Von Hasluck - Bektaşiliğin Coğrafî Dağılımı (Çeviri ve Düzenleme - Turgut Koca & A. Nezihi Erginsoy)

7/28/2019 Von Hasluck - Bektailiin Coraf Dalm (eviri ve Dzenleme - Turgut Koca & A. Nezihi Erginsoy)

1/96

BEKTALN CORAF

D A I L I M IGeographical Distribution OfThe Bektashi

VOISJ HASLUCK

E V R v e

Z . E N L E M E

TUSGUT KOCA A. NEZH EtGNSOY

STANBUL 1991

D


2/96


3/96

steme Adresi:

Turgut KOCA Yeniyol, Ufuk Apartman Daire 16

Bostanc - STANBUL

Basld Yer :Ufuk Matbaas Caalolu - ST. 1991


4/96

BEKTALN CORAF DAILIMI

Sayfa

5 iindekiler9 Giri11 Anadoludaki Bektai Tekyeleri19 stanbuldaki Bektai Tekyeleri2.1 Dicle Frat aras22 Bulgaristandaki Bektai Tekyeleri23 Romanyadaki Bektai Tekyeleri24 Srbistandaki Bektai Tekyeleri25 Yunanistandaki Bektai Tekyeleri30 Giritteki Bektai Tekyeleri31 Epirdeki Bektai Tekyeleri

35 Arnavutluktaki Bektai Tekyeleri38 Teselyadaki Bektai Tekyeleri39 iki tarafl ziyaret yerleri42 Anadoluda Bektailik ve Hristiyanlk46 Avrupada Bektailik ve Hristiyanlk51 Genel dnceler54 San Saltuk 57 Dip notlar78 Aklamalar*83 Haritalar

92 Bektai Tekye ve Trbeleri


5/96


6/96

N S Z

13. yzyln sonlarnda ve 14. yzyln balarnda; Kk Asyayasmayan Trk kltr, zellikle batya, yani Hristiyan Avrupaya ya


7/96

6 BEKTA L N CORAF DA IL IM I

manya, Rusya, Polonya ve sve'e giderek tekrar geri dnp, biitn Balkanlar, Arnavutluk't Korfuya kadar dolap durmular (Tl). KuzeydouBulgaristanda bulunan Ger evii Tiirkleri alarak, Bat Anadoluya getirmiler ve Karesi Beyliinin kurulmasna neden olmulardr.

Hristiyanlarca her ylba gn, boy boy resimleri duvarlara asd&nve canl mankenleri ortalkta- dolaan NOEL, BABA dedikleri aziz, mus-lmanl phe gtrmeyen Bektai azizlerinden olan SALTUK BABAdr. Asl ad Mhammedtir. Peygamber soyundan olduu iin erif,her yere yetitii iin de Hzr adn almtr. Buji aral olduu iin deBuhari san eklenmi, bylece erif Hzr Muhammed Buhari veya .Sar Saltuk adyla anlan bu aziz, banda Horasani Tacla, srtndaTrkistan feracesi olan krmz binile ve belindeki kemerle temsil edilir.Acaba hangi Hristiyan mezhebinde byle bir papaz giysisi vardr? Bunutemsilen, canl mankenler defa HO-HO-HO derler. Bu (HO) szc hangi dildendir? ncelenirse, bunu KU-HU-HU olduu anlalr.(HU), Tanrnm adlar ladandr. Derviler bunu sk sk tekrarlar.

Seyyid Ali Sitan ise, Orhan Beyis olu Sleyman Paanm komutanl altnda krk arkada ile birlikte anakkaleden sallar zerinde

Gelibolu'ya gemiler, Ftuhatn gerek ekirdeini oluturmulardr.Sar Saltukun geii, bir kesif niteliindedir. Seyyid. AJI Sultanm ge

ii ise, fetih nitelii tar. Bu olay bir askeri harekt deildir. nk Hristiyan Avrupada Trk kltrnn yerlemesini hedeflemitir. Askerifetih ise, bunun ardndan gelmitir.

Menkabelere gre: anakkaleden Geliboluya geen bu 40 canaKrklar denir. Sleyman Paa da Krklarm komutandr (8).

Krklar nce psalay alm ve ilk sel burada okunmutur. O sralarda psala, bataklk olduu iin, iplerle sallar balanp geilmi adpsala kalm. Sonra, ikinci hedef olan yere gelmiler. Fakat oradaki dmanlar mallarn zerine zehir dkmler. Krklar da buraya, malkaraland anlamna gelen Malkara demiler. Bu mal karalayanlar yakaladklar zaman Sleyman Paa, Alp Erenlerinden birine Attan in, dman ez demi. Buras da iez veya Enez adm almtr. Sleyman Pa-ann feracesini almlar. alanlar bulduklar yere Ferecik adn takmlar. Ergene rman en takn annda geen Seyyid Ali Sultana Ergene geti dedikleri iin buras Ergene olmu. Bylece hayr bol demiler Hayrabolu, Gml iine demiler Gmlcne, bir nar aacdikmiler Dedeaa olmu. Bylece Avrupay nce ismen, sonra da cismen Trkletirmilerdir (9).

Avrupann ortalarna kadar damk yerlerde bulunan Bektai tek-

yeleri, ftuhat ynnde ve fthatn aknclarn barndran birer nckarakollardr (10). Bu koula, Viyana fethine gidilirken uyulmad iin,Viyana, Trlder tarafndan drlememitir. Hatay Merzifonlu KaraMustafa Paada aramayalm.


8/96

BEKTAL N CORAF DA IL IM I 7

Btn bunlara efsane diyecek olanlara yle yant veririz: Bu men-kabeler olmasa, acaba tarih olur muydu. Tarih., resmi kaytlara gemiolan, sra sra dizilmi yazlar deildir. Gerek tarih, halkn bilincindeolan, belleinde yaayan tarihtir M, buna kltr denir.

te bu nedenlerle San Saltukun Avrupada dank olan yedi yerdeve hatta krk yerde mezar vardr (11). Seyyid Ali Sultan ad ile anlanKzl Deli Sultan, biri Krcalide ve biri de Dimetokada olmak zere iki yerde yatr (12).

Bu konularla ilgili olarak, ngiliz gezgini ve yazar Von Hasluck1914 ylnda bir dizi makale yaynlad. Bu yapt topla olarak, bir kitaphalinde, 1925 ylnda Sap Hulusi, Trkeye evirdi. Ne var ki bu kitap,o zaman yeni yas devrimi olmad iin, eski harflerimizle ve adal birdille yaynlanmt. Bu kitabn mevcudu yoktur. Ancak Milli Kitaplklarda veya zel kiilerin ellerinde bulunmaktadr. S al af mal olmutur.

Kardeimiz Abdurrahman Nezihi Erginsoy ile birlikte bu kitab yeniden Trkeye evirip, yaynlanmasna karar verdik.

Fakat Yon Hasluck, kitabnda bu olaylara n yargl olarak bakyor,hatta kiliselerin, gnlk kokan dumanlan arasnda bocalayp duruyor.-Bir yerde onayladn, dier bir yerde yadsyor. Bu yzden gereksiz tekrarlarla ve bulank szlerle kitab skc bir duruma getirmi. Bu byleyaynlanrsa, okuyucuya usan verecekti. Bu nedenle, kitaptaki tekrarlarzetledik, baz blmleri kardk. Tek tarafl ithamlarna aklamalaryaptk. Dil olarak halkn bugn konutuu dili setik. Kitab, zevkle okunacak lman bir duruma getirdik. Bvlece Trk kltrne kazandrmolduk. nsanz, hata yapabiliriz. Fakat niyetimiz temiz ve berraktr.

Turgut KOCA

1991 Bostanc

(1 ) P rof. D r. M . F. K p r l . T rk E debiy atn da ilk Mu ta sa vv fla r, sayfa 2 53 .Hammer Ta rih i c. 1, s. 172 .

(2 ) Z. Dan iman, O smanlI imp. T arih i s. 68. Prof. Dr . M. F. Kp r l , Trk Edeb iyat nda lk Mutasavv f la r s. 197.

(3) H ammer Tar. c. 1, s. 8. Neri s. 34, A li s. 44 . M. Z. Pakaln , Tar ih deyim le ri ve te rim le ri , s. 766.

(4 ) H ammer Tar. c. 1, s. 1 67 -1 96.(5 ) Z. Dan man. O smanlI mp. T ar. c. 1, s. 11 3.(6 ) Z. Danman . OsmanlI imp. T ar. c. 1, s. 1 16 -1 22 .(7 ) P rof. Dr, M ichael K iel. B ild ir ile r, s. 16.(8 ) Z. Dan man. O sman l mp. T ar. c. 1, s. 12 6.(9 ) Z. Danman. O smanl imp. T ar. c. 1, s. 1 28 -1 35 .

Hammer Ta r. c. 1, s. 195.(1 0) Enver Behman apolyo. Mezhep ler T ar. s. 5 25 .( 11 ) Saltu kname ve Sey yid A l i Sultan v sla ye tname le ri.

Yazma nshala r.( 12 ) Tu rgu t Koca. Bektai Nefesle ri ve a ir le ri. 9. 21.


9/96


10/96

G E

BEKTALN CORAF DAILIMI (1)

Bektai tarikatnn corafi dalmn anlatan, yaynlanm kaynak-larda dank bir dzendeki bilgilerden yararlandm. E ski ve yeni tekyelerin yerlerini gsteren bu makaleyi hazrlamaya altm (2). Aynea, bukonu.ile ilgili 191415 yllarnda Bektailer arasnda gezilerimden ve ara-

trmalarmdan kardm bilgileri de kattm. Btn bu bilgiler, Bektaikaynaklarndan veya Bektailerden alnmtr. Bylece Bektailiin ennemli yerleme ve alma alan olan Arnavutluktaki kurulularnn ek-siksiz denebilecek bir listesini yaptm.

Bununla birlikte, bugn elimde bulunan, fakat kaynaklar yeterincedoyurucu olmayan Anadolu blm istisna edilirse, bu tarikatn bulun-duu teki yerlerde de aratrmaya devam edilmesi iin salam bir temeloluturduum umudundaym..

Bektai.kurulular, elimizdeki belgelere gre, K zlba diye adland-r lan iiBatmi Mslman blgelerinde .youn olarak bulunur. zell ikle

Ankara ve Sivas illerinde, ayrca Tahtac, ad verilen ii airetlerin bu-lunduu Anadolunun gneybat yresindeki L iki ada olmak zere iki gu-rupta toplanabilir. Anadolu iilerinin toplu bulunduklar yer olan Harput, Erzurum ve gneydou Anadolu illerindeki Bektai tekyeleri hak-knda bir bilgi bulamadm. Aslnda K zlbalar ile Bektailer arasndakiba ve ilginin nitelii henz bilinmiyor. Biz sadece bunlarn, simm iiBatmi kolunu oluturduklarn biliyoruz. Anadoluda geni bir alana ya-ylm olan Alevi airetlerinin bir ou, Hac Bekta elebilerinin maneviegemenliini kabul etmilerdir.

Avrupada, olduka yakn zamanlarda Mslmanla girmi olan H-

ristiyan halklar ile gney Arnavutluk, Bektailerin oklukta bulunduk-lar tek memlekettir. Son zamanlara kadar, saylarnn bir hayli younbulunduu' Girit i le Makedonyann K esriye yresi, bir bakma H ristiyanhalklara alanm bir Bektailik olayn gstermektedir. Bundan bakadaha birok yerlerde, rnein: Bektailiin Avrupada ilk kez grld-nde, Asyadan g etmi olan yar cahil gerevli halk katmanlar ara-snda baarl propaganda izleri olduu sanlmaktadr. Gney Makedon-


11/96

10 BEKTA L 'N CORAF DA IL IM I

yanm, Teselya K onyarileri , Rodop Yrkleri, Dobruca Tatarlar hep buguruptandr. zeliikie Edirne yresinde yerleri belirlenmi tekyelerin sa-ylar gz nne alnnca, yzyllarca Pirdalk ettikleri Yenierilerle Bektailer arasndaki sk baa dayanarak bir takm askeri merkezlerinmisyoner ocaklarn oluturduunu dnmek, kabul edilebilir.

Anadolu, Rumeli ve Arnavutluktaki Eektai eviiyalarmm tiplerindeherbir ine zg olmak zere zel deiikl ik ler grlebili r (3). AnadoludaEvliya ad ile anlan azizler, Hac Bektai V eli ile ilgili bir yn bulunanbirer mriddirler. Y aamlar efsaneletir ilmitir. Balkanlardaki evliya-lar da, Trk egemenlii dnemine ait olmalar nedeniyle, mrid olmak-tan ok, sava saylrlar. Bu durum: 16. yzyl ve daha sonraki yllar-daki YenieriBektai karm birliin altndaki memleketlerde, Bektailiin gelimesini gstermektedir.

Arnavutluktaki Bektai propagandas, kabul edildii gibi 18. yzyl-da balar. Evliyalar da tarihi kiilerdir.

Bektai tekyelerinin yerleme yerlerini incelersek :Bektailiin dndaki sofu tarikatlarn tekyeleri genell ikle byk

oturma merkezleri iinde veya evresinde bulunur. Bektailerinki kural

olarak, ya tm sapa yerlerde veya kylerin kenarnda bulunurlar. Bununnedeni kukusuz biraz propaganda etkilerinin kyly hedeflemi olmas,biraz da Snni hocalarn tarafndan haklarnda ekernemezlik duygularbulunmasdr. Pek hakl olarak kabul edebiliriz ki:

1590da Bektailerin, Y enieri lii ele geirdii tarih ile ve bunlarn1826da ortadan kaldr ldklar zaman iinde, gerek stanbul ii ve gerekdier illerdeki Yenieri birliklerinin klalarnda bir Bektai eyhi ve Bek-tai tekyesi bulunurdu. Trk i kalelerinin iinde veya dnda Bektaiazizlerinin trbelerinin bulunmas, Yenieri lerle balantl Bektai kuru-lularndan arta kalan eserler olmas byk bir olaslk tar.

