 dhe 18.5 t moshs adulte (59).

21

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 2: Vlerat kufi q u prdorn pr prcaktimin e mbipeshs dhe t obezitetit tek fmijt n baze t moshs dhe gjinis (sipas Cole Jt et al.)

Mosha/vjeNnpesh Mbipesh

Obeze

Mbipesh BMI ekuivalente

me 25 e t rriturveObeze

BMI ekuivalente me30 e t rriturve

M F M FM F7 13.08 12.91 17.92 17.75 20.63 20.51

7.5 13.09 12.95 18.16 18.03 21.09 21.018 13.11 13.00 18.44 18.35 21.60 21.57

8.5 13.17 13.08 18.76 18.69 22.17 22.189 13.24 13.18 19.10 19.07 22.77 22.81

9.5 13.34 13.29 19.46 19.45 23.39 23.4610 13.45 13.43 19.84 19.86 24.00 24.11

10.5 13.58 13.59 20.20 20.29 42.57 24.77

10. Klasifikimi i mngjesit

Mngjesi i fmijve u konsiderua cilsisht i prshtatshm nse prmbante ushqime t pasura

me proteina dhe karbohidrate (t thjeshta ose komplekse). (60)

Ushqimet u grupuan n dy kategori:

1. Ushqime t pasura n qumsht dhe nnproduktet e tij.

2. Ushqime t pasura n karbohidrate si buk, drithra etj.

Mngjesi u konsiderua i konsumuar kur fmija raportonte marrjen e t paktn nj ushqimi nga

do kategori.

11. Bias t mundshm

N ket studim, nuk ka evidenc t gabimeve sistematike (bias) t przgjedhjes (seleksionimit)

t kampionit meqense teknika e kampionimit ishte probabilitare (shih m lart).

N mnyr t ngjashme, u bn prpjekje maksimale pr shmangien e gabimeve sistematike

t informacionit. Kshtu, t gjith intervistuesit dhe ekzaminuesit u trajnuan pr nj periudh t

22

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

mjaftueshme sipas nj protokolli standard pr t shmangur variacionet e lidhura me gabimet

ndrmjet-studiuesve/ekzminuesve. Po kshtu, t gjith fmijt u intervistuan dhe u matn n

mnyr dhe n kushte sa me t ngjashme n t gjitha shkollat e prfshira n studim n t gjitha

rrethet.

Prandaj, konsiderohet q gjetjet e ktij studimi nuk vuajn nga gabimet sistematike, fakt i cili

mundson prgjithsimin e rezultateve n mbar vendin.

12. Financimi i ktij studimi

Financimi i ktij studimi u b i mundur nga Organizata Botrore e Shndetsis (OBSH) n

kuadrin e Programit t Prbashkt t Ushqyerjes Zvoglimi i kequshqyerjes tek fmijt, i

financuar nga Fondi Spanjoll i Objektivave t Zhvillimit t Mijvjearit, si dhe nga Instituti i

Shndetit Publik.

13. Rezultate dhe diskutime

A. Gjendja nutricionale e fmijve

N studim u prfshin 104 shkolla (ANEX 5: Lista e shkollave) t przgjedhura nga 5 prefektura:

Tirana, Elbasani, Vlora Berati dhe Shkodra.

Figura 3: Shprndarja e shkollave t prfshira n studim sipas rretheve

RrethetFrekuenca n

numrFrekuenca n % % e vlefshme

Frekuenca kumulative %

BERAT 9 8.7 8.7

ELBASAN 19 18.3 18.3 8.7

SHKODR 14 13.5 13.5 26.9

TIRAN 51 49.0 49.0 40.4

VLOR 11 10.6 8.7 89.4

TOTALI 104 100.0 100.0 100.0

23

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Numri i fmijve t ekzaminuar ishte 5810, me nj mesatare moshe prej 8.42 vje dhe median

8.43 vje, dhe nj shprndarje sipas gjinis respektivisht 51.5 pr qind meshkuj dhe 48.5 pr

qind femra. Fmijt e zonave urbane prbnin 46.5 pr qind t t gjith fmijve kundrejt 53.5

pr qind t atyre q vinin prej zonave rurale t przgjedhura pr studim.

Figura 4: Shprndarja e fmijve 7-10 vje sipas gjinis

Fmijt Frekuenca PrqindjaPrqindja e vlefshme

Prqindja kumulative

Djem 2993 51.5 51.5 51.5Vajza 2817 48.5 48.5 100.0Totali 5810 100.0 100.0

Figura 5: Shprndarja e fmijve 7-10 vje sipas zonave urbane/rurale

Zonat Frekuenca PrqindjaPrqindje e vlefshme

Prqindja kumulative

Urban 2700 46.5 46.5 46.5Rural 3110 53.5 53.5 100.0

Totali 5810 100.0 100.0

Figura 6: Shprndarja e fmijve sipas moshs dhe gjinis

Fmijt Frekuenca PrqindjaPrqindja e vlefshme

Prqindja kumulative

Djem 7-8 700 12.0 12.0 12.0Djem 8-9 1711 29.4 29.4 41.5

Djem 9-10 582 10.0 10.0 51.5

Vajza 7-8 728 12.5 12.5 64.0

Vajza 8-9 1604 27.6 27.6 91.7

Vajza 9-10 485 8.3 8.3 100.0

Totali 5810 100.0 100.0

24

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 7: Shprndarja e fmijve sipas moshs/ gjinis dhe zonave urbane/rurale

FmijtZona

TotaliUrbane Rurale

Djem 7-8numri 309 391 700% 44.1% 55.9% 100.0%

Djem 8-9numri 780 931 1711% 45.6% 54.4% 100.0%

Djem 9-10numri 286 296 582% 49.1% 50.9% 100.0%

Vajza 7-8numri 337 391 728% 46.3% 53.7% 100.0%

Vajza 8-9numri 755 849 1604% 47.1% 52.9% 100.0%

Vajza 9-10numri 233 252 485% 48.0% 52.0% 100.0%

Totalinumri 2700 3110 5810% 46.5% 53.5% 100.0%

100.0% 100.0% 100.0%

Nga fmijt e ekzaminuar, 46.5% e tyre kishin konsumuar mngjes ditn e matjeve

antropometrike. Fmijt e zonave rurale q konsumonin mngjes ishin m t shumt ( 53.1%)

se ata t zonave urbane 46.9%.

Figura 8: Shprndarja e konsumit t mngjesit mes fmijve sipas zonave urbane/rurale

Konsumojn mngjesZona

TotaliUrbane Rurale

Ponumri 1948 2202 4150

% 46.9% 53.1% 100.0%

Jonumri 752 908 1660

% 45.3% 54.7% 100.0%

Totalinumri 2700 3110 5810

% 46.5% 53.5% 100.0%

25

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 9: Shprndarja e konsumit t mngjesit mes fmijve sipas moshs dhe gjinis

Fmijt gjini/mosh Konsumojn mngjes TotaliPo Jo

Djem 7-8Numr 502 198 700

% 71.7% 28.3% 100.0%

Djem 8-9Numr 1256 455 1711

% 73.4% 26.6% 100.0%

Djem 9-10Numr 423 159 582

% 72.7% 27.3% 100.0%

Vajza 7-8Numr 516 212 728

% 70.9% 29.1% 100.0%

Vajza 8-9Numr 1115 489 1604

% 69.5% 30.5% 100.0%

Vajza 9-10Numr 338 147 485

% 69.7% 30.3% 100.0%

TotaliNumr 4150 1660 5810

% 71.4% 28.6% 100.0%

T dhnat tregojn nj ndryshim jodomethns t konsumit t mngjesit mes fmijve t dy

gjinive, me tendenc moskonsumimi pak m t lart tek femrat (30.1%) n raport me meshkujt

(27.7%). Mesatarisht n do katr fmij, m shum se nj fmij nuk konsumonte mngjes.

