1936-2011: 75 ANOS

Monumento de Silverio Rivas ás Vítimas do 36. Alameda de Tui (Parte frontal)

VODAS DE SANGUE(Escolma de textos)

LIMIAR

Na recreación literaria do mito das Idades do Home tanto o poeta grego Hesíodo como o latino Ovidio caracterizan a Idade de Ferro como unha época de guerra, cobiza e impiedade, de loitas fratricidas, de falsidade e desvergonza.

Neste 2011 celebramos os tres cuartos de século do inicio dun deses tempos de ferro, desas noites de pedra que, dispersas no tempo e no espazo, desatan o cainismo e a bestialidade agochadas no ser humano.

Tui sufriu, ao igual que moitos outros lugares de Galicia e de España, as nefastas consecuencias da última guerra civil.

Tui, a pequena cidade que se mantivo fiel a legalidade republicana durante unha semana, experimentou as represalias derivadas da súa adhesión á causa dos vencidos, dos perdedores, dos posuidores da forza da razón mais non da razón da forza.

Cárcere, xuízos sumarísimos, torturas, paseados, fusilados, fuxidos, exiliados... medo, silencio pasaron a formar parte da nosa paisaxe nesa noite de longos coitelos.

Remataba outubro. As árbores caducifolias desprendíanse das súas follas. Sintonía de cores do outono. Cando aínda as luces do novo día non espertaran, o lutuoso son das metralletas resoou en San Domingos: Alejo, Manuel, Julio, Darío, Serafín e José foron o branco das balas asasinas.

Novos amenceres, máis fusilados, máis paseados.

Novas xornadas, máis xuízos, máis detencións... Máis desacougo, máis medo. No norte e no sur, nas aldeas e nas cidades...

Novas batallas, novos avances, novos mortos, novos feridos, novos mutilados, novas vítimas.

Días, noites... Coa Aurora, ao solpor...

Hoxe, 75 anos despois, sen rancor, sen odio, queremos homenaxear ás vítimas daquelas horas pero tamén de todas as horas tráxicas en todos os lugares do mundo porque se a dor é global, global ha ser o recoñecemento.

Lembremos coa lectura destas Vodas de Sangue (título que tomamos da obra de outra vítima, o poeta García Lorca) a todos os Alejo, Manuel, Julio, Darío, Serafín e José que sacrificaron, sacrifican e sacrificarán as súas vidas no altar da xustiza e a liberdade.

18 DE XULLO DE 1936Pasaron sesenta anos. Ese dezaoito de xullo eu cumpría sete anos, sete meses

e vinte días. Era un neno, pois. Tiña esa idade na que un sabe moi pouco e comprende aínda menos, razón poda cal, se hai treboada, un respira con máis angustia. E había temporal, que acababa de aparecer coa súa música de barbarie e violencia. Eu vivía, daquela, en Vigo, na taberna de meus pais, "El Recreo", na rúa Urzaiz. No "Recreo" tomaban o vaso, á noitiña, os zapateiros, os mozos da estación, os tranviarios... e, nun reservado, un grupo escolleito de socialistas vigueses: don Emilio Martínez (alcalde da cidade), don Eugenio Arbones (médico, que operou á miña nai), don Heraclio Botana (líder sindical), don Pastor Rodríguez (que era o máis novo)... Así é como os aseñoraba meu pai, campesino "apolítico" e iletrado que agora exercía de taberneiro urbano. Meu pai, obviamente, non seleccionaba a clientela, pero meu pai, naquela modesta taberna, ofrecía a todos (ós do reservado e ós do mostrador) un viño que ardía nun candil: viño do Ribeiro, que meu pai mesmo traballaba nunhas cantas viñas que tiñamos na aldea. Meu pai faláballes ás cepas.

