Vrmac kako ga vide građani/ke

Vrmac kako ga vide

Ovaj projekat je finansiran od strane Evropske unije

Sociološka studija Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

građani/ke

Sociološka studija Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

Vrmac kako ga vide građani/ke

Vrmac kako ga vide građani/ke

Izdavači: Opština Tivat Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat Expeditio -Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Voditeljica projekta: Mr Miomirka Lučić, sociološkinja Projektni tim: Mr Miomirka Lučić, sociološkinja Mr Mirijana Popović, sociološkinja Mr Predrag Živković, sociolog Dr Jelena Mašnić, psihološkinja Fotografija na naslovnoj strani: Dmitry Soldatenkov Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Godina izdanja: 2015.

Projekat „Baština – pokretač razvoja” sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji implementiraju projekat “Baština-Pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.

Vodeći partneri / Lead PartnersOpština Tivat Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije

Partneri / PartnersExpeditio – Centar za održivi prostorni razvoj KotorKulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, TivatDUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, DubrovnikJavna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik

Saradnici / AssociatesMinistarstvo kulture, Konzervatorski odjel u DubrovnikuHrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradoveUstanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcijaUprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne GoreSEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope

Studija je realizovana u okviru projekta Baština- pokretač razvoja www.bastina.eu

1. O PROJEKTU „BAŠTINA-POKRETAČ RAZVOJA ............................................................................................ 81.1. CILJ PROJEKTA ....................................................................................................................................... 81.2. ISTRAŽIVAČKE TEME ............................................................................................................................. 81.3. METODOLOGIJA .................................................................................................................................... 81.4. UZORAK I CILJNE GRUPE ....................................................................................................................... 92. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA ............................................................................................................ 103. KVALITATIVNA ANALIZA INTERVJUA ....................................................................................................... 12 3.1. PREDSTAVNICI/CE LOKALNIH SAMOUPRAVA I DONOSIOCA ODLUKA ................................................... 123.1.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 12�3.1.2.�UPOTREBA�RESURSA�KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I�PROBLEMI��SA�KOJIMA�SE�OVAJ�PROSTOR�SUOČAVA .................................................................................................. 143.1.3. AKTERI ...................................................................................................................................................... 163.1.4.�KOMUNIKACIJA�MEĐU�AKTERIMA ........................................................................................................... 16�3.1.5.�PARTICIPACIJA�GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA ............................................................................. 173.1.6.�OŽIVLJAVNJE�RURALNIH�CJELINA ............................................................................................................. 173.1.7. AKTIVNOSTI .............................................................................................................................................. 18�3.1.8.�AUTENTIČNOST�VRMCA�ILI�UPLIV�INVESTICIJA ........................................................................................ 183.1.9. VIZIJA ........................................................................................................................................................ 193.2. PREDUZETNICI(CE) / INVESTITORI (KE) ................................................................................................ 193.2.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 19�3.2.2.�UPOTREBA�RESURSA�KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I��PROBLEMI�SA�KOJIMA�SE�OVAJ�PROSTOR�SUOČAVA ................................................................................ 203.2.3. AKTERI ...................................................................................................................................................... 20�3.2.4.�PARTICIPACIJA�GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA ............................................................................. 213.2.5.�OŽIVLJAVANJE�RURALNIH�CJELINA ........................................................................................................... 213.2.6. AKTIVNOSTI .............................................................................................................................................. 21 3.2.7. GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA ................................................................................... 223.2.8. VIZIJA VRMCA ........................................................................................................................................... 233.3. CIVILNI SEKTOR I KULTURNI AKTERI .................................................................................................... 233.3.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 233.3.2. UPOTREBA�RESURSA�KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I��PROBLEMI�SA�KOJIMA�SE�OVAJ�PROSTOR�SUOČAVA ................................................................................ 233.3.3. STRATEGIJA�UPRAVLJANJA ....................................................................................................................... 243.3.4. AKTERI ...................................................................................................................................................... 243.3.5.�KOMUNIKACIJA�MEĐU�AKTERIMA ........................................................................................................... 253.3.6. AKTIVNOSTI .............................................................................................................................................. 253.3.7. GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA�VRMCA ...................................................................... 263.3.8. VIZIJA ........................................................................................................................................................ 273.4. STRUČNJACI ........................................................................................................................................ 273.4.1. IDENTITET ................................................................................................................................................. 27

SADRŽAJ

Vrmac kako ga vide građani/ke6

3.4.2.�UPOTREBA�RESURSA�KOJIM�RASPOLAŽE�PODRUČJE�VRMCA�I��PROBLEMI�SA�KOJIMA�SE�PODRUČJE�SUOČAVA ....................................................................................... 283.4.3. STRATEGIJA ............................................................................................................................................... 283.4.4. AKTERI�I�KOMUNIKACIJA�MEĐU�NJIMA .................................................................................................... 293.4.5.�OŽIVLJAVANJE�RURALNIH�CJELINA�NA�VRMCU ........................................................................................ 293.4.6. AKTIVNOSTI .............................................................................................................................................. 293.4.7. GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA�VRMCA ...................................................................... 303.4.8. VIZIJA ........................................................................................................................................................ 303.5. KULTURNI AKTERI ............................................................................................................................... 313.5.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 313.5.2.�UPOTREBA�RESURSA�KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I��PROBLEMI�SA�KOJIMA�SE�OVAJ�PROSTOR�SUOČAVA ................................................................................ 313.5.3. AKTERI ...................................................................................................................................................... 313.5.4. KOMUNIKACIJA�MEĐU�AKTERIMA ........................................................................................................... 313.5.5. PARTICIPACIJA�GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA ............................................................................. 323.5.6. OŽIVLJAVNJE�RURALNIH�CJELINA ............................................................................................................. 323.5.7. AKTIVNOSTI .............................................................................................................................................. 333.5.8. GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA�VRMCA ...................................................................... 333.5.9. VIZIJA ........................................................................................................................................................ 334. KVALITATIVNA ANALIZA ESEJA ............................................................................................................... 344.1. PODACI O UZORKU ............................................................................................................................. 344.2. KVALITATIVNA ANALIZA ...................................................................................................................... 345. FOKUS GRUPE ........................................................................................................................................ 365.1. PRVA FOKUS GRUPA - IDENTITET VRMCA ............................................................................................ 365.2. DRUGA FOKUS GRUPA – EKONOMSKI RAZVOJ VRMCA ........................................................................ 375.3. TREĆA FOKUS GRUPA – ZAŠTITA PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA NA PODRUČJU VRMCA ............... 385.4. ČETVRTA FOKUS GRUPA – UPRAVLJANJE PODRUČJEM VRMCA ............................................................ 405.5. PETA FOKUS GRUPA – RAZVOJNI CILJEVI ............................................................................................. 415.6. ŠESTA FOKUS GRUPA – RAZVOJNA PERSPEKTIVA VRMCA IZ UGLA VLASNIKA/CA POSJEDA .................. 426. KVANTITATIVNA ANALIZA – ANKETNO ISTRAŽIVANJE ............................................................................. 486.1. IDENTITET VRMCA .............................................................................................................................. 486.2. UGROŽENOST PODRUČJA VRMCA ....................................................................................................... 536.3. RAZVOJNE PREPREKE SA KOJIMA SE PODRUČJE VRMCA SUOČAVA ...................................................... 546.4. PERSPEKTIVA RAZVOJA PODRUČJA VRMCA ......................................................................................... 566.5. SARADNJA GRAĐANA/KI SA LOKALNIM SAMOUPRAVAMA TIVTA I KOTORA ....................................... 716.6. STEPEN UVAŽAVANJA STRUKE I DRUGIH RELEVANTNIH STRUKTURA PRILIKOM UPRAVLJANJA PODRUČJEM VRMCA .................................................................................. 736.7. MJERE ZAŠTITE .................................................................................................................................. 786.8. INFORMISANOST ............................................................................................................................... 79LITERATURA .............................................................................................................................................. 89

7Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja”

Kotor

Herceg Novi

TivatBokokotorski zaliv


1.1.�CILJ�PROJEKTA Projekat „Baština-Pokretač razvoja” se sprovodi u okviru programa prekogranične saradnje između Crne Gore i Hrvatske, u sklopu kom-ponente II Instrumenta za pretpri-stupnu pomoć EU (IPA). Opšti cilj projekta „Baština - Pokretač razvoja” je doprinos uspostavljanju saradnje između institucija nadležnih za zaštitu prirodne i kulturne baštine u Hrvatskoj i Crnoj Gori kroz imple-mentaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i rea-lizovanje aktivnosti koje imaju za cilj podizanje nivoa svijesti o važnosti kulturne i prirodne baštine. Sa cr-nogorske strane, područje istraživ-anja je brdo Vrmac, a glavni nosilac projekta je Opština Tivat, dok su partneri na projektu NVO „Expedi-tio” iz Kotora i Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak” Gornja Last-va. Sa hrvatske strane, vodeći part-ner je Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije, a partneri su DUNEA – Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-ner-etvanske županije i Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Du-brovačko-neretvanske županije iz Dubrovnika.

Sociološka studija koncipirana u okviru projekta „Baština-Pokretač razvoja“ odnosi se na utvrđivanje participacije različitih aktera u pro-cesu zaštite i upravljanja kulturnim i prirodnim vrijednostima područja Vrmca. Sa ciljem da se utvrdi stepen

učešća različitih aktera u zaštiti i upravljanju područjem Vrmca sprovedeno je empirijsko istraži-vanja u okviru kojeg se akcenat stavio na važnost prirodne i kulturne baštine područja, informisanost o postojećem nivou zaštite i upravl-janja baštinom, te o ocjeni mogućih modela participacije u procesu planiranja.

1.2.�ISTRAŽIVAČKE�TEME

• Identitet istraživanog područja - Vrmca;

• Upotreba resursa kojim područ-je Vrmca raspolaže i problemi sa kojima se suočava;

• Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem;

• Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja;

• Zadovoljstvo postojećim mo-delima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvitka i kvalitet njihove komu-nikacije;

• Vizija Vrmca.

1.3.�METODOLOGIJA

Empirijskim istraživanjem su kombinovane kvalitativne i kvanita-tivne istraživačke metode (on-line ankete, intervjui i fokus-grupe). Od kvantitativnih metoda je korišće-na metoda anketnog istraživanja

(on-line ankete), dok je kvalitativni dio empirijskog istraživanja obuhva-tio prikupljanje podataka metodom polustrukturiranih intervjua, pisanje eseja i metodu fokus grupe. Kvalita-tivne tehnike omogućavaju dublje ulaženje u problematiku, što otvara prostor da se uzmu u obzir aspekti koje nije moguće adekvatno obuh-vatiti kvantitativnim metodama.

Specifičnost problema usmjerila je empirijsko istraživanje prvenstve-no na one lokalne aktere koji su formalno ili neformalno uključeni u procese planiranja razvitka, kao i na aktere koji su zaintersovani za zaštitu i upravljanje kulturnim i prirodnim vrijednostima, te i na ostalu zainteresovanu javnost. Akte-ri obuhvaćeni istraživanjem su:1. stručnjaci: arhitekti, urbanisti,

inženjeri, biolozi, turizmolozi, itd.;2. ekonomski akteri: preduzetnici,

investitori; 3. vlasnici zemljišta;3. politički akteri koji su uključeni

u donošenje odluka u političkim tijelima;

4. kulturni akteri: konzervatori, istoričari umjetnosti, umjetnici, fotografi i dr.

5. civilni sektor i udruženja: nevla-dine organizacije koje zastupaju interese različitih grupa lokalnog stanovništva;

6. javni sektor: zaposleni u javnim ustanovama;

7. studenti i srednjoškolci.

1. O PROJEKTU „BAŠTINA-POKRETAČ RAZVOJA”


Fokus grupama je obuhvaćen 51 sagovornik/ca, koji/e su angažovani u Lokalnim upravama Tivta i Koto-ra, NVO sektoru, stručnjaci/kinje iz različitih oblasti (arhitekture, zaštite životne sredine, kulture) i šira jav-nost, kao i vlasnici/ce posjeda.

Ovom studijom:• se dobio uvid u stav različitih

aktera prema prirodnoj i kulturnoj baštini Vrmca kao važnom faktoru razvoja lokal-ne zajednice;

• utvrđene su aktivnosti, koje su po mišljenju aktera pri-hvatljive za područje Vrmca;

• utvrđene su prepreke razvoju ovog područja;

• definisani su predlozi kojima bi se unaprijedio tretman ovog područja u okviru razvo-ja lokalnih sredina.

Polustrukturiranim intervjuom je obuhvaćen 31 ispitanik/ca. Uzorak, shodno ciljnim grupama je sljedeći: • 6 predstavnika/ca lokalnih

samouprava, donosioca odluka i turističkih organizacija;

• 9 stručnjaka/kinja;• 12 predstavnika/ca NVO-a i

kulturnih aktera/ki;• 3 predstavnika investitora i

preduzetnika;• Predstavnik Fondacije Petro-

vić-Njegoš, princ Nikola Petro-vić-Njegoš

1.4.�UZORAK�I�CILJNE�GRUPE

Anketnim istraživanjem je obuh-vaćeno 222 ispitanika/ca različite polne, starosne, obrazovne struk-ture. Predviđenim grupama aktera obuhvaćeno je:• 79 studenata/kinja;• 31 predstavnik/ca javnog sek-

tora;• 31 preduzetnika/ca;• 12 političara/ki;• 40 predstavnika/ca kulturnih

aktera i NVO-a.

Esej, strukturiran po pitanjima, radi-lo je 99 srednjoškolaca/ki iz opština Tivat i Kotor.


Takođe, na prostoru Vrmca se nalaze naselja izgrađena na različitim nadmorskim visinama, Gornji Bogdašići - 420m, Gornja Lastva - 304m i Gornji Stoliv - 249m. Pješačkom stazom Vrmac je povezan u smjeru prostiranja jugoistok- sjeverozapad, od Trojice do Lastve. Poluostrvo Vrmac proteže se u dužini od oko 10km i širini oko 5km. Vrmac je pokriven prirodnom i zasađanom vegetaci-jom.

Prirodni resursi Vrmca mogli bi se objediniti u sljedeće tri kategorije:

1. Morfološku, koju čine zasvođeni vrhovi, udoline koje se protežu gotovo čitavom dužinom Vrmca.

Brdo Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čijom teritorijom administratuvno upravl-jaju Opštine Tivat i Kotor. Dio Vrmca koji pripada Opštini Kotor je i dio zaštićenog Prirodnog i kulturno-is-torijskog područja Kotora upisanog na UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom Tivta kao park prirode.

Vrmac, svojim reljefnim karakteris-tikama, pripada niskim planinama. Morfogenetski je sastavljen od dva vijenca, višeg, čija je najviša tačka Sveti Ilija (765m) i nižeg sa najvišom tačkom Popova glava (584m), razdvojenih udolinom istog smjera pružanja. Blagih je strana, posebno na jugozapadu i obrastao vegetacijom.

2. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA

2. Mikroklimatske karakteristike, posebno temperatura vazduha koja je za 2–30 C niža u odnosu na obalu, mješavina uticaja plan-ske i primorske klime.

3. Bogatstvo i različitost biljnog pokrivača. Bogatu i raznovrsnu kulturnu baštinu Vrmca čine: - Arheološki lokaliteti: tumuli i gradine i ilirske naseobine; - Očuvana stara ruralna naselja; - Sakralna arhitektura; - Stambena arhitektura, škole, mlinovi, bistijene, gumna...; - Putevi i staze; - Odbrambena arhitektura iz austrijskog perioda; - Nematerijalna baština (običaji, procesije...);

Područje Vrmca u kontekstu šireg okruženja


Područje Svjetske baštine UNESCO-a i granica Parka prirode Vrmac

"

"

"

"

"

"

"

" "

"

"

"

"̂

"̂

"̂

"̂ "̂

"̂

"̂"̂"̂"̂"̂

"̂

"̂

"̂

"̂ "̂

"̂

"̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂ Ý̂ Ý̂Ý̂

Ý̂Ý̂

Ý̂Ý̂

Ý̂Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂Ý̂

Ý̂Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

Ý̂

C^

\^

\^

\^

\^\^

\^

\^

\^

\^

\^

\^

\^

\^

\^

\^

!!!