Vlersimi i gjendjes nutricionale t fmijve u krye nprmjet prdorimit t BMIs s prcaktuar

sipas vlerave kufi t IOTF-s dhe OBSH-s (t trajtuara m lart).

Figurat n vijim tregojn shprndarjen e mass trupore t fmijve (BMI) sipas vlerave

Kufi t Cole Jt et al.

Sipas Cole Jt et al rezultoi se 14.4% e fmijve ishin mbipesh (prfshir edhe obezitetin), prej

t cilve 3.3% obez. Vetm 1.6% e fmijve ishin t dobt ( Figura 10).

26

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 10: Shprndarja e BMI-s mes fmijve* sipas Cole Jt et al.

1.6, 11.1

I dobt

Mbipesh

Obez

Normal

3.3

84

Femije 7-10 Vje

*Mbipesha n Figurn 10 nuk prfshin obezitetin.

Mbipesha ishte m e shprehur mes djemve t t tri grup-moshave n raport me vajzat, po

kshtu edhe obeziteti ( Figura 11), me nj ndryshim domethns mes t dy gjinive (p

27

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 12: Shprndarja e BMI-s te fmijt 8-9 vje n baz t gjinis sipas Cole Jt et al.

I dobt

Mbipesh

Obeze

0

2

4

6

8

10

12

Djem 8-9 Vje Vajza 8-9 Vje Totali 8-9 Vje

1,21,9

1,54

11,312 11,6

4,3

2,63,46

Figura 13: Shprndarja e BMI-s te fmijt 9-10 vje n baz t gjinis sipas Cole Jt et al.

0

2

4

6

8

10

12

0,5

4,1

2,5

9,5

8,2 8,9

3,1

1,9 2,5

I dobt

Mbipesh

Normal


28

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 14: Shprndarja e BMI-s te fmijt 7-10 vje, t grupuar n baz t moshs, sipas Cole Jt et al.

Fmijt 7-8 Vje Fmijt 8-9 Vje Fmijt 9-10 Vje Totali 7-10 Vje

1,3 1,52,5

1,60

11,6 11,68,9

11,1

0

3,6 3,5

2,5

3,3

00

2

4

6

8

10

12

14

16

18

I dobt Mbipesh Obez

Nse do t ndjekim prirjen e konsumit t mngjesit mes fmijve, n baz t gjendjes s tyre

nutricionale, do t vm re se me rritjen e BMI-s rritej edhe prqindja e fmijve q nuk

konsumonin mngjes ( Figura 15).

Figura 15: Shprndarja e fmijve n baz t BMI-s dhe konsumit t mngjesit Cole Jt et al

Konsumi i mngjesit tek fmijtBMI COLE JT et AL*

TotaliNormal I dobt Mbipesh Obez

PoNumr 3520 65 451 114 4150

% 72.2% 69.9% 69.8% 59.1% 71.4%

JoNumr 1358 28 195 79 1660

% 27.8% 30.1% 30.2% 40.9% 28.6%Totali Numr 4878 93 646 193 5810

% 84.0% 1,6% 11.1% 3.3% 100.0%

P=0.001

Pr do fmij mbipesh n fshat gjendeshin dy fmij mbipesh n qytet (Figura 16), ndrsa

obeziteti hasej m shum n zonat urbane n raport me zonat rurale ku pr do fmij n fshat

29

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

kishim tre fmij obez n qytet, me nj ndryshim domethns t gjendjes s tyre nutricionale

n varsi t zons s banimit (P

30

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figurat n vazhdim tregojn shprndarjen e gjendjes nutricionale t fmijve n baz t BMI

s, s vlersuar sipas vlerave kufi t prcaktuara nga OBSH-ja.

Pas analizs s t dhnave antropometrike, n baz t vlerave kufi t prcaktuara nga OBSH-ja,

rezultoi se prevalenca kombtare e mbipeshs (prfshir edhe obezitetin) te fmijt e moshs

7-10 vje n Shqipri sht n vlern 21.6% dhe prevalenca e obezitetit 7.7% (Figura 18)..

Figura 18: Shprndarja e BMI-s* mes fmijve 7-10 vje, sipas sipas OBSH

1.7 13.9

7.7

76.7

I dobt

Mbipesh

Obez

Normal

*Mbipesha n grafik nuk prfshin obezitetin

T dhnat e BMI-s s fmijve sipas grup-moshave dhe gjinis, vn n dukje tendencn e

djemve pr t qen m shum mbipesh apo obez krahasuar me vajzat e s njjts grup-

mosh.

Figurat n vijim (Figurat 19-22) pasqyrojn gjendjen nutricionale t fmijve n baz t t

dhnave antropometrike sipas grup-moshave pr gjini t ndryshme, sipas OBSH-s.

31

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 19: Shprndarja e BMI-s tek fmijt 7-8 vje n baz t gjinis sipas OBSH-s

I dobt

Mbipesh

Obeze


0

5

10

15

1.3 1.4 1,3

14.712.9 13.7

10.1

5.57.7

Figura 20: Shprndarja e BMI-s tek fmijt 8-9 vje n baz t gjinis sipas OBSH-s

I dobt

Mbipesh

Obeze


0

2

4

6

8

10

12

14

16

1,6 1,4 1,5

15 14,1 14,59,9

5,9

7,9

32

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 21: Shprndarja e BMI-s tek fmijt 9 -10 vje n baz t gjinis sipas OBSH-s

I dobt

Mbipesh

Obeze


0

2

4

6

8

10

12

14

1,7

4.12.8

13.1

11.112

8.9

4.3

6.8

Figura 22: Shprndarja e BMI-s tek fmijt 7-10 vje, t grupuar n baz t moshs, sipas OBSH-s

Fmijt 7-8 Vje Fmijt 8-9 Vje Fmijt 9-10 Vje Totali 7-10 Vje

1.3 1.52.8 1.7 0

13.7 14.55 12 13.9

0

7.77.9

6.87.7

0

I dobt Mbipesh Obez

Numri i fmijve q nuk konsumonin mngjes sht m i lart mes fmijve obez n raport

me fmijt e tjer ( 35.8%), por pa ndonj korrelacion domethns t ksaj diference mes tyre

(P=0.003) (Figura 23).

33

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 23: Shprndarja e fmijve n baz t BMI-s dhe konsumit t mngjesit- OBSH.