Eu lembro o desacougo da clientela na noitiña do 18 de xullo, desacougo que me atemorizaba. Na miña lembranza non é este, sen embargo, o primeiro acontecemento político que me afectou; o primeiro, en realidade, é anterior en cinco meses: remóntase ó 16 de febreiro dese ano, o día en que as forzas do Frente Popular venceron, electoralmente, á Gran Dereita Española. Aquela noite, ata o entrechán da taberna, onde tiñámo-las habitacións, chegaba o balbordo de voces, comentarios e cántigas. Eu non podía nin quería durmir; eu, dun xeito confuso, percibía que naquela confrontación política gañaran os meus: os zapateiros, os tranviarios, don Emilio Martínez... Eu, que descoñecía a Marx e ignoraba a Adam Smith, intuía que a vida das persoas melloraría co triunfo dos meus. Durminme pensando nunhas palabras oídas, había días, a Heraclio Botana: "No noso mundo van ir á Universidade os fillos dos tranviarios e dos taberneiros". Eu, ós sete anos, tiña a idea de que a Universidade (na que estudiara don Eugenio Arbones) era o templo do saber e da honradez.

Cinco meses despois, aquel neno simple e soñador de febreiro escoitaba, asustado, nas rúas de Vigo, proclamas contra os tranviarios e os zapateiros. O neno aquel non tardou en saber que don Emilio, don Eugenio e don Heraclio (o da Universidade para os fillos dos taberneiros) foran fusilados polos das proclamas.

Hoxe, sesenta anos despois, trato de entender qué acontecía no espírito daquel neno o 18 de zullo, o 19, o 20..., antes das mortes, pois. Neses días eu tiña a sensación de que me roubaban algo, de que nos estaban a roubar algo moi importante.

(Xesús Alonso Montero, Ensaios breves de literatura e política)

Si las circunstancias no cambian, he perdido todos los derechos (más bien dicho, me han quitado incluso la vida, que no es lo mismo), pero si algún día llegan a cambiar, reivindicad mi nombre (...) no por la violencia sino lo que en Justicia os corresponde.

(...) aunque os quede el apellido oscuro de un fusilado que ha sido honrado...

(da carta de despedida á muller e fillas do brigada de carabineiros do posto de Caldelas, Agustín Pérez Rodríguez)

A mi esposa del alma antes de comparecer ante Dios.Soy dichoso. Van a terminar mis penas. Tened resignación y valor.

Dios me llama. Os espero en el cielo.(dedicatoria dunha foto do doutor Darío Álvarez Limeses)

En estos momentos que la justicia histórica me condena a la pena de Muerte, quiero dejaros estas cuatro letras como triste recuerdo de mi vida.

....sabes porque me matan todos esos canallas que se llaman representantes de la justicia. Pues te diré que me matan por ser bueno, por querer que vosotros no padezcáis hambre y no andéis descalzos; en una palabra, por defender un gobierno que estaba constituido.Y yo, que no maté a nadie ... me condenan a la pena de Muerte por los testigos que se han prestado a declarar en contra de mí falsamente. Y por esos canallas os dejo en la más espantosa miseria..

(da carta de despedida aos fillos do albanel Manuel Estévez Gómez)

(textos do libro Cartas de republicanos galegos condenados a morte (1936-1948) de Xesús Alonso Montero)

-Eu non pido, María,que só veño onde vósa dar a despedida,que me levan á morteos infames, os tortos,os sañudos traidores.

(Emilio Álvarez Blázquez)

Padre mío, tu frente atormentadame arde en las manos puras del recuerdo,ahora que estoy soñándote y te pierdopor los rincones de la madrugada.

(Xosé María Álvarez Blázquez)

¿ONDE os desaparecidos entre as paredes do inverno,os nenos que se perderon no azar dun cambio de agullas,a rosa branca dos ollos dinamitados de espanto,o pranto extremo das nais de Xullo do trinta e seis?