Bu balangtan sonra, artk tekyelerin. sralanmasna geebiliriz.


12/96

A N A D O.L U

GBTA ANADOLU Kapadokya

(ekil: 1)

HACI BEKTA VEL Pir evi.

Tarikatn nl kurucusu olanH ac Bekta, Anadoluda, Nevehir ileK rehir arasmda adn tayan yerde (bugn ile) yat r (5). Mezarnbitiiinde Pir Evi denilen bir tekye vardr. Bektai tarikatnn ve ta-rikat mensuplarnn genel karargh kabul edilir (6). Burada kurucu^sunun mezarndan baka, Balm Sultan ad ile anlan ve tarikatn b-lnm olduu 4 koldan (Bu 4 kol: Rum Gazileri, Rum Ahileri Rum A b-dallar Rum Baclar) birinin kurucusu olan bir Bektai azizinin me-zar da bulunmaktadr. Bu mezar tekyenin mcerret adyla anlan Kut-sal Bekr dervilere ayrlm olan blmdedir. Ayrca mhim olmakzere (Acaba niye mhim) Snni tarikatlarndan Nakibendi tarika-

tna mensup bir eyh'in imamlk ettii minareli bir cami de vardr.II. Mafmud zamannda Hac Bekta, Nakibendi eyhi olarak gster-me abasiyle ortaya km bir yeniliktir (7). Tekye vaktiyle, 362 Bek-tai kynn geliriyle geinirdi. Bu say o zamanki Osmail idaresince,24e indirilmitir. Tekyenin 60 bin lira (Altn para) olarak tahmin olu-nan geliri: Ruhani bakan olan Dede Baba ile mtevelli bakan e-lebi arasmda bllrd. DedeBaba, Hac Bektai Velinin manevi rad H ali fesi olduu iddiasndadr. Hac Bekta tekyesinde oturur.Bektai organizasyonunun zerinde egemenliini srdrr. rnek ola-rak : Arnavutluk ve Girit Bektaileri. DedeBaba:y en yksek ruhanibakan olarak tanrlar. eyhlerinin atanmas bunun tarafndanonaylan-mas gerekir. Tarikatn bu blm Arnavutlarn elinde olduu sanlmak-tadr. Son eyh Feyzi Baba, Arnavut olduu gibi henz ak olan ma-kamlar iin gsterilen adaylar da Arnavuttur (8). DedeBabanm buy-ruu altnda daha 8 baba vardr. Herbirinin ayr kona olup, tekyedegrlen ilerin eitli blmlerine bakarlar. Bundan baka gen Bektai,muhiblerinin eitim ilerini ynetirler.


13/96

12 BEKTALN CORAF DA IL IM I

Blmler srasiyle :Kiler ilerini K ilerci Baba, fr n ilerini E kmeki Baba, mutfak i-

lerini A Baba, ahr ilerini At Baba, konuk ilerini Mihmandar Ba-ba, Balm Sultan trbedarl ve Balm evi ve ba islerini, Dede Ba veHan Da Babalar grrler.

elebiler: Cemaletti elebi, Haci Bektam soyundan geldiini vebu nedenle hukuk asndan tarikatn en byk bakan olduunu iddiaeder. Bugrev irsi ise de, veraset, babadan oula olmayp, len bir e-lebinin yerine, kardei hayatta ise, kardei geer. K ardei yoksa, leninolu bu grevi yklenir. elebi tekye dnda oturur. Ve tekyenin mte-velli ilerine bakar. elebiler, DedeBaba yandalarnca itiraza uramak-tadr. Bunlar, Hac Bektagm evli olmadn ve dolaysiyle ocuununda olamyacam syleyerek, elebileri sahtekr sayarlar. elebiler ise,soyunun atas olan kiinin, H ac Bektam burun kann ierek gebe ka-lan bir kadndan mucize olarak doduunu bir efsane ile aklarlar (9).Merutiyetin iln edildii 1909 yllarnda, elebi, yeni hkmete bir di-leke vererek, elebiliin tarikatn en yksek bakan olarak tannmas-n ve eski haklarnn geri verilmesini istemitir. imdi yalnz Anadolu

K zlba halklar tarafndan tannmaktadr. Ve kendilerine bal AleviDedeleri, elebilerin onayn gerekli sayarlar. Soydan gelme olduu an-lalan (10) bu eyhler (Alevi Dedeleri) ile kendilerine bal topluluk,Bektai Babalar tarafndan az ok hafife alnmakta, bunlar Sofu S-rei adyla anmaktadrlar. Organizasyonlarn gevek, yol ve yntemle-rini batl saymaktadrlar.

Rumeli Hisar tekyesi eyhinin olu, arala.rndaki fark yle ak-lamt: K zlbalarm bir nevi slm K atolikl iine, hakiki Bektailerinise, Islm Protestanlna benzediini sylemiti.

Robert K olejin eski retmenlerinden biri tarafndan ortaya konan

bu tankla gre: Bektailerin bir tr devrimci ve yenilikilii temsilettiklerini, dierlerinin ise, ilkel bir yolda olduklarn anlatmak istemitir.DedeBaba ile elebi arasndaki ba, hi phesiz' gergindir . Fakat

Kutsal Bekr Derviler, evli eyhler tarafndan saygyla karlanr.

Bektagiler, K z lbalarm zddna, mezheplerinin kurucusunun altncmam Caferi Sadk olduunu, K z lbalar ise, beinci imam MuhammedBakr mezhebine bal olduklarn savunurlar. mam Bakrdan el adklarm ileri srerler. Bektailerde ruhban snfn oluturan dervilerinou mcerret yani kutsal bekrdr lar (11). K z lbalarm soydan gelenbir ruhban sn f da vardr. Y ollar soydan gelme olduu iin zorunluolarak evlidirler.

elebiler hakknda en eski belge, 152627de ortaya kan Dervive Trkmen ba kaldnsiyle ilgili grnyor (12). Bu ba kaldrmannk ve yayld alan, Ankara yresidir (13). Ba kaldrann elebas


14/96

K alenderin elebi namn tad baz yazarlar tarafndan sylenmekte-dir. F akat bunun neslen H ac Bektai Veli ye kt yolunda hepsi bir-lemez. Bektailerle Yenieriler arasndaki ba gz nne alnrsa, buolayda Yenierilerin, elebi zerine kesinlikle tereddt gstermemi ol-duklarn sylemek uygun olur.

Nevehir evresi :Burada Seyyid Nureddin (A l ) adnda bir azizin mezarnn bulundu-

u syleniyor.K rehir evresi:Bana, bu blgede Ahi Evren denilen bir azizin tekyesinin bu-

lunduunu bir dervi sylemiti (14). Sultan Osmann silah arkadala-r arasnda ayn ad tayan bir azizin de K rehirde yatmakta olduu-nu Hac K alfa bildirmektedir (15). Evliya elebi ise, Ahi Evreni Kesriyeli Ahi Baba ad ile Denizlide yatmakta olduundan sz ediyor. Bunc azizin Trk tabalarnn pir i olduunu sylyor. Bu menkabebiraz kar k grnyor. Bu kii, adn (yabani hayvan) anlamna gelen(Evren)den (A2) alm olduu anlalyor (16). Ankarada bir yerde

Ak E vren tekyesi vardr . Bu szck, halk yaktrmas ile (ahi), (ak)olmutur. Asl, Ahi E vren veya Ahi E ren olsa gerektir. E ren, aziz de-mektir. Ahi ise, Arapada (karde) anlamnda bir szcktr. bni Ba~tuta, Seluklular devrinde Ahiliin Anadolu Trkmenleri arasnda okyaygn bir sosyal birlik (17), olduka'nemli bir organizasyon (18) ol-duunu bildiriyor. Ahiliin ftvvet kurallaryla sk skya bal oldu-unu anlatyor.

Bektailer arasnda Ahi szcnn Hac Bekta tekyesinin eyhianlamna geldiini sanyorum. Bektailerin eskiden Ahiyan Rum yani,Anadolu K ardeleri denilen (19) ikinci bir kolu vard. Byk bir ola-slkla syleyebilirim ki, Bektailer eski tarihlerde Trkmen ftvvet

mensuplariyle kaynam veya bunlar zmseyerek temsil etmilerdir.

Mucur :Burada, bir Bektai dervii tarafndan beklenen kutsal bir ta var-

dr (20).Y atuk Sultan: Bu aziz K r ehir yresinde bir ky tekyesinde yatr.

Y ozgat :Bu yrede, Mucur denilen yerde bir tekyenin bulunduu syleniyor.

Haritamzda gsteri lmitir. Ancak, K rehirdeki ayn adl yerden baka-dr.

Ankara :Ankara'nn dousunda, Hseyin Da zerinde, Bektailer tarafn-

dan sava bir veli olarak kabul edilen ve Arap soyundan gelen HseyinGazinin mezar vardr. Evliya elebi zamannda burada, 100 derviin bu-lunduu bir tekye vard. H er yl burada, kalabalkla bir kutsal tren ya

BEKTALN CORAF . D AILIMI 13


15/96

14 BEKTAL N CORAF DA IL IM I

parlard (21). imdi, yalnz Bayrami Dervileri tarafndan ynetilen birtrbe vardr (22).

Beypazar :

Bu kasabann bat tarafnda, Sakarya boyunda Emrem Sultan tr -besi vardr. Burasn cahil bir kylnn szlerine dayanarak, kz ve ikiolu ile birlikte yatan K onyari Sultan olarak, L ejean bildirmektedir (23).Gerekte, Emrem Yunus, Bektailerce kendi tarikatndan saydk lar ' bir

azizdir. Halk tarafndan ziyaret edildii halde, burada bir kurulu olma-d sanlmaktadr (24).

Kalecik :

Evliya elebi, bu ile iinde K ou Baba adnda bir ziyaretghtansz etmektedir. H ac Bektam mridlerinden olan bu kii, adm tayantekyede yatmaktadr. Tekvede baka bina yoktur. Trbede, ssl kandilve amdanlar vardr. Azizin davulu, bayra, giysileri ve. klnc, hayat-ta olduu gibi durmaktadr. Trkmenlerin bu veliye byk inanlarvardr (25).

ankr :

Bu ilde, K zl rma'n kuzeyinde, Ayrak kynde, M uhammed ahDedenin trbesi ve tekyesi vardr. Evliya elebi, iinde 100 Derviinbulunduunu, konuksever olduklarn bildir iyor. E vliya elebiye grebu aziz, Horasandan Hac Bekta ile birlikte gelmi, Yldrm Beyazdn sarayna konuk edilmitir (26).

orum :

orumun 10 Km. batsnda, yerli bir kaynaktan alnm, K ipertekharitasnda yeri belirlenen eydim Sultan trbesi gsterilmektedir. E v-liya elebi ise, buray yaln ayak, ba ak Bektai dervilerinin tekyesiolarak tanmlamaktadr (27).

Alaca (orum ili) :Arap savalarndan Hseyin Gazinin mezarnn bulunduu amaspur tekyesi de bu tarikata aittir. imdi terk edilmi ve ykk durum-dadr (28).

Osmanck (orum il i) :Burada, Hac. Bekta ile bir likte H orasandan gelen K oyun Baba

mn mezar bulunmaktadr. E vliya elebiye gre, bu kentin btn halkBektai idi (29). Bu tekye imdi baka ellere gemi ve aziz isim dei-tirerek, Pamuk Baba olmutur.

Amasya :

Burada, Piri Babann kabrinin bulunduu bir tekye vardr.Merzifon (Amasya ili) :Hac Bektan yaranndan Piri Babanm mezar buradadr. E vliya

elebi, zamannda burada 300 dervi bulunuyor, 368 kyn geliri ile


16/96

BEKTALN CORAF DAILIMI 15

geiniyorlard. Sonra buraya yeni bir hayat geldi. Bunda, K afkasyagmenlerinin byk bir rol vardr.

ebinkarahisar :

Barikunde (Giresun) :Burada bulunan tekyede, Behll Semerkandi ile Alobann (30)

mezarlar vardr . K ipertek hari tasnda, ebinkarahisarn hayli gneyin-de, E rzincan yolunda gsterilen tekye, Emon olduu sanlmaktadr.Bundan baka E vliya elebi de, Amijrazn yresinde, Mehmed ahveya Muhammed ah adnda bir Bektai tekyesinden sz etmekte,dir (31).

Sivas :K entte, sonradan Berut valisi olan Halil P aann yaptrd, Ma-

sumlar tekyesi denilen yeni bir bina vardr. Burada yatan iki masumunmezarm bir derviin rya yolu ile bulduu sylenmektedir.

Sylentiye gre, bu masumlardan biri, beinci imam MuhammedBakr m olu Ali Ekber, teki masum ise, yedinci imam Musa K zmmolu Salih olduu anlalyor. Bu masum ocuklar ehid edilmiler-dir (32), (33). Ayrca Halil Paann bir masum ocuu da burada g-

mldr.Divrii (Sivas ili) :Divriiden saat uzakta Gani Baba adnda bilgin bir Bektai ta-

rafndan yaptr lan ve ndihar tekyesi diye anlan bir zaviye vardr.Youn ii halklarla dolu olan bu il iinde, daha tekyenin varl -n (34) E vliya elebi sylemektedir. Bunlarn i lk ikisi her halde Mer-zifon ve Osmanck tekyeleridir.

imahi :Bektaliin douya doru genileyip yaylmasnn son noktasdr.

Evliya elebinin Baku yresindeki ziyaret ettii tekye, imahi tekyesi

olmaldr. Burada P ir M irzatm kabri bulunmaktadr. 300 kyn gelir iile geinmektedir (35).