Konsumi i mngjesit te fmijt*BMI_OBSH

TotaliNormal I dobt Mbipesh Obez

PoNumr 3222 67 574 287 4150

% 72.3% 67.7% 71 % 64.2% 71.4%

JoNumr 1233 32 235 160 1660

% 27.7% 32.3% 29% 35.8% 28.6 %

Totali Numr 4455 99 809 447 5810

% 76,7% 1,7% 13,9% 7,7% 100,0%

*P=0.003

E njjta dukuri n lidhje me konsumin e mngjesit vihet re tek fmijt, sikurse n rastin e analizs

sipas Cole Jt et al, ku fmijt mbipesh dhe obez konsumonin mngjes n nj prqindje m t

ult se fmijt normal, por ky ishte nj ndryshim jodomethns (P=0.003) mes tyre.

Fmijt mbipesh dhe obez gjendeshin m s shumti n zonat urbane (59.6 % mbipesh

dhe 72% obez) n raport me zonat rurale (40.4% dhe 28% respektivisht) me nj ndryshim

domethns t gjendjes s tyre nutricionale n varsi t zons s banimit (P

34

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 25 tregon se nuk u ndesh ndonj diference e ndjeshme mes gjendjes nutricionale t

fmijve dhe konsumit t dreks ( P=0.15).

Figura 25: Shprndarja e BMI-s mes fmijve n baz t kohs s matjeve, sipas OBSH-s

Koha e matjeve* TotaliPara dreks Pas dreks

BMI-OBSH

Normal Numr 3316 1139 4455% 74.4% 25.6% 100.0%

I dobt Numr 80 19 99% 80.8% 19.2% 100.0%

Mbipesh Numr 584 225 809% 72.2% 27.8% 100.0%

Obez Numr 321 126 447% 71.8% 28.2% 100.0%

Totali Numr 4301 1509 5810% 74.0% 26.0% 100.0%

* P=0.15

Nse do t krahasonim gjendjen nutricionale t fmijve 7-10 vje, t vlersuar sipas dy

referencave t prdorura: IOTF-s dhe OBSH-s (Figura 26),, do t vm re se duke qen se

vlerat kufi t prcaktuara nga OBSH-ja jan m t ulta prsa i prket mbipeshs dhe obezitetit,

ather edhe prevalenca e fmijve mbipesh dhe obez rezulton m e lart, kur BMI-ja e tyre

vlersohet me normat e OBSH-s.

Figura 26: Shprndarja e BMI-s tek fmijt 7-10 vje, sipas Cole Jt et al dhe OBSH- s

1.7 1.60

13.9

11.1

0

7.7

3.3

0BMI sipas OBSH BMI si pas Cole Jt & al

I dobt Mbipesh Obez

35

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

B. Mjediset shkollore

Pjes e studimit ishte edhe plotsimi nga ana drejtuesve t shkollave (n munges apo

pamundsi t tyre, nga msuesit e klasave t prfshira n studim) e nj pyetsori q synonte

vlersimin e disa karakteristikave t klasave n studim si: strukturat e mjediseve sportive,

ort e edukimit fizik q zhvilloheshin nga nxnsit n shkoll, programeve apo iniciativave

pr t promovuar nj mnyr jetese t shndetshme (p.sh. aktivitet fizik dhe/ose ushqyerje t

shndetshme) pr nxnsit e secils klas t prfshir n projekt, mjediseve t jashtme ose t

brendshme ku fmijt mund t luajn zakonisht gjat pushimeve mes orve t msimit, aksesin

nga nxnsit pr ushqime/pije t ndryshme n mjediset e shkolls, sigurin e rrugve pr n

shkoll dhe n shtpi pr nxnsit pr t ecur ose pr t ngar biikletn.

Figurat n vijim ofrojn informacionin e grumbulluar nga pyetsort e kthyer nga shkollat e

intervistuara. Formulart u grumbulluan nga 104 shkolla t pes prefekturave t prfshira n

projekt, t plotsuar n rreth 48% t rasteve nga drejtuesit e tyre ( Figura 27) dhe n 52% t

rasteve nga msuesit.

Figura 27: Shprndarja e plotsimit t formularve sipas pozicionit n shkoll

Frekuenca Prqindja Prqindja e vlefshme Prqindja kumulativeDrejtues shkolle 50 48.1 48.1 48.1Msues 54 51.9 51.9 100.0Total 104 100.0 100.0

Pyetjes nse shkolla zotron mjedise t jashtme ose t brendshme ku fmijt mund t luajn

zakonisht gjat pushimeve mes orve t msimit, 84 shkolla iu prgjigjen pozitivisht (ose 80.8%

e tyre) kundrejt 20 shkollave t cilat nuk dispononin mjedise t tilla. E thn ndryshe, nj n pes

shkolla nuk zotronte nj mjedis t prshtatshm ku fmijt t mund t luajn gjat pushimit.

Aktiviteti fizik, i ushtruar nga nxnsit, ishte nj tjetr aspekt i studimit. Programi msimor

i aprovuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencs parashikon pr klasat e arsimit fillor, n

kuadrin e kurrikuls s detyruar pr do klas, zhvillimin e 2 orve t edukimit fizik me 45

minuta/pr seciln me nj total prej 90 minutash n jav.

Kshtu pyetjes: N kt vit shkollor, sa or n jav ka ofruar shkolla juaj msime t edukimit

fizik pr nxnsit e secils klas t prfshir n projekt?, t gjitha shkollat e studimit kan

36

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

raportuar zhvillimin e 90 minutave n jav, dhe vetm nj shkoll raportonte edhe nj program

aktiviteti fizik t veant pr fmijt mbipesh ose obez.

Si pjes e aktiviteteve ekstrakurrikulare sht edhe edukimi nutricional i fmijve n shkolla.

Fokusi i veant sidomos pr fmijt e ksaj moshe justifikohet me faktin se sht me leht

t ndryshohen zakonet ushqyese n mosh t vogl sesa i rritur, si dhe me ndikimin e fmijve

edhe tek prindrit dhe familja e tyre lidhur me mnyrn e t ushqyerit.

Prandaj mbledhja e informacionit lidhur me iniciativat e klasave pjesmarrse pr promovimin

e nj mnyre jetese t shndetshme (p.sh. aktiviteti fizik dhe/ose ushqyerje t shndetshme) pr

nxnsit e secils klas t prfshir n projekt konsiderohej i rndsishm. N do tre shkolla,

dy raportuan se kan patur t paktn nj iniciativ t till (respektivisht 63.5% kundrejt 36.5%

q nuk kishin patur nj iniciativ t till.) ( Figura 28).

Figura 28: Shperndarja e shkollave qe kane zbatuar iniciativa nutricionale, ne perqindje

Po iniciativa nutricionale

Jo iniciativa nutricionale

63.5

36.5

Gjithashtu, fmijt kishin qasje n mjediset e shkolls pr nj sr ushqimesh dhe pijesh, por

cilsia e tyre nutricionale mbetet pr tu diskutuar. Kshtu, kishte nj munges totale aksesi

(100%) pr fruta t freskta, perime t freskta, lngje frutash pa sheqer apo qumsht dhe kos

(Figura 29).. Ndrkoh q ndr artikujt me t prmendur ishin karamelet, mblsirat, patatinat,

pijet me sheqer, etj. Krahas lists s mposhtme, u raportuan edhe ushqime t tjera ku m t

shpeshtat ishin byrek (50%), sandui (24%), hamburger (20%), pica (11%) etj.