¿Quen garda o molde en lama dos corpos dos paseados,o fogo electrizado da despedida en alba,o latexar do pulso dos que agardan sentenza,a tralla dos disparos esgazando a mañá? ....¿ONDE a memoria xusta, a obriga transparentede gravar cunha brasa de alcatrán os nomes e apelidosde paseantes, verdugos, militares,delatores, fiscais e falanxistas,señoritos da noite, corvos do amañecer? ....A nómina macabra teme escritanas pizarras subterráneas da noite.Non haxa esquecimento.

MEMORIA das travesías por onde marchou berrando,perforada de lóstregos de espanto,a muller de Enrique Jaso.

“Mataron o teu home no alto da Sobrada,mexaron por enriba do cadávere pintáronlle as mans co sangue propio.”

Ela correu e correu como egua estarrecidasen poder saír das rúas que apreixaban o seu corpo.

Tiña vintedous anos a muller de Enrique Jaso.Foi ao paredón co cabelo todo branco.En dous días

en Agosto do trinta e seis co cabelo todo branco.

A gadoupa mecánica do monstro diminutonon tremeu nuncano momento de asinar pena de mortee non tremeron nuncaos dedos dos fiscais a escribir morte. ...Centos de vidas nas mans do fiscal militar.

AS cartas que deixaron : “estarei sempre en vóscomo che prometín”, “que non sintan vergoñada miña morte os fillos”, “non haxa esquecimentopara os meus asasinos.”

As palabras soñadas contra os muros do ar,a defensa imposíbel fronte á lei do exterminio:“se o tribunal entende que o meu amor á Terraé razón suficiente para quitarme a vida,morrerei por Galiza.”

A sentenza inequívoca, o programa da morte,cardo de lume azul. A historia edificadasobre a cinza dos cranios.

...Sobre cincuenta estratos de ósos masacrados,enriba da canle seca por onde baixou o sangue,no alto da escombreira das horas derrubadas,no cimo dos témpanos do pranto que nunca rematou,foi levantada a casa ignominiosa, paredes de cal negro,onde era xefe a bestaque calculou, alumeada por un cirio no centro dun altar,a duración da morte inconsolábel, o peso total dos corpos esmagados,a rota definitiva do extravío, o rumboinfinito da tristura, o beneficio do terror.

Cimentospara a construcción da casa ignominiosa, levantadasobre a lama de cincuentaestratos de cadáveres.

FOI a tebra norma exacta durante quince mil díase houbo fillos que aprenderon a negara voz da despedida, e fillos de pais mortos contra os muros de carbónamnésicos traidores queimaron o fardo dos espectrose déronse a berrar Viva Franco Viva Franco Arriba España.

Pero moitos cultivaron unha rosa secreta,silenciosamente feridos,orgullosamente firmes na conciencia sen quebra,arrizadamente vivos polo alto dos montes,duramente organizados,subversivamente acesos de verdade,explosivamente dispostos,soñadoramente esperanzados,sementadores da memoria e da razónna vontade que herdamose será testamento inextinguíbel.

DOCTOR Darío Álvarez Limeses,cincuenta e oito anos,viciño desta vila,na cidade de Tuia dezaseis de Outubrooutorga testamento.

Aos seis fillos encargaque cuiden moito a nai.Que vai tranquilo á morte,que con serenidadeacepta. Pede a todosque nas tribulaciónsdo mundo e máis na dorque a vida vai traerteñan moita paciencia.

Asimesmo aseguraque mentres isto dictaestá a sentir un grandeconsolo. Nesta horapensa na súa muller,Dona María Blázquez,e tamén nos seus filloscon máis amor que nunca.E non quere que choren.

EN Tui, trinta de Outubro,dilixencia acreditaexecución: Alejo,Manuel, Julio, Darío,Serafín e José,ás seis cuarenta e cincopasados polas armasna explanada que existepor detrás do edificiodestinado a Instituto.

E nun pequeno sobre azul a derradeiracarta de Darío : “Soy dichoso.Van a terminar mis penas.”Unha carta, unha petaca con tabaco, varioslibriños de papel de fumar.