Dersim (Tunceli) :Bu yrede de Hac Bekta tanyanlarca, bir Bektai tekyesi oldu-

u sylenmektedir (36).Hi bir Bektai tekyesi olmayan Anadolu merkezlerinin, eksik de

olsa, bir listesinin yaplmas, gelecekteki aratrmaclar iin yararlolacaktr. Bektailerden aldm bilgilere dayanarak, Bektai kuruluuolmayan illeri yle sralayabiliriz:

Adana, Gaziantep, Beyehir, Bursa, K ayseri , anakkale, sparta,

K araman, K onya, Manisa, Mara (37), Mersin, Nazilli, Birgi, Tarsus,Trabzon.Bektailerin Ankarada bulunmay, Bayrami tarikatnn s-

tnl''ile, K onya, Karaman (38) ve Manisadaki yokluklar Mevlevi


17/96

16 BEKTAL N CORAF DA ILIM I

tarikatnn etkinlii ile aklanabilir . Adana (39), Aydn, Kayseri (40),Birgi (41) gibi kentler snni halk ile doludur.

Eskehir (Seyyid Gazi) :

E skiehirin gneyinde bir i le olan Seyyid Gazi, adn ileye verenve tekyede yatan aziz, Arapiar dneminde tannm savalarn en n-lsdr. Mezar Seluklular dneminde bulunmutur. Bu kurulu 16.yzylda Bektailerin. eline gemitir (42). Tekye hl ayakta ise de

vakf bina harap durumdadr (43). Bunun yannda ve bat tarafnda'caaddinin tekyesi bulunmaktadr. caaddin, J akop tarafndan nem-li bir Bektai azizi olarak gsteri lmektedir (44). Tekyenin korunmuolduu sanlmaktadr. Ayn ilede Melek Baba, "ryan Baba tekyelerinden eser kalmamtr.

Dumlupmar (K tahya il i) :

Dumlupmar istasyonunun yaknnda ve yeniden onarlm olan Ca-fer Baba tekyesi vardr. 1826da yklm Bektai tekyesinin bir bl-mdr (45).

Balkesir :

B1! il Ssyyid. Csms,! Su.Its.zi y&tTnsIrtsidr (40). Fks/t tskyshakknda bir bilgi alnamamtr.

anakkale :

Bugn burada hi bir tekye yoksa da, burada bulunan Yenierilerinsays gz nne alnrsa, 1826dan nce bir Bektai merkezi olduuaka grlr. Rodiu vadisinde, Sr ack kynn dnda bir tekyevardr. inde yatmakta olan azizin ad inci veya incir Bahadr (4 A ).Harap durumdadr. Bugn dahi ziyaret edilmektedir (47). Yzylmznilk yarlarnda, Chevalierin tantt tekye, byk bir olaslkla budur (48).

Bursa :Bektailerin imdi burada bir temelleri yoksa di, nceleri, tarika-

tn byk merkezlerinden biri olduunu biliyoruz (49). imdi sayaca-mz tekyeler, gerek veya sanal olarak Bektai azizlerine aittir:

Abdal M urad; bu azizin adna Sultan Orhan tarafndan yaptr ldsylenen bir tekye vardr (50). 16. yzyl tarihisi Sadeddin, o devriyaayanlardan olduunu sylemektedir. Fakat Abdal Muradm Bektailikle ilikisinden sz etmemektedir. Belki bu eyhin varl da pheli -dir. E vliya elebi ise, Abdal Muradm, H ac Bekta yaranndan olduu-nu bildiriyor (51). Bu tekye ile ilgili 17 ve 18. yzylda yazlm belge-ler vardr (52). Azizin mezar da korunmutur (53).

Geyikli Baba :

Abdal Muradm sava arkadalarndan kabul edilir . Hac Bektayaranndan ve Ahmed Yesevi halifelerinden sayi r (54). Hac Bekta


18/96

BEKTAL N CORAF DA IL IM ! 17

ile ilikisi, Abdal Musada olduu gibi sonradan ortaya atlm bir ey-dir (55).

Bamazan Baba :E vliya elebi, Rama,zan Babay Bursada ltif bir ayr ortasnda

yaplm bir Bektai tekyesinde yattm bildir iyor (58). Fakat Esatbunu Nakibendilerden sayyor (57), (5A ).

eyh K ili (Kayal Baba) :

Bu azizin mezar bulunan tekyenin kurulusunu E vliya elebi, Sul-tan Orhana balyor (58), (6A).

Akbyk.Sultan :Bu aziz ise, ayn yazar tarafndan hem Bayrami (59), hem de Bek-

tai (60) olarak gsteriliyor.

Uak :Asl ad Recep olan bu aziz, Hac Bekta ardalarndan K olu Ak

Hacm Sultandr. U aktan saat uzakl kta yatmaktadr .(61) Tekye imdi ilememektedir. F akat bir mtevell i tarafndan ynetilmekte-dir. nemi yresel kald anlalyor.

Altnta ile hsaniye istasyonu arasnda Hac Bekta ardalarndanResul Ali Sultan veya Resul Baba yatmaktadr (62), ('7A ).

Denizli :Eskiden olduu gibi, bugnde de Denizli bir Bektai merkezi oldu-

u anlalyor. 1 iinde tane Bektai tekyesi olduu syleniyor. kisaatlik bir evre iinde Teslim Sultan ile Dede Sultan (8A) mezarlarbulunmaktadr. K araaata (63). Niyazi Baba veya Niyazi Sultan yat-maktadr (9A ).

Tavas :

Burada H ac Bektai Veli ardalarndan Sar smail Sultan yatmak.,tadr.

Antalya :

Tarikatn burada bir tekyesi varsa da o kadar nemli olmad sa-nlmaktadr. Antalya evresinde :

Elmal :

Burada nceleri H aydar Bahann (10A) mezarnn bulunduu birtekye vard. 1826da yklan tekyelerden birisidir . K asaba halknca Ab-dal Mua adndaki pek nl bir azizin yatt yer olarak bilinmekte-dir (64). K asabann on iki kilometre gney batsnda Tekye diye bilinen

bir ky vardr. Elmal; Tahtaclarn yaad bir merkezdir. Burada ta-rikatn tekye dndaki yeleri, Arnavutlukta olduu gibi, hali vaktiyerinde, mal mlk sahipleridir (65).

Forma: 2


19/96

18 BEKTALGN CORAF DAILIMI

Cilveci :E lmalnm saat kuzeyinde bulunmaktadr. Abdal Musann m

ridlerinden Kilerci Babamn mezar ve tekyesi buradadr (66).Finike :E lmalnn limandr.. K fi B abamn mezarnn bulunduu bir tekye

vardr. Buras, P eters ve Le Ghamp tarafndan gsteri len L imiyradakitekye olsa gerektir. 1884de burada iki dervi vard (67).

Ghisar :

Tefenni nin otuz ki lometre gney dousunda bulunan bir ilgeninkuzeyinde Yaman Ali Babanm mezarnn bulunduu bir tekye vardr.

Mula (Yataan) :K entin iinde K ara Oyuk yresinde, 18. yzyl n i lk yllarnda Paul

L ukasm ziyaret ettii (J atogunde) Y ataan Babamn mezarnn bulun-duu zengin ve nemli bir tekyedir (68). Bu tekye, 1826 ylnda yklanBektai kurulularndan biri idi. Bugn tekye az ok onarlm grl-yor. Y ataan Baba, bir sylentiye gre, Abdal Musann piri olduu sa-nlr. Ayni yerde Abdi B ey Sultanm mezar ve tekyesi vardr (11A).

zmir :

K entin kenarnda K tipolu mahaiiesde Haan Babann mezarnnbulunduu kk bir Bektai tekyesi vardr. Kalenin bulunduu tepede-ki Polycampm mezarnn etrafndaki kk kabristanda da Bektaimezar talar grlmektedir (69).

Tire :Burada iki tekye vardr . Birinde Horasanl Ali Babanm trbesi

bulunmaktadr.Menemen :Buradaki tekyede Bekri Babann mezar bulunmaktadr.Manisa :Bektailerin 1826dan beri burada bir tekyesi yoktur. Ancak bura-

daki Bektailer, Ayn Ali Baba ile Niyazi Babanm kendi tarikatlarnaait olduunu sylyorlar.


20/96

STANBUL

Bu kentteki tekyelerin listeai bana Rumeli yakasnda bulunan ehidler tekyesinde verilmitir (70).

Anadolu yakas :

Merdivenky dergh Bektaiierin en nemli bir tekyesidir. K ostantin ile sava eden ve burada mezar bulunan eski sava erlerindenah Kulunun (Asl ad uca) mezarnn bulunduu bir yer olduu sy-lenir (12A). Tekyenin son kurucusunun ad Mehmed Ali Baba ve im-diki eyhin ad ise, Hac; Ahmed Bahadr (13A).T ekyede ayn zaman-da Azbi avuun mezar da bulunmaktadr. Bir sylentiye gre bu kiiM ri E fendiyi srgne gtren grevli imi. Y olda Msri E fendi tara-fndan irad edilmitir (71). 1826da tarikatn kaldrlmasnda (72) ondrt tekyenin dokuzu yk lmt (73). Y klan tekyeler unlardr: Yedikule, Eyp, Stlce, K araaa, ehitlik (74), amlca, Merdivenky,kzliman (75), skdar (76), tekyeleridir. Bununla birlikte Bektai-

ler, 1826dan sonra, bu tekyelerin yedisini tekrar kurmay baarm-lar (77), ayrca Tcpkapda da bir tekye uyandrmlardr.

stanbul'daki Bektai tekyelerini yle sralayabiliriz:

A Anadolu yakas, M erdivenky tekyesi.

B Rumeli yakas,

Yedikule Kazleme, eyh Abdullah,K araaydn (Eyp srtlar ) eyh H afz Baba,Stlce, eyh Hseyin Baba,K araaa (K thane) eyh Mnir Baba,Rmelihisar ehidler,

Yedikule ve Topkap tekyeleri mcerret yani kutsal bekr dervilertarafndan ynetilir. Rumelihisar dergah eyhleri ise, Anadoluludurlar.Makamlar babadan oula geer. Rumelihisarnm deniz kenarnda, hisarburnuna yakn bir yerde bulunan Birinci Ahmed devrinde lm, bir ge-mici aziz olan Durmu Babanm tekyesi de vardr (78). imdi Halvetilerin elindedir.

Ayrca stanbulun kuzeydou tepelerinde I stranca tekyesi de var-m. T rakyann (eki l: 2) bu yresinde, zell ikle E dirne, dolaylarn-da (79) daha bir ok tekye vardr ki, bunlarn ou, 1826da yklmtr.


21/96

20 BEKTAL N CORAF DAIL IM I

Gelibolu yarmadas : (80).K il itbahir (anakkale karsnda) Akba Sestcs buras ufak bir

zaviye olup Sleyman Paa iie Avrupaya ilk ayak basan (81) gaziler-den Gazi Fazl Beyin trbesini bekleyen bir dervi tarafndan yneti-lir (82), (17A).

Edirne :Bu kent, zamannda Bektailiin en nemli merkezlerinden biri idi.

Edirnede Hdrlk denilen bir tepede bulunan bir tekye, daha 1641dekaldrlmtr (83). 1826da bu ilin dolaylarnda bulunan en aa onalt tekye yklmtr. E yalar . da alnmtr. K entin bat tarafndakiyrede Anadoludan eitli tarihlerde g eden Trk gmenlerine yk-lan tekyelerin arazisi datlmtr. Fakat bu tekyelerin adlar arazisizerine kurulan kylere verilmi, bylece adlar korunabilmitir (84).

E ski Baba (Babaeski) :K rklareli yresindeki bu tekye stanbul E dirne anayolu zerin-

dedir. Burada yatan aziz ok tannm Bektai Evliyalarndan Sar Saltuk Baba olduu kabul edilmektedir. Trbenin Aya Nikola manastrolduu sylenmektedir. Buras gerek Mslman gerek Hristiyanlar ta-

rafndan ziyaret edilir (85), (18A).Pnarhisar :K rklarelinin birka mil dousundadr. (Bugn E renler K y).

1826da kaldrld sanlyor. Burada yatan aziz Binbir Oklu Ahmet Ba-hann trbesi son zamanlara kadar Trkler tarafndan ziyaret yeri idi.Tekye imdi iftl ik olmutur (86).

Slade, kinci Mahmudun buyruu e bir ok tekyelerin ykldnve tekyelerin yerlerini bildirmektedir (87).

Ferecik :K yn yukarsndaki tepede bir tekye yknts e be derviin me-

zar vardr. Burada bir de trbe bulunmaktadr. Burann bakan Bekta-i tarikatndan brahim Baba idi. Be mil daha tede N efes Baba adn-da bir Bektai azizinin trbesi vardr (19A). N efes Baba iin F as me-likinin olu olduunu sylyorlar (88). Birka mil daha ileride RstemGazi veya Rstem Baba adyla anlan bir Belitai tekyesi daha vardr.Slade, buray ziyaret etmitir (89).

K ean :Bu gzel kentte ufack bir tekye vardr. Bir Trk baba ile Arna-

vut derviler tarafndan ynetilmektedir.

Domuz deresi (K ean evresinde) :

Burada bulunan tekyede bir eyh ile drt dervi hizmet etmektedir.Buras Bektailerin fetih olayna gzel bir rnek oluturur. Eskiden bu-ras A ya Y orgi adnda ufack bir Rum manastr imi. Burann H r isti-yan halk salgn bir hastalk sonucunda kimse kalmaynca Bektailer


22/96

BEKTA L N CORAF DA IL IM ! 21

buraya yerlemiler. Bu olayn aitmi yl nce olduu syleniyor. u hal-de 18383S'da (90) ortaya km olan bu hastaln ans hl yaamak-tadr. Bugn de Aya Y orgi yortusu (Hdrellez) gn Mslman ve H-ristiyanlarca sosyal amal enlikler Domuzderede kutlanmaktadr. Bu-rada her iki dinin halklar birbirleriyle gerei kadar konuurlar. Bu Aya

Y orgi manastr nda btn blmler korunmutur. Dervi ve eyhinoturma odalar ve ibadet meydan ile H r istiyanlar iin de ibadet mey-danlarna dokunulmam, iki yannda kandil yanan Aya Y orginin tas-vir i de korunmutur. Bunu uzun zaman Trakyada oturmu olan ve der-vilerle arkadalk etmi olan bir talyan dostum sylemiti (91).