37

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Figura 29: Shprndarja e ushqimeve/pijeve me akses pr nxnsit n mjediset e shkolls s tyre

Lista e ushqimeve/pijeve PO JO

Fruta t freskta00%

102 100%

100% lng frutash pa sheqer3 2.9%

99 95.2%

Lng frutash me prmbajtje sheqeri82 78.8 %

20 19.2

Pije t ftohta pa sheqer34 33.3%

68 66.7

Pije t ftohta me sheqer71 69.6

31 30.4

Pije t ngrohta pa sheqer00%

102 100%

Pije t ngrohta me sheqer7 6.7%

95 93.1%

Pije dietike16 15.7%

8684.3%

Tjetr74 72.5%

28 27.5%

Perime00%

102100%

Kos1 1%

99 99%

Qumsht0 0%

102 100%

Qumsht i prpunuar0 0%

102 100%

Uj98 96.1%

4 3.8%

Karamele, okollata, kek, mblsira, t tjera100 98%

2 2%

Patatina, popcorn, kikirik, etj. 101 99%

1 1%

Vetm nj shkoll rezultoi t kishte automat pr shitjen e ushqimeve apo pijeve, ndrsa lokal

pr shitjen e ushqimeve apo pijeve kishte n 82 (78.8%) shkolla.

38

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Personelit t shkolls iu krkua edhe nj gjykim mbi sigurin e rrugve pr n shkoll dhe n

shtpi q nxnsit t mund t ecin n kmb ose n biiklet. Kshtu, 39.4% (41) prej tyre

mendojn se rrugt jan t sigurta kundrejt 60.6% ( 63) e t cilve mendojn s infrastruktura

nuk sht aspak e prshtatshme pr fmijt. Shkalla e siguris vlersohej pozitivisht m e lart

n zonat urbane n raport me zonat rurale (Figura 30).

Figura 30: Shprndarja e opininit mbi sigurin e rrugve n shkolla sipas zonave rurale/urbane

3742 39.4

6358 60.6

ZONA RURALE ZONA URBANE TOTALI

rrug t sigurta rrug t pasigurta

Nj interes t madh paraqiste edhe prania ose jo e klubeve sportive n shkolla ose e mjediseve

sportive t disponueshme pr fmijt pas orve t msimit.

N pjesn me t madhe t shkollave nuk u ndesh prania e tyre (60.6%). N 10.6 % t shkollave

kto klube dhe mjedise ishin vetm pr klasat e ciklit t lart, ndrsa n 28.8% t shkollave

ishin pr t gjith fmijt. N mbledhjen e t gjith informacionit pr mjediset shkollore nuk u

ndesh ndonj diferenc domethnse mes shkollave sipas rretheve apo prefekturave.

14. Diskutime dhe prfundime

Q n fazn e dizenjimit t ktij studimi, sht krkuar ti jepet form nj vlersimi, pasqyrimi

real n t cilin punonjsit e shndetit, shkolla, shrbimet, entet dhe shoqria t mund t

shihnin informacione t reflektuara, prshtypje dhe prvoja mbi t ciln t bazonin me shum

ndjeshmri dhe kompetenc aktivitetet parandaluese.

39

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Ku studim sht i pari i ktij lloji i kryer n Shqipri, i cili u implementua bazuar n zbatimin e

nj protokolli standard t mbledhjes s t dhnave pr vlersimin e obezitetit fminor, t hartuar

nga OBSH-ja, zyra pr Evropn, duke br t mundur krahasimin e t dhnave t prftuara

me vendet e tjera evropian antare t COSI-t. Zbatimi i t njjtit protokoll edhe n studime t

tjera t ngjashme n t ardhmen do t bj t mundur vlersimin n koh t trendit t obezitetit

fminor n nivel kombtar.

Kshtu:

1. Nga analiza e ktyre t dhnave sipas vlerave kufi t Cole Jt and al. 14.4 % e fmijve

7-10 vje jan mbipesh dhe 3.3% e tyre jan obez.

Sipas grup-moshave t marra n studim pr fmijt 7-8 vje rezulton nj prevalenc mbipeshe

15.2% dhe obeziteti 3.6%; n fmijt 8-9 vje rezultuan 15.1 % mbipesh dhe 3.5% e tyre

obez; ndrsa te fmijt 9-10 vje u ndeshn vlerat respektive m t ultat mes tri grup-

moshave, ku 11.4% e tyre ishin mbipesh dhe 2.5% obez.

2. Nga analiza e ktyre t dhnave sipas vlerave kufi t OBSH-s, 21.6 % e fmijve

7-10 vje jan mbipesh dhe 7.7% e tyre jan obez. Sipas grup-moshave t marra

n studim pr fmijt 7-8 vje rezulton nj prevalenc mbipeshe 21.4% dhe obeziteti

7.7%; te fmijt 8-9 vje u gjenden 22.4 % mbipesh dhe 7.9% obez; ndrsa te

fmijt 9-10 vje u ndeshn srish vlerat respektive m t ultat mes tri grup-moshave,

ku 18.8% e tyre ishin mbipesh dhe 6.8% obez.

Trendi i mbipeshs dhe i obezitetit pr gjini dhe mosh, pavarsisht nga vlerat kufi t prdorura

pr vlersim (si ato t Cole Jt et al. edhe t OBSH-s) paraqitet i njjt.

Prevalenca e mbipeshs sht dukshm m e lart te fmijt e moshs 8-9 vje, n zonat

urbane n raport me zonat rurale, dhe tek meshkujt n raport me femrat, mes djemve n

raport me vajzat. Prevalenca e mbipeshs (21.6%) tek fmijt shqiptar t moshs 7-10 vje n

baz t vlerave kufi t OBSH-s sht shum afr mesatares evropian t grup-moshs 6-10

vje (24%) ( 35) duke e theksuar mbipeshn dhe obezitetin e moshs fminore si nj problem

t rndsishm pr shndetin publik. Intervali i prevalencs s obezitetit te fmijt shqiptar

sipas gjinis (nga 8.8% n 10.1% mes djemve, dhe nga 4.3% n 5.9% mes vajzave) sht i

krahasueshm me intervalet e ndeshura n vendet evropiane. (Intervali i obezitetit nga 6% n

40

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

6.6% mes djemve, dhe nga 5% n 17% mes vajzave) dhe me t njjtn prirje pr t qen m i

lart mes djemve n raport me vajzat.

Mesatarisht n do katr fmij m shum s nj fmij nuk konsumonte mngjes.Nuk u konstatua ndonj korrelacion domethns mes konsumimit t mngjesit dhe gjendjes

nutricionale t fmijve, gjithsesi u vu re se me rritjen e BMI-s rritej edhe numri i fmijve q

nuk konsumonin mngjes, m e theksuar kjo prirje tek fmijt obez.

T dhnat gjithashtu treguan nj tendenc t moskonsumimit t mngjesit, pak m t lart tek

femrat n raport me meshkujt, n zonat urbane n raport me zonat rurale.

Lidhur me iniciativat pr ushqyerje t shndetshme vihet re nj prirje n rritje (dy n tre shkolla

raportojn zbatimin e ktyre iniciativave) pr trajtimin n programet ekstrakurrikulare t temave

pr promovimin e nj mnyre jetese t shndetshme, si p.sh. rritja e aktivitetit fizik dhe/ose nj

ushqyerje e shndetshme.