(de Crónica do espanto de Xosé María Álvarez Cáccamo)

...algunos cantan victoria porque el pueblo paga vidas pero esas muertes queridas van escribiendo la historia

con tu puedo y con mi quiero vamos juntos compañero.

(de Vamos juntos de Mario Benedetti)

Quiero olvidar a este hombre que murió

porque no opinaba como los míos.

Quiero callar el suspiro sombrío

de estas amapolas negras

que crecieron sobre los cuerpos vencidos,

estos cuerpos que yacen en el sepulcro del rencor,

y que mueren cada día un poco más

porque la misericordia tiene amnesia.

Quiero olvidar estos seres desencarnados,

estos ojos que veían la muerte,

estos labios que presentían la tortura,

estas manos que se agarraban a las alambradas

de los campos de la ignominia.

Quiero olvidar a esta mujer que tuvo la culpa

da amar al que no ganó la paz,

a este mujer que arrastra su alma atormentada

por un campo segado de amor y de cordura.

Quiero olvidar a esta mujer sin luz

que mora en la agonía de los días que fenecen.

Quiero olvidar a estos huérfanos del exilio

que vagan por el mundo sin saber a que tierra pertenecen

porque un día maté a un hermano

que no opinaba como los míos.

(Harmonie Botella Chaves http://www.sbhac.net/Republica/Relatos/Harmonie6.htm)

70 años después

Con la mirada extraviada perpetúaseste fratricida aguacero

que acuchilla las amapolas sangrientasde un deslucido marzo asesino.

En el malecón del pacto corrompido,tu muñeca rota llora frente

a los buques del olvido,a la promesa mugiente,

a la victoria anhelada,del náufrago sofocado

en la marea gélidade un puerto condenado.

70 años después evocasla azabache mirada

de estas familias aterradasque perdieron la última alborada.

70 años después reclamasel fin de la amnesia,

el reconocimiento de la memoriade estas almas olvidadas.

(Harmonie Botella Chaves http://www.sbhac.net/Republica/Relatos/Harmonie5.htm )

BÓVEDA.- Ao final vai quedar unha nova relixión. O ateísmo relixioso. Sen Deus, sen Alma, sen Cristo. Pero con todos os demais elementos dunha relixión coma a que vostede practica. Os seus ritos de paso, os seus sacerdotes infalibles, o seu paraíso invisíbel e cerimonias de reparto dun pan sacro que non acouga a fame e dun viño que só bebe o crego á saúde de todos os sedentos, facendo un brinde ao sol. Si, han quedar vostedes, os que din que cren nun Deus de comenencia ao que contentan só con manifestar signos esternos da súa veneración, isto é, facéndolle a pelota publicamente para o pór a pan pedir na vida privada. Pero tamén han quedar os ateos crentes, que din que non cren en Deus só para non se sentir mirados cando na intimidade enganan a súa conciencia. Os crentes que adorades un Deus baleiro habedes compartir cos ateos crentes a mesma congregación relixiosa e habedes cadrar nas vodas, baptismos, funerais e fusilamentos. Os que cremos nun Deus con contido, que se ve, que se apalpa, que se saborea, que se cheira... nun Deus real... imos ser todos fusilados no seu nome. Ha sobrevivir só esta ecuménica relixión do divino baleiro. ...

BÓVEDA.- E cando atopades alguén sen ética, daquela arrapañádeslle a humanidade e xa o podedes matar coa conciencia tranquila.... Moralistas... Asasinos da peor caste. Esta guerra tamén é para facernos mellores cidadáns, seguro que os que ordenan fusilarme coidan que así están a facer un mundo mellor e, se me apuras mesmo que me están a salvar a alma.......