!!!!

!!!!!!!!!

! ! ! !! ! ! !!

!!!! ! ! !

!!!!

!!!!!!!!!!!

!!!!!!!!!

!!!

!!!

!!!!! ! !!

!!

!!!

!!

!!!!

!!!! !

! !! !

!!!!

! !!!!!!!!

!!!!!!!

!!

!

!

!

!!!!

!!

!!

!!

!

!!!

!!

! !

!!!!!!!!!!!!

!

!!!!!!!

!!

!

!

!!!!!!!!!!!!!

!!

!

!

!!!!!!

!!

! ! !! !

!

!!!!

!!!!!!!!!!!!

!!

!!!!

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

!!!!

!!!!!

!!!!

!!!!

!

!!

!!

!!!!!

!

!

!!!!!!!

! !

! o

Režimi zaštite kulturne i prirodne baštine M 1:25.000 Prostorno-urbanistički plan Opštine Tivat 2020

List 16

Legenda: Kulturna baština Prirodna baština Režimi zaštite

SP

PR

PP

0 500 1.000250 Meters

objekti

more

! ! ! granica Opštine Tivat

izohipse na 10m

izohipse na 50m

vodne površine

šume

park prirodePP

! arheološko područje

područje spomenika kulture

\^ ambientalne cjeline

"̂ civilna građevina - u postupku proglašenja

"̂ civilna građevina - proglašena

Ý̂ sakralna građevina - u postupku proglašenja

Ý̂ sakralna građevina - proglašena

C^ arheološki lokalitet SP spomenik prirode

posebni rezervat prirodePR! ! !

! ! !

međunarodna zaštita

solila

zaštićene obale

granica parka

rezervati prirode mora

" zaštićene lokacije prirode

granica Morskog dobra

#

### ## predlog parka prirode Vrmac

Faza: Odluka o donošenju Prostornog urbanističkog plana Tivat do 2020 godine

Naručilac:

Obrađivač:Konzorcij:

Poslovna jedinica: URBI Montenegro d.o.o.

Opština Tivat

Odgovorni planer:van.prof.dr. Kaliopa Dimitrovska Andrews, univ.dipl.inž.arh.

Urbanistični inštitutRepublike Slovenije

URBI d.o.o., Oblikovanje prostora

Datum donošenja plana: 01.07.2010 godine

Predsjednik skupštine Krsto Petrović

__________________

Broj odluke:0304-94


odluka i predstavnika/ca lokalnih samouprava poseban akcenat stavljaju na : • prirodne karakteristike pod-

ručja (bogatu hrastovu šumu, kao i šumu kestena na padi-nama Vrmca u naselju Stoliv koja je proglašena specijalnim rezervatom jedinstvene asocija-cije kestena);

• istorijske objekte, od kojih sagovornici/ce posebno ističu vojne objekte iz austrougarsk-og perioda, odnosno tvrđavu iz 1894. godine i dodatne pomoćne objekte, kao što su osmatračnice, magacini i sl.

U Prostornom planu posebne nam-jene Opštine Kotor piše: „Izmjenom i dopunom plana ostavlja se mo-gućnost da se za preostali dio Vrmca kroz Izmjene PP Opštine Kotor i Tivat, definiše status Vrmca, kao regionalnog parka, odnosno poseb-nog prirodnog predjela. Osnovna funkcija posebnih prirodnih predjela je zaštitna i turistiško-rekreativna. Po definiciji: u prirodnom predjelu mogu se vršiti turističko-rekreativne i privredne djelatnosti koje po svom karakteru neće narušiti osnovni pirodni izgled i ljepotu predjela, niti dovesti do promjene osnovnih

Specifičnost problema usmjerila je empirijsko istraživanje prvenstveno na različite lokalne aktere2. Uzorkom je obuhvaćen 31 sagovornik/ca koji pripadaju različitim ciljnim grupama.

Analiza dobijenog sadržaja biće strukturirana u skladu sa dva krite-rijuma:1. Ciljne grupe2. Teme koje su obuhvaćene

polustrukturiranim intervjuom

3.1.�PREDSTAVNICI/E�LOKALNIH�SAMOUPRAVA I DONOSIOCA�ODLUKA Intervjuisanjem ove ciljne grupe obuhvaćena su četiri predstavnika/ce Lokalnih samouprava Tivta i Ko-tora i dva predstavnika/ce Turističkih organizacija Tivta i Kotora. Intervju je obuhvatio sljedeće teme:

3.1.1. IDENTITET VRMCA

Za analizu područja i određenje njegovog identiteta važno je utvr-diti kako sagovornici/ce percipiraju područje Vrmca. Sagovornici/ce koji pripadaju ciljnoj grupi donosioca

Cilj kvalitativne analize1 materijala dobijenog metodom polustruk-turiranih intervjua je utvrđivanje individualne percepcije o temama koje se prevashodno odnose na unapređenje zaštite prirodnih i kul-turnih vrijednosti područja Vrmca, kao i da se načelno utvrdi šta sa-govornici/ce uviđaju kao prednosti, a šta kao prepreke razvoju i valori-zaciji ovog područja i kako definišu viziju budućeg razvoja Vrmca. Teme obuhvaćene polustrukturiranim intervjuom su:

• Identitet istraživanog područja - Vrmca;

• Upotreba resursa kojima pod-ručje Vrmca raspolaže i prob-lemi sa kojima se suočava;

• Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem;

• Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja;

• Zadovoljstvo postojećim mo-delima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvitka i kvalitet njihove komu-nikacije;

• Vizija Vrmca.

3. KVALITATIVNA ANALIZA INTERVJUA

1 Kvalitativni pristup nema za cilj redukciju podataka na numeričku formu, već za cilj ima analizu kojom se generišu ideje i koncepti sagovornika/ca o definisanim temama.

2 Predstavnici/ce lokalnih samouprava i donosioca odluka i predstavnici/ce Turističkih organizacija Tivta i Kotora kojih je intervjuisanjem obuhvaćeno šest; Stručnjaci/kinje kojih je istraživanjem obuhvaćeno devet; Predstavnici/ce NVO-a i kulturni akteri kojih je intervjuisanjem obuhvaćeno devet; Biznis sektor (investitori i preduzetnici), obuhvaćena tri sagovornika Kulturni akteri, obuhvaćena tri sagovornika/ce Predstavnik fondacije Petrović-Njegoš, princ Nikola Petrović


znatiželjnim turistima može dati od-govore na mnoga pitanja o načinu života u ovom kraju.” Dakle, Gornja Lastva treba da bude primjer kako ostala sela na području Vrmca učin-iti funkcionalnim i kako ih staviti u kontekst upotrebe. Područje Vrmca ima izuzetnu važnost u pogledu položaja koji zauzima, budući da je pozicionirano između gradova Tivta i Kotora. Naime, „Vrmac je nit koja se nalazi po sredini, između dva značajna grada: Kotora, prepoz-natog po kulturnim zdanjima, a sa druge strane Tivta, koji dobija fizionomiju modernog i savremenog grada“.

Značajna karakteristika identiteta predstavlja sinergiju:• vizuelnog doživljaja Bokoko-

torskog zaliva, koji se prema mišljenju sagovornika/ca u per-spektivi može staviti u funkciju turističke ponude.

• vazdušnih strujanja, koja uslovljavaju „miješanje vazduha sa mora, koji obiluje jodom, sa eterskim uljima bora, što ima djelotvorno dejstvo za ljude koji imaju zdravstvenih po-teškoća (plućne bolesti)“, iz čega proizilazi mišljenje da Vrmac ima izuzetan potencijal koji se može iskoristiti u svrhe razvoja zdravstvenog turizma. Dakle, zdravstveni turizam nije novina kada je Vrmac u pitanju, iako se prema mišljenju sagovornika/ca posljednjih decenija nije poklan-jala značajna pažnja promociji i unapređenju ovog vida turizma. S tim u vezi, sagovornici/ce

specifikum - identitet. Edvard Relf, u knjizi Place and Placelessness, ukazuje na povezanost između dva korespodentna segmenta identite-ta: identiteta nečega (identity of) i identiteta s nečim (identity with). Da bi se ustanovile važne odrednice identiteta treba napraviti poređen-je s okruženjem i konstatovati specifičnosti koje ga čine jedinstven-im u odnosu na drugost sa kojom se poredi. U ovom kontekstu tumačen je identitet Vrmca, kao sinergija prirodnog, kulturnog i graditeljskog nasljeđa u relaciji sa posrednim i neposrednim okruženjem Vrm-ca. Značajno mjesto u percepciji sagovornika/ca ima Gornja Lastva. Ova ambijentalna cjelina uspijeva, zahvaljujući entuzijastima koji rade na održavanju njene tradicije, da sačuva karakteristike identiteta koji perdstavlja duh mjesta. Međutim, ne može se zanemariti činjenica da i ostale ambijentalne cjeline u svojoj osnovi sadrže duh mjesta, ali ga ne unapređuju dovoljno. Gornju Lastvu sagovornici/ce percipiraju kao ambijentalnu cjelinu u kojoj se radi na stvaranju trajne kulturne infra-strukture (kulturni centar, kulturne manifestacije i aktivnosti kroz koje se čine napori da se “povrati život” ovoj ambijentalnoj cjelini). Prema mišljenju sagovornika/ca: „Selo Gor-nja Lastva je ambijentalna cjelina u kojoj postoji potencijal za razvoj eko-turizma. Posebnu etnološku i kulturološku vrijednost imaju crkve koje se nalaze u Gornjoj Lastvi, kao i etnografska konoba - kuća Anđelka Stjepčevića, koja kao kulturološka i etnološka arhiva Gornje Lastve

svojstava područja stavljenog pod zaštitom.” (http://www.cg.opstina-kotor.org/images/stories/dokumen-ti/urbanizam/usvojeni_planovi/, preuzeto 09. 01. 2014. godine u 13:07 h).

Ovako definisan hipotetički okvir treba da bude osnova za dalji razvoj područja Vrmca. Da bi se realizovala definisana ideja potrebno je prvo uspostaviti poseban tretman zaštite područja Vrmca kao regionalnog parka. U konkretnom slučaju, po ovom pitanju za sada je izostala saradnja Opština Kotor i Tivat. Stoga se, nerijetko, na Vrmac posmatra kao na granicu između dvije opštine, što u velikoj mjeri otežava realizaciju zajedničkih aktivnosti kada je u pi-tanju unapređenje područja Vrmca. Sagovornici/ce su saglasni sa stavom da Vrmac treba da predstavlja za obje opštine nit koja će ih spajati i prostor u kojem će pronalaziti zajedničke interese za valorizaci-ju. „Budući da Kotor i Tivat dijele prostor Vrmca trebalo bi zajednički da djeluju i da dijele odgovornost za ovaj prostor.” Karakteristika Vrmca koju sagovornici/ce poentiraju jeste sinergija prirodnog bogatsta i kulturno-graditeljskog nasljeđa. Kulturno-graditeljsko nasljeđe je pragmatički, pa i analitički sloje-vito, jer ima svoju arhitektonsku, istorijsku, kulturnu i etnografsku vrijednost, pri čemu svaka od ovih kategorija zaslužuje poseban anali-tički tretman, a zajedno predstavlja-ju raritet koji Vrmac čini posebnim u odnosu na ostale predjele Boke Kotorske, odnosno čine njegov


nema redovnog održavanja staza, onda je jako problematično promo-visti takvu destinaciju.” Nedovol-jna edukovanost stanovništva o zanačaju vrijednosti koje Vrmac posjeduje i načinu njihovog oču-vanja, kao i loša kaznena politika usljed neodgovornog odnosa pre-ma prostoru, podstiču degradaciju prirodnih, graditeljskih i kulturnih vrijednosti prostora. To su ključni segmenti koje treba unapređivati kako bi uslijedila promocija prostora Vrmca. Paralelno sa edukacijom, u nastojanju da se unaprijedi odgo-voran odnos prema prostoru, treba uvesti i rigorozne kaznene mjere za počinioce prekršaja. Jedna od pre-preka trenutnom razvoju područja Vrmca jeste nedovoljno razvijena ekološka svijest, kako kod donosioca odluka, tako i kod građana/ki koji na posredan ili neposredan način utiču na stanje u kojem se područje nalazi. Izgled prostora je suštinski odraz odnosa koji ljudi (stanovnici) zauzimaju prema njemu. Upravo, relacija između čovjeka i njegovog okruženja reflektuje stepen razvoja ekološke svijesti. „Ekološka svest je duhovna dimenzija ekološke kulture i obuhvata stečena znanja i navike, usvojene vrednosti, stavove i uve-renja, prihvatanje normi o tome šta je u prirodnoj i društvenoj sredini zdravo i kvalitetno, a šta nije, na koji način se u postojećim uslovi-ma može poboljšati svest i kvalitet života ljudi“, (Đ. Šušnjić, 1998:312). Razvojnu prepreku na području

podržavaju ideju unapređenja razvoja zdravstvenog turizma na Vrmcu i mjestima u priobal-nom pojasu.

Identitet Vrmca, iz perspektive ove ciljne grupe, predstavlja jednistvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvi-jen pejzaž“. „Pejzaž definisan na ovaj način održava proces evolu-cije3 oblika i komponenti kulturnih faktora, u saradnji sa prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži jesu proizvod društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ili vjerskih potreba i razvili su oblik pejzaža današnjice usklađen sa prirodnim okruženjem“, (Mitchell & Buggey, 2000, 36-37). Dakle, Vrmac ima prirodne i kulturne potencijale, a njihova funkcionalna upotreba zavisiće od sposobnosti aktera koji njima upravljaju da razumiju njihovu vrijednost i da je valorizuju na adek-vatan način.

3.1.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I�PROBLEMI�SA�KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA

Većina sagovornika/ca smatra da resursi kojima područje Vrmca raspolaže nijesu upotrijebljeni na adekvatan način, budući da je, iz trenutne perspektive, Vrmac „deva-stirano podneblje sa malim brojem

stanovnika, čija je infrastruktura iz perioda austrougarske vladavine (pješačke staze, putevi koji spajaju naselja) degradirana, kao i gradi-teljsko nasljeđe“. Priroda je devasti-rana čestim požarima, odlaganjem komunalnog otpada, nekontro-lisanim kretanjem stoke. Uprkos postojanja idealnih uslova za razvoj održivih vidova turizma, shodno navedenom, može se konstatovati da Vrmac nije dovoljno valorizovano područje. Činjenice koje ukazuju na lošu putnu infrastrukturu, nedo-statak osnovnih egzistencijalnih uslova (vode i struje u pojedinim naseljima), neodgovoran odnos pre-ma životnoj sredini (odlaganje otpa-da pored puta), nedostatak oznaka koje bi usmjeravale posjetioce do mjesta od posebnog prirodnog, kulturnog i istorijskog značaja, up-ućuju na to da lokalne samouprave i privatni vlasnici/ce, kao potencijalni akteri, treba više da se angažuju i učine preliminarne korake kako bi Vrmac mogao da oživi i pretenduje ka razvoju konkretnih djelatnosti za koje ima potencijal.

Prema mišljenju sagovornika iz Turističke organizacije, iako je Vrmac veoma atraktivan predio kako za lo-kalno stanovništvo tako i za turiste, s obzirom na stepen devastacije nije ga poželjno zvanično uvrstiti u turističku ponudu. „Nije poželjno promovisati nešto što nije sređeno. Priroda jeste lijepa, ali ako pored puta postoje divlje deponije i ako

3 Razlika između progresa i evolucije je u tome što je za proces evolucije bitna vremenska dimenzija, dok za progres nije bitna perspektiva vremena, jer sve što je novije ne mora biti i progresivnije.