Por pavarsisht nga kto programe vihet re qasja e lart e fmijve ndaj ushqimeve t

pashndetshme (patatina, kroasant, lngje me sheqer t shtuar, hamburger, sandui, etj) dhe

mungesa e ushqimeve t shndetshme (fruta t freskta, lngje frutash pa sheqer, etj.) n/ose

prreth mjediseve shkollore, duke br t pranishm riskun pr kultivimin e zakoneve jo t mira

pr nj ushqyerje t shndetshme tek fmijt q n mosh t hershme.

Mungesa e plot ose e pjesshme e klubeve sportive n shkolla, ose e mjediseve sportive t

disponueshme pr fmijt pas orve t msimit, n rreth tre t katrtat e shkollave tregon

qasjen e pakt t fmijve pr t qen fizikisht aktiv n mjediset e tyre shkollore, duke ndikuar

ky boshllk edhe n mungesn e marrdhnieve t shndosha dhe t fryms bashkpunuese

mes tyre.

Ky prfundim prforcohet edhe nga realizimi vetm i programit t detyruar javor t 90 minutave

edukim fizik pr do klas, pa aktivitete sportive t tjera shtes, t ndrmarra nga msuesit n

kuadrin e promovimit t nevojs pr nj aktivitet t prditshm fizik, pr nj jete t shndetshme

q n fmijri.

N gjykimin mbi sigurin e rrugve pr n shkoll dhe n shtpi q nxnsit t mund t ecin n

kmb ose n biiklet n pjesn me t madhe (60.6%) mendohej s infrastruktura nuk ishte

41

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

aspak e prshtatshme pr fmijt. Shkalla e siguris vlersohej pozitivisht m e lart n zonat

urbane n raport me zonat rurale.

Shkolla pr vet funksionin dhe kompetencat q zotron mund t kthehet n nj vend ideal pr

t ndrmarr veprime konkrete pr promovimin e nj jete t shndetshme, duke br t mundur

arritjen e nj niveli t rekomanduar t aktivitetit t prditshm fizik dhe t nj ushqyerjeje t

shndetshme, t domosdoshme pr mirqenien psiko-fizike t fmijve.

Formimi i aleancave midis bots s shkolls dhe shndetit, t inkurajuara edhe nga OBSH-ja

duhet t shihen si hapa konkret dhe frytdhns n realizimin e ndrhyrjeve t integruara dhe t

provuara shkencrisht pr efikasitetin e tyre( 61). Prvoja t tilla ofrohen sot nga shum shtete

antare t Bashkimit Evropian, t cilat mund t shrbejn si modele shum t mira pr zbatim,

t prshtatura edhe pr kushtet shqiptare.

Kshtu, nj bashkpunim i ndrsjell mes personelit t shkollave dhe atyre t shndetit publik

lidhur me vlersimin periodik t gjendjes nutricionale t fmijve me an t kryerjes dhe

analizs s matjeve antropometrike, mund t prbj nj nga shembujt e bashkpunimeve t

prbashkta n ndjekjen e trendit t peshs s teprt tek fmijt, n luftn kundr mbipeshs,

obezitetit dhe sjelljeve me risk n fmijri.

15. Rekomandime

Parandalimi sht mnyra me raportin m t mir kosto-prfitim pr kontrollin e mbipeshs dhe

obezitetit n moshn pediatrike, e n t ardhmen, n moshn adulte.

Fmijt konsiderohen popullata prioritare pr strategjit e parandalimit, sepse humbja n

pesh n mosh t rritur sht e vshtir dhe ekziston nj numr m i madh ndrhyrjesh t

rndsishme pr fmijt se pr t rriturit.

Parandalimi mund t arrihet nprmjet ndrhyrjesh t ndryshme q kan si target: mjedisin,

aktivitetin fizik dhe dietn.

Edhe n vendin ton sht e nevojshme nj pun n rrjet pr parandalimin e obezitetit, duke

qen se obeziteti sht nj smundje multifaktoriale pr t ciln ndrhyrjet parandaluese duhet

t vendosen n t gjith faktort shkaktues.

42

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

N baz t t gjitha ktyre q tham m lart do t jet e rndsishme:

Forcimi i sistemit t vlersimit nutricional t moshs fminore q paraqet incidencn dhe prevalencn e mbipeshs dhe obezitetit n kt grup popullate, si dhe krijimi dhe

ofrimi i modeleve t ushqyerjes s shndetshme dhe t aktivitetit fizik;

Ngritja e nj rrjeti ndrhyrjesh pr shkollat me qllim prmirsimin e cilsis ushqyese n shkollat e organizuara me ushqim dhe pr t shprndar mesazhe informuese/

ushtrime formuese pr t inkurajuar, tek fmijt dhe familjet e tyre, prvetsimin e nj

sjelljeje korrekte ndaj ushqimeve dhe aktivitetit fizik;

Rritja e vetdijes dhe prfshirja aktive e prindrve, pr t mundsuar krijimin e ndryshimeve t qndrueshme drejt stileve virtuoze t jets me qllim rritjen e shkalls

s efikasitetit t ndrhyrjeve parandaluese, deri n luftn ndaj obezitetit.

N ndryshim nga shum eksperienca t deritanishme, ndrhyrjet promocionale pr ushqyerje t shndetshme q n shkolln fillore duhet t bien mbi sjelljet dhe jo mbi

njohjet, nprmjet nj mnyre aktive t marrjes s njohurive.

Pavarsisht nga prfshirja e prindrve dhe e shkolls, i rndsishm duhet t jet roli i pediatrit, nj pik e vrtet referimi pr prindrit dhe fmijt e ksaj grup-moshe.

Nse shkollat jan motori kryesor i ndrhyrjeve edukative, programi i promocionit t shndetit nuk mund t funksionoj nse nuk futet n nj strategji m t artikuluar,

q prfshin t gjith komponentt e shoqris: personelin shndetsor, pedagogt,

nxnsit, familjet dhe institucionet.

Rritja e pjesmarrjes n sporte, prmirsimi dhe shtimi i kohs n edukimin fizik me prfitime t dukshme, jo vetm n zhvillimin organik, por edhe n sjelljen sociale dhe

autonomin e fmijs.

Prdorimi i raportimit t peshs s fmijve tek prindrit pr ti br t ndrgjegjshm n lidhje me kt problem.

Reduktimi i vllimit t madh t marketingut t ushqimeve me nivel t lart kalorish, i pijeve dhe i fast-food-eve ndaj fmijve, veanrisht nprmjet medias dhe televizionit,

pasi fast- food-et jan produktet q iu bhet m shum reklam n televizor, dhe

fmijt jan shpesh tregu target i tyre.

Reduktimi i sjelljeve sedentare dhe inkurajimi i lojrave t lira, si nj mjet m efektiv sesa fokusimi mbi ushtrimet e detyruara apo mbi reduktimin e ushqimeve, n parandalimin

tashm t shtimit t mtejshm n pesh t fmijve obez.

43

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Promovimi i nj diete t shndetshme si elementi primar pr ruajtjen e nj peshe optimale, i kombinuar domosdoshmrisht me rritje t shpenzimit energjetik, duke

promovuar aktivitetet fizike dhe sportin.