FUSILAMENTO

(Amañece nun piñeiral. Bóveda atado de mans. O pelotón de fusilamento: Tres balas que teñen cada unha pintada unha palabra: ben, verdade, beleza)

BÓVEDA.- Verdade, ti sabes que as acusacións que se fan son falsas. Que o xuízo foi unha farsa. Eu considero que os que din que Galiza non é unha nación menten. Outros pensarán que minto eu. Mais como saber quen ten razón? A disparos? De que vos vale que cambie de opinión baixo a ameaza dunha pistola. Sentiríaste máis seguro do que defendes se tes o arrufo dunha arma? Repóndeme.

VERDADE.- PUM

BÓVEDA.- Beleza, ti non te podes impor pola forza porque sabes que o máis fermoso é un equilibrio e simetría cheo de diversidade e de liberdade. Cando o Quixote obrigou os feirantes a xurar que Dulcinea era a moza máis fermosa do mundo. Que valor podía ter este xuramento se quen o facía nunca vira tal muller? Que beleza pode precisar dunha espada á gorxa para ser recoñecida? Respóndeme.

BELEZA.- PUM

BÓVEDA.- Ben, non queres ser xustiza senón caridade. E para ser caridade só podes ser inxustiza porque se cada quen tivese o seu, non se precisaría da xenerosa dádiva do que máis posúe. Din que non somos iguais senón que eles son os nosos pais e nós os seus fillos desencarreirados. O seu paternalismo xustifica a ausencia de lei e de igualdade porque somos unha familia. Como unha muller ou un fillo pode denunciar ao patriarca por exercer a súa sabia reprimenda? Mesmo sendo esta guerra absurda tratada coma un asunto doméstico coa impunidade internacional que iso vos dá, que clase de bos cidadáns ides crear a forza de asasinalos. Ou é que o único cidadán bo é o cidadán morto?

BEN.- PUM

Unha grande nube apoderase de todo o escenario e funde na brétema a todos os alí presentes atravesando nun roxo e azul final todo o que poden penetrar na néboa.

(de Falando con balas de Xoán Carlos Garrido Couceiro)

FusilamientoVan a fusilar a un hombre que tiene los brazos atados. Hay cuatro soldados para disparar. Son cuatro soldados callados, que están amarrados, lo mismo que el hombre amarrado que van a matar.

—¿Puedes escapar? —¡No puedo correr! —¡Ya van a tirar! —¡Qué vamos a hacer! —Quizá los rifles no estén cargados... —¡Seis balas tienen de fiero plomo! —¡Quizá no tiren esos soldados! —¡Eres un tonto de tomo y lomo!

Tiraron. (¿Cómo fue que pudieron tirar?) Mataron. (¿Cómo fue que pudieron matar?) Eran cuatro soldados callados, y les hizo una seña, bajando su sable, un señor oficial; eran cuatro soldados atados, lo mismo que el hombre que fueron los cuatro a matar.

(de Sóngoro Cosongo y otros poemas de Nicolás Guillén, Alianza Editorial, Madrid. 1998)

INVICTUSOut of the night that covers me,Black as the Pit from pole to pole,I thank whatever gods may beFor my unconquerable soul. -In the fell clutch of circumstanceI have not winced nor cried aloud.Under the bludgeonings of chanceMy head is bloody, but unbowed. -Beyond this place of wrath and tearsLooms but the horror of the shade,And yet the menace of the yearsFinds, and shall find me, unafraid.It matters not how strait the gate,How charged with punishments the scroll,I am the master of my fate;I am the captain of my soul.

Máis alá da noite que me cobre,negra como o abismo insondable,dou grazas aos deuses que puidesen existirpola miña alma inconquistable.Nas azarosas poutas das circunstanciasendexamais me lamentei nin pestanexei.Sometido aos golpes do destinoa miña cabeza está ensanguentada, pero ergueita.Máis alá deste lugar de cólera e bágoasonde xace o Horror da sombra,a ameaza dos anos encóntrame,e encontrarame, sen medo.Non importa que sexa estreito o portal,que cargada de castigos veña a sentenza,son o amo do meu destino:son o capitán da miña alma.