DCLE F IRAT ABAS I

Dicle ve Frat rmaklarnn getii Irak topraklarnda iilerin kut-sal yerlerinin bulunduu evrelerde birok Bektai kurulular vardr.Bunlarn dzenli tekyeler. olmad anlalyor. Bu tekyeler Bektai zi-yaretiler iin dinlenme yerleridir (92).

Gulgul Babann trbesinin bulunduu yer ile mam Musa K zm

merkadinin bulunduu yer olan Badad; iier ve Bektaer iin oksaygn bir blgedir. Ayr ca K z miye, K eroel, Necef, Samire, iercekutsal bilinen yerlerdendir. Suriyede, am ve K udste asla bir tekyeyoktur . Aslnda am ve K udsn halklar dervilerden holanmazlar.

M I S I S

Kahire :

Mukattamda i kale yukarsndaki Bektai tekyesi. bu tarikatntek kuruluudur. Tekyenin snrlar iinde byk bir maara vardr. Bu

maara trbe iini grmektedir. Burada, bu tekyenin kurucusu saylanK aygusuz Sultan adyla tannan bir Bektai azizi yatmaktadr (93).K aygusuz Sultan, Abdal Musa ardalarndan olup, Bekta,ilii Msra g-tren aziz olduu sylenir (94). Rivayete gre, bir u beyi ocuudur.Buradaki ad Bey olu Gaybidir. Bektailer arasnda byk bir n var-dr. On yedinci yzyl n ilk yarsnda Mukattam. tepesini iyice gzdengeirmi olan Pococke ve Perry, buradaki tekyeden deil, maaralardansz etmektedir. Ve bu maaralarda kimsenin oturmadn anlatrlar (95).N ot: (Kaygusuz Sultan, KasrF Ayn derghnda oturmutu. Kendisin-den sonra ilk postniin K erem M ustafa Babadr. Otuz postniin sonra,

kinci Mahmud dneminde bu tekye nce Nakibedilerin sonra da Kadirilerin eline gemitir. Bektailer zorunlu olarak K aygusuz Sultannmezar bulunan Mukattamdaki tekyeyi uyandrmlardr. Mukattamtekyesinin son postniini Ahmed Srr Bahadr. 1959 ylnda bu tekye


23/96


Atom Aratrma Merkezi haline getirilmitir). Bu kurulu belki on se-kizinci yzyln son yllarnda Bektaliin yaygnlamasyla ilikili g-rnmektedir. Veya o srada Msrda bulunan Arnavut cretli askerleriile ilgili bir durum da olabilir . O dnemde M srda Mehmed Al i Paa bu-lunuyordu. Birok Bektailer, Mehmed Ali Paamn kendi tarikatlarnamensup olduunu sylerler. M srda bir vakit askerlik yapm olan Beratl mer Viryoni hakknda da ayn ey sylenmektedir. Aada su-

nacamz belge Msrdaki Bektai kuruluuna ait elde bulunan en iyikaynaktr:

Tekye tepe zerinde grlr. Uzaktan sk yeil yaprakl aalar lafark edilir. Uzun bir sra basamaklardan knca, ufack bir baheye ge-il ir. Buradan H idiv smil (96) i le birka prensesin yeniden yaptrmolduklar Bektai tekyesine geilir (97).

Tekyede Bektai kutsal trenlerinin ve lenlerinin yaplabilmesiiin meydan evi ile eyh ve dervi odalar, grkemli a evi blmleri yeralr. Tekyenin st ak kck avlusu, yetmi metreden daha fazlakaya ierisine giren bir ta ocana alr. Tekye de, parmaklkla korun-

mu ve taban hasrlarla denmi bir yol en ierdeki bir odaya kadargider. Burada eyh Abdal M agaravi yani K aygusuz Abdal yatmaktadr.K aygusuz Abdal adyla n yapm olan bu aziz, M sra ftvvet propa-gandas yapmak iin grevlendirilmitir. K aygusuz Abdal sonra oradayerlemi ve Abdallah adm almtr (98). Bugn K ahiredeki K aygusuztekyesi, Msr ve hatta K uzey A fr ikada tek Bektai zaviyesi olduu sa-nlyor.

Tarikatn burada yaamn srdrebilmesi M sra akn akn gelenArnavutlar sayesindedir. imdiki eyhi bir Tosta Arnavuttur.

Tarikatn evvelce eski K ahirede K asri ilA yn adnda bir tekyesivard. Esad E fendi burasn bir Nakibendi kuruluu saymak istiyor (99).Buralardan en nce Pococke sz etmi, fakat hangi tarikata mensup ol-duklarn yazmamtr (10). Wilkinson ise, tekyenin Bektailer tarafn-dan kurulmu olduunu, brahim Paa tarafndan K adiri lere verildiinisyler (101), (21A).

B U L G A R S T A N

Krcaali :Edirnenin batsnda bir kenttir. Burada Bektai azizlerinden Sey

yid Ali Sultanm bir trbesi ile tekyesi vardr . (Not: Buras bir makam-dr. Seyyid Ali Sultanm gerek mezar ve tekyesi Dimotokadadr. M-cerret hilfet derghdr). Son savata tekye yklmtr. Fakat trbeyedokunulmamtr (24A ).


24/96

BEKTAL N CORAF DAIL IM I 23

Hasky :Snrla F ilibe arasnda, K rcaali nin birbuuk gnlk yol uzakln-

daki kuzey tarafnda Mustafa Bahann trbesi bulunmaktadr. Tekye,kentten biraz dardadr (102).

Ustummca :Bu kentte Balkan savandan nce, smail Babann mezar vard.

Bu aziz ayan yere vurarak bir scak su karmtr. F akat buradaki

tekye imdi yk lmtr. (Bu makam yeni smrlara gre Y ugoslavyadakalmtr (103), (25A).

Razgrad :Burada Pehlivan Haan Demir Babanm mezarnn bulunduu tek

bana bir tekye vardr. Bu evliya drt yzyl nce yaam ve birokkerametler gstermi bir azizdir. Tekye Rusuk Paas tarafndan yap-trlmtr (104). Tekyenin iyi bir tasviri ve iinde yatann menkbesi vetekye ile'evresinin karakalem bir resmi K antside vardr (105), (26A).

J akob da Rusuk ile Silistre arasnda Mustafa Baba adyla anlanbir tekyeden sz etmektedir (106).

Bundan baka Bulgaristanda T mova kasabasnda Slovide bir Bek-tai topluluu varm. Bana bu bilgileri veren (107) burada bir tekye olupolmadm bilmiyor. Grce Melcan tarafnda bir Arnavut dervii (108)Trnovada bir tekye bulunduunu ve Balkan savandan nce yk ldnsylemiti.

R O M A N Y A

Romanyann bugnk snrlar ierisinde tane Bektai tekyesi

olduu sylenmektedir.Babada :Burada Sar Saltukun mezarlarndan birinin bulunduu bir Bekta-

i tekyesi vard (109).

K alikra (Veya K ili, K aradeniz kysnda) :Evliya elebi, ayn azizin, K alikrada Sar Saltuk adyla anlan bir

tekye ye trbesini ziyaret etmitir (110). Bu tekyenin ksmlarndan izkalmam olmasna karn, trbesinin Mslman ve Hristiyanlarca zi-yaret edildiini rendim.

Balak (Betova) :Burada Balkanlarn en byk derghlarndan olan ok nemli birtekye vardr. Burada yatan aziz H afz Baha veya Akyazl Bahadr. Hristiyanlar, bu Trk evliyasn Aya Atanas olarak tanrlar (111), (26A).


25/96


S I I S S T A N

Yeni Srbiya dediimiz Srp M akedonyasnda aada gsterdiimyerlerde tekyeler bulunduunu veya bulunmu olduunu rendim. Bun-larn ou Balkan savanda veya ondan sonra yklmtr.

Manastr :

Burada kent iinde, 181213 tarihinde Hseyin Eaba adndaki birehidin yatt kk bir tekye vardr. 1914 ylma kadar tekyeye birzarar olmamtr. evresinde K rova ve K anatlar kylerinde de tekye-ler vardr. Yine bat Srbistann Arnavutluk tarafnda Yakova ve Prizrende (112) de tekyeler vardr.

skp :Burada savatan nce Mustafa Baba ve Sleyman Baba adlarnda

iki tekye vard. Sonuncusu daha yeni bir kurulutur.

K alkandelen :

Burada Sersem Ali Baba olduu sanlan bir azizin mezarnn fculun

dugu nemli bir tekye vardr. Bu tskys Al*. Baba um rnesanii, ilham yclu ile kefetmi olan Mahreb veya Mahrem Babanm nerisiyle lS32deRza Paa tarafndan yaptr lmtr (113). Tekye yksek duvarlarla ev-rili dikdrtgen bir alanda olup her yannda birer kaps vardr. (e-ki l: 1). Kentin dndadr. Tekye binalar, dervilerin oturduklar iki b-lm ile iki meydan, Sersem Ali Baba, Mahreb Baba ve Rza Paanm vebakalarnn mezarlar, stunlar zerinde bir mescidi, konuk odalar, aevi ve iftlik binalarndan oluur. Btn bunlar kurulduu zamandanberi korunmu olduu anlalyor. Byk bir ksrmn grn gzel,odalarn bulunduu ilemeli tahta binalardr. (ekil: 1). D duvarlariinde meyve ve iek baheleri vardr.

K omonova :

K omonova ile skp arasnda, Aleksandrovo istasyonu arasndaTekke kyde. K araca Ahmedin mezarnn bulunduu bir tekye vardr.Buradaki ibadetler hakknda Evans, geni bilgi vermiti r (114) . imdiburas H ristiyanlar tarafndan igal edilmitir ( 15).

tip ve K prl :

Buralarda da tekyeler vard. Yine Ohri gl zerindeki Aya Naummanastr Bektailer tarafndan (Sar Saltuk) olarak ziyaret edilmek-tedir (116).

Bosna :Burada bir Bektai tekyesi yoktur. Bununla birlikte Bosna dolayla-rnda Bektai topluluklar olduu iin, Arnavutluktaki eyhler tarafn-dan buralar ziyaret edilmektedir.


26/96

BEKTAL N CORAF DA ILIM I 25

W A N S T A N

Yunan Makedonyas :

K ou K avak: E dirneden K rcaali ve Gmlcineye giden anayolunatal noktasnda bir tekyenin bulunduu syleniyor. Buras Harbiye ne-zaretinin haritasnda ve kyn tam kuzeyinde gsteri len, E vhad (Ocak)

Baba tekyesi olsa gerektir.Bimetoka :

Esat Efendi (117) bu kazada Kzl Deli (Seyyid Ali Sultan) tekyesini, 1828da yklm olanlar arasnda gsteriyor. Bu tekye haritalar-mzda Dimetokanm hayli batsnda (Demirviran kynde) gsterilmek-tedir. Seyyid Al Sultann gerek mezar buradadr. Bu tekye McerretH ilafet.derg,hdr. (K rcaalideki mezar makamdr).

Selanik :

Kentin bat kenarnda bulunan bir tekye Balkan savanda ykl -mtr.

Kesriye

Tekye kentin gir iinde ve F lorina yolu zerindedir. imdi neminiyitirmitir. Bu kk tekyede bir eyh bulunmaktadr. 1826da zarargrm bir tekyedir.

' Bu K esriye tekyesi eskiden en nemli bir Bektai merkezi idi. Buradayatan aziz, Trk ftuhat erlerinden olan nl Kasm Baba olduu sanl-maktadr. lmnden sonra da bir ok kerametler gsterdiine dair y-resel ii vardr. Tepeden bir byk ta atarak kiliseyi ykmtr. Birazacmasz bir biimde Hristiyanlar Mslmanla evirdii syleniyor.

Topluca :

K lalar yannda canl anlarla dolu ikinci bir tekye vardr. Bu tek-ye iinde yalnz Sancaktar Ali Babann trbe ve mezar kalmtr.

ingene mahallesinin d tarafnda Aydn Baba tekyesinin de Bektailer kendilerinin olduunu sylerler.

K esriyenin batsnda Angelista (K atrin dergh) panayr yerininbatsmdadr. Burada Bektailerin nemli bir topluluu vardr. Halk ara-snda bunlara dnme gz ile baklr. Bu olay belki yz elli vl nce olmu. olabilir. Bu Mslmanlar Rumca konuurlar (118).

Bu iledeki bir Bektai dergh da, Angelikaya. iki buuk saatlik bir yer olan V odorinada Pindus sra dalarnn, birinin yamac ze-rinde bulunan Odra derghdr . H er iki tekye de tarihi bir kii olanEmin Baba ile ilgilidir . Emin Baba, 159899da Hallac Mansurun -retisini yaymak thmetiyle Manastr da idam edilmitir (119). Sylentiyegre :


27/96

26 BEKTA L M CORAF DA IL IM I

Emin Baba, idam edildii gece, Vodorinadaki kz kardeinin evindegrnmtr. K zkardei yemek hazr lyormu. Emin Baba da a pii-ri lmesinde kzkardeine yardm ediyormu. Sonra konuklarla birlikteEmin Baba da sofraya oturmu. Emin Babamn yemek yemediini g-ren misafir ler, yemesi iin srar etmiler. Emin Baba orulu olduunusylemi. Sonunda srarlara dayanamayarak yemi ve konuklara dne-rek: Bana bu yemei yedirmeseydiniz, her gece sizi ziyarete gelecek-tim diyerek kaybolmutur (120), (28A).