Si prfundim, prshtypja q moshat n rritje jan n ndryshim t vazhdueshm bhet gjithnj

e m akute. Ky fakt evidenton nevojn e nj dialogu t vazhdueshm me kt mosh pr t

kuptuar n mnyr m t thell nevojat. Objektivi yn dhe shpresa sht q informacionet e

prodhuara t mund tu shrbejn vendimmarrsve t politikave pr moshat fminore n nivele

t ndryshme, profesionistve t shndetit, msuesve dhe edukatorve q duke par reflektimet,

n nj studim q u prket atyre, mund t kuptojn m mir veten dhe at q i orienton n

marrjen e vendimeve pr sa i prket shndetit. Vlen t kujtohet q shndeti i popullats varet

vetm n nj pjes t vogl nga shrbimet shndetsore.

Pr tu rritur, individi dhe shoqria, kan nevoj t njohin dhe t njihen, me pikat e forta dhe

delikate n mnyr q t mund t ndrhyjn ku sht e nevojshme.

44

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

1. World Health Organization.Global strategy on diet, physical activity, and health: childhood overweight and obesity. Accessed March 9, 2012.

2. OBSH. Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic. OBSH Technical Report Series No. 894.Geneva: OBSH; 2000.

3. Branca F., Nikogosian H., Lobstein T. The challenge of obesity in the OBSH European Region and the strategies for response. Summary. Geneva: OBSH; 2007.

4. ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C., Braegger C., Decsi T., Kolacek S., Koletzko B., Mihatsch W., Moreno LA., Puntis J., Shamir R., Szajewska H., Turck D., van Goudoever J. Role of dietary factors and food habits in the development of childhood obesity: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2011;52: 662-9.

5. Prentice AM, Jebb SA. Fast foods, energy density and obesity: a possible mechanistic link. Obes Rev 2003; 4:187-94.

6. Ludwig DS, Peterson KE, Gortmaker SL. Relation between consumption of sugar-sweetened drinks and childhood obesity: a prospective, observational analysis. Lancet 2001;357:505-8.

7. Nicklas TA, ONeil CE, Berenson GS. Nutrient contribution of breakfast, secular trends, and the role of ready-to-eat-cereals: a review of data from the Bogalusa Heart Study. Am J Clin Nutr 1998;67:757-63.

8. Samson AE, Dixit S, Meyers AF, Houser R Jr. The nutritional impact of breakfast consumption on the diets of inner-city African-American elementary school children. J Natl Med Assoc 1995; 87:195-202.

Referencat

45

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

9. Szajewska H, Ruszczynski M. Systematic review demonstrating that breakfast consumption influences body weight outcomes in children and adolescents in Europe. Crit Rev Food Sci Nutr 2010; 50:113-9.

10. Giovannini M, Verduci E, Scaglioni S, Salvatici E, Bonza M, Riva E, Agostoni C. Breakfast: a good habit, not a repetitive custom. J Int Med Res 2008; 36:613-24.

11. OBSH. Strategic objective 9: To improve nutrition food safety and food security throughout the lifecourse and in support of public health and sustainable development. Geneva: OBSH; 2008. http://www.euro.OBSH.int/__data/assets/pdf_file/0018/140661/CorpBrochure_Nutritious_food.pdf; ultima consultazione 3/5/2012.

12. OBSH. Diet and physical activity: a public health priority. Geneva: OBSH; 2006. www.OBSH.int/dietphysicalactivity/en; ultima consultazione 3/5/2012.

13. OBSH. Global recommendations on physical activity for health. Geneva: OBSH; 2010. http://whqlibdoc.OBSH.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf; ultima consultazione3/5/2012. Rapporti ISTISAN 12/1438

14. Vandelanotte C, Sugiyama T, Gardiner P, Owen N. Associations of leisure-time internet and computeruse with overweight and obesity, physical activity and sedentary behaviors: cross-sectional study. J Med Internet Res 2009;11:28.

15. Raynor HA, Bond DS, Freedson PS, Sisson SB. Sedentary behaviors, weight, and health and disease risks. J Obes 2012. http://www.hindawi.com/journals/jobes/2012/852743/; ultima consultazione 4/6/2012.

16. Pearson N, Biddle SJ. Sedentary behavior and dietary intake in children, adolescents, and adults. A systematic review. Am J Prev Med 2011; 41:178-88.

17. Dietz WH Jr, Gortmaker SL. Do we fatten our children at the television set? Obesity and televisionviewing in children and adolescents. Pediatrics 1985;75:807-12.

18. Fotheringhan MJ, Wonnacott RL, Owen N. Computer use and physical inactivity in young adults: public health perils and potentials of new information technologies. Ann Behav med 2000; 22:269-75.

19. Hancox RJ, Milne BJ, Poulton R. Association between child and adolescent television viewing and adult health: a longitudinal birth cohort study. Lancet 2004;364:257-62.

20. Erik Landhuis C, Poulton R, Welch D, Hancox RJ. Programming obesity and poor fitness: the long-term impact of childhood television. Obesity 2008;16:1457-9.

21. Johnson-Taylor WL, Everhart JE. Modifiable environmental and behavioral determinants of overweight among children and adolescents: report of a workshop. Obesity 2006;14:929-66.

46

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

22. Lang T, Rayner G. Overcoming policy cacophony on obesity: an ecological public health framework for policymakers. Obes Rev 2007; 8:165-81.

23. Ebbeling CB, Pawlak DB, Ludwig DS. Childhood obesity: public-health crisis, common sense cure.Lancet. 2002; 360:473-82.

24. Singh AS, Mulder C, Twisk JW, van Mechelen W, Chinapaw MJ. Tracking of childhood overweight into adulthood: a systematic review of the literature.Obes Rev. 2008;9:474-88.

25. De Onis M, Blossner M, Borghi E. Global prevalence and trends of overweight and obesity among preschool children.Am J Clin Nutr. 2010;92:1257-64.

26. Popkin BM, Conde W, Hou N, Monteiro C. Is there a lag globally in overweight trends for children compard with adults?Obesity (Silver Spring). 2006;14:1846-53.

27. United Nations.Childinfo.org: Statistics by area / child nutrition / undernutrition / progress. 2012. Accessed March 6, 2012.

28. Popkin BM, Adair LS, Ng SW. Global nutrition transition and the pandemic of obesity in developing countries.Nutr Rev. 2012;70:3-21.

29. Ogden CL, Carroll MD, Kit BK, Flegal KM. Prevalence of obesity and trends in body mass index among US children and adolescents, 1999-2010.JAMA. 2012;307:483-90.

30. Centers for Disease Control and Prevention.NCHS Health EStat: Prevalence of Obesity Among Children and Adolescents: United States, Trends 1963-1965 Through 2007-2008. 2010. Accessed March 2, 2012.

31. Public Health Agency of Canada.Obesity in Canada: A Joint Report from the Public Health Agency of Canada and the Canadian Institute for Health Information; 2011:12-6.

32. Lien N, Henriksen HB, Nymoen LL, Wind M, Klepp KI. Availability of data assessing the prevalence and trends of overweight and obesity among European adolescents.Public Health Nutr. 2010;13:1680-7.

33. Cattaneo A, Monasta L, Stamatakis E, et al. Overweight and obesity in infants and pre-school children in the European Union: a review of existing data.Obes Rev. 2010;11:389-98.

34. World Health Organization / Europe. European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI). 2010. Accessed March 6, 2012.