Kotor – lokalitet Vrmca” navedeni su osnovni elementi Lokalne studije lokacije: • analizirati i definisati konačnu

granicu Zone gradnje turističkog naselja (KOMPLEKSA);

• da se definiše konačna trasa saobraćajnice - zaobilaznog puta oko kompleksa;

• formirati osnovne urbanis-tičke parametre koji određuju kapacitete tako da se zemljište racionalno koristi, a istovreme-no poštuju prirodna ograničenja i karakteristike terena, kao i ograničenja koja su u funkciji zaštite prirodnih i graditeljskih vrijednosti zaštićenog područja;

• da se dispozicija, raspored i veličina novih objekata prila-godi zahtjevu za očuvanjem pejzažnih karakteristika prosto-ra, a spratnost novih objekata, principi grupisanja, oblikovanje, obrada slobodnih površina i materijali za gradnju predvide korišćenjem principa tradicio-nalne arhitekture, pri čemu se moraju sačuvati postojeća stabla borova i drugog drveća;

• da se stari put Muo-Vrmac osposobi i aktivira za pješački saobraćaj;

• definisati konkretne lokacije za žičaru koja vodi od mora sa kotorske strane do brda Vrmac;

• da se za tehničku infrastrukturu predvide savremena tehnološka rešenja, ne samo sa tehničkim, već i standardima za očuvanje životne sredine;

• da se posebno propišu uslovi oblikovanja objekata i pejzažnog

lne samouprave treba da iznađu modele za kontinuirano održa-vanje pješačkih trasa po Vrmcu, tako što će odrediti domaćine koji će stazama upravljati uz novčanu nadoknadu i održavati ih ili, nezavis-no od toga, angažovati ljude koji će redovno održavati javne površine na Vrmcu.

Veoma važno za održivi razvoj Vrm-ca, prema mišljenju sagovornika/ca, jeste uspostavljanje, odnosno defini-sanje standarda kada je u pitanju tip, namjena, spratnost i materijali od kojih će objekti biti napravlje-ni. Budući da lokalne samouprave izdaju dozvole za gradnju, sagovo-rnik iz Lokalne samouprave Kotor je na pitanje da li postoji definisan tip gradnje kada je u pitanju područje Vrmca, odgovorio da još uvijek nije utvrđen određen tip gradnje „zato što se u Opštini Kotor, kao i u svim Opštinama u Crnoj Gori, urban-ističko-tehnički uslovi, odnosno građevinske dozvole za određene projekte izdaju DUP-om. Obzirom da Vrmac nije pokriven ni DUP-om, ni Generalnim urbanističkim planom, u ovom trenutku gradnja nije moguća, izuzev onog dijela koji se predviđa Lokalnom studijom lok-acije. Strategija, odnosno poseban plan upravljanja ovim područjem ne postoji, ali Prostornim planom Opštine Kotor i Lokalnom studijom lokacije Vrmca detaljno je navedena buduća namjena datog prostora, kroz razvoj održivog turizma uz čuvanje prirodnih karakteristika”. S tim u vezi, u dokumentu „Izmjena i dopuna Prostornog plana Opštine

Vrmca predstavljaju nedefinisani imovinsko pravni odnosi, što često kod vlasnika/ca uslovljava stanje apatije prema svojoj imovini.

Jedan od načina kojima bi se moglo uticati na vlasnike/ce jeste unapređenje zakonske regulative kojom bi se definisalo plaćanje po-reza čija bi tarifa bila veća u slučaju da se zemljište ne održava. U su-protnom, ukoliko se zadrži postojeća upravljačka politika, teško se može govoriti o revitalizaciji područja. Opštine, u dogovoru sa vlasnicima/cama, treba da nađu kompromis i formulišu adekvatan model za razrješavanje imovinsko-pravnih odnosa i uspostave saradnju koja bi doprinijela da se prostor Vrmca može koristiti u svrhe revitalizacije područja.

Sa ciljem da se prostor Vrmca učini prohodnim i pristupačnim za pješačenje Opština Tivat je, u saradnji sa Komunalnim pre-duzećem, Zavodom za zapošljavanje i planinarskim društvom „Vje-verica” preduzimala jednokratne akcije krčenja i čišćenja staza, ali to ne obezbjeđuje kontinuiranu uređenost i pristupačnost prostora. Društveno odgovorno ponašan-je članova planinarskih društava prema okruženju jeste važan model održvanja prostora, ali budući da ovakav model sređivanja prostora počiva na trenutnom raspoloženju ljudi, postavlja se pitanje koliko će takav model biti održiv. U cilju postizanja kontinuiteta održavanja javnih površina, loka-


za zaštitu prirodne i kulturne baš-tine... Svaki od ovih aktera treba da pruzme obaveze koje bi se definisale strategijom razvoja područja i da djeluje u skladu sa njima. 3.1.4. KOMUNIKACIJA MEĐU�AKTERIMA

Komunikacija među akterima uključenim u proces upravljanja područjem Vrmca nije na zavidnom nivou, a kvalitet komunikacije, kako tvrde sagovornici/ce „zavisi od toga koliko su njihovi međusobni interesi bliski ili slični. Ukoliko bi se komunikacija unaprijedila, to bi bilo od zajedničkog interesa za sve zainteresovane strane”. Sagovornici/ce smatraju da se jedino uspješn-om komunikacijom može postići prevashodni cilj zaštite, održavanja i unapređenja prostora Vrmca i njegovog stavljanja u funkciju opšteg dobra. Kao pozitivan primjer komunikacije treba istaći saradnju između Opštine Tivat i Komunal-nog preduzeća vezano za aktivnost čišćenja puteva do sela. Ovoj akciji se pridružio i Zavod za zapošljavanje koji je dvije godine angažovao osobe koje su se bavile čišćenjem i održav-anjem staza po Vrmcu. Ako analizi-ramo komunikaciju između Opština Tivat i Kotor koje upravljaju javnim površinama Vrmca, može se konsta-tovati da ona u sadašnjem trenutku izostaje. Sagovornik iz Opštine Kotor okarakterisao je komunikaciju i saradnju lokalnih samouprava na

urđenja, zbog atraktivnosti lokacije i slobodnih vizura;

• da se definišu sadržaji i aktiv-nosti u prostoru izvan Zone gradnje;

• da objekti imaju slobodne arhitektonske forme, luksuzniju obradu i adekvatno pejzažno uređenje uklopljeno u okružen-je. (http://www.cg.opstinakotor.org/images/stories/dokumenti/urbanizam/usvojeni_planovi/), preuzeto 09. 01. 2014. godine u 13:10 h.

Iako su Lokalnom studijom lokacije za Vrmac predviđene određene etape valorizacije ovog prostora, metodom intervjua konstatovan je podatak da se urabanizacija dijela Vrmca (Kavač) vrši po principu parti-kularnih (ličnih) interesa. Kako bi se prostor Vrmca zaštitio od djelovanja ličnih interesa i sporadične „urba-nizacije po ličnoj potrebi“, neop-hodno je definisati granice zona u kojima je gradnja moguća, kao i tipove objekata koji su adekvatni za ovo područje, njihovu spratnost i materijale od kojih će biti građeni. Dakle, definisati gornju prostornu granicu do koje je moguće gra-diti objekte, a zatim urbanizovati područje shodno određenoj granici, uz jasno definisane preporuke u planskim i strateškim dokumentima. Ovakav model upravljanja obavezao bi lokalne samouprave i resorna ministarstva da sankcionišu urban-izaciju koja se realizuje po principu

nepotističkih veza i ličnih intere-sa, uz veoma rigoroznu kaznenu politiku. Dakle, uzrok ugroženosti Vrmaca u većini situacija je, uglav-nom, antropogeni faktor4, a poslje-dice je najčešće teško sanirati. U skladu s tim, edukacija ljudi koji koriste prostor i upravljaju njime, uz konsultovanje stručnjaka, kao i djelovanje u skladu sa zakonom i planskim i strateškim dokumen-tima doprinijeli bi usavršavanju politike upravljanja ovim područ-jem.

3.1.3. AKTERI

Potencijalni akteri od kojih treba da potekne inicijativa revitalizacije područja Vrmca i očuvanja prirod-nih resursa i kulturno-graditeljskog nasljeđa jesu lokalne samouprave i vlasnici/ce posjeda. Razgovarajući o tome koji su to akteri koji upravljaju područjem Vrmca, sagovornici/ce su akcenat stavili na Lokalne samouprave Tivta i Kotora, vlasnike zemljišta, a kao aktere koji svojim idejama i djelovanjem utiču na un-apređenje područja Vrmca prepoz-naju Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva, NVO „Expeditio“ iz Kotora, udruženje „Kamelija“ iz Stoliva, planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrad“ iz Kotora. Kad je u pitanju uređenje prostora, značajnu ulogu u pers-pektivi treba da imaju Direkcija za izgradnju i uređenje prostora, Javno komunalno preduzeće, Sekretarijat

4 Antropogeni faktor (ljudski faktor) negativno utiče na prostor bilo da ga svojim djelovanjem direktno ugrožava, ili pak nečinjenjem zanemaruje.a


povezani sa Vrmcem, već kao proces dominacije (odnos moći) koji jedna grupa uspostavlja nad drugim grupama. Komunikacija koja počiva na dominaciji opstru-ira promjene, što kao posljedicu ima stagnaciju ili pak regresiju zatečenog stanja. Komunikaciju treba usmjeravati na dva nivoa: na unutrašnju komunikaciju među akterima i spoljašnju komunikaciju aktera sa institucijama sistema, pri čemu obostrana komunikacija u finalnim ishodima treba da počiva na kompromisu svih zaintereso-vanih strana koji učestvuju u njoj.

3.1.6.�OŽIVLJAVANJE�RURALNIH�CJELINA

Oživljavanje ruralnih cjelina podra-zumijeva obezbjeđivanje minimal-nih uslova egzistencije, a to su u konkretnom slučaju, voda, struja i put do pojedinih sela na području Vrmca. Nakon obezbjeđivanja bazičnih uslova egzistencije, u napuštenim ruralnim cjelinama treba razvijati sadržaje koji bi bili aktuelni sa stanovišta potražn-je i isplativi vlasnicima/cama, a dovoljno interesantni posjetioci-ma. Razlozi iseljavanja sa područja Vrmca su lagodniji uslovi života u priobalnom području. Demotiva-cioni razlozi zbog kojih se vlasnici/ce teško odlučuju da se vrate svo-jim posjedima, obrađuju ih i učine funkcionalnim za pojedine vrste privređivanja su loša materijalna situacija, kao i dodatna sredstva koja je potrebno uložiti kako bi se posjedi stavili u funkciju upotrebe.

no definisati prostor, a paralelno i preispitati šta je u prostorno-plan-skoj dokumentaciji predviđeno na Vrmac.” Uspostavljanje komunika-cije i saradnje na bazi privatno-ja-vnog partnerstva, poslužilo bi kao model koji bi podstakao i unapri-jedio saradnju među zaintereso-vanim stranama. Privatno-javno partnerstvo podrazumijeva „dugo-ročni ugovorni sporazum između subjekata javnog sektora i privat-nog sektora radi finansiranja, izgra-dnje, rekonstrukcije infrastrukture, upravljanja infrastrukturom ili njenog održavanja …”, (Vladkov, S. & Markov, A., 2010:25). Da bi se ostvarilo privatno-javno partnerst-vo neophodno je edukovati ljude i objasniti im prednosti i nedostatke ovakve vrste saradnje. 3.1.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA

Prema mišljenju sagovornika/ca, participacija građana/ki u donošenju odluka je od opšteg interesa, ali se na konkretnom primjeru Vrmca može reći da nije u dovoljnoj mjeri prisutna. Uzrok letargije i neodazivanja na javne rasprave i slične modele okupljanja jeste nepovjerenje u ishode skupova i neprocesuiran-je predloga građana/ki ka višim (lokalnim ili državnim) instancama koje odlučuju. Međutim, komu-nikacija se najčešće ne tretira kao konsenzus između aktera koji su na neposredan ili posredan način

sljedeći način: „Konkretnih projeka-ta po pitanju Vrmca nijesmo imali. U budućem periodu imamo nekih naznaka saradnje za suštinsku poziciju Vrmca, jer Vrmac pripada objema opštinama, tako da ćemo za sve što budemo radili morati biti upućeni jedni na druge. U kom dijelu ćemo sarađivati, zavisiće od prostorno-planske dokumentacije“. Analizom intervjua nije se stekao uvid da postoji saradnja po pitanju revitalizacije Vrmca, što znači da komunikaciju i saradnju među lokalnim samoupravama treba inicirati i izntenzivno raditi na njenom unapređivanju. „Inte-gralno upravljanje prostorom ne može nikako biti izdvojeno od svog političkog i ukupnog društvenog i ekonomskog okruženja. Okvir djelo-vanja mora se prilagoditi uvjetima u kojima se može pregovarati o ciljevima različitih interesnih grupa, njihovim razinama težnje, mogućim tehničkim opcijama i naravno, centrima odlučivanja, koji opet u sebi sadrže ili u cijelosti uzimaju u obzir postojeće društvene sile. Ono mora biti naglašeno interaktivno, uz neprekidan monitoring različitih interesnih grupa”, (Vučijak, B, 2007: 112).

Za revitalizaciju postojećeg stanja područja Vrmca sagovornici/ce pre-dlažu upotrebu IPA fondova ili pak apliciranje u okviru nekih drugih projekata, što bi doprinijelo sani-ranju posljedica nastalih kao proiz-vod višegodišnjeg zanemarivanja ovog područja. „Ukoliko se aplicira za IPA projekte potrebno je preciz-


onda to i nema značajan efekat.” Da bi se obezbijedila komunikacija ljudi sa prostorom, neophodno je taj prostor učiniti pristupačnim i obezbijediti uslove za boravak ljudi u njemu, jer se na taj način postiže identifikacija sa prostorom i vredno-vanje samog prostora.

Pored turizma i kulturnih aktivnosti, sagovornici/ce napominju da ne treba izgubiti iz vida poljoprivredni resurs Vrmca, koji bi se mogao is-koristiti kao dopuna turizmu. Dakle, Vrmac „ne raspolaže plantažama za poljoprivredni uzgoj, već terasastim docima na kojima bi se moglo uzga-jati mediteransko voće i povrće, koje bi domaćinstva koristila za sebe, svoje turiste i hotele u priobalnom pojasu. To bi uticalo na poboljšanje kvaliteta gastro ponude na Vrmcu i u njegovom okruženju.” Aktivnosti i djelatnosti prepoznate za područje Vrmca nikako ne bi smjele dovesti u pitanje sam ambijentalni izgled predjela.

3.1.8.�AUTENTIČNOST�VRMCA�ILI�UPLIV�INVESTICIJA

Sagovornici/ce su uglavnom iska-zali stav da prvo treba definisati strategiju kojom će se odrediti kako treba da izgleda i u kakve namjene

3.1.7. AKTIVNOSTI

Prema mišljenju sagovornika/ca Vrmac ima potencijal za izletnič-ki, istorijski, kulturni, zdravstveni, rekreativni turizam. Sređen prostor Vrmaca bio bi u funkciji rekreaci-je, prvenstveno za ljude koji žive u okruženju Vrmca, tim prije što ni Kotor ni Tivat nemaju površine na kojima bi ljudi mogli za kratko vrijeme organizovati izlete i boravak u prirodi. Obezbjeđivanjem obnove ruiniranih kuća na Vrmcu stvorili bi se uslovi za formiranje eko-sela, koja uz ponudu domaćih proizvoda imaju perspektivu za razvoj eko- i agro-turizma. Škole u prirodi su još jedna od aktivnosti koju treba inicirati, jer se na taj način može ostvariti kontakt sa prostorom koji je fizički jako blizu, a o čijim se resursima veoma malo zna. S tog prostora se može, uz vizuelni doživljaj, govoriti o Bokokotorskom zalivu i peraškim ostrvima. Ideja koja ide u prilog oživljavanju prostora Vrmca odnosi se na restauraciju tvrđave i ostalih objekata u kojima bi se mogle organizovati kulturne manifestacije (koncerti, filmovi, predstave), ali i sastanci. „Ne treba sve aktivnosti organizovati u salama lokalnih samouprava. Efekat razgo-vora o prostoru je najbolji u samom prostoru, jer ako se npr. o Vrmcu razgovara u sali Skupštine Opštine,

Sagovornici/ce posebno ističu: „zapuštenost posjeda i maslin-jaka, nedostatak materijalnih sredstava da se ti posjedi učine funkcionalnim i upotrebljivim, kao i nepostojanje motiva, prije svega ekonomskog“5. Sljedeći razlog zbog kojeg vlasnici/ce ne koriste potencijale Vrmca proizilazi iz nezainteresovanosti države6 da subvencioniše proizvodnju i zaštiti plasman proizvoda na tržištu. Sa ciljem da se iskoriste prirodni potencijali koje Vrmac posjeduje potrebno je ostvariti kompromis između države, lokalnih samoupra-va i vlasnika/ca na planu proizvod-nje domaćih ekoloških proizvoda (npr. malsinovog ulja, čajeva od bilja koje je tipično za ovo područ-je) i obezbijediti otkup proizvoda, što omogućava zadovoljavanje ekonomskog motiva. Subvencije od strane države i lokalnih samoupra-va, kao i obezbjeđivanje plasmana proizvoda na tržištu u perspektivi bi bili značajan motiv kojim bi se podstakla zainteresovanost ljudi da ožive svoje parcele. Na taj način bi se ostvarila korist, kako za vlasnike/ce koji bi povećali svoj budžet, tako i za državu jer bi se smanjila stopa nezaposlenosti. Na ove konstataci-je se nadovezuju AKTIVNOSTI prihvatljive za područje Vrmca, o kojima je sa sagovornicima/cama bilo dosta riječi.