Vodorna :Buradaki zaviye, kyn evlerinden birisidir. eyhlerin mezarlar' bi-

raz tededir. M imarlk asndan nemli deildir.. 1826da esas tekyeninyk ld syleniyor. imdi tek bir eyh vardr. Bu evin bir odasndaE min Babann hatrasn tayan bir laht (sanduka), hrka ve eyasbulunmaktadr. Bu oda hastalar tarafndan ifa iin kullanlmaktadr,daha baka mezarlarnn K apinitsada (V iglita yresinde) ve Manastrda olduu syleniyor (121).

Odra :Buradaki tekye, Vodorina gibi ufak bir kurulutur. Bir eyh ile

dervi oturmaktadr. Bunlarn biri Arnavut, dierleri yerlidir. Bu danbir yar vardr ki, bir ok ziyaretiyi ekmektedir. Bu Emin Babamnklmla daa vurmasndan olumutur. Bunu keramete balamaktadr-lar. Y erli Rum gelenei ise, bu yarn olumas,' A ya M anas adndakibir H r istiyana ait olduunu ileri srerler. Emin ile Manas arasndakisz benzerlii her halde bu ii aklamaya yeterlidir.

Sargl :Bu ilededrt Bektai tekyesi bulunmaktadr. le halk, Anadoludan

gelip buraya yerlemi gmenlerdir, Bunlara K onyari de denir. Bu yer-leme, fthat ile birlikte olmutur. Bunlar dil, gelenek ve greneklerini

olduu gibi korumulardr. ounlukla Bektai'dirler.Cama :K k bir tepe zerinde kurulmu ayn addaki bir tekye vardr .

Onarm grd anlalmaktadr. Bir eyh ile on dervi tarafndan y-netilmektedir. Bitiiindeki trbede Pir i Baba veya P ir Sultan ile E rbay Baba yatmaktadr. Tekyenin yapl tarihi bilinmiyor. F akat trbeiki dervi tarafndan. 183031de onarlmtr. Bu durum tekyenin birvakf olduunu gsteri r. Bu ile iinde birok tekyenin aksine Cumatekyesi bir hayli nemli dini bir merkez olduu izlenimi veriyor. Bura-da kutsal bir su kayna vardr . K adnlardaki ksr lk il letine ifa da-

tr. zellikle en etkin olduu zaman Mays aydr. Perembe ve Cumar-tesi gnleri M slman. kadnlar tarafndan ziyaret edilir. eyhin dedii-ne gre, Hristiyan kadnlar da bu kayna, Pazar gn ziyaret ederlerve yararlanrlarm.


28/96


Burada yatan azizlerin trbeleri deliler ii inziva yeri olarak kul-lanlmaktadr. Ve trbede bulunan omak, balta ve dier eyalar, eit-li hastalklar iin ifa datcdr. Trbe tavannda iple asl bir gllevardr ki, niyet tutmak iin kullanlmaktadr. Niyet sahibi bu glleyikendisinden uzaa iter. Glle eski yerine gelirken niyet edene arparsaniyeti kabul edilmi olur.

Sargl ilesinin teki tekyeleri unlardr:

Balie :Bu tekye, Topular kynn yukarsnda bulunan bir tepede akarsular ve aalar arasnda ok gzel bir yerdedir (122). Tekyenin binasise, nemsizdir. _Antepli bir dervi .ve birka hizmeti ile ynetilmekte-dir. Ne kadar eski olduu bilinmiyor. inde Gazi Ali Baba adnda biraziz yatmaktadr, trbe 1915de onarlmtr. evresinde, Bektai tac-n tayan birok mezar vardr.

Bucak :Buradaki tekye, K seler ile Sofular kyleri arasndadr . eyh yok-

tur. Burada Mimi Bey Sultan yatr. Bu tekyede evli derviler otururlar.Mimi Sultan ile nrler.

Gl ilesi ile K ayalar arasnda, nelide Gazi Babanm bulunduubir trbenin olduu syleniyor.

Cuma ve Bucak tekyelerinin mlkleri, 1826da Osmanl yerel yne-ticileri tarafndan K oanal bir Rum zenginine satlmtr . Bu Rumunkutsall ineyen bu ileminden dolay ileri hep ters gitmitir. Bun-dan krk yl nce bu arazi Bektailer tarafndan yeniden satn alnmve tekye onarlarak hizmete almtr. Bu kuruluun aslnda Rumlaraait olduu hakknda K oanada Rumlar arasnda aslsz ve belirsiz sy-lentiler dolamaktadr. Bazlar btn kilise mallarnn ftuhat zama-nnda zaptedilmi ve kiliselerin tekyeye dntrldn sylerler.

Bazlar ise, btn bunlarn sorumluluunu Ali Paaya (TepedelenliAli Paa) yklerler. Manastrlarn vakfiyeleri zerinde tartp du-rurlar. Cuma tekyesinin Aya Y orgi ve Aya lyas, Bahe tekyesinin Aya

liya veya Aya Dimitri, Bucakm ise, Thtmiel Aya Y orgi gibi kiliselerinyknts zerine kurulduunu bildiren eitli sylentiler belirsiz ve te-melsiz iddialar vardr. Bununla beraber bir manastr iin uygun olan biryer, tekye iin de uygundur.

Burann eyhi, kendi ynetimi altnda burada yaptrd inaat ve'onarmalarda ve tarm esnasnda Rumlarn var saydklar eski kilise vemanastr lardan hibir iz ve kalntnn ortaya kmadm bildirmitir.

Cuma tekyesinden baka dier Bektai kurulularn ve Bektai azizle-rini Hristiyanlarn da ziyaret ettiklerine dair inandrc kantlar vardr.Bu ile batan baa Trktr. Balkan Harbinden nce buras Rum-

larca tehlikeli blge saylrd.


29/96


Alasonya :Burada bir Arnavut eyh tarafndan ynetilen ufack bir tekye var-

dr. Kentin dmda, Sefice yolunun kenarndadr. Rumlarn Teselya ileYunanistan ilhak tarihi olan, 1882de kurulmu olduu sylenir. Fakattekyedekiler, buray ok eski bir kurulu olduunu iddia ederler. Bura-da gsterisiz bir trbe iinde Salih Baba adnda bir aziz yatr. Tekye-nin birbiri ardnca gelen iki eyhi de Salih Babanm yannda yatmakta-dr. Burada yalnz bana oturan eyh, bu tekyenin nc eyhidir. Tr-benin tarihi 1834tr. Salih Baba ise, ok eski bir tarihe mensup olarakgsteriliyor (123). Tekye, ilk eyh Necip Babann nerisi ve birka Be-yin yardm ile yaplmtr. Bu da Bektailerin yresel halk ziyaretghn ok iyi ynettiini kantlayan bir belgedir (124).

htimale gre, buraya trbedar olarak atannca trbede yatan Sa-lih Babadan rya yolu ile bir talimat almtr (125).

Katerin :

imdi tam olarak bir Rum ky ilesi olan bu blgede bir Bektaitekyesinin bulunuu i lk bakta insan yadrgatr . F akat Lea'ke, bu y-renin ma! sahiplerinin tmiinn Mslman ve beylerinin Tepedelenli

Ali Paamn yaknlar olduunu bildirmektedir (126).Tekye, Tepedelenli A li Paanm gvendii bir u noktasyd (127).

T E S E L Y A .

E ldeki btn belgelere gre, 1882de Yunanistana katlan bu bl-gedeki Bektailik propogandas iin etkili olan eyler, Ali Paa zama-nnda da geerl iini korumutur. Bu tanklk eitli kaynaklardan gel-mesi dolaysiyle g kazanmtr.

Ke'ni :

Teselyada kurulmu olan tek Bektai tekyesidir. Vaiestine ile Forsala arasndaki Renidedir (128). 1914 yl nda buray ziyaretim esna-snda tekye, bir Arnavut eyh ile birka muhib tarafndan ynetilirkengrmtm. Arnavut olduklar anlalan teki derviler buradan ayrl-mlardr. Tekyenin yeri ok gzeldir, geliri de yerindedir.

Trk ftuhat dneminin tannm savag erlerinden olan Torbal ve-ya Brfcali adyla anlan aziz ile (129) Cafer ve Mustafa Bahalar ayr-ca dier gazilerin trbeleri, byk tekye kapsmn nnde yer alr. Btrbeler mimarlk ynnden olduka ilgi ekicidir. K k her halde onyedinci yzyla kadar uzanr. Bu trbelerin tekyedeki iddiasz ve olduk-

a yeni olan binalardan ok farkl olduunu grdm. Y erli halkn sy-lentisine gre tekye, A ya Y orgi veya Aya Dimitri ye balanan bir ltinmanastr imi. On yedinci yzylda K onyal Mevlevi dervileri burayayerlemi, Ali Faa ise, buray Bektaiere aktarmtr. Bununla beraber


30/96


bu rivayetin kantlanmas pek zordur. Bu kurulu, 1826 ykmndan kur-tulmutur. Fakat buradan Bektailer karld iin bir sre haydutla-rn yata olmutu. Bu Yunan igali devresinde de byle idi (130),

1888 ylnda burada elli drt derviin bulunduu bilinmektedir.Bu ilde bundan baka Bektai tekyesi yoktur. Fakat yerli halk bu-

rada Ali Paa tarafndan kurulmu ve 1826da kaldrlm tekyelerinolduunu sylerler.

Tatar :

Bu yrede tekye diye tannan servilerle evrili zarif bir yer var-dr (131). imdi bu yerin sahibi Y. Apostolidestir. Buras son zamanla-ra kadar Mevieviler elinde idi (132). Binalarn arasnda sekiz keli birtrbe vardr . Buradaki yatrn adn bana Reni de Ball Baba olarakbildirmilerdi. Tekyedeki binalar, 1897 savanda yanmtr (133).

Kpeklibyii :

Bu yrede ahin Babamn mezarnn bulunduu bir trbe vardr.Bu sraladm tekyenin Trk ftuhat dneminde kurulduu sy-

lenmektedir.

i.iL L 'i lfCV j L t f i t b l C. j k j L ' u f

Y erl i halk burasn, bu geitten geen nemli ticaret yolunu dene-tim altnda tutmak iin Ali Paa tarafndan kurulduunu sylerler (134).

Bu aziz, Nakibendiler tarafndan benimsenmekte ise de;' Babaszc daha ok Bektailer tarafndan kullanlr. Ayrca, Haan Babann yaam daha ok Bektai tipine uyar. nk kendisi fthat sa-va erlerinden olarak gsteriliyor. 1805de Dodwellin yapt bir resim-de, minareli bir cami ile birlikte trbe ve tekye gsterilmektedir. Halbu-ki minare, Bektai tekyeierinin bilinen zelliklerinden deildir. E. Lear,ellinci yllarda burada grev yapan dervilerin Mevlevi klah giydikle-rini bildiriyor. Bu da buray sonradan Mevieviler tarafndan igal edil-diini kantlar. Bilindii gibi Bektailiin yasakland 1826 senesindensonra, Mevlevilerin kinci Mahmud yannda nfuzlar ok artmt (135).

Ali Paa, btn bu tekyeleri politik amala desteklemitir. nkbu tekyeler, nemli yollar zerinde veya yaknnda seilmilerdi.

Ali Paann tarikatla olan politik ilgisi ve ba baka bir yerdearatrlacaktr (136).

Teselyada,, bunlardan baka kurulmu tekyeler :

Trhal (Trikkale) :

Leake, Ali Paa tarafndan yaptrlm, imar edilmi byiik bir tek-

ye bulmutur (137).Ala evresinde :1809da Al i P aa tarafndan Ayiye Magnisanm mil kuzey bat-

snda yaptr lm bir Bektai tekyesinden L eake, sz etmektedir (138).


31/96

30 BEKTA L N CORAF DA IL IM I

Buras Pouquevillenin bildirdii A li K ulu tekyesinin ayn olduu sanl-maktadr.

Yeniehir :

Larissa krk azizlerin mezarlar imdi harap olmu olan K rklartekyesindeki caminin avlusunda bulunmaktadr. Bu K rk azizleri Bek-tailer kendilerinden sayarlar (139).

G K T

Bektailer, adann balca kenti olan; K andiye, Resmo ve Han-yaya dalmlardr. nceleri Aya Velasyus kynde bir tekye vard.Bu tekye Kandiyenin iki saat gneyinde bulunurdu. Hanyada bir Bektaiden, bu tarikat taraftarlarnn, 1897 kargaasndan nceki glerihakknda iyi bilgiler edindim. kargaadan sonra Mslman Giritliler,Anadoluya, Trablusa, teki adalara toplu halde g etmilerdir. Bu ha-reket aadaki istatistikte grlebilir. Deerler olduka dorudur :

K entler 1897de imdi

KandiyeResmoHanya

K andiyenin gneyindeki blge, M slmanlarn en gl olduu yer-di. Mslman Giri tliler, adann fethiyle birl ikte Mslmanl toplucabenimseyen yerli halktr. Adann merkezi olan Hanyada, Mevlevilik bu-lunduu iin, Bektailer, sayca oalamamtr. Ayrca Bingaziden ge-len gmenler buraya Rifailii getirmilerdir.

Kandiye :

Tekye, kentin eyrek saat gneyindeki ana yol zerinde bulunanK nosses ile Fortezza ky arasndadr (140).

K andiyenin fetih tarihi olan 1669 yl ndan nce Horasanl A li Ba-ba adyla tannan bir aziz tarafndan tekye kurulmutur. K urulu yl165dir (141). Bu tekyede. hal ife adn alm olan eyh, K olanyal birArnavuttur. Kendisi kutsal bekr, fakat kendisinden nceki eyh evliidi. Bu evli eyh, lmnden sonra, yerine kutsal bekr bir eyhin ge-mesinin daha uygun olacan vasiyet etmitir. Tekyede on iki dervivard. Bunlarn ou Arnavut olsa gerektir. Tekye ynetimi iyi, geliriyerinde olduu grnyor. K andiyenin yeni kapsnn dnda Rzk Ba-

ba mezar vardr (L evha: 2). Bal zerinde Bektai azizlerine zgta grnr. Avlusundaki aalara il itiri lmi aput ve bez paralarvardr. Bu yzden halk yannda ok saygn olduunu syleyebili riz. Y a-nndaki kulbede trbedarmn mezar bulunmaktadr.