35. OBSH Childhood Obesity Surveillance Initiative Dr. Joo Breda, OBSH - Regional Office for Europe http://ec.europa.eu/health/nutrition_physical_activity/docs/ev20120209_co03_en.pdf

47

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

36. National Prevalence of Obesity in a representative group population of school children living in Albania M E D I C U S ISSN 1409-6366 UDC 61 Vol XII (2) Dhjetor 2009, 64-72.

37. Institute of Statistics, Institute of Public Health [Albania] and ICF Macro. 2010. Albania Demographic and Health Survey 2008-09. Tirana, Albania: Institute of Statistics, Institute of Public Health and ICF Macro. http://www.measuredhs.com/pubs/pdf/FR230/FR230.pdf.

38. World Health Organization.Population-based prevention strategies for childhood obesity: report of a OBSH forum and technical meeting, Geneva, 1517 December 2009. Geneva: World Health Organization; 2010.

39. Centers for Disease Control and Prevention. School Health Guidelines to Promote Healthy Eating and Physical Activity. MMWR 2011;60 (5).

40. Dixey R, Heindl I, Loureiro I, Prez-Rodrigo C, Snel J, Warnking P. Healthy eating for young people in Europe. Copenhagen: OBSH Regional Office for Europe; 1999.

41. http://www.who.int/school_youth_health/media/en/physical_sch_environment.pdf

42. Gonzalez-Suarez C, Worley A, Grimmer-Somers K, Dones V. School-based interventions on childhood obesity: a meta-analysis. Am J Prev Med 2009;37:418-27.

43. Khambalia AZ, Dickinson S, Hardy LL, Gill T, Baur LA. A synthesis of existing systematic reviews and meta-analyses of school-based behavioural interventions for controlling and preventing obesity. Obes Rev 2012;13:214-33.

44. Foster GD, Sherman S, Borradaile KE, Grundy KM, Vander Veur SS, Nachmani J, Karpyn A,Kumanyika S, Shults J. A policy-based school intervention to prevent overweight and obesity. Pediatrics 2008;121:e794-802.

45. Fung C, Kuhle S, Lu C, Purcell M, Schwartz M, Storey K, Veugelers PJ. From best practice tonext practice: the effectiveness of school-based health promotion in improving healthy eating and physical activity and preventing childhood obesity. Int J Behav Nutr Phys Act 2012; 9:27.

46. Beam M, Ehrlich G, Donze Black J, Block A, Leviton LC. Evaluation of the healthy schools program: Part I. Interim progress. Prev Chronic Dis 2012;9:E65.

47. Beam M, Ehrlich G, Black JD, Block A, Leviton LC. Evaluation of the healthy schools program: Part II. The role of technical assistance. Prev Chronic Dis 2012;9:E64.

48. Boonen A, de Vries N, de Ruiter S, Bowker S, Buijs G. Healthy Eating and Physical activity in Schools. HEPS Guidelines, 2009.

48

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

49. NIGZ. SHE Network is the Schools for Health in Europe Network. School for Health in Europe. http://www.schoolsforhealth.eu/.

50. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Overweight_and_obesity_-_BMI_statisticsGerman RR et al. Updated guidelines for evaluating public health surveillance systems: recommendations from the Guidelines Working Group. MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2001, 50:135.

51. Wilkinson JR et al. Surveillance and monitoring. Obesity Reviews, 2007, 8 (Suppl. 1):2329.

52. (Bennet S, Woods T, Liyanage WM, Smith DL. A simplified general method for

cluster-sample surveys of health in developing countries. World Health Stat Q

1991;44:98-106.)

53. [Currie C et al., eds., 2002]

54. De Onis M, Onyango AW, Borghi E, Siyam A, Nishida C, Siekmann J. Development of a OBSH growth reference for school-aged children and adolescents. Bull World Health Organ 2007;85:660-7.

55. OBSH European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI). http://www.euro.OBSH.int/en/what-we-do/health-topics/disease- prevention/nutri-

tion /activities/monitoringand-surveillance/OBSH-european-childhood-obesity-sur-veillance- initiative-cosi; ultima consultazione 3/5/2012.

56. World Health Organization. World Health Organization Child Growth Standards. 2006. Accessed March 5, 2012.

57. Tim J Cole Jt and al, Katherine M Flegal, Dasha Nicholls, Alan A Jackson. Body mass index cut offs to define thinness in children and adolescents: international survey BMJ.2007 July 28;335(7612).

58. Cole Jt and al TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey.BMJ. 2000;320:1240-3.

59. Linee Guida per una Sana Alimentazione Italiana(botimi 2003) www.inran.it/files/download/linee_guida/lineeguida_intro.pdf

60. Sistema di sorveglianza OKkio alla SALUTE: risultati 2010. Raporti ISTISAN 12/14.

49

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

ANEX 1

50

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

51

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Letra e informimit pr prindrit, lidhur me iniciativn

pr vlersimin e rritjes s fmijve dhe lejes pr

prfshirjen e fmijs n ket studim

Lnda: Iniciativa Evropiane pr Vlersimin e Rritjes tek Fmijt

I nderuar prind,

Instituti i Shndetit Publik po bashkpunon me Organizatn Botrore t Shndetsis pr t

mbledhur t dhna rutin mbi rritjen e fmijve t shkollave fillore n Shqipri, objektivi i t cilit

sht promovimi i shndetit dhe i mirqenies. Ky sistem krkon q fmijt e moshs 69 vje

t takohen n shkollat e tyre dhe tu kryhen disa matje.

Kto matje prfshijn peshn e trupit dhe gjatsin. T gjitha matjet do t kryhen nga personeli i

trajnuar. Ata do t jen jashtzakonisht t kujdesshm pr t trajtuar kt proces me ndjeshmri:

pr shembull, fmijt nuk do t peshohen dhe maten para shokve t tyre, dhe djemt dhe

vajzat do t maten vemas. Nuk do t jet e nevojshme pr fmijt t zhvishen, edhe pse atyre

do tu krkohet q t veshin rroba normale, veshje t lehta, n ditn e matjes dhe t heqin

kpuct dhe orapet e tyre

Shkolla fillore q fmija juaj ndjek sht nj nga 104 shkollat e przgjedhura, ku kto matje jan

duke u zhvilluar n t gjith vendin. M tej, klasa q fmija juaj ndjek sht przgjedhur pr t

ANEX 2

52

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

marr pjes. Instituti i Shndetit Publik shpreson q t gjith fmijt n klasn e fmijs suaj t

peshohen dhe t maten. Ne jemi duke krkuar lejen tuaj pr t matur peshn dhe gjatsin e

fmijs tuaj dhe ti krkojm asaj/atij ca pyetje shtes.

Ky projekt sht duke u zhvilluar, gjithashtu, n shum vende t tjera evropiane. Instituti i

Shndetit Publik, s bashku me Organizatn Botrore t Shndetsis, do t analizoj t

dhnat e mbledhura n t gjitha shkollat pjesmarrse. Ne jemi duke krkuar lejen tuaj pr t

transferuar t dhnat e fmijs tuaj n bazn e t dhnave kombtare t Institutit t Shndetit

Publik dhe bazs s t dhnave ndrkombtare t Organizats Botrore t Shndetsis pr

kt qllim.