5 Potreba da se ostvareni učinak ekonomski valorizuje6 Na problem zapuštenosti zemljišta, nadovezuje se i problem dalje distribucije proizvoda, u konkretnom slučaju maslinovog ulja.

Veoma je skupo flaširati i distribuirati proizvod u ličnoj režiji, uzimajući u obzir da na području Crne Gore nema fabrike koja bi se bavila procesom prerade, flaširanja i distribuiranja“. Akcenat staviti na razvoju strategije uređenja i održavanja posjeda uz podršku lokalnih samouprava (krediti ili apliciranje kod međunarodnih fondova) i osnivanje manje fabrike koja bi se bavila preradom, pakovanjem i distribucijom maslinovog ulja i drugih autentičnih proizvoda kao lokalnog brenda.


3.2. PREDUZETNICI(CE) /�INVESTITORI�(KE)


Preduzetnici/ce i investitori/ke na Vrmac gledaju prije svega kao na rezervat koji u perspektivi treba ekonomski valorizovati na način da prirodni i kulturni resursi budu stavl-jeni u funkciju strvaranja profita, ali da ne budu devastirani. Oni Vrmac percipiraju kao „vazdušnu banju na nadmorskoj visini od 760 m“, a kao njegovu posebnu vrijednost navode blizinu mora. Prirodni resursi koji ga čine specifičnim su:• Mikro-klima Vrmca, koja je

određena položajem lokaliteta • „Geomorfološki djelovi Vrmca

se razlikuju; padine na kotorskoj strani su oštrije i ima manje sunčanih sati, dok su sa tivatske strane blaže i ima mnogo više sunčanih sati“.

• Pored specifičnosti mikro-klime, na Vrmcu postoje brojni izvori i jedan sagovornik/ca s tim u vezi dodaje: „U dijelu Kavča, Bog-dašića, Mrčevca, Tivta, u pojasu od 150 do 450 m nadmorske visine, na svakih nekoliko stotina metara do jednog kilometra postoji po jedan izvor.“

• Bogatstvo ljekovitim biljem, maslinama i agrumima.

Osim prirodnog bogatstva, pre-duzetnici/ce uviđaju i značaj kulturno-istorijske dimenzije ovog područja, posebno ističući austrou-garska utvrđenja i ambijentalne

ti kakve posljedice po širi društveni kontekst ima njihovo narušavanje. Stav sagovornika/ca iz ciljne grupe donosioca odluka i predstavnika/ca lokalnih samouprava je blago podijeljen, budući da jedan dio njih podržava investicije koje imaju za cilj isključivo ulaganje u infrastrukturu i obnovu postojećeg graditeljskog nasljeđa. Drugi, pak, smatraju da uz obnovu infrastrukture i graditeljskog nasljeđa treba dozvoliti i izgradnju manjih apartmana i hostela, koji ne bi narušavali izgled ambijentalnih cjelina. Sagovornici/ce su podvukli da treba izričito zabraniti gradnju višespratnih objekata, prekomjernu gradnju i upotrebu materijala kao što je beton, kao i sankcionisati svaki pokušaj koji bi bio usmjeren ka navedenom vidu gradnje.

3.1.9. VIZIJA

Sagovornici/ce smatraju da u per-spektivi Vrmac treba da se razvija kao mjesto za rekreaciju koje bi ljudi koristili kako bi se udaljili od svakodnevnih obaveza. Vrmac treba da pretenduje da postane atraktivna zona za pješake, bicikliste, izletnike, kao i lokalitet za razvoj seoskog, zdravstvenog, eko- i kulturnog tur-izma. Sagovornici/ce ističu: „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane/ke, turiste, naučnike/ce, učenike/ce, sportiste/kinje“.

se prostor Vrmca može koristiti. U skladu s tim, treba iznaći kompromis između trenutnog stanja i budućeg izgleda Vrmca. Sagovornici/ce ne odbijaju a priori mogućnost dolaska investitora, ali podvlače da ideja o definisanju namjene prostora treba da potekne od stanovnika i lokalnih samouprava. To potvrđuju sljedeći stavovi sagovornika/ca: „Ne treba osporavati investicije, ali pod uslovom da one ne naruše izgled predjela i da budu usklađene sa zakonskim regulativama. To bi podrazumijevalo primjenu principa održivog razvoja i turizma.“ „Prilikom pokretanja gradnje treba se pridržavati definisane spratnosti, kao i materijala, koji treba da budu prirodni, a izgled integrisan u am-bijentalnu cjelinu Vrmca. Budući da u toku godine Vrmac ima veliki broj sunčanih dana, upotreba solarne energija za hotele niže spratnosti bila bi u skladu s principima održiv-og razvoja.” „Vrmac je atraktivan prostor koji može da se valorizuje isključivo autentičnom izgradnjom kamenih kuća, restauriranjem objekata iz austrougarskog perioda i sakralnih objekata.“ Obzirom da je primarni motiv investitora ostvarivanje što većeg profita, prostor Vrmca treba zaštiti od takvih afiniteta investitora. Da bi se prostor zaštitio neophodno je uskladiti zaštitu prirode i prostorni razvoj područja. „Treba odre diti ekonomsku cijenu ekoloških resursa” (Evropska perspektiva održivog raz-voja, str. 38, tačka 139) i konstatova-


bivao zapostavljen, gubeći iz vida činjenicu da resursi kojima Vrmac raspolaže mogu poslužiti kao veoma dobra dopuna turizmu.“ Migracije sa područja Vrmca uslovljene su društ-venim razvojem urbanih cjelina, što je u velikoj mjeri doprinijelo zapos-tavljanju područja. Pored fizičkog zapostavljanja, koje se ogleda u ruiniranim putevima, devastiranim religijskim i drugim objektima, obrušenih suhomeđama, može se konstatovati prisustvo negativnog uticaja antropogenog faktora prema životnoj sredini, koji često ubrza-va proces degradiranja pejzaža. Negativan uticaj antropogenog faktora manifestuje se kroz odlag-anje otpada, puštanje stoke koja se nekontrolisano kreće po Vrmcu, neprimjereno uzurpiranje prosto-ra što uslovljava brojne probleme na privatnim posjedima i javnim površinama. Uzrok ovakvom odnosu prema prostoru leži u nedovoljno razvijenoj ekološkoj svijesti svih aktera u društvenom sistemu koji su na posredan ili neposredan način uključeni u upravljanju područjem Vrmca.

Razvoj područja, prema mišljenju preduzetnika/ca i investitora/ki, tra-ba da iniciraju ljudi koji su neposred-no i posredno za njega vezani. Kao predlog moguće inicijative navode intenziviranje komunikacije između lokalnih uprava, NVO-a i vlasnika/ca sa ciljem da zajednički apliciraju kod međunarodnih fondova za obnovu infrastrukture u naseljima. Obnovl-jena infrastruktura bila bi motiv da se, u saradnji sa investitorima, dalje

cjeline Bogdašići, Gornja Lastva, Gornji Stoliv. Ambijentalne cjeline obiluju (specifičnom i nesvakidašn-jom arhitekturom, suhomeđama, religijskim objektima, guvnima ...).

Navedene činjenice i zapažanja imaju značaj za preduzetnike/ce, jer upućuju na područje Vrmca kao na lokalitet na kojem se može razvijati nova, ali i unaprijediti postojeća turistička ponuda karakteristična za priobalni predio. Ne postoji razlika u doživljaju identiteta Vrmca kod ciljne grupe investitora/ki i pre-duzetnika/ca, u odnosu na ciljnu grupu donosilaca odluka. Dakle, obje ciljne grupe identitet Vrmca percipiraju iz perspektive sinergije prirodnog i kulturnog bogatstva, koji, ukoliko se stavi u funkciju održivog razvoja, može doprinijeti unapređenju cjelokupnog područja Boke Kotorske.

3.2.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I�PROBLEMI�SA�KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA

Trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi upućuje na činjenicu da re-sursi kojima ovo područje raspolaže nijesu upotrijebljeni na adek-vatan način. Posljednje decenije su uslovile manjak interesovanja za područje, a uzrok tome su migracije iz ruralnih u urbane sredine, koje su garantovala lagodniji način života. „Kako su se ljudi više okretali moru i turizmu na obali, Vrmac je sve više

unapređuje područje Vrmca. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita“. Investitori/ke ističu da bi obnova osnovne infrastruktu-ra u ruralnim naseljima bila uslov da se njihovo interesovanje za ovo područje podstakne.

3.2.3. AKTERI

Da bi Vrmac bio valorizovan na adekvatan način, neophodno je da akteri koji upravljaju njime budu ažurni u smislu definisanja strategije i poštovanja strateški predviđenih ciljeva. Dakle, ciljna grupa pre-duzetnika/ca i investitora/ki se slaže sa mogućnošću da Vrmcom upra-vljaju Lokalne uprave Tivta i Kotora i vlasnici/ce privatnih posjeda na Vrmcu. Osim aktera koji formalno upravljaju područjem Vrmca, važnu ulogu ima Uprava za zaštitu kul-turnih dobara, koja bi trebalo da „bude maksimalno uključena i čije bi polje djelovanja trebalo proširiti sa ciljem da riječ struke ima primat u procesu valorizacije kulturnog nasljeđa“. Pored stručnjaka/kinja iz Uprave za zaštitu kulturnih doba-ra, sagovornici/ce ističu važnost participacije botaničara, ekologa, arhitekata, arheologa, etnologa, antropogeografa, koji bi trebalo da uzmu učešće u istraživanju Vrm-ca, a zatim i u kreiranju strategije razvoja ovog područja. Strategija koncipirana na temelju istraživačkih rezultata doprinijela bi kvalitetni-jem procesu planiranja prostora. Komunikacija i saradnja među svim akterima/kama treba da bude stalno


između sela, kao i povezanost sa magistralom, pri čemu treba odrediti do kojih dionica se kola mogu kretati, sa ciljem da se obez-bijedi zaštita prirodnog ambijenta. „Pristup treba omogućiti samo vatrogasnim kolima u vanrednim situacijama kao što su požari, kao i vozilima specijalne namjene, koja mogu biti i na struju, a koja bi služila za dostavljanje hrane u slučaju postojanja konačišta.“ Bez postojan-ja putne komunikacije među selima i sa magistralom, teško je planirati razvoj i ponovno naseljavanje ljudi, jer savremeni trendovi definišu putnu infrastrukturu kao uslov koji opredjeljuje ljude da nasele određe-ni lokalitet. Za kućišta koja su veoma udaljena od glavnog puta, kao alter-nativni način, umjesto puta, ispitan-ici/e navode žičaru. Obezbjeđivanje navedenih sadržaja predstavljalo bi preduslov za razvoj aktivnosti koje su adekvatne za ovo područje.

3.2.6. AKTIVNOSTI

Aktivnosti koje sagovornici/ce posebno ističu su:• Izletnički turizam• Rekreativni turizam• Sportski turizam• Organizovanje kulturnih aktiv-

nosti • Razvoj poljoprivrede i stočarstva

Korišćenje Vrmca u turističke svrhe moglo bi se, prema mišljenju sagovornika/ca, realizovati tako što bi se turizam u priobalnom pojasu i turistička ponuda na Vrmcu posma-trali kao integralna cjelina. U cilju

okupiti većinu potrebnu za kvorum i raspravu.“ Sagovornici/ce ističu dva modela participacije vlasnika/ca:

• JAVNE RASPRAVE: „Javne rasprave koje treba da se realizuju na zdravim osnovama i zajedničkim interesima“. Zdrave osnove javnih rasprava znače razumijevanje opšteg dobra kao ličnog postignuća (ličnog dobra), jer lični interes ne mora uvijek značiti opšte dobro – dobro zajednice, a opšte dobro se uvijek pozitivno reflektuje na lično dobro. Svijest građana/ki treba razvijati u ovom smjeru.

• REFERENDUM - za sva važna pitanja koja se tiču Vrmca.

Preduzetnici/ce i investitori/ke posebno ističu važnost postavljanja stručnih ljudi na mjestima gdje se donose odluke, jer je nedostatak stručnosti nerijetko uslov loše koncipiranih odluka, koje se dal-je reflektuju na praktično polje djelovanja. Razlog visokog stepena nepovjerenja građana/ki u javne rasprave i slabljenja interesovanja za participaciju u upravljanju, prema mišljenju predstavnika/ca ove ciljne grupe, jeste donošenje odluka koje imaju političke implikacije. 3.2.5.�OŽIVLJAVANJE�RURALNIH�CJELINA

Sagovornici/ce smatraju da je ne-dostatak puta do pojedinih sela na Vrmcu jedna od ključnih razvojnih prepreka Vrmca. Treba napraviti put kojim bi se ostvarila povezanost

prisutna kako bi se jedan prostor u cjelosti sagledao i razvijao na adek-vatan način. Predstavnik kompanije Porto Mon-tenegro objašnjava ulogu investito-ra/ki na sljedeći način: „Ukoliko se grupi investitora predloži da izdvoje novac i da ga ulože u određeni prostor, takav pristup nije prihvatljiv sa stanovišta logike investitora, jer je njihova logika da država treba prvo da uloži u infrastrukturu. Dakle, i investitori i država treba da daju svoj doprinos kako bi bio zadovol-jen obostrani interes. Interes nas koji smo u Porto Montenegru je da na par kilometara od Tivta imamo prelijepu zelenu oazu“. Saradnja i zajednički interesi i ulaganja su pokretački motiv za investitore. U preliminarnoj fazi, prije uspostavl-janja komunikacije sa investitorima/kama treba istražiti i sagledati potre-be i interese zajednice i na osnovu tih načela komunicirati s potencijal-nim investitorima/kama.

3.2.4. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA Prema mišljenju investitora/ki i pre-duzetnika/ca participacija građana/ki prilikom donošenja odluka je veo-ma malo prisutna. Kao i prethodna, i ova ciljna grupa kod građana/ki uočava visok stepen nezainteresova-nosti, a razlozi za to su uglavnom ve-oma loša ekonomska situacija, kao i osvrtanje na isključivo lične interese. „Na javnim raspravama se pojave ljudi koji imaju lični interes i teško je


Investicije, prema mišljenju sagov-ornika/ca iz ciljne grupe investitora i preduzetnika/ca, treba da budu usmjerene ka održavanju, obnavl-janju i unapređenju postojećeg graditeljstva, maslinarstva, staza, suhomeđa, guvna, bez pretenzija za novom gradnjom. To su investicije koje bi bile višestruko korisne, jer je, prije svega, „prostor jedan od najvećih resursa kojim raspolažemo i potrebno ga je brižljivo planirati i čuvati, ako ne zbog sebe, ono zbog generacija koje dolaze“. Međutim, prema navodu autorke Jovane Čikić, sociolog Huber (1998, 2001), analizirajući odnos između inves-ticija i ekološkog očuvanja prostora uvodi ideju ekološke modernizacije, podrazumijevajući pod njom „nov odnos između ekonomske i ekološke ravnoteže, odnosno ekologizaciju ekonomije i ekonomizaciju ekologije (navedeno prema: Leroy, Tatenhove, 2000, 195).