5000 . 5003000 1000200 70


32/96

BEKTA L 'N CORAF DA IL IM I 31

Eesmo :

Bu tekyede yalnz Haan Babamn mezar vardr.Hanyada, Bektailerin g dolayiyle imdi hi bir tekye yok-

tur (142). Mustafa Gazi adnda bir sava erine ait ak trbe altndayatan bir aziz bulunmaktadr. K entin kenarndadr. Ba zerinde tari-katn simgesi olan bir ta vardr. Bu trbe, 22 Maysta Trabluslular ta-rafndan topluca ziyaret edilmektedir.

E P K

40 enlem derecesi gneyindeki blgede Bektailik esasl durumdakk tutmu grnyor. Ali P aanm koruyuculuu oldiu halde (143),Bektailiin merkezlerinden biri olan Y anyada hi bir Bektai tekyesiyoktur. Bektailerin burada grnr eseri Ali Paa dneminde yaamolan Haan eref Babamn mezar ile Ali Paamn kabridir. Bu kabrinstun balnda bir Bektai tac vardr (144).

Y anya ile M ocov arasndaki yol zerinde bir Bektai tekyesi var-dr ki, imdi botur. Bu tekyeyi Ali Paa, Teselyaya gelen nemli nok-

tay denetim altnda tutmak iin yaptrmtr. Sava taktii bakmndannemli, bir noktadr (145). te yandan, 40 derece enlemin kuzeyindekiblgede Balkan sava sonundaki kargaaya kadar on dokuzuncu yzylBektaliinin en gl bir kalesi vardr. imdi Yunanistann kuzey Epiriliyle Arnavutluk Prenslii arasnda yapay snrla iki paraya blnm-tr. Bu yrede Toska Arnavut Bektailer, Mslman halkn onda dok

zunu oluturur. K uzeydeki Gega Arnavutlar ise, tersine nfusun ondabiri kadar olduu sylenmektedir.

Bektailiin tarihi hakknda Epir deki yaptm aratrmalarda,aada anlatacam olaylar bana yardmc olmutur:

a Bektailiin buraya gelii olduka ge bir tarihtedir.b Ali .Paanm (17591822) Bektai tarikatnn bir yesi olmas,

Bektailiin burada kk tutmasna neden olmutur (146).

Toskalarn K esriyedeki en eski tekyesi (147), memleketlerinin eneski kuruluu Saylabilir. F akat bu corafya bakmndan Makedonyablgesine der. Bu tekyenin tarihi de belli deildir. Balkanlarn tekiyerlerinde olduu gibi burada yatan aziz, ftuhat erlerinden saylr. Buazizin kiil ii stn bir insan grnmndedir. te yandan, dalarnArnavutluk tarafnda bulunan azizlerin yaamlarnn tarihi belli deil-dir. Bu azizler tekyelerinin kurucusu olmaktan baka bir iddia besle-

mezler. E rgir ideki tekyelerin Ali Paadan ok eski olduu sylenirsede, bunu kantlayacak hi bir belge bulunamaz. Grce ve F raeridekitekyeler Ali Paa dnemindeki kurulular olduu gibi, dier tekyelerinde daha sonraki tarihlere balanabilmesi mmkndr.


33/96

32 BEKTAL N CORAF DAIL IM I

ok az istisnalarla, Arnavutluk derghlarnda yatan azizlerin nem-leri o kadar byk deildir. Hayattaki eyhleri daha ok sayg ve iti-bar grrler. Veya bir yabancya yle grnr. Arnavutlar, Bektaliindini ve hurafevi tarafndan daha ok, sosyal rgt tarafna deer ver-milerdir. Bu durum tekyelerin grn ile de onaylanabilir. Buradakitekyeler, genellikle, salam ve sade kr evleri biimindedir. K epsi dekylerin banda, seyrek olarak da byk kentlerin evresinde bulun-maktadr. Azizlerin trbeleri pek sadedir. Tekye binalarndan biraz uzak-tadr. Arnavutluktaki Bektailik, Fransa ihtilalinin de etkisiyle dinindoma ve biim ynnden daha ok insanlarn kardelii gibi bir takmbilimsel ve ada dncelere yer vermitir. Fakat bunlar Yenieri liinfetih gnlerinde olan slmn kln ile yaylmas ve ilk Bektai azizlerinidoa st gren dncelere ters dmektedir.

Sultan Mahmudun 1828daki giriimi, Arnavutluk Bektailerine okadar etkili olmamtr. Arnavutluk engebeli bir araziye sahip olduuiin her yer doal bir smak durumundadr.

Gney Arnavutlukta Bektailerle rekabet etmek isteyen, Sadiye,

Halvetiye ve bunun kolu olan Hayatiye (148) diye bilinen sofu tarikat-lar hi bir zaman etkili olamamtr. Bu tarikatlarn Tepedelen, Leskovik, Grce, Vigligta, ankeri, Pruke ve Ghri'de kurulular vard.Bununla bir likte, Tepedelendeki ve Leskovikteki tekyeleri yanm, di-erleri harap olmu veya taraftarlarm kaybetmitir . H alveti H ayatitarikatnn Arnavutlua Bektailerden sonra, geldii sylenirse de, L eskovikdeki yklm H alveti tekyesinin kapsnn zerinde bulunan 1211Hicri 1796 Mildi tarihi bunlarn Arnavutlua o kadar sonradan girmiolmadklarn gsterir.

Sultan Abdlmecid, 18381861 Bektaileri yok edilmekten kurtar-

mak, Bektailere dokunulmamas iin fermanlar yollad syleni-yor (149). Abdllamidin ise, bunlardan phelendii sanlyor. Bu ne-denle buraya bir grevli gndererek; Bektaliin alann ve tekyelerininsaysn aratrmtr, Fakat bunun sonucunda yok etmeyle ilgili hi bireyleminin ortaya kmad sylenmektedir. Bu kukular, Gney Arna-vutluun Yunanistana braklmas konusu tartld 188082deki ulu-sal harekete Bektaliin de katlp katlmadm aratrmak iin olsagerektir . O sralarda Arnavutluk halk, grnte Trkiyenin tehditedilen illerini kurtrmak, fakat gerekte bamsz bir Arnavutluk dev-leti kurmay amalayan Abdl Bey Fraeri ynetiminde ba kaldrm-

t. Bektai tarikatnn Balkan savandan sonra ba gsteren kargaalarsrasnda kayplar ok byk oldu. Birok tekyeler yerle bir edilmitir.K alanlarnn da bir ounun mallar E pirli babozuk askerler tarafn-dan yama edilmitir.


34/96

BEKTAL N CORAF DA ILIM I 33

Ergiri :Bektailik buraya yz elli yl nce gelip kk sald sylenmektedir.

Ali Paann kz kardei burada nfuzlu bir yerli beyle evlendii iinBektalie g kazandrmt (150). K ent evresinde ufak bir tepezerinde bakml bir tekye vardr. Bu tekye buradaki biricik kurulutur.

Bu tekye Hac Sleyman Baba tekyesi diye anl r (L evha: 2). Savatannce burada yirmi dervi otururdu. imdi yalnz on kiidir. Bunlarn birblm Arnavutluun teki yerlerindeki yklm tekyelerden kap bu-raya gelenlerdir. Tekyenin tarihi yetmig yl ncesinden teye gtrlemiyor. Burada bulunan yatrlarn drt trbesinin tarihi 186263tr. Bu-nunla birl ikte buras, Haan. Baba (151) ve M ustafa Baba adnda ikiBektai aziz tarafndan ok eski bir tarihte ziyaret edilmitir. kincisiburada yatmaktadr.

E rgiride Ali Baba ve Zeynelbid Baba adyla anlan iki tekyedaha vard. Bunlardan birincisi bu kentte idi. tekisi Hac SleymanBaba tekyesi arasnda idi.

E rgir inin drt saat gney dousunda, Nitravikada, kuruluu yeniolan bir tekye vardr.

Ali Paa'nm doduu yer olan Tepedelende hi bir zaman bir Bek-tai tekyesi bulunmamtr. Halbuki bu kentin kylerinde savatan n-ce bir ok tekye vard. Adlar unlardr :

K ente yanm saat uzaklkta Duka Tekyesi, Nevrakta A ziz Ali Babatekyesi, yanm saat uzaklkta Veliky tekyesi, bir saat uzaklkta yetmiyllk olduu sylenen Nemaliye tekyeleri bulunmaktadr.

Ayrca kente bir buuk saat mesafede, kuruluu yzyl nce oldu-u sylenen Aziz smail Babamn yatt K oudan tekyesi vardr.

Btn bu tekyeler son kargaada yklmtr. Leake, Tepelen rma-nn getii Trebakya tepesinin yamalarnda bulunan derviler ma-nastrndan sz etmektedir (152). Durumundan Bektai tekyesi olduusanlyor (153). Halknn drtte Bektai olan Premetide kuruluuelli altm yl olduu sylenen bir tekye vardr . K entin yukarsndakitepenin (154) yamac zerinde Bekta Babanm mezar bulunmaktadr.imdi (1915) tekye iinde askerler oturmaktadr. Dervileri ise, kenteyerlemilerdir.

Ali Basdivan :Bu yrede Ali Babann mezarnn bulunduu bir tekye vard. 1914

de yanmtr.Konia :Bu ile iinde en eski tekye bulunduu syleniyor. Bu tekyede Hay-

dar Babamn mezar bulunmaktadr. 1915de bir zarara uramam-tr (155).

Forma: 3


35/96


Leskovik :Bu bayndr tepe kentinin halknn ou Bektaidir (158). Tekye

kentin dnda K olonya yolunun yukarsndaki tepe zerindedir. Tekyenin otuz be yllk olduu syleniyor. Abidin Bahann mezar buradadr.Bu tekyede yedi sekiz dervi otururdu. imdi yknt halindedir.

Baka :Bu tekye gney Melcanl bir kii tarafndan kurulmutur (157).

imdi ykktr. Bu ile iinde Vrepskada bir ziyaret yeri vardr.

.Fraeri :Burada savatan nce eyh Nasifoinin mezarnn bulunduu ve yir-

mi derviin yaad byk ve nemli bir tekye vard. Ali Paann a-dalarndan olan bu aziz ok saygnd. Asl ad Muharrem Baba idi. Buaziz, H ac Bektagi Veiiyi ziyaretinde, tekyenin atal kaps kendi ken-dine almtr. Tekyenin eyhi, bu keramet karsnda bu senin nasi-bindir dedii iin, ad Nasibi olarak sylenmeye balanmtr.

Nasibi ile eyh Ali ve eyh Subhi, Ali Pagann parlak, geleceininceden sylemiler, bununla birlikte adaletle hkmet etmedii takdir-de urayaca kt sonular hatrlatmlardr.

Nasibi nin tekyesinde mezarnn bulunduu Fraaeri tekyesi, 1314deyanp yklmt. imdi iinde birka dervi oturmaktadr.

K olonya :

K olonya ilesinin Merali yaylasndaki odak zell iinde krk sekizkynde, yar harap durumda, aada sralayacam tekyeler bu-lunmaktadr :

Kraova Tekyesi :

Hersekenin iki saat kuzeyinde iinde Haan Babanm mezar bu-lunmaktadr.

Keser&ka veya K estraka :

Bu tekyede Hac Baba yatmaktadr.

Berma :

K eserakann gneyine der. inde Sleyman Babanm mezarvardr. Bu tekye otuz be yllktr. inde savatan nce drt be dervivard.

starya :Bu tekye yirmi be yllktr.

Grce :

Bu ilededrt tekye vardr.

Melca Tekyesi: Bu tekye, Meshapolois caddesinin yarm saat sa-nda ayn addaki kyn yukarsnda yksek bir yerde bulunmaktadr.Bu tekye, Rum kargaaclarnn yamasna. uramtr. Fakat, salamve kullanl binalarna dokunulmamtr. Tekye, yz sekiz vl nce ku-


36/96

BEKTALN CORAF DAILIMI 35

rulduu syleniyor. Bu her halde Hseyin Babanm clm tarihidir. Buaziz tekyeden biraz uzakta sekiz keli bir trbede yatmaktadr. Butrbenin gir iindeki odas ruh hastalar iin ifa yeri olarak kullanl-maktadr. Burada bulunan eyh, dier eyhlerden stn olmak itibarile Halife makammdadr. Burada ayrca be dervi bulunur. Trbe ya-nnda bulunan bir oda da mescid olarak ayrlmtr.

K anaram :

K k olmakla beraber yeni olan ter tekyedir (158). Grcenin eyrek saat kadar gneyinde, ayn ad tayan kyn birka dakikatesindedir. Yunan saldrsnda yama edilmi olduu zamandan berihi bir eyh oturmamtr. Y alnz bir dervi bekilik etmektedir.

Tura :Bu tekye Grcenin yarm saat gneyinde kk bir kurulutur.

Melcana baldr. inde eyh yoktur. Burada yatan , aziz A li Babadr.

Makedonya ile E pir arasndaki balant noktasnda K houteh tek-yesi vardr. V igligtanm yarm saat tesindedir . Grceden K esriyeyegiden yol zerindedir. Tekye ayn addaki kyn ierisindedir. Adlarve yaadklar dnem bilinmeyen dokuz tane azizin mezarlar bulundu-u bir kesi vardir. K esriyeli bir eyh bana, K houteh tekyesinin 1826da yok edilmesinden sonra, brahim Baba adnda biri tarafndan kurul-mu olduunu sylemiti. Ba eyhi H afz Baba, bundan sekiz yl ncelmtr. K houteh tekyesi imdi bir eyh ve iki dervi tarafndan y-netilmektedir. E pir iier tarafndan yama edilmi, fakat yklmamtr.