Ne ju garantojm q do informacion q ju dhe fmija juaj do t siguroj do t trajtohen me

konfidencialitet t rrept dhe hulumtuesi kryesor Prof. Dr.Genc BURAZERI, nndrejtor i

Institutit t Shndetit Publik, do t jet n dispozicion pr t dgjuar do shqetsim q ju mund

t keni.

Ne jemi t knaqur tju informojm se, megjithse ne shpresojm q ju t vendosni pr t marr

pjes, ju jeni t lir t trhiqeni nga projekti n do koh. Ne jemi t gatshm pr tju siguruar

me do informacion shtes q ju mund t krkoni.

Nse fmija juaj mungon n shkoll n ditn e caktuar, ose nse ju e ktheni kt letr n shkoll,

duke deklaruar se ju nuk dshironi q fmija juaj t peshohet dhe matet, Instituti i Shndetit

Publik nuk do ta mas fmijn tuaj.

Nse ju nuk dshironi q fmija juaj t marr pjes n projekt dhe nuk dshironi q t dhnat

e tij/saj t prdoren pr analiz t mtejshme, ju lutem tregojeni kt n faqen n vijim dhe do

t nnshkruani formularin. Fmija juaj pastaj mund ta kthej at tek msuesi i tij/saj.

N qoft se ne nuk kemi marr nj letr t nnshkruar nga ju [ ], ne do t supozojm q ju keni

dhn plqimin pr fmijn tuaj pr t marr pjes n matje dhe si Instituti i Shndetit Publik

dhe Organizata Botrore e Shndetsis do t prdorin t dhnat e mbledhura pr analiza t

mtejshme n t dy nivelet kombtare dhe Evropiane.

53

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Iniciativa Evropiane pr Vlersimin e Rritjes tek

Fmijt

Ju lutemi plotsoni formularin nse nuk doni q fmija juaj t marr pjes n kt projekt,

nnshkruajeni at dhe kthejeni n shkoll.

Un, Zonjush/Zonj/Zotri/Dr ......................................................, pasi lexova dhe kuptova objektivat e procedurave t matjeve, nuk dua q fmija im t marr pjes n kt projekt

dhe nuk dua q t dhnat e tij/saj t prdoren pr analiz nga Instituti i Shndetit Publik

dhe Organizata Botrore e Shndetsis. Kjo sht pr arsyen (ju lutem shkruani arsyen)

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Firma ______________________________________________________________________________

Emri i fmijs________________________________________________________________________

Datlindja e fmijs__________________________________________________________________

Viti i shkolls s fmijs_______________________________________________________________

54

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Formulari i ekzaminuesit: vetm pyetjet e detyrueshme

Iniciativa Evropiane e Vlersimit t Rritjes s Fmijve

Formulari i ekzaminuesit

Faqja 1/3

IDENTIFIKIMI, FMIJA

(1) Kodi i formularit EKZAMINUESI

(2) Kodi i shtetit (3) Si quheni?Emri _______________________________ Mbiemri ___________________________________(4) Kodi i fmijs ________________________________________________________________(5) Gjinia e fmijs Djal Vajz(6) Data e lindjes s fmijs Muaji / Viti / (7) Kategorizimi i rezidencs s fmijs sipas nivelit t urbanizimit t vendit. Urban Gjysm-urban RuralIDENTIFIKIMI, SHKOLLA E FMIJS(8) N ciln klas jeni? (9) Kodi i klass (10) Kodi i shkolls SHNIME

ANEX 3

55

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE



Faqja 2/3

(2) Kodi i shtetit (4) Kodi i fmijs _____________________(9) Kodi i klass (10) Kodi i shkolls

EKZAMINIMI ANTROPOMETRIK

(11) Data e matjes Dita/ Muaji/ Viti / /

(12) Koha e matjes Para dreks Pas dreks

(13) Tani, do t doja tju masja peshn dhe gjatsin. Un do tju shpjegoj juve procedurn. A mund tjua kryej kto matje? Po, fmija pranon q ti kryhen matjet (bni matjet dhe vazhdoni tek pyetja 15) Jo, fmija nuk pranon q ti kryhen matjet (plotsoni pyetjen 14, fusni kodin tuaj (18) dhe firmosni formularin)

(14) A mund t m thoni pse nuk doni q tju kryhen matjet? Fmija nuk ndihet mir ose ka dhimbje Fmija sht n ankth/nervoz Fmija ka nj paaftsi fizike Arsye tjetr (ju lutem specifikojeni) ______________________________________________

Matjet

(15) Pesha trupore kg

(16) Gjatsia cm

(17) Prshkruani rrobat e fmijs n momentin e matjes (zgjidhni vetm njrin opsion). Ju lutemi, kujtohuni q ti hiqni kpuct, orapet e trasha, si dhe do objekt tjetr t rnd (telefon, portofol, rrip, etj.).

Vetm t brendshme Tuta sporti (p.sh. pantallona, tuta, T-shirt) Rroba t lehta (p.sh. T-shirt, pantallona pambuku, ose fund) Rroba t rnda (p.sh. xhup dhe xhinse) Tjetr (ju lutem specifikojeni) ____________________________________________________

56

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE



Faqja 3/3

(2) Kodi i shtetit (4) Kodi i fmijs _____________________(9) Kodi i klass (10) Kodi i shkolls

(18) KODI i Peshores (19) KODI i Stadiometrit (20) Kodi i ekzaminuesit (22) A keni ngrn mngjes sot? Po Jo

Firma ________________________________ Data ______________________________________

VZHGIMET E SUPERVIZORIT

57

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE

Formulari i kthyer nga shkollat: pyetjet e detyrueshme


Formulari i Kthyer i Shkolls Faqja 1

IDENTIFIKIMI(1) Kodi i formularit (2) Kodi shtetit (3) Kodi i shkolls (4) Emri i shkolls __________________________________________________________________(5) Adresa e shkolls rruga ________________________________________________________(6) Adresa e shkolls qyteti/qyteza/fshati ___________________________________________(7) Adresa e shkolls rajoni/provinca _______________________________________________(8) Cili sht funksioni juaj n shkoll?

Drejtor/Drejtoresh/Titullar Msues Tjetr (ju lutem, specifikojeni) ____________________________________________________

(9) Data e plotsimit t formularit Dita/ Muaji/ Viti / / INFORMACION MBI KLASAT E PRFSHIRA(10) Sa klasa n shkolln tuaj jan prfshir pr t marr pjes? (11) Pr seciln klas t prfshir, ju lutem plotsoni kolonat m posht:

Nr. i klass pjesmarrse

Viti i klass

Nr. i nxnsve t regjistruar

Nr. i nxnsve t ekzaminuar

Nr. i nxnsve q

mungojn

Nr. i nxnsve q refuzojn vet q t ekzaminohen

Nr. i nxnsve prindrit e t cilve

nuk pranojn

1. Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

2. Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

Vajza Djem

ANEX 4

58

VLERSIMI

I obEzItEtIt

n MoShn

fMInoRE


Formulari i Kthyer Shkolls Faqja 2

(2) Kodi i shtetit (3) Kodi i shkolls INFORMACION MBI MJEDISIN E SHKOLLS (12) Pr seciln klas t prfshir, ju l

Documents

Vleresimi_ i_ Obezitetit_ ne_ moshen_feminore_V2.pdf