U prvom slučaju, misli se na promene u dominantnim obrascima investiranja, proizvodnje i potrošnje, dok ekonomizacija ekologije podra-zumeva procenu ekonomske vredno-sti životne sredine (prirodnih resur-sa) kao ključnog činioca proizvodnje (pored rada i kapitala)”, (Čikić, J., 2012, str. 549). Investicije prihvatl-jive za područje Vrmca moraju biti utemeljene na ekološkim principi-ma, sa ciljem da se sačuva prirodno bogatstvo kao potencijalni resurs na kojem počiva razvoj ovog predjela. U suprotnom, dominantan oblik investicija, prisutan u priobalnom

3.2.7.�GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA

Veoma je indikativno da ljudi iz ciljne grupe investitora i preduzetni-ka na investicije ne posmatraju kao isključivu mogućnost za izgradnju novog i ostvarivanje što većeg profita, već na investicije gledaju iz perspektive njihove održivosti koja bi bila usaglašena sa konfiguracijom samog područja. To potvrđuju i njihovi izneseni stavovi:• „Kada govorimo o investicijama,

treba napraviti prvi korak, a to znači obezbijediti obim inves-ticija koji omogućava da se sa najmanjim mogućim iznosom obezbijedi neki nov sadržaj koji odgovara ambijentu, jer se samo novim sadržajima ljudi mogu zainteresovati i privući. Podržao bih isključivo mo-gućnost da se stara naselja revi-talizuju i očuva njihov autentični izgled. Pored obezbjeđivanja kontinuirane prohodnosti izlet-ničkih i biciklističkih staza, treba obezbijediti konačišta u pos-tojećim kućama i na taj način udahnuti selima ponovo život.“

• „Nijesam protiv investicija, ali ih treba ograničiti i kontrolisati. Nikako ne dozvoliti da investitor kreira prostor Vrmca. Pri tom, treba investirati u jedno lijepo izletište, sa restoranom, gdje bi izletnici i pješaci mogli popiti kafu i pojesti kolač.“

promovisanja Vrmca i povezivanja sa sadržajima u priobalnom pojasu, jedan od sagovornika predlaže „pro-jektovanje kamene građevine na Sv. Iliji, uz poštovanje svih standarda koje ambijent nalaže, sa kupolom na vrhu koja bi mogla pola sata da rotira. Gosti bi boravili na kupoli, sa koje bi mogli da vide Boku na jedan nov i drugačiji način, dok se ne posluži autentičan bokeški meni. To bi za turiste bio nov doživljaj Boke, drugačiji od onoga kako je turisti vide sa kruzera. Povezivanje doživljaja Boke sa kruzera i sa Sv. Ilije ne bi nijednog turistu ostavilo ravnodušnim“. Kao dopuna turizmu, na Vrmcu se može podstaći i razvoj stočarstva i poljoprivrede. „Turizam bi, sa razvojem stočarstva i poljop-rivrede, dobio obrise autentičnosti i posebnosti. Primjer kako bi Vrmac mogao da izgleda je Istra. U Istri su obnovljene tvrđave i spomenici iz rimskog perioda; turisti obilaze spomenike, plaćaju ture i od tog novca se održava graditeljsko nasl-jeđe. Uz obilazak spomenika, turisti imaju priliku da u konobama, uz degustaciju vina, probaju isključivo proizvode iz tog predjela“. Praktična upotreba resursa koji već postoje i njihova promocija na autentičan način doprinijela bi kvalitetu života u priobalnom pojasu i istovremeno oživjela ruralne cjeline na području Vrmca.


Vrmcu postoje i tulum na Popovoj Glavi, pećine koje su izuzetno važne za identitet Vrmca. Njihovo is-traživanje bi doprinijelo prepoznatl-jivosti identiteta Vrmca i adekvatnoj promociji kulturnog, arheološkog i graditeljskog nasljeđa, što bi uslo-vilo i bolji tretman zaštite. Pored, prethodno navedenih arheoloških ostataka, Vrmac obiluje i sakralnim objektima „crkva Sv. Vida, koja je jedna od prvih hrišćanskih bogo-molja u Boki Kotorskoj, crkva Sv. Petra (IX) u Bogdašićima, crkva Svih Svetih (XV), crkva Sv. Đorđa, crkva Sv. Ilije u Gornjem Stolivu“. Sakralni objekti, kao i ruralne cjeline koje su riznice spomeničnog fonda upućuju na dugu prisutnost civilizacije na ovim prostorima, jer svaka tigla, kamen, suhomeđa, predstavljaju elemente starog graditeljstva o čijim vrijednostima ne postoji dovoljno razvijena svijest, o čemu govori u prilog stanje u kojima se nalaze ove građevine. Očuvanje vrijednosti kulturnog i graditeljskog nasljeđa Vrmca, trebalo bi da predstavlja dodatnu odgovornost za sve aktere koji formalno i neformalno upravlja-ju područjem Vrmca.

3.3.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I�PROBLEMI�SA�KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Vrmac je područje koje obiluje prirodnim i kulturnim resursima, a sudeći prema mišjenju sagovornika/ca, postojeći resursi nijesu funkcio-

pojasu, narušio bi koncept održivog razvoja područja Vrmca.

3.2.8. VIZIJA VRMCA

Vrmac treba da bude izletište sa smještajnim kapacitetima, sređenim stazama, klupama, osvjetljenjem na određenim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suhomeđama i restau-riranim graditeljskim nasljeđem.

3.3.�CIVILNI�SEKTOR�I�KULTURNI�AKTERI


Vrmac, prema mišljenju sagovorni-ka/ca, čine tri prepoznatljive dimen-zije: prirodna i kuturna baština, a sa posebnom pažnjom sagovornici/ce ističu važnost sačuvanog gra-diteljskog nasljeđa na ovom pod-ručju. Kao prvobitne asocijacije na prirodne resurse Vrmca sagovornici/ce naglašavaju: raznolikost vegetaci-je, geomorfološku poziciju Vrmca, koja je različita s kotorske i tivatske strane, specifičnost vazdušnih strujanja i predispozicije za razvoj zdravstvenog turizma.

Pored prirodnih, Vrmac raspolaže dragocjenim, iako ne dovoljno istraženim, kulturnim resursima i graditeljskim nasljeđem. Sa poseb-nom pažnjom više sagovornika/ca osvrnulo se na Pasiglav, na-glašavajući da je ovaj lokalitet prvo Slovensko naselje i da je to jedina informacija koja za sada postoji o ovom lokalitetu. Pored Pasiglava na

nalno upotrijebljeni. Da bi resurs bio upotrijebljen na adekvatan način, prije svega mora biti pre-poznat, a zatim i planski osmišljena njegova upotreba. Upravo na značaj pejzaža Vrmca upućuju i aktivnosti na čišćenju maslinjaka koje realizuju lokalne nevladine organizacije uz podršku Fondacije Petrović Njegoš: „Iako naša akcija nije velika i jaka, bitno je da ljudi vide da se ipak neko zalaže da se pejzaž očuva. To je poruka koju upućujemo svim ljudima kojima je stalo do Vrmca“. (Princ Nikola Petrović Njegoš)

Postoje rijetki primjeri adekvatne upotrebe resursa. Afirmativani primjeri upotrebe resursa ovog predjela su aktivnosti sređivanja i markiranja staza, čemu su u velikoj mjeri doprinijele akcije planinarskog kluba „Vjeverica“ iz Kotora. „Potreb-no je redovno čistiti terasaste doce, pri čemu treba koristiti i otpad. Taj otpad može da bude nešto veoma upotrebljivo kao energetski resurs. Čišćenje mora da bude rentabilno i redovno (svake godine). Na taj način bi se šume zaštitile od požara.“ (Princ Nikola Petrović Njegoš). Akcije ovog tipa predstavljaju jedan od načina revitalizacije prirodnih resur-sa Vrmca. Da bi one postale praksa treba obezbijediti kontinuitet i napraviti plan aktivnosti, jer njihova povremena realizacija koja počiva na nivou volonterizma ne nudi per-spektivu održivosti. Sljedeći afirma-tivan primjer je organizacija manife-stacija i događaja na Vrmcu. Moglo bi se konstatovati da postoji manji broj entuzijasta koji nastoje da ožive


princ Nikola Petrović Njegoš, poka-zuje izuzetan senzibilitet za očuvan-je prostora i graditeljskog nasljeđa, a kada su u pitanju vlasnici/ce posjeda konstatuje da je „za vlasnike/ce sada teška situacija, jer nemaju dovoljno novca da bi svoje posjede mogli da srede i zato moramo povezati što više ljudi, ne samo onih koji žive tu, već i onih koji su se iselili. Treba organizovati susrete i animirati ljude, ako ni zbog čeg drugog ono zbog grobova predaka koji su ovdje. Ljudi koji su daleko moraju znati šta se radi na prostoru gdje su živjeli njihovi preci i treba da učestvuju. Uređivanje prostora nije samo pitanje arhitekture i urbanizma, nego i saradnje i solidarnosti, jer nema civilizacije koja se razvijala bez toga“. Uspostavljanje solidarnosti i komunikacije među ljudima jeste preduslov participacije, što prema mišljenju sagovornika/ca može doprinijeti ostvarivanju zajedničkog cilja. Pitanje je koliki je stepen inte-resovanja ljudi za prostore na kojima su živjeli njihovi preci. U tradicional-nim društvima takva vrsta odgovor-nosti prema prošlosti i precima bila je sastavni dio moralne obaveze, dok u savremenim društvima to nije slučaj. Međutim, ovaj predlog može imati pozitivne efekte na razvoj kra-ja, pa ga u tom slučaju treba uvažiti kao segmenat koji ima značaj za akciju zajedničkog djelovanja u cilju oživljavanja prostora.

napuštene predjele Vrmca. Razvoj solidarnosti i kolektivnog identiteta ogledaju se kroz primjere organizo-vanja manifestacije „Lastovski dani kulture”, svečanosti povodom dana sveca zaštitnika mjesta, koje pod-stiču očuvanje i promociju materija-lnog i nematerijalnog nasljeđa koje se vjekovima stvaralo. Razlog zbog kojeg se resursi Vrmca ne koriste na adekvatan način, prema mišljenju sagovornika/ca je sljedeći: „Svi raz-vojni planovi bili su skoncentrisani na priobalnom području, znači, malo ko se bavio potencijalom Vrmca i prostorom Vrmaca”.

3.3.3. STRATEGIJA UPRAVLJANJA

Strategija upravljanja ovim područ-jem ne postoji, niti, prema mišljen-ju sagovornika/ca, razmišljanje o strategiji. Samo kvalitetnom strate-gijom se jedan prostor može planski osmisliti. Upravo nepostojanje strategije uslovljava zanemarivanje ovog područja.

3.3.4. AKTERI

Kao aktere koji upravljaju područjem Vrmca sagovornici/ce percipiraju Opštine Tivat i Kotor, državu7, vlas-nike zemlje, civilni sektor. Stanovni-ci/ce, prema mišljenju sagovornika/ca, na indirektan način upravljaju

područjem Vrmca i, shodno odnosu koji imaju prema prostoru, mogu se svrstati u tri kategorije:• oni koji nastoje da sačuvaju i

zaštite prirodu, kulturno i gradi-teljsko nasljeđe;

• oni koji nemaju interes da saču-vaju pejzaž, već ga zbog svojih interesa devastiraju;

• oni čija je namjera da prodaju zemljište, bez obzira na kultur-nu i simboličku vrijednost koju ono posjeduje.

Kako bi se uticalo na razvoj svijesti o vrijednostima prostora potrebno je kontinuirano organizovati eduka-tivne radionice o važnosti prostora, razvijati svijest o načinu njegove upotrebe i vrednovanja. Edukaci-ju treba organizovati na području Vrmca, jer direktan kontakt sa prostorom omogućava pravi uvid u njegove vrijednosti.

Kao aktere koji su veoma agilni na planu oživljavanja prostora i pokretanja projekata sagovornici/ce navode NVO sektor, sa poseb-nim osvrtom na Kulturno-zavičaj-no udruženje „Napredak” Gornja Lastva, Udruženje „Kamelija” Stoliv, NVO Expeditio i Planinarsko društ-vo „Vjeverica”. Važan akter, veoma zainteresovan za područje Vrmca je i Fondacija Petrović Njegoš, koja u saradnji sa KZU „Napredak” djeluje u Gornjoj Lastvi. Direktor Fondacije,

7 Manjak interesovanja države za sanaciju kulturnih objekata i infrastrukture nakon zemljotresa, jeste prepreka daljem razvoju Vrmca. Jedan sagovornik u vezi sa tim ističe: „Veoma mali broj objekata poslije zemljotresa je saniran. Sanirana je crkva Sv. Basiliusa, koja se nalazi 200-300 metara od mora, u Gornjoj Lastvi su urađene dejlimične sanacije, u Gornjem Stolivu ništa nije sanirano. Putna infrastruktura duž Vrmca je u veoma lošem stanju “.


U ovom kontekstu, preporuka bi se odnosila na podizanje nivoa svijesti kod građana/ki o važnosti učešća u javnim raspravama, jer kroz sudjelovanje u njima akteri snose kolektivnu odgovornost za učinjeno i neučinjeno u životnoj sredini čiji su integralni dio. Prilikom organizo-vanja javnih rasprava treba dokazati građanima/kama da su njihove ideje korisne, ukoliko su pravno i planski utemeljene, i predstavljaju važan doprinos unapređenju postojećeg stanja.

3.3.6. AKTIVNOSTI Aktivnosti koje sagovornici/ce smatraju adekvatnim za područje Vrmca uglavnom su usmjerene na razvoj ekološkog, seoskog, zdravst-venog i kulturnog turizma. Predus-lovi potrebni za razvoj navedenih vrsta turizma su obezbjeđivanje putne infrastrukture, kontinuiranog održavanja i markiranja staza duž Vrmca. Kada je riječ o čišćenju staza, važno je pomenuti rad i entuzijazam Planinarskog kluba „Vjeverica”8 i učešće javnih komunalnih predu-zeća u akciji sređivanja staza. Da bi prostor bio posjećen, u njemu mora postojati bar minimum materijalnih uslova koji će zadovoljiti potrebe posjetilaca: prohodne i tematski organizovane staze, klupe, stolovi od prirodnog materijala. Za razu-mijevanje i promociju prostora, po-

povratiti. „Proglašavanjem Vrmca Regionalnim parkom, njegovim ad-ministrativnim ustrojstvom, spriječi-la bi se svaka investicija koja nije u skladu sa donijetim propisima!”

3.3.5. KOMUNIKACIJA MEĐU�AKTERIMA

Komunikaciju među akterima (lo-kalne uprave – donosioci odluka, NVO-i, građani/ke) sagovornici/ce tumače kao veoma lošu. Ovu konstataciju argumentuje stav: „Država se ne trudi mnogo da pita i uključi građane/ke u proces upravljanja prostorom. Građani/ke, s druge strane ne pokazuju interesovanje za građanske inici-jative i inicijative civilnog sektora. Planovi za Vrmac se uglavnom kancelarijski sprovode“. Nedovolj-na transparentnost se negativno reflektuje na participaciju građana/ki u procesu donošenja odluka i iskazivanja vlastitog stava. Netran-sparentnost se može navesti kao jedan od razloga zbog kojeg su javne rasprave, kao model okupljanja zainteresovanih ljudi, uglavnom loše posjećene. Razlog loše posjećenosti je i nepovjerenje ljudi da će njihovo mišljenje biti uvaženo i sagledano kroz prizmu prednosti i nedostata-ka. Neuključenost u javne rasprave proizilazi i iz neispunjenih očekiv-anja i razočaranosti u ishode koje su prethodne javne rasprave davale.