A R N A V U T L U K

Bugnk Arnavutluk prensliinde balca Bektailik blgesi; g-neydeki Malakastradr. Daha yukarda bulunan Gegalarm oununbanaz fikirlere sahib olmas nedeniyle Bektailer dank bir alana ya-ylmlardr. Malakastra ve Veyuse, Aous rma ile Berat arasnda bu-lunan bir Toska blgesidir . Buradaki Bektailik Tepedeleninkinin de-vam olup, yapay bir snrla ayrlmtr.

Malakastrada bulunan pek ok Bektai tekyesi, imdi be vs ha-rap bir durumdadr. Babozuk Hristiyan askerlerin elinden kurtulan-lar ise, Tiranl Esat Paanm banaz Gegalar tarafndan yklmlar-dr (159).

Buradaki halkn Bektalii kabul etmesinin tarihi belli deildir.Bunun yakn bir zamanda olduu sanl yor. H atta Rum Arnavutluununkinden de sonradr. Bana en eski tekyeler olmak zere Glva ve Kapanitekyelerinden sz edilmiti. Tarihleri yz otuzbe yl nce olmak ze-


37/96

36 BEKTALN CORAF DAILIMI

re gsterilmiti. Propogandalarnm balangc Ali Paaya kadar kma-s byk bir olaslk tar. Biraz kuzeyde olan K roya ve Akahisar ta-raflarnda Bektaliin Al i Paanm etkisiyle yerletii sanlmaktadr.Bu harekete Ali Paanm adalarndan Beratl mer Viryoni ile Avlonyal Mahmud Beyin katldn biliyoruz (160).

Malakastra blgesinde aada akladm tekyeler vard. Fakatbunlarm birounun yerlerini haritada gsteremiyorum.

Glova, Melani, Dabia, Aranitas, Muharrem Babann yatt K ras,nemli bir tekye olan Prite, Boyniri , (buradaki tekye Epirl iler ta-rafndan yak lmt r). Kapani, Kremnar, Komari, Osman Zeza, Maritza, Greitsaon, Panori t, Sar Saltuun ziyaret ettii evliya yeri olanenet Miran, Patsh, Avlonyada Bektai azizlerinden K oum veya K a-sm Baba (161) ve Hekali de ssl Bektai talariyle mezarlarn bulun-duu bir ziyaret yerinden sz edilmektedir (162).

Malakastra blgesinin dnda, son zamanlara kadar tekyeler var-d. Bunlarn yerleri: Gney Arnavutlukta, Beratta, Beratm dousun-da Denil zerindeki Dir izada, Tomori tzada (163) onun gneyinde Tropelde kuzeyde Mati kaynaklarnda, Marknete bulunuyordu.

Halknn ou snni olan K uzey Arnavutluk ta'da, u yerlerde Bek-tai tekyeleri vardr:

Mustafa Babanm yatt Elbasan tekyesi. Bu tekye, son zamanlar-da Gegalar tarafndan yklmtr.

Debre :Buradaki tekyenin Gegalar tarafndan ykld syleniyor. Dora

nn Sar Saltuk menkabesi hakkmdaki aklamasndan Dra ve iyah daBektai ziyaret yerlerinin olduu dnlebilir (164). Ayn yazar, T iranhalknn ounlukla Bektai ve Ri fai olduunu bildirmektedir (165).

Kroya :Buradaki halkn hemen hepsinin Bektai olduu sanlyor. K asaba

iinde ve evresinde yaayan gelenekten (166) buraya Bektailik on se-kizinci yzyl sonlarna doru Ali Paamn adamlarndan eyh Memi ta-rafndan sokulduu samlabil ir . (Demir Babamn ada olan ve fthat erlerinden olan Memi Sultan baka azizdir).

. Bu kii, 1807de K royada bir tekye kurmutu. Sonra Y anyal AliPaamn hsm olan kodra Paasma kar (167) yerl i beylerden K ap-lan Paa, Toptan ile el birl ii yapmt. Fakat K aplan Paanm Bekta-lie sadakatsizl iinden kukulanan eyh, K aplan Paa ile ilgisini kes-

miti. Buna kzan K aplan Paa, K royadan kmasn Memiye bildirmi-ti. Fakat K royada eyh Meminin basksna dayanamyan Toptani aile-si, K royada daha fazla kalamyarak Tirana g etmitir (168). Toptanilerin Bektailerle urasn sonradan E sat P aa srdrmtr.


38/96

BEKTA L 'N CORAF DAIL IM I 37

K roya, Bektai azizlerinden Sar Saltukun servenleriyle ilgili yer-lerden biridir (169). Burada bulunan iki tepeden birisinde Sar Saltukun mezar vardr . teki tepede ise, yani Fa K rota tepesinde de AliBabamn mezar vardr. Bu sonuncusunu ppen geni bir biimde tan-tmn yapyor (170).

AVUSTURYA MACARSTAN

Budapete, Bektailiin en ileri karakoludur. Burada Gl Baba adn-da bir aziz yatr. Fthat erlerindendir. M acaristan bakentinin temaayerlerinden biridir (171).


39/96

TESELYANIN B E K TA T E S Y S L E E (172)

Skotosa blgesindeki rini ve Reninin gney dousunda nar, ba-dem, kzlck aalarnn glgeleri arasnda, tepedeki gzel manzaralbir yerde bir Bektai tekyesi vardr . Bu K uzey Teselyada nl bir ku-rulutur. Hkmet istatistiklerine gre, burada otuz dokuz _ervi otur-maktadr. F akat 1888de ziyaretim esnasnda burada elli drt kii var -d. ou batl .inanlara inanan calil kiilerdi. Bununla birlikte aralarn-da bilgili bir dervi, burasnn eskiden bat kiliselerine bal bir manastrolduunu sylemiti (173). Buradaki eski kisenin Aya Dimitr i veyaAya Yorgi kilisesi olabileceini bildirmilerdi. Bu tekyede bir sre K on-yadaki Kulakl Babaya bal Trk dervileri oturmulard (174175'!.Toni Tulavii (176) dergisine gre.. Ali Paanm bask l ynetimi sama-nnda buras Bektailere verilmitir. Ali Paa, kendisinin liberal bir Bek-tai olduunu sylemekle acaba din ile alay m ediyordu?

Bu dnemde Teselyada bir takm tekyeler kurulmutur. Bunlar da-ha ok evredeki halk iin politik toplanma odaklar idi. Burada drttekye vardr ki; Askeri amalara uygun bir toplanma yeridir. Bunlar-dan bir i Rini evresinde olup, Golostan F orsala ve Kandieye giden yol

zerindedir. Bu tekye Torbal veya Drbali Sultan tekyesidir. Diertekye Lamiya, Yeniehir ve Forsaladaki yol zerinde bulunan Tatar k.y dolaynda kurulmu olan Bali Baba tekyesidir. tekiler ise, K pekl iky evresindeki ahin Baba ile Y eniehirden keziye giden yol ze-rindeki Tempe Vadisindeki Baba tekyesidir. 1826da Sultan MahmudYenieri leri ortadan kaldrd zaman; Bektailiin de ortadan kaldrl -mas iin padiah tarafndan karlan emir zerine Hristiyan halk, top-luca tekyelere saldrarak Bektaileri kovmulard. T atar ve K peklideki tekyeler yklmt. Rinideki tekyede bulunan dervilerin direnmesizerine tekye bir zarar grmemiti (177).

Boalan bu tekyeler (178) usun zaman haydutlara, snak olmu-tu. Burada bu bo tekyelerden birinde reklenen Bayram Aa ismindebiri elebalk ettii etesiyle evre halkn usandrmt. Bayram A anm snd bu tekye, eskiden Aya Y orgi adna yaplm bir kilise oldu-u sanlmaktadr. Bu tekyelerde yaayan derviler sa kulaklarna k-pe, boyunlarna da teslim ta takarlard (179). Gen Bektailer (180)balarna beyaz bir balk giyerler ve haftada bir balarn tra eder-lerdi.


40/96

I T A RA F L I Z Y A B ET Y ES LEE V E

BEKTA PROPAGANDASI (181)

E ski dnyann tannm ibadet yerlerindeki dinsel trenler oun-lukla yresel eski dinlerin kalnt larn da yanstrlar. Fakat bu durumyeni dinin katrnalariyle kararak ve oalarak deiime urarlar. Artkeskilerin yerine yeniler geer. Bunu kesin bir belge olarak sunabiliriz.Fatih bir rk veya bir misyoner rgtnn dinsel yeleri tarafndan ya-

banc lkelere getirilen bir din inandrma gc ile yerli dinsel trenlerbiim deiti rerek yeni dinin mal olur (182). E ski zaman dinlerinde buaktarmlarn eylemse! olarak ne gibi yol ve yntemlerle yerletiinedair bir takm teori lerden fcagka bir ey ortaya konamaz. K onsa da pekseyrek olur.

Bu yaz, ada bir slm tarikat olan Bektaliin kutsal trenlerive zell ikle Hr istiyanlarca saygn olan yerler zerindeki etki lerininaratrlmasdr.

Bektaliin, Hristiyanlk aleyhine bir yol tuttuu yerlerdeki du-rumlar aratrlrsa: Zorlama olmakszn, eski ilahiyatn yenilemesi ye-ni ile yer deimesi, saygn kiilerin, eski azizlerin yeni azizlerle belir-lenmesi olay ak olarak grlr.

Bylece her iki dinin mensuplar kutsal yerleri ve saygn kiileridzenli olarak ziyaret ederler.

Bektai Mslmanl ve Sm Mslmanlk :

Bektail ik, daha ok bir dervi tarikat olarak tannr. teki tari -katlarda olduu gibi, tarikatn bireylerini oluturan canlara BektailerMuhib derler (183). Bunlar tarikata ikrar veren insanlar oluturur.Dervi tarikatlarnda ibadet edilen yerin ad tekyedir. Tekye durumagre Baba veya P ir ynetiminde bir miktar derviin bulunduu bir L o

cadr. Bu tekyelerde ounlukla kurucusunun mezar ile ibadet iin demeydan evi bulunur.

Bektai tarikat hi bir ulusun snrlar ile snrlanamaz. nk:Iraktan Arnavutlua kadar btn Osmanl mparatorluunun toprak-lar iine yaylmtr.

Bektailerin dinsel retileri btn zihinlerle badaabilecek veher trl dnceye yant verebilecek biimde dzenlenmitir. Yollar,


41/96


insanlar kutsal geree gtrecek aamalar, atm adm ycelten iradyntemlerini ierir. Bu aamalarda azizlere niyaz etmenin byk etkisivardr.

Bektaliin teolojisi; Vcudun Birlii temeline dayanr. nan vetrenlerinde bir yandan Mslmanlk, dier ynden kendilerine akrabasaydklar Hristiyanlk ile ortak noktalar bulunur.

Bektai grlerinde; zorlama ve iddet olmad gibi, merhamet

ve efkat byk bir yer tutar. yi bir Bektai, Mslman veya Mslmanolmayan arasnda bir fark grmez. nk temelde insan sevgisi vardr.Tarikata eer nitelikleri uygun ise, Mslman olmayanlar da alnabilir.rnek olarak, geen yzyln ellinci ylnda Antonaki Versamis adndabir kii, Bursa ilinde bir locamn bakam idi (184). Mr. Peht yazsnda:Arnavutluktaki tekyelerde bulunan elli altm dervi arasnda yaptaratrmalarda, bunlardan bir ksmnn H r istiyan Bektai olduunusaptamtr. Bunlara da, tarikatn sr lar Mslman Bektailere ak -land biimde aklanmtr. Fakat eski dinlerinde braklmtr (185).Tarikata aday olanlardan Tanr ya inanm, ahlki nitelikleri uygun ol-mas balca koullardandr.

Bektailik babadan oula gemez. Babalar ocuklarnn tarikat se-mesinde bask yapmaz.

Banaz olan zahiri Mslmanlar, Bektailerin tutum ve gidileriniyererler. Hitan snnetini, kadnlarn rtnmelerini, kaytszlkla karla-yan Bektaleri asla ho gremezler. Hele namaz hususunda geveklikgstermelerini ve iki imelerini hi hazmedemezler.

Bektailerin kutsal tren dedikleri ibadetler, meydan evlerinin ka-ps kapanarak yapl r. Bu trenlere kadn ve erkek canlar katlr. Bunedenle haklarnda ktlk phesi domaktadr.

Bektailik, kendi retisine uygun den her eyi zmser.

Dinsel grlerinin kurban, olan 1393S4te Timur oullarnca l-drlen Esterabadl F azlullahm rencileri , randan kaarak Anadoluya gemilerdir. Bunlarn az bir ksm ise, Bektai tarikatna girmitir.Ve Fazlullahm Cavidan kitabndaki dnceleri, Bektailer arasndayaymlardr (186). O zamandan beri Bektailik banazlarn imeklerimzerine ekmitir.

1826da Sultan Mahmud, bir uygulamayla Yenierilerle, onlarndervi taraftarlarn yok etmee gir imitir . Bylece Yenieri lik orta-dan kalkm, ama Bektailik sadece sakatlanmtr. Son yzyln ellinciylnda Bektailik yeniden geni olarak canlanmtr (187). Bugn zel-

likle Anadolunun merkezi, gney bats, gney dousu, ayrca Balkan veArnavutlukta bulunan halk arasnda kendisine taraftar bulmu-tur (188). Bu son memlekette saylar seksen bin nasipli mride ula-mtr (189). Memleketleri dnda da, ou kez Arnavut derviler bu-


42/96


lunur. Son zamanlarda Anadoluyu gezen birisi, Anadolunun gbeindebulunan Hac Bekta tekyesinde dervilerin ounun A rnavut olduunubildirmektedir (190). Bunlarn bir ksm kukusuz kendi memleketlerin-deki tekyelere bakan aday saylabilir.