(de In Hospital de William Ernest Henley)

"Libertad! Democracy!Século vinte ao longe!

Pum! Pum! Pum! Pum! Pum!PUM!"

(de Saudação a Walt Whitman de Álvaro de Campos, heterónimo de Fernando Pessoa)

O FUSILADOLes fleurs les jardins les jets d'eau les souriresEt la douceur de vivreUn homme est là par terre et baigne dans son sangLes souvenirs les fleurs les jets d'eau les jardinsLes rêves enfantinsUn homme est là par terre comme un paquet sanglantLes fleurs les jets d'eau les jardins les souvenirsEt la douceur de vivreUn homme est là par terre comme un enfant dormant.

As flores os xardíns as fontes os sorrisosE a alegría de vivirUn home está caído e baña no seu sangueAs lembranzas as flores as fontes os xardínsOs sonos infantísUn home está caído como un vulto sanguentoAs flores as fontes os xardíns as lembranzasE a alegría de vivirUn home está caído como un neno durmido.

(de Histoires de Jacques Prévert)

...Non podemos recuperar o tempo.Non podemos volver atrás coa frecha do tempo e reconstruír o

destruído a realidade tremente e marabilllosa das vidas esnaquizadas pola máis terríbel maquinaria do odio que asolou estas terras....

Podemos imaxinar as vidas cando vivían antes da traxedia.A paisaxe, mesmo a luz daqules días, está definida polo horror que

veu.Días sombrizos, sórdidos, tenebrosos.Pero en realidade eran días de verán.Días luminosos de baixo Miño.O devalo do río como un cinema de cor e fermosísimo.Habería tensións. Conflictos, pero eles e elas conformaban unha

comunidade de esperanza, unha república de soños acumulados en anos, séculos, de loitas e sacrificios.

Podemos imaxinalos construíndo o fráxil tecido da vida.Erguéndose, saudándose -ola, bós días- traballando, namorándose,

facéndose bromas ou burlas, contándolles algún conto aos fillos, acaso reflectindo os seus rostros felices de domingo na beira do río.

Neses momentos en que a mirada humana, da vida, é máis fermosa que o mesmísimo ceo.

Esa república de soños acumulados con loitas e sacrificios de séculos.O fráxil tecido da vida.Esa comunidade de esperanza.Esa mirada.Todo foi destruído.E ata se destruíu o silencio que seguíu porque no silencio se escoitan

os mortos e enchérono de calumnia, mentira, falsidade e medo....

Hoxe podemos escoitar a orquestra dos mortos, dos asasinados, dos fuxidos, dos exilados, daqueles aos que lle secaron a vida por dentro aínda que seguisen vivos.

Esa teimosa orquestra, coma vento que emergulla do corazón da terra, persistiu así coa melodía da liberdade....

Porque hai que cimentar a casa do futuro sobre o valor, sobre a decencia, sobre os mellores soños da humanidade, sobre a aristocracia da alma que é o que eles representaban.

Hoxe (...) podemos dicir que se cumpriu a profecía: “Enterraron semente”.

Sexan mil veces benditos os mortos, bendita a terra e bendita a chuvia e benditos vós que os facedes florecer.

(da Oración fúnebre pola orquestra do vento, no libro Galicia, Galicia de Manuel Rivas)

A cantiga da fontela,leal compañeira

do vento tolochora o paso dun fusilado.O sangue

fai vermellaa água

que colleu a gaviapensando fora un atalloO orvallo

pediu luzpara se trocar

no Arco da Vella. (de Siléncios e conversas de inverno de Cesáreo Sánchez)

Monumento de Silverio Rivas ás Vítimas do 36. Alameda de Tui (Parte posterior)

BIBLIOTECA IES “SAN PAIO” - CLUB DE LECTURA “PEDRA DO ACORDO” (TUI)