Arhitektonske radionice koje su se organizovale u Gornjoj Lastvi u saradnji sa Fakultetom za arhitek-turu iz Pariza takođe su pomogle da se pokrene ideja o valorizaciji ruralnog graditeljstva. Zaintere-sovanost Opštine Tivat za područje Vrmca, prema mišljenju sagovor-nika/ca, je značajno unaprijeđena. „U posljednje dvije godine Opština Tivat je uradila zaista sjajne stvari, kroz akcije raščišćavanja staza u kojima su učestvovale komunalne službe, sklanjanje debala sa tivats-ke strane i protivpožarne akcije. Afinitet prema ideji revitalizacije Vrmca veoma je prisutan u strategiji Opštine Tivat, dok Opština Kotor ne pokazuje značajan stepen zaintere-sovanosti za područje Vrmca.“ Način da se pokrenu obje Opštine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inicijalni korak u zaštiti područja Vrmca. U grupu aktera koji upravljaju područjem Vrmca sagovornici/ce svrstavaju i investitore/ke. Investitori mogu doprinijeti razvoju Vrmca ukoliko poštuju definisane standarde koji su usklađeni sa zakonodavnim okvirom i ambijentalnim izgledom Vrmca. Država, Lokalne uprave Tivta i Kotora, NVO-i treba da zajednički odlučuju u korist održivog prostora, jer prostor je resusur koji je teško

8 Predstavnik Planinarskog kluba „Vjeverica“ kaže: „Osposobili smo sve staze Kotor, Vrmac, Verige, Tivat, kojima je bilo nemoguće hodati, spustili se bicikom od vrha Vrmca (Sv. Ilija) do Peluzice. Međutim, svako naredno pitanje koje postavljamo nadležnima, a to je u našem slučaju Planinarski savez Crne Gore, jeste od kojih sredstava ćemo izvoditi te akcije, jer smo najveći dio stvari do sada radili volonterski“.


vrijednosti koje čine identitet Vrm-ca. Vrmac je integralni dio Kotora i Tivta, i razvoj ovih gradova može biti potpun, jedino ukoliko se sagleda u sinergiji sa Vrmcem.

3.3.7.�GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA VRMCA

Sagovornici/ce nijesu protiv inves-ticija, ukoliko se pod njima podra-zumijeva obnova infrastrukture, obnova kućišta, suhomeđa, ospos-obljavanje prostora za rekreativne svrhe i ulaganje u poljoprivredu. Smatraju da stagniranje, odnosno nečinjenje, može samo doprinijeti degradaciji postojećeg. Dakle, sušti-na je u sprovođenju i poštovanju zakona iza kojih stoji država, jer je svijest pojedinca najčešće usmjer-ena ka prilagođavanju okruženja vlastitim potrebama, bez obzira na dalekosežne posljedice koje neadekvatno činjenje prouzrokuje. Sagovornici/ce izražavaju protivl-jenje gradnji na Vrmcu koja bi bila slična ili ista kao gradnja u priobal-nom pojasu, što se može zaključiti iz sljedećih stavova:• „Na ovom prostoru ne bi se

smjela dozvoliti gradnja hotela sa pet zvjezdica. Žrtvovana je obala, zato nema potrebe da se žrtvuje i ovaj prostor. Čak i kada se budu restaurirale postojeće tvrđave, spoljašnji izgled treba da zadrži svoju orginalnost, a u unutrašnjosti se mogu vršiti minorne izmjene, ako je to neophodno“;

sagovornici/ce primjećuju: „Masov-ni turizam više nije u fokusu inte-resovanja, savremeni turista traži mir i odmor od svakodnevne vreve.“

Da bi se aktivnosti i sadržaji na Vrmcu planski razvijali, važno je an-gažovati čitav tim aktera/ki (stručn-jaka, ljudi koji žive u okruženju, ljudi koji imaju posjede na Vrmcu, lokalnih samouprava, nadležnih mi-nistarstava, NVO-a), jer razvoj mora biti strateški planiran uz postignut konsenzus mišljenja različitih aktera, što do sada nije bio slučaj sa po-dručjem Vrmca. Jedan od ispitanika/ca iz ove ciljne grupe daje sljedeće predloge za realizovanje lokalne sa-moodrživosti: „Budući da crkva ima dosta zemljišta, na tom zemljištu se može razvijati humanitarna farma, na kojoj bi se zaposlili ljudi koji su imali problema sa drogom i alkoho-lom, sa ciljem da se resocijalizuju. Proizvode sa farme bilo bi poželjno proslijeđivati bolnicama i socijalnim ustanovama. Na privatnim posjedi-ma treba obnoviti kuće i koristiti ih u funkciji turizma, gdje bi se nudili domaći proizvodi sa privatnih farmi. Budući da ima veliki broj sunčanih dana, Vrmac je pogodan teren za proizvodnju solarne energije. Poenta je razmišljati o održivosti. Važna je sinergija urbanog i ruralnog. U budućnosti sve će biti jako skupo, tako da će ljudi biti prinuđeni da koriste resurse lokalne sredine. Zato se mora razvijati ideja LOKALNE SAMOODRŽIVOSTI.“

Edukacija i češće posjete Vrmcu su od velikog značaja za razumijevanje

red materijalnih uslova, neophodno je obezbijediti info materijale koji će biti istaknuti na mjestima koja su “vidljiva” i dostupna zaintereso-vanim posjetiocima. „Trenutno postoji mapa pjašačkih staza, urađe-na kroz projekat „Vrmac pješački raj“, koja je od izuzetnog značaja kako za lokalne stanovnike, tako i za turiste koji pješače stazama po Vrmcu.” Postojanja info materijala je veoma značajno za budući razvoj turizma na ovom području. Dakle, „najosnovnije što treba ponuditi turistima jeste prohodan i bezbje-dan put, koji će biti ucrtan na karti. U cilju kvalitetnog organizovanja turističke ponude potrebno je an-gažovati vodiče koji će na adekvatan način predstaviti turistima značajna mjesta na Vrmcu.“

Pored potencijala koji bi se mogli iskoristiti u turističke svrhe, Vrmac, prema mišljenju sagovornika/ca, ima izuzetan potencijal za razvoj poljoprivrede. „Za Vrmac pol-joprivreda može biti veoma važna i poljoprivredni proizvodi mogu biti ponuđeni na tržištu. Bez poljopriv-rede nema očuvanja pejzaža. Ako se pokrenu poljoprivredne i druge ak-tivnosti, npr. turističke, rekreativne, joga kampovi, onda područje Vrmca ne bi služilo samo preživljavanju, već bi to mogao da bude jedan životni projekat za mlađe generacije.“ Sve aktivnosti koje bi se razvijale na Vrmcu, od rekreacije do poljopriv-rede, mogu biti dopuna turizmu na obali, što bi dalo jednu potpuno novu dimenziju sagledavanju turis-tičke ponude ovog predjela. Kako


koje se može svrstati u više kate-gorija:

1. Sakralni objekti: crkve, Sv. Petra u Bogdašićima, iz XII vijeka, po-dignuta na temeljima istoimenog benediktinskog manastira; Sv. Vida u Gornjoj Lastvi, s početka XIV vijeka; Rođenja Bogorodice u Gornjoj Lastvi, iz XVIII vijeka; Sv. Roka u Donjoj Lastvi, podig-nuta 1901; Sv. Ilije u Gornjem Stolivu; Sv. Marije i Sv. Bazilija u Donjem Stolivu (ova posljednja, s očuvanim freskama s kraja XV vijeka, jedinstven je primjer simbioze Istoka i Zapada u našem srednjovjekovnom slikarstvu); Pomoćnice Kršćana, na Mulu, iz 1864, poznata u narodu kao crkva Blaženog Gracije, jer se u njoj čuvaju mošti ovog blaženika; Sv. Kuzme i Damjana, iz XIII vijeka, takođe na Mulu; Župna crkva na Prčanju, posvećena rođenju Blažene Djevice Marije, završena 1908. godine.

2. Ostaci gornjih naselja – Pasiglav4. Profane zgrade: gotička palata

„Tre sorelle“, Prčanj, XV vijek, Pal-ata Beskuća, kuća Iva Visina

5. Očuvana stara ruralna naselja: Gornja Lastva i Gornji Stoliv

6 Umjetničke zbirke – Bogorodična crkva na Prčanju

7. Tradicionalni običaji – Gornja Lastva, Donja Lastva, Donji Stoliv, Prčanj, Muo

8. Fortifikacioni objekti – stare aus-trougarske tvrđave na Vrmacu.

revitalizaciju već postojećih objeka-ta u svom autohtonom zdanju“. Na području Vrmca treba razvijati ruralni turizam, a kao važnu razvo-jnu djelatnost sagovornici/ce vide i poljoprivredu (maslinarstvo, povrt-larstvo, voćarstvo), jer je to prilika za proizvodnju organske hrane i otvaranje novih radnih mjesta.

3.4.�STRUČNJACI

3.4.1. IDENTITET

Identitet Vrmca čini spoj prirod-nog bogatstva (biodiverziteta) i kulturnog i graditeljskog nasljeđa. Iz razgovora sa botaničarkom koja se bavila istraživanjem Vrmca dolazimo do preciznih podataka o biodiverzitetu: „Na području Vrmca je evidentirano 560 taksona (biljnih vrsta i podvrsta), od čega je 17 vrsta zakonom zaštićeno u Crnoj Gori, a 15 je vrsta čije rasprostranjenje ne prelazi granice Balkanskog polu-ostrva, što znači da su to balkanski endemične vrste i 3 koje se navode samo za područje Vrmca. Ako se uporedi veličina Vrmca sa njegov-om florom, može se zaključiti da je flora Vrmca veoma bogata. Na Vrmcu postoji npr. cijeli dijapazon kestenovih šuma, borova šuma (one nijesu prirodne, nego su sađene), zajednice bijelog rebića, zajednica kamenjara, kao i pelina, koji se u Crnoj Gori slabo sakuplja, pa se samim tim i slabo koristi.“

Pored prirodnog, Vrmac raspolaže i kulturno-graditeljskim nasljeđem,

• „Prekomjerna gradnja bi uništi-la prostor Vrmca. Svakako treba nešto raditi, ali vrlo pažljivo i promišljeno”;

• „Kako izgleda zgrada od betona na padinama Vrmca pokazuje primjer sa kotorske strane. Takve zgrade nijesu adekvatne investicije za padine Vrmca, jer ukoliko se pokrene takva vrsta investicija, Vrmac će izgubiti šansu da bude na pravi način valorizovan”;

• „Prisutna je velika doza nerazu-mijevanja za sam prostor, bu-dući da se prostor upotrebljava sa ciljem da se uzme novac, pa su česti slučajevi da se prostor organizuje prema željama inves-titora, nasuprot ambijentalnom izgledu samog prostora“.

Prevashodan cilj je sačuvati i restau-rirati postojeće graditeljsko nasljeđe i ukazati posjetiocima na tradiciju kraja i način života stanovnika, vodeći računa da se ne uruši posto-jeći ambijentalni izgled i ne formira-ju nova arhitektonska zdanja čiji bi jedini cilj bio profit. Problem je što se sve manje konsultuje struka, a ur-banisti veoma često potpadaju pod uticaj investitora, što za posljedicu ima neadekvatnu urbanizaciju koja devalorizuje estetsku i vrijednosnu dimenziju prostora.

3.3.8. VIZIJA

Sagovornici/ce Vrmac u budućnosti vide kao prirodnu oazu dostupnu pješacima: „Vrmac treba posmatrati kao cjelinu i vratiti mu stari sjaj, uz


nji objekata atipične arhitekture, u tom slučaju je bolje prostor zadržati kao neizgrađen, nego ga iskoristiti za gradnju savremenih objekata neprimjerenih ambijentalnoj vizuri i konfiguraciji terena. „Potencijali Vrmca nijesu na adekvatan način upotrijebljeni i prepoznati kroz pros-torno-fizičku cjelinu čitavog njegovog prostora. U tom kontekstu, Vrmac daje mnogo više mogućnosti od ono-ga što je sada.“ Netretiranje prostora na adekvatan način proizvodi dvije negativne pojave: napuštanje i propadanje, pri čemu su obje tipične za Vrmac. Budući da opštine koje gravitiraju Vrmcu nemaju dovoljno zelenih površina koje mogu poslužiti kao sportsko-rekreativni tereni, stručn-jaci/kinje smatraju da je Vrmac prostor za organizovanje takvih terena, kako za lokalno stanovništvo tako i za turiste, koji sve više izraža-vaju potrebu za aktivnim odmorom u prirodi. Obezbjeđivanjem veze između priobalnog turizma i tur-ističke ponude na Vrmcu u velikoj mjeri bi se kvalitativno unaprijedila dosadašnja turistička ponuda.

3.4.3. STRATEGIJA

Strategije, odnosno master planovi treba da ponude viziju kako prostor treba da izgleda u programskom smislu (npr. koji tip turizma treba raz-vijati), a urbanistički planovi se bave materijalizacijom (spratnost i izgled objekata). Konkretna strategija koja bi se odnosila na područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka/kinja ne postoji. „Kvalitetna strategija razvoja

trebalo angažovati stručnjake/kinje koji bi mogli dati smjernice za dalju upotrebu i plasiranje sakupljenog bilja. Međutim, te biljke predstavlja-ju neiskorišćen resurs Crne Gore. Na području Vrmca to su pelin, satureja (vrijes), origano.

Drugi način upotrebe prirode je u turističke svrhe (u konkretnom slučaju sportsko-rekreativnog i zdravstvenog turizma). Države koje su se smjenjivale na ovom prostoru, koristile su ga na prikladan način, stvarale i ostavljale svoje djelo u nasljeđe budućim gen-eracijama. Iz perspektive sadašnjeg trenutka, prostor Vrmca je neisko-rišćen i nevalorizovan na adekvatan način.

Zajednička ocjena je da se Vrmac, kao jedina primorska, niska planina, sa svim prirodnim i stvorenim resur-sima, uprkos blizini i relativno lakoj komunikaciji sa obalom, ni približno ne koristi u skladu sa postojećim potencijalima. Neskorišćenost pod-ručja Vrmca proizilazi iz nedovoljne informisanosti o važnosti resursa kojima taj predio raspolaže. Stručn-jaci/kinje su saglasni da vrijednosti Vrmca treba sagledati, prije svega, u prostornom kontekstu, jer je „prostor najznačajniji resurs, koji ne treba na jeftin način iskoristiti“. Prostor Vrmca treba zaštititi od invazivne gradnje i usredsrediti se na restauriranje postojećih infra-strukturnih kapaciteta, obnovu postojećeg graditeljskog i kulturnog nasljeđa. Budući da savremeni društveni trendovi streme ka izgrad-

3.4.2. UPOTREBA RESURSA KOJIM�RASPOLAŽE�PODRUČJE�VRMCA�I�PROBLEMI�SA�KOJIMA�SE�PODRUČJE�SUOČAVA

Prirodni i kulturni resursi kojima Vrmac raspolaže, prema mišljenju stručnjaka/kinja, nijesu valorizovani na adekvatan način. Jedini pozi-tivan primjer adekvatne upotrebe resursa je Gornja Lastva, koja treba da bude primjer kako treba valo-rizovati ostala naselja na Vrmcu. Za razliku od drugih ruralnih cjelina na Vrmcu, Gornja Lastva ima razvijenu putnu komunikaciju sa priobalnim dijelom. Da bi se uspostavio nivo razvoja u drugim ruralnim cjelinama kao u Gornjoj Lastvi, neophodno je unaprijediti putnu infrastrukturu i obezbijediti vodu i struju. U nared-nom dijelu teksta biće izvedena zapažanja stručnjaka/kinja o upo-trebi prirodnih i kulturnih resursa Vrmca. Budući da je Vrmac prirodni prostor koji obiluje biljnim vrstama, treba izdvojiti dva načina valorizacije ovih resursa, koje stručnjaci ističu kao važna: • jedan je direktna eksploatacija;• drugi je korišćenje prirodnih

resursa u smislu propagiranja aktivnog, rekreativnog, sportsk-og i zdravstvenog turizma.

Prvi način se tiče adekvatnog sakupljanja, ekspoloatacije i upotre-be jestivog i ljekovitog bilja. Adek-vatno sabiranje biljaka podrazumi-jeva posjedovanje znanja o njima i njihovoj upotrebi, pa bi, s tim u vezi,


idejama i potrebama, bez postojan-ja zvanične strategije, što u velikoj mjeri usporava razvojni proces koji se odnosi na područje Vrmca.

3.4.5.�OŽIVLJAVANJE�RURALNIH�CJELINA�NA�VRMCU

Preliminarni uslov za obnovu života u selima na Vrmcu podrazumijevao bi investiranje u infrastrukturu kojom bi se obezbijedili egzistencijalni uslovi (put, voda i struja), kao i materijalnu i edukativnu podršku ljudima koji su zainteresovani da restauriraju svoje kuće i otpočnu neku djelatnost na svom posjedu. Od razvoja djelatnosti (turizma, poljoprivrede, maslinarstva) imali bi koristi vlasnici/ce i lokalne samouprave (ponuda domaćih proiz-voda, kao i upošljavanje ljudi bili bi motiv za obnovu života u selima).