Bektailerin Hac Bekta tekyesini ziyareti, tarikatlarn benimset-mek iin kullandklar yntemdir. Bu suretle dier yerlerdeki ziyaretyerlerini yneten kiileri de kendi tarikatna ekmeyi amalarlar. Bektaier teki yrelerdeki azizleri ve airet evliyalarn Hac Bekta hal-kasndan sayarlar (191). Bu balanty gerekletirmek iin insan a-r tan esnek menkabeler veya. kerametlerden sz ederler. Sonuta b-tn bu j/erlerdeki azizler kendiliinden Bektai rgtne girmi olur.Trkiyenin her yerinde adsz veya hangi taraftan olduu bilinmeyenazizlerin veya dedelerin mezarlar konu olduu zaman, sorun ok dahabasitti. Bu azizlerin mezarlar ve merepleri ilham ve rya ile bulunma-s gerekirdi. Hemen bir Bektai dervii rya grr, ryasnda azizi be-lirlerdi. Ve zamanla bu azizin yatt trbenin etrafna Bektai dervi-lerinin tal kabirleri yer almaa balar, dolaysiyle o aziz de Bektaiolmu olurdu.

Crcwfootun, Orta Anadoludaki ii K zlba airetler arasndakiyapt aratrmalarda (192). Ankara evresinde bir ii kynde yatanHaydari Sultan, bir airet azizi iken, Bektailerin etkisiyle Hac Bektahalkasna sokulmutur. H ac Bektam Piri olan H oca Ahmed Yesevinin mridlerinden Kutbeddin H aydar, K araca Ahmed ile birlikte Trkis-tandan buraya gelmi olduu sylentisiyle, bu airet (193) azizi, Bektailetirilmitir (194). Bu tekyenin Bektailik iin nemli bir yer olduu-nu sylemee gerek yoktur.

Bektailer tarafndan byle kendine maietme olaylar baka yre-lerde de grlr. Lukas tarafndan bildir ilen, Mula yaknnda (195)

bulunan Yataanda da, iki yz derviin barnd zengin bir tekye. vardr.Burada, Yataan denilen bu Mslmamn rmemi cesedi nemle

korunmaktadr . Bunun byk kerametleri olduu syleniyor (196). Ay-n yazar, gney bat illerinde yaayan gerevli aklrolu aireti hakkmdaki hazrlad listesi, gney bat illerinde sk sk dolaan Yataanadnda bir kii gsteri lmektedir . B ylece: Y ataan bir airet azizi ol-duu halde Bektailer, H aydar Sultan gibi onu da Hac Bekta halkas-na balamlar (197). Tekyeyi, bu azizin' yatrnn yanma kurmulardr.

Trbedarlklar cahil halkm elinde olan bu gibi airet azizleriniBektailer ok kolay kendilerine mal ederler. Ayrca rakip tarikatlarn

etkisini sprmek, silmek iin de yntemleri gldr. ok abuk ba-arya eriirler.. Ama H ac Bektam kendisi genell ik le, snner tarafn-dan Nakibendi tarikatndan olduunu iddia edilir. (Hace Nakibendindoumu 1317 ve tarikat kurduu tarih ise, 1357dir. Bu tarih Hac Bek


43/96

42 BEKTAI. N CORAF DAIL IM !

tai. Vei nin gmnden ok sonradr. Bu durumda Hac Bektai Velinasl Nakibendi olabilir).

1826 ylndan sonra Sultan Mahmud, curaya minareli bir cami yap-trm ve camide dini hizmetlerin yerine getirilmesi iin bir Nakibendieyh atamtr (198). Buna benzer biimde Nakifcendiler, BursadakiRamazan Bahay ve K ahiredeki K asriil ayn tekyesinde yatan Kaygusuaun da Nakibendi olduunu iddia ederler (199). (Halbuki K aygusuzun mezar Mukattamdadr).

Sultan Malmudun Bektailere kar at savan tarihini yazanE sat Efendiye gre: Bektailer, Baba ye Abdal adlar yalnz Bektaiazizlerini gsterdii bahanesiyle Nakibendi, K adiri gibi teki tarikat-lara mensup btn evliyalarnn mescit, tekye ve trbelerini ele geir-milerdir (200).

ANADOLUDA B EK T A L K V E HIRSTYANLIK

Bundan nceki yazlarmzda Bektalii, airet azizlerini ve tekitarikatlarn kutsal yerlerini nasl zmsediklerini belgelerle aklam-

tk. imdi ise, Hr istiyan kil iselerini ve azizlerini zmseme ilemindedaha ilgi ekici bir yol yntem tutmulardr.

Bektailer, Hristiyan ziyaret yerlerine ei koyduklar gibi, buralarnkaplarn da Hristiyanlara ak brakmlardr. En ok ilgin yn deburasdr. Trk topraklarnda yaayan Hristiyanlarn, Nakibendi gibikat tarikatlara yaklamas olanakszdr.

Bektailik ile Hristiyanlk arasndaki ortak noktalar, J akop tarafn-dan geni bir biimde aklanmtr (201). rnein J akop. bu konudailk tarihi belge olarak Bedreddin olayn gsteriyor. (Oysa eyh Bedreddin bir Bektai deildir. Bedreddin nce M sr da, Hseyin A hlati

den Halveti oluyor. Anadoluya geldikten sonra da Somuncu Baba ady-la anlan Ebu Iamidi Aksarayiden Melmet sluku gryor. FakatBektai tarikatna girdiini kantlayacak elde hi belge yoktur).

eyh Bedreddinin yaptlar incelenirse, kendisi melmet ehli olma-s dolaysiyle dolayl olarak Bektai ve H urufi neesindedir.

Bedreddinin mal mlk ortakln da ieren biraz dinsel, biraz dasosyal bir retisi, H ristiyanlar tarafndan evkle karlanyor (202).nk Bedreddin, Hristiyaniarla ^Mslmanlar arasnda bir fark olma-dn sylemektedir. Bir derviini Sakz adasnda bulunan bir keieyollayarak, keii kendisine balamt (203). Bu dervi ynetime ba

kaldrd iin armha gerilerek idam edilmiti. (Brkliice Mustafa).Bektailer, ii daha salam tutmulardr. Mslman ziyaret yerle-rini H ristiyan iin de elverili yapmlar (204). Mslmanlar tarafndansaygin olan bir azizi, bulank bir hikye ile Hristiyan izlenimi de ver


44/96

BEKTAL N CORAF DAIL IM I 43

misler veya bir H r istiyan. azizinin gizlice Mslmanl kabul ettiinive gizli din tuttuu sylentisini yaratmlardr (205). Bylelikle yatr-lar, iki tarafl olarak saygn hale getirmilerdir. Bu ilerin gereklemesiiin temel oluturmulard:

Doru yolu bulma zdeleme Gerekleme.

rnein M evleviler, K onyadaki E fltun adndaki belirsiz bir keii,eski Y unan ilhiyunundan olan E fltun i le zdeletirerek, saygn duru-

ma getirmilerdir. Bylece eski ve yeni yatrlar hazr manken olarakkullanlmaa balamtr. Genellikle orta tip kyl anlayna yatkn birbiimde sylentilerle kerametleriyle tannm kiilerin trbeleri Msl-man ve H r istiyan halkn ziyaret yeri oluyordu (206). Doru yolu bul-ma, zdeletirme ve gerekletirme uygulamas, bu olayn doal temasnoktasn glendirecek, onu mantki bir dzeye karacaktr. Btn

. bunlar, Hristiyan dncesine yabans ise, ii Batniler arasnda okyaygndr (207). Bektailerin elinde bulunan ilk hazr manken Hzr dr.

Hzr, btn Mslmanlarca ycelti lmektedir. Bu aziz, H r istiyan-larn Aya Y orgisine benzemektedir. Bu azizin Anadolu K slbalar ara-snda (208) zel bir yeri vardr. Bunlarn Bektasilerle ilikileri hem ka-ranlk hem de belgelenmemitir. Gney doudaki Aleviler, yerli Hristi-yanlarn Serciyus dedikleri azizi H zr olarak kabul ederler (209). AzizCerciyusa mensup kiliseleri ziyaret veri olarak kullanrlar (210). Fakatbatda Serciyus pek nemli deildir. Rum halk, Mslmanlarn Hz rnakarlk Aya Y orgi veya Aya A lyasta nem verirler. Her iki tarafnhalklarnca da kutsallatr lr. K aradeniz kysnda bulunan eyl Elvantrbesinin A ya T eodosyosun yerine getii anlalyor' (211). Doudabulunan Alevi dedeleri o blgede bulunan Hristiyan halk kendi taraf-larna. evirmek iin, say Ali ile, on iki apostolu, on iki imam ile; Petrus ve Pavlosu Haan ve Hseyinle zdeletirerek, H r istiyan halkm

Alevi olmasn salamlard (212).Bektaliin etkisi altnda oluan bu gibi dinsel kaynamalara ait

rnekler, aada gsterilmektedir.

1 Krehir yresindeki rnek :

Bektai tarikatnn merkez tekyesi olan Hac Bekta, Hristiyanlartarafndan da ziyaret edilmektedir. Bu yredeki Hristiyan halk buras-nn vaktiyle Ayos Haralambos adyla, anlan bir Hr istiyan manastr olduunu iddia ederler (213). Hristiyanlar, Hac Bektai Veli trbesinegirerken ha karrlar. Bu mezarn Ayos Haralamfcosa ait olduuna

inanrlar (214). Halbuki bu azizin Haralambos ile hi bir ilgisi yokturBu yaktrma, Hac Bektagn buraya geldii dnemde ba gstereaTaun denilen bir salgn hastal, kerametiyle ortadan kaldrmas nede-nidir. Bu tip giriimler, Haralarrbosun zell iine ok benzer (215). Ba


45/96

44 BEKTAL N CORAF DA IL IM !

piskapos K ir il losun (1815) ise, Hac Bekta E ristasyosa eit saymak-tadr (216). Symaxaria da, (217) E ristasyosu Anadolu ile deil, Romaile ilgili olduunu sylemektedir. Bu kiinin dou kiliseleri ile hi biril iii yoktur. Btn bu sylentilerin kmasna neden udur (218) :

Gya, boynuzlar arasmda bir ha bulunan bir erkek geyik, kendi-sini avlamak isteyen H r istiyan avclara, bir insan sesiyle, Beni niinavlyorsunuz, ben Mesih saym diye barmtr. Bu H r istiyan hik-

yesi gerekten ok yavandr.Bununla birlikte, geyik ile dervilik arasnda sk bir ilgi vardr. Ve

geyie sevgi beslerler (219). Bektai azizlerinden K aygusuz Sultanmda Ayos E ristasyos gibi yaralad bir geyik, sayg deer bir dervie d-nmtr. Avcya geyiin yaralarn kendisi zerinde gstererek, genavcy imana getirmitir.

Byk Trk Evliyas Hac Bektai Veliye Hristiyanlarca da sayggstermek ihtiyac bu hikyeyi oluturmutur.

2 Ankara yresindeki, rnek :

K aydari Sultan (22) kynde yatan Hayclari Sultan, Hac Bektahalkasndan olan K utbeddin H aydar veya Hac Ahmed olduu syleni-yor. Hac Bektam Mene adndaki H r istiyan eiyle burada bir sreoturduu bildiri liyor. (Aslnda, Hz. Alinin Muhammed Hanefi adndakiocuu K ayserili bir Rum kzndan domutur. Ad M ene veya Minedir.Menkabede, Al i, bu kz K ayseri kalesinden kararak, burada bir md-det gizlemitir. Bu yredeki halk inannda, Hac Bekta ile Ali zdeolduu iin bu sylenti ortaya kmtr (221). Buras, Alevi olan buky halknn denetimi altndadr (222).

3 E skiehir yresindeki rnek :

H i olmazsa on altnc yzyldan beri (223) Bektailerin elinin al-tnda olan bu manastrda Arap kahramanlarndan Seyyid Battal Gazitrbesinin bulunduu iddia edilmektedir . Arkasnda da bir H r istiyanprensesi olan ei yatmaktadr (224).

4 orum evresindeki rnek :Buras emspur tekyesidir. Buradaki Mslmanlar, bu Bektai tek

yesinin yerinin eski bir Rum manastn olduunu sylemektedirler (225).Yatmakta olan aziz Seyyid Battalm babas Hseyin Gazidir (226).Trk gelenei bunu, K rehir yresinde bir kalenin komutan olan Battalm yannda bir arpmada ehid den imas ile bal gsteri-

yor (227). Bu Seyyid Battal destanndaki bir olayn yorumu olarak ka-bul ediliyor. Amoryum valisi, emas kahraman tarafndan ldrlm-tr (228). Ayn destanda, kahraman emas adnda bir keii slm yap-mtr (229). Tm bu sylentilerden K enyadaki M evlevi tekyesinde ya


46/96


tan kei (230) veya piskapos gibi bir H r istiyan keiinin emspurekline sokulmu olduu hatra geliyor.

5 ilede (Pontos) yresindeki rnek :

Burada Nasreddin tekyesi vardr. Sivas'n krk gehidlerinin de bu-rada olmas nedeniyle bu tekye, H r istiyanlar tarafndan sayg ile ziya-ret edilir. Buraya nceleri K rklar tekyesi denilirdi. Gregoirenin yazd-na gre: Bu adm, Hristiyanlktan aktarma bir gemii vardr (231).

Tekye gl bir ii blgesi iindedir.6 Rum K aledeki rnek :

Burada Saint Nerses adndaki eski kilise on yedinci yzyln sonla-rnda Mslmanlar eline gemitir. Bunun nedeni Mr. E vere gre, ad-na ina edilmi olan azizin gizliden Mslmanl kabul etmi olduusylentisinin yaygn olmasndandr (232).

Rum Kale, Frat zerindedir. Buras Bektailerle dinsel balar bulu-nan K zlba memleketlerinden biraz uzaktadr.

7 Antalya, yresindeki rnek :Antalya mescid

Documents

Von Hasluck - Bektaşiliğin Coğrafî Dağılımı (Çeviri ve Düzenleme - Turgut Koca & A. Nezihi Erginsoy)