3.4.6. AKTIVNOSTI

Aktivnosti kojima bi se moglo un-aprijediti područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka/kinja, objedin-jene su u korpusu aktivnosti koje ne podrazumijevaju gradnju hotelskih smještajnih kapaciteta, megaloman-sku gradnju i novu vrstu arhitekture prisutnu u priobalnoj zoni. Djelat-nosti koje treba razvijati su sports-ko-rekreativni, zdravstveni, kulturni i ruralni turizam. „Istraživanja ukazuju da turisti koji dođu na crnogorsku obalu pokazuju interesovanje da dio odmora provedu u zaleđu, kad bi takav vid odmora bio organizovan. To zaleđe (Vrmac) je još 30-ih godina

3.4.4. AKTERI I KOMUNIKACIJA�MEĐU�NJIMA

Stručnjaci/kinje prepoznaju dvije grupe aktera koji upravljaju područ-jem Vrmca:• vlasnici/ce posjeda, Opštine

Tivat i Kotor, mjesne zajed-nice, Uprava za šume, Uprava za zaštitu kulturnih dobara, ali i UNESCO, s obzirom da je ovo područje na Listi svjetske baštine;

• Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva i Udruženje „Kamelija“ Stoliv, kao i planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrand“. „NVO-i su svo-jim djelovanjem, kroz razne pro-jekte, pokazali kako se praktično može zaštititi prostor. Praktičan primjer je KZU „Napredak“ čiji se članovi staraju o zaštiti prirodnih i kulturnih vrijednosti. Njihovom djelatnošću ostvareni su značajni rezultati na polju edukacije, unapređenja komu-nikacije i integrisanja stanovni-ka u procese koji dovode do poboljšanja stanja u kojem su se našla zapuštena mjesta.“ Što se tiče agilnosti, posebno treba istaći komunikaciju između subjekata iz NVO sektora i plani-narskih društava, sa fokusom na unapređenju područja Vrmca.

Komunikacija i međusobna saradnja između aktera, u cilju unapređenja, nije značajno prisutna, te stoga svi akteri djeluju u skladu sa vlastitim

ovog područja bi nastala jedino ukoliko bi se uradio niz dokumenata iz kojih bi proizašla vizija o zaštiti i revitalizaciji Vrmca. Na toj strategiji bi trebalo zajednički da rade Opština Kotor i Opština Tivat.“ Da ni ranije donesene odluke koje su se odno-sile na zaštitu prirodnih i kulturnih resursa nijesu bile poštovane može se zaključiti iz sljedećih izjava sagov-ornika/ca: „Skupština Opštine Kotor je, na predlog opštinskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, na sjednici od 10. februara 1981. godine, usvojila Odlu-ku o opštim uslovima za izvođenje radova na objektima u zaštićenom prirodnom i kulturno- istorijskom području Kotora. Odluka je poštova-na prvih nekoliko godina od njenog donošenja, a nakon toga više se nije primjenjivala, što je rezultiralo grad-njom koja nije u skladu sa pejzažom.“ „Mjesna zajednica Stoliv je 2007. go-dine podnijela predlog za proglašenje Vrmca za Park prirode, ali taj zahtjev nije realizovan.“ „Stručna procjena stanja u kojem se sada nalaze prirodni i kulturni resursi treba da posluži kao baza na kojoj će se temeljiti i planirati dalji razvoj ovog područja. Sve što je do sada rađeno baziralo se na pojedinačnim potrebama i političkim interesima, što nije omogućilo da se Vrmac tretira kao prostor koji treba revital-izovati.“

Izuzetan značaj za Vrmac imala bi strategija razvoja, koju bi zajednički kreirale Opštine Tivat i Kotor i koja bi služila kao osnova za razvojne i prostorne planove.


ostane dragulj kakav je oduvi-jek bio. Ovakva situacija bi se mogla mijenjati kroz izmjenu PUP-a (prostorno-urbanističkog plana). Sada je prilika da se PUP ponovo sagleda i da se donese adekvatna odluka kakvu vrstu objekata treba graditi i gdje.“

Važan segment identiteta Vrmca su sakralni objekti. Ovaj segment identiteta u priobalnom području je ugrožen novim objektima koji uman-juju dominantnost građevina koje su simboli ovog područja. Sa ciljem da identitet Vrmca ostane sačuvan ak-teri koji upravljaju ovim područjem treba da stave akcenat na obnovu postojećeg graditeljskog nasljeđa.

3.4.8. VIZIJA

Vrmac treba da bude područje za eksploataciju ljekovitog bilja i da pretenduje ka razvoju održivih vido-va turizma - kulturnog, ekološkog, zdravstvenog i sportsko-rekreativ-nog.

3.4.7.�GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA VRMCA

Razmatrajući ovo pitanje/temu stručnjaci/kinje su uglavnom poka-zali visok stepen saglasnosti da na Vrmcu ne treba dozvoliti investicije većih gabarita, već da pažnju treba usmjeriti na restauraciju postojećeg graditeljskog nasljeđa i infrastruk-ture. Stručnjaci/kinje poentiraju izričitu zabranu nove gradnje:• „Na Vrmcu ne treba dozvoliti

ništa novo, osim onoga što već postoji. Prvo treba raditi na tome da se postojeći kapaciteti iskoriste, a onda dozvoliti nekoj budućoj generaciji da utvrdi na čemu još treba raditi. Postojeći kapaciteti bi sasvim zadovoljili dnevno-izletnički turizam, pr-venstveno za stanovnike, pa tek onda za turiste.“;

• „Donja naselja sa kotorske strane rastu uz padine Vrmca, što poprima razmjere pre-komjerne gradnje. Činjenica je da je novo vrijeme i da se pojavljuju novi materijali, novi oblici objekata, zgrada koje na momente počinju da ugrožavaju kulturno-istorijsko nasljeđe koje je ostalo. Bogorodičin hram na Prčanju gubi svoju dominant-nost, jer mu zgrade i kuće, uz i iza hrama, ne dozvoljavaju da

XX vijeka primijećeno kao atraktivan prostor na Mediteranu, zbog sudara obale i netaknute prirode.“ Uz navedeno, fortifikacije iz austrougar-skog perioda mogu biti pretočene u jednu specifičnu turističku ponudu. „Objekti iz austrougarskog perio-da se mogu iskoristiti za smještaj i boravak turista.“

Druga vrsta djelatnosti adekvatna za područje Vrmca je poljoprivreda. Razvoj poljoprivrede, uz aktivnu podršku lokalnih samouprava i stručnjaka/kinja, mogao bi biti osnov za autentičnu ponudu i dopunu turizmu. Takođe, promocija domaćih proizvoda na tržištu, uz državne subvencije u procesu otku-pa proizvoda, bio bi jedan od uslova za veće interesovanje ljudi koji imaju posjede u ovom regionu.

Škola u prirodi je još jedna od mogućih aktivnosti, važna iz više razloga, prvenstveno za upozna-vanje mladih naraštaja sa kulturnim nasljeđem i prirodnim ljepotama područja Vrmca. Upoznavanjem prostora i uspostavljanjem interakci-je razvijaće se svijest o odnosu pre-ma prostoru i vrednovanju njegovih resursa .

9 Ljetnjikovci su obično uključivali odbrambenu kulu, ekonomsku zgradu, zgradu za smještaj, vinograde. U Tivtu ima nekoliko bivših ljetnjikovaca koji su ostali u upotrebi. Najpoznatiji je ljetnjikovac porodice Buća Luković, kojii je sada dio Kulurnog centra Tivat. Iz perioda XVII vijeka imamo zapise Timota Icizila, pod nazivom „Zlatni vo“, u kojima opisuje predivne vrtove i način ljetnjeg života plemićkih porodica s tivatske strane Vrmca.

10 Na području Vrmca uzgajala se vinova loza sorte Marzamin, kao i agrumi i masline.


kvalitetniji, jer jedino zajednički mogu doprinijeti da se Vrmcu vrati identitet koji je imao u prošlosti. U suprotnom, njegova devastacija će se progresivno nastavljati, a kon-zervacija materijalnih segmenata kulture ovog područja neće biti moguća.

Razlog neadekvatnog upravljanja područjem Vrmca može se objasniti i krizom institucija koje su kadrovski osiromašene. „Postoji menadžment plan za upravljanje područjem koje se nalazi na UNESCO-voj listi, ali samo na papiru, dok u praksi to, nažalost, ne funkcioniše.“

Alternativni centri razmišljan-ja (NVO-i) doprinose iniciranju razgovora o preprekama razvoju ovog područja, kao i mogućnostima i načinima njihovog prevazilažen-ja. Međutim, u konačnom, centri moći (lokalne samouprave i država) donose finalne odluke. Svijest o vrednovanju prostora i konstruk-tivnoj upotrebi resursa područja Vrmca treba prvo izgraditi u centri-ma odlučivanja, a zatim prenositi i na ostale nivoe. Važni akteri mogu biti i investitori, ali prije uspostavl-janja kontakta sa njima, neophodno je koncipirati strategiju u kojoj će biti definisan odnos prema pejzažu Vrmca.

3.5.4. KOMUNIKACIJA MEĐU�AKTERIMA

Komunikacija među potencijalnim akterima je okarakterisana kao veoma loša, budući da je vlast cen-

postoje zapisi i sjećanje kako je u prošlosti ovaj prstor izgledao.

3.5.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA�PODRUČJE�VRMCA�RASPOLAŽE�I�PROBLEMI�SA�KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Potencijali kojima Vrmac raspolaže su u najvećoj mjeri zanemareni. Ra-zlozi njihovog zanemarivanja, prema mišljenju kulturnih aktera, su loše ekonomsko stanje ljudi koji imaju interesovanja da nešto promijene i nedostatak interesovanja i akcije onih koji odlučuju. Takođe, pret-jerana upućenost na uže gradsko jezgro, veoma često uslovljava zane-marivanje perifernog prstena, koji sa gradom čini integralnu cjelinu. Takav je slučaj i sa Vrmcem, budući da se donosioci odluka uglavnom usredsređuju na uža gradska jezgra Kotora i Tivta (priobalni pojas), dok strategija razvoja okruženja ne postoji, okruženje se zanemaruje i ne razvija.

3.5.3. AKTERI

Akteri, prepoznati da na posredan ili neposredan način utiču na up-ravljanje Vrmcem su Opštine Tivat i Kotor, NVO-i, mjesne zajednice, kao i UNESCO. Međutim, oteža-vajuća okolnost za razvoj Vrmca odnosi se upravo na činjenicu da dvije opštine koje upravljaju Vrm-cem imaju veoma lošu saradnju po pitanju ovog prostora. Nivo saradnje lokalnih samouprava treba da bude

3.5.�KULTURNI�AKTERI

3.5.1. IDENTITET VRMCA Ukoliko se pođe od činjenice da je identitet trajno osjećanje cjelovi-tosti, onda tu cjelovitost, kad se radi o prostora Vrmca, prema mišljenju kulturnih aktera, čine prije svega kultura i tradicija, sa posebnim akcentom da je ovaj prostor bio na kvalitativniji način tretiran u prošlo-sti. „Početkom XVII vijeka Vrmac je bio mnogo bolje „brendiran“ i prepoznat kao ljetovalište9 plemića iz Kotora, Perasta, Prčanja, koji su ga redovno posjećivali i tretirali kao elitno naselje. Graditeljsko nasljeđe (međe, zidovi, kuće, guvna, tvrđave iz austrougarskog perioda) je važna odrednica identiteta.“ Pored gra-diteljskog nasljeđa, kulturni akteri naglašavaju i važnost prirodnih potencijala, prije svega poljoprivred-nih10, koji bi i sad mogli imati znača-jnog udjela u razvoju ovog predjela, i doprinijeti poboljšanju ekonomsk-og statusa stanovništva gradova koji gravitiraju Vrmcu.

Razloge zašto su se samo neki seg-menti identiteta Vrmca očuvali, dok je veliki dio njih zanemaren, kulturni akteri vide u velikim migracijama iz ruralnih područja u gradove, kao i veoma lošoj finansijskoj situaciji posljednjih decenija. Starije gen-eracije rođene na ovom području više se identifikuju sa Vrmcem, jer pamte sadržaje koje je Vrmac imao u prošlosti. Kako je dio graditeljske i kulturne baštine urušen i zapušten,


Habermas, podrazumijevajući pod njim sljedeće pretpostavke:

„1) postojanje neotuđivog prava (autonomije) pojedinca da kaže “da”, odnosno “ne”, određenim zahtevima i vrednosnim pret-postavkama društvene komunik-acije/interakcije;

2) mogućnost da on/ona prevaziđe svoje egocentrično stanovište, što pretpostavlja uvažavanje istovrsnih prava drugih u okol-nostima kada postoji međusobno razumevanje između pojedinaca i solidarnost u zajednici, u kojoj se, na osnovu poštovanja individual-nih interesa, teži porastu blagos-tanja, povišavanju kvaliteta života i ostvarivanju opšteg interesa u tome;

3) javnost diskursa; 4) ne-prinudnost diskursa (komunik-

acija mora biti slobodna i jedna-ka) – jedina dozvoljena prinuda jeste “snaga boljeg argumenta”;

5) saradnja među akterima: akte-ri moraju sarađivati u traženju istine;

6) postojanje tzv. “prosvećene političke volje” (“enlightenment of political will”).” (Petrovar, K. & Vujošević, M., 2008, str. 31-32).

3.5.6.�OŽIVLJAVNJE�RURALNIH�CJELINA

„Vlasnicima/cama treba objasniti koja je prednost toga što imaju kuću na Vrmcu i šta im ona u perspektivi može donijeti kroz neki projekat. Pa bi se, možda, ljudi počeli udruživati

povezani sa područjem. Nakon razmatranja ponuđenih predloga uz uvažavanje mišljenja stručnjaka i vlasnika/ca, treba tražiti kompromis s investitorima. Pregovori sa inves-titorima i odluke koje se donose vezano za područja Vrmca bili bi znatno jednostavniji kad bi postoja-la strategija razvoja Vrmca koja bi ponudila adekvatna rješenja za ovo područje.

3.5.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI�U�DONOŠENJU�ODLUKA Paricipaciju građana/ki u donošen-ju odluka treba graditi na zdravim osnovama. Prilikom organizovan-ja javnih rasprava, neophodno je iskoristiti sredstva masovnog komuniciranja da bi informacije bile dostupne svima. Pored dostupnosti informacija o organizovanju javne rasprave, potrebno je upoznati građane/ke o temi i dnevnom redu, kako bi procijenili stepen zaintereso-vanosti za temu koja će biti predmet rasprave.

Uvažavanje mišljenja građana/ki u segmentima koji su u skladu sa planskom dokumentacijom u velikoj mjeri bi povećalo njihovu zainteresovanost za učešće u javnim raspravama i smanjilo stepen ne-zainteresovanosti koji je trenutno prisutan. Da bi se participacija razvi-jala na zdravim osnovama potrebno je primijeniti komunikacijsko-ko-laborativni pristup planiranju. Ovaj pristup ustanovio je filozof Jirgen

tralizovana na nivou države, pa je samim tim mogućnost djelovanja lo-kalnih uprava i parlamenata veoma ograničena. Javne rasprave, prema mišljenju kulturnih aktera, imaju sljedeću formu: „Organizuju se javne rasprave, na kojima građani/ke dostavljaju primjedbe u pismenoj formi, koje se zatim procesuiraju ka Podgorici. Skupština Crne Gore izglasa da li nešto treba da se radi ili ne, i šta treba da se radi, a primjed-be i ideje građana/ki se zanemaruju. Ovakav odnos stvara apatiju među stanovništvom, a javne rasprave postoje isključivo da se zadovolji forma“.

Prema mišljenju kulturnih aktera/ki, u pregovorima sa investitorima akcenat se stavlja na profit, dok se kompatibilnost ideje sa prostornim ambijentom zanemaruje. „Trend koji mi prihvatamo jeste da investitor dođe i kaže šta on hoće da uradi, uz to naravno ponudi novac, obezbijedi plansku dokumentaciju i radi ono šta on misli da treba, a ne ono što je ovom području potrebno. Znači, umjesto da mi imamo ideju i na osnovu nje tražimo investitora, mi idemo obrnutim redosljedom, inves-titor dolazi sa svojom idejom.“

Komunikacija sa investitorima zahtijeva preispitivanje ideja, uz konsultaciju sa stručnjacima iz različitih oblasti koji su kompetentni da procijene usklađenost predlo-ga investitora sa karakteristikama pejzaža. Takođe, u obzir treba uzeti mišljenje i uvažiti potrebe ljudi koji su na neposredan ili posredan način


• zdrav način ishrane kojim bi se iskoristili poljoprivredni potenci-jali;

• razvoj sportskih aktivnosti koje bi imale veliki značaj kako za sta-novništvo tako za posjetioce.

3.5.8.�GRADNJA�ILI�OČUVANJE�PRIRODNOG�AMBIJENTA VRMCA Restauracija i zaštita postojećeg kulturnog i graditeljskog nasljeđa je, prema mišljenju kulturnih aktera, djelatnost koja treba da ima pri-oritet u strategiji unapređenja ovog područja. „Treba sačuvati i revalorizo-vati ruralne cjeline i tražiti na tržištu nekog partnera, koji neće imati za cilj da megalomanskom gradnjom dove-de u pitanje postojeći pejzaž Vrmca. Osim osnovnih infrastrukturnih stvari (struje, vode i kanalizacije), koje treba sanirati, korišćenje asfalta i betona na Vrmcu treba svesti na najmanju moguću mjeru.“ Prioritetan cilj se odnosi na očuvanje autentičnosti pe-jzaža, dok investicije treba da budu u službi restauracije i zaštite postojećeg kulturnog i graditeljskog nasljeđa.

3.5.9. VIZIJA

Vizija Vrmca uključuje oživljavanje ruralnih cjelina, uz sređene staze, pri čemu jedini razlog za izlazak na Vr-mac neće biti samo pogled, već bro-jni i raznovrsni sportski, rekreativni i kulturni sadržaji, od kojih će vlasnici/ce i ostali građani/ke imati koristi, a koji neće narušiti ambijentalni izgled ovog područja.

kao akcionari Vrmca, akcionari Gornje Lastve, Đurđevog brda, Bogdašića, u zajedničkom nasto-janju da se nešto uradi.“ Na ovom planu treba zajednički da djeluju država, lokalne uprave i vlasni-ci/ce posjeda. Država i lokalne uprave treba da djeluju kako bi se inicirala izrada strategije razvoja, sanirale javne površine i infrastruktura, a vlasnici/ce, kao akcionari ruralnih cjelina, treba da djeluju u pravcu restauracije svojih kuća i pokretanja djelatno-sti na svojim posjedima za koje Vrmac ima potencijal.

3.5.7. AKTIVNOSTI

Kulturni akteri/ke ističu važnost razvoja dvije vrste aktivnosti, koje su međusobno povezane, odnosno uslovljene. Prva aktiv-nost podrazumijeva istraživačke djelatnosti u cilju otkrivanja značaja identiteta Vrmca, a druga aktivnosti je turizam kojom bi se napravio spoj prošlog i sadašnjeg način života i potreba. Osnova predstavljanja identiteta, prema mišljenju kulturnih aktera, je kultura, kao „posredujući čini-lac između tradicije i progresa i ukoliko se njeno posredovanje potpunije ostvaruje, utoliko tradicija zadobija više na svojoj djelotvornsoti, progres ne ostaje samo ili pretežno na pukom rastu sa oskudnim smislom za ljudsko samorazumijevanje sopstvene egzistencije u društvu. Naime, kultura vrši izbor iz tradicije da bi izabrano stavljala u pogon

progresa uz obavezujuće vrijednosno utemeljenje.“ (Božović, R., 2009, str. 17).

Naučne (istraživačke) aktivnosti bi uslovile proces retradicionalizacije, odnosno stavljanja tradicionalnih vrijednosti u funkciju progresa, kroz istraživanje načina života iz prošlosti, njegovog inoviranja i inkorporiranja u savremene trendove življenja. Sa et-nološkog, antropološkog i arheološk-og stanovišta, Vrmac nije dovoljno is-traženo područje. Ova istraživanja bi ponudila bolje razumijevanje života iz prošlosti i, samim tim, učinile iden-titet Vrmca prepoznatljivijim mlađim generacijama. Poseban značaj za identitet Vrmca ima, prema mišljenju kulturnih aktera, jezik starih mještara (onih koji su se bavili maslinarst-vom,vinogradarstvom, pravljenjem barki, čamaca, kuća, međa, itd.). Ne manji značaj za identitet Vrmca ima i Lastovska nošnja, graditeljsko nasljeđe i religijski objekti. Jedan od načina da stanovnici/ce razumi-ju značaj kulturnog i graditeljskog nasljeđa Vrmca, da ga bolje upoznaju i dožive kao integralni dio priobalnog pojasa jeste organizovanje radioni-ca, pozorišnih predstava, otvorenih scena, koncerata, debata.

Druga vrsta aktivnosti odnosi se na turizam, kojim bi se podstakli:• restauracija graditeljskog nasl-

jeđa, a zatim i njegova upotreba; • organizovanje kulturnih man-

ifestacija koje bi bile u funkciji afirmacije kulturnih vrijednosti ovog područja;


činjenica ne može služiti kao argu-ment kotorskim srednjoškolcima/kama, koji su veoma rijetko evidenti-rali ruralne cjeline Vrmca kao pre-poznatljive. Ovaj podatak upućuje da interesovanje kotorskih srednjoško-laca/ki za ovo područje treba da se izdigne na veći nivo.

Budući da Vrmac obiluje prirodnim vrijednostima i kulturnim znameni-tostima, jedno od pitanja se odnos-ilo na prepoznavanje elemenata iz kulturne i prirodne baštine Vrmca. S tim u vezi, srednjoškolci/ke pose-ban akcenat stavljaju na tvrđave iz perioda Austrougarske, vidikovce, crkvice, graditeljsko nasljeđe Vrmca, šume bijelog bora i kestena, ljekovito bilje, ptice.

Kad je u pitanju učestalost pos-jete Vrmcu, što je bila jedna od tema, srednjoškolci/ke su imali/e podijeljene odgovore. Dakle, 60% srednjoškolaca/ki je istaklo da samo jednom godišnje posjećuje Vrmac, kada se sa društvom tradicionalno za 1. maj okupljaju i organizuju izlete na ovom području. Dok se 40% sredn-joškolaca/ki izjasnilo da veoma često, čak svakog vikenda, posjećuju Vrmac. Kvalitativnom analizom odgovora zak-ljučujemo da razlozi zbog kojih se veći dio srednjoškolaca/ki rijetko odlučuje da posjeti Vrmac su, pored nedostat-ka slobodnog vremena, neuređenost prostora i nedostatak sadržaja koji bi privukli pažnju ove populacije. Kao glavne razloge navode neadekvatno riješen prilaz Vrmcu, kao i nedostatak klupa i sređenih staza. S druge strane, oni konstatuju da, u okviru školskih

Svojim odgovorima ispitanici/ce pokazuju da prepoznaju Vrmac, u prvom redu, kao prirodnu vrijednost, dok kulturni segment baštine Vrmca ne prepoznaju. Pozitivan odnos pre-ma Vrmcu, sagledan iz perspektive srednjoškolaca/ki, predstavlja veoma važnu informaciju, jer bi upravo mla-di ljudi trabali biti akteri koji će utica-ti na kreiranje strategije razvoja ovog područja. Da bi se na adekvatan način realizovale njihove ideje, važno je uzeti u obzir njihova mišljenja prilikom realizacije budućih projeka-ta koji se tiču područja Vrmca. Da bi se intenzivirala zainteresovanost srednjoškolaca/ki i, uopšte, mlađih naraštaja za područje Vrmca, važnu ulogu treba da preuzmu škole, kroz širok spektar vannastavnih aktivno-sti koje se mogu realizovati na Vrmcu (izleti, izložbe, kvizovi, koncerti, akci-je sađenja sadnica...). Na taj način bi se stvorila veća povezanost mladih ljudi i prostora koji ih okružuje, što bi doprinijelo povećanom stepenu senzibiliteta za očuvanje prirode i njegovanje tradicije ovog područja.

Koje različite cjeline prepoznajete koje pripadaju području Vrmca? Odgovori kotorskih srednjoškolaca/ki su uglavnom usredsređeni na priobalni dio, pa navode Stoliv, Škaljare, Prčanj, Muo, Lepetane, Sel-janovo, dok su tivatski srednjoškolci/ke, pored navedenih, prepoznali i cjeline koje pripadaju središnjem dijelu Vrmca, Gornju Lastvu i Bog-dašiće. Razlog zbog čega su tivatski srednjoškolci/ke prepoznali ruralne cjelina može biti činjenica da njihovi preci vode porijeklo iz tih sela, ali ta

4.1. PODACI O UZORKU

Esej, kao dio naučnog istraživanja u okviru projekta „Baština pokretač razvoja“ uradilo je 100 srednjoško-laca/ki iz opština Tivat i Kotor:• Opština Kotor, 49 ispitanika/ca

(20 muškog i 29 ženskog pola)• Opština Tivat, 51 ispitanik/ca (8

muškog i 43 ženskog pola).

4.2.�KVALITATIVNA�ANALIZA Esej je bio strukturiran prema dol-je navedenim temama/pitanjima:

Šta za Vas predstavlja Vrmac i koje različite cjeline, po Vašem mišljen-ju, pripadaju Vrmcu?Analizom dobijenih odgovora može se zaključiti da srednjoškolci/ke Vrmac prepoznaju i definišu kao „brdo koje se nalazi između Tivta i Kotora“, koje treba staviti u funkciju rekreacije i odmora. Vrmac, po nji-hovom mišljenju, predstavlja mjesto koje treba koristiti za druženje, budući da nudi drugačiji doživljaj u odnosu na mjesta gdje sredn-joškolci/ke svakodnevno provode vrijeme. Ovome u prilog govori i njihov doživljaj Vrmaca kao „mjesta sa čistim vazduhom i netaknutom prirodom; mjesta za izlete; mjes-ta sa bogatom florom i faunom“. Po njihovom mišljenju: „Vrmac je jedinstven“; „Vrmac se ne može porediti ni sa čim“; „Vrmac je jedna od najljepših prirodnih cjelina Boke Kotorske.“

4. KVALITATIVNA ANALIZA ESEJA


za mlade, “balkone-vidionice” koji bi omogućili bolji pogled na zaliv, etno-sela “Vrmčić grad”.

Zaključna zapažanja: Važno je konstatovati da ne postoji značajna razlika u pogledu informis-anosti shodno odgovorima kojima su se srednjoškolci/ke iz Tivta i Kotora osvrnuli na područje Vrmca. Uprkos činjenici da škole u okviru svojih aktivnosti ne poklanjaju značajnu pažnju području Vrmca, u smislu posjeta i organizovanja vannastavnih aktivnosti na ovom području, ipak ohrabruje činjenica da srednjoškolci/ke u velikoj mjeri prepoznaju Vrmac i njegovu okolinu, sa akcentom na prirodne resurse ovog predjela. Svjesni ubrzane urabanizacije sa kojom se priobalni pojas suočava, pozitivno je što na Vrmac gledaju kao na „oazu netaknute prirode koju tre-ba sačuvati“, tim prije što ni Kotor, ni Tivat ne obiluju parkovima i zelenim površinama koje bi se mogle iskoris-titi za rekreaciju i izlete. Da bi posjećenost Vrmcu od strane ove ciljne grupe bila veća neophod-no je prilagoditi njegov prostor za rekreaciju, tj. urediti staze i učiniti ih bezbjednima, obezbijediti klupe, itd. U skladu s prethodnim, srednjoškol-ci/ke ističu da Vrmac treba sačuvati kao prirodni predio, a ukoliko dođe do gradnje, treba je prilagoditi ambi-jentu.

Zaključak neka bude sljedeći iskaz:„Jedino što Vrmac treba da ima su ljudi voljni da ga njeguju i paze, jer on to zaslužuje.” (srednjoškolka, II razred, Tivat)

koji preferiraju zdrave stilove života;

• na Vrmcu postoje idealni uslovi za formiranje sportskih terena, što bi zasigurno privuklo pažnju ljudi koji se profesionalno ili amaterski bave sportom;

• ukoliko Vrmac pretenduje da se razvija kao prostor sa rekreativnim sadržajima, neo-phodno je obezbijediti igrališta za djecu, drvene ili kamene klupe i stolove za odmor, kolibe ili bungalove za prenoćište, kao i info-punktove gdje bi ljudi mogli da se više informišu o Vrmcu i sadržajima koje nudi.

Uopšteno razmatrajući stavove srednjoškolaca/ki, o pitanju da li Vrmac treba da ostane prirodni predio, njihova opredjeljenja se razlikuju:• jedan dio srednjoškolaca/ki sma-

tra da na Vrmcu treba zabraniti dodatnu gradnju i da ga treba sačuvati u njegovom izvornom stanju. Tačnije, ne treba dozvoli-ti da se naruši jedinstvenost i neponovljivost trenutnog izgleda Vrmca;

• drugi dio smatra da na Vrm-cu treba dozvoliti određene građevinske intervencije, koje moraju biti kontrolisane i potpuno u skladu sa prirodnim ambijentom. S tim u vezi, sred-njoškolci/ke predlažu gradnju koliba ili bungalova, restorana koji bi nudili domaće, autohtone proizvode, kao i kreiranje sadrža-ja za djecu i starije posjetioce, neku vrstu avanturističkog parka

programa, nijesu predviđene orga-nizovane posjete Vrmcu, što bi kod njih pobudilo interesovanje i približi-lo ih prostoru na adekvatan način. Da bi se interesovanje srednjoško-laca/ki za područje Vrmca podstaklo neophodno je stvoriti minimalne uslove koji bi privukli njihovu pažnju i motivisali ih da provode više vreme-na na području Vrmca.

Uprkos navedenim nedostacima, ipak nije zanemariv procenat sred-njoškolaca/ki koji često posjećuju Vrmac, čak i svakog vikenda. Oni na Vrmac odlaze radi druženja, odmora, rekreacije. Poseban značaj za njih ima pogled koji se sa Vrmca pruža na Bokokotorski zaliv, kao i prirodne ljepote ovog predjela u kojima uživaju.

Šta mislite da Vrmac treba da ima, a trenutno nema? Prema mišljenju srednjoškolaca/ki na prostoru Vrmca treba obezbijediti, prije svega, kontejnere za odlaganje smeća, jer je to jedan od preduslova za zaštitu životne sredine. Kako bi Vrmac privukao pažnju većeg broja srednjoškolaca/ki, neophodni su bolji prilazni putevi Vrmcu, uređene i bezbjedne pješačke i biciklističke staze i obilježena i uređena mjesta na kojima posjetioci mogu priprema-ti roštilj. Oni smatraju da Vrmac ima dovoljno resursa, ali da nijesu upotri-jebljeni na adekvatan način. Da bi se resursi valjano koristili potrebno je:• definisati rezervate biljaka i

životinja i zaštititi ih zakonom;• organizovati rekreativno-eduka-

tivni centar koji bi okupljao ljude


• otuđivanje željeza i kamena sa tvrđava i međa;

• izumiranje sela; • neriješeni imovinski odnosi –

„Kuće u našem selu su podijel-jene na hiljadu djelova, zato ih i ne obnavljamo.“

Po mišljenju sagovornika/ca, na Vrmcu treba izgraditi ambijent koji bi ispoštovao autentičnost prosto-ra, u njegovoj prirodnoj i kulturnoj dimenziji.

Sagovornici/ce su gotovo jedno-glasno iznijeli tvrdnje koje se mogu formulisati u vidu preporuka:• Očuvati identitet lokaliteta

Vrmca u prirodnoj i kulturnoj dimenziji, kroz odgovorno do-nošenje planske dokumentacije.

Kao značajne kulturne vrijednosti područja Vrmca učesnici/ce su izdvojili: tvrđave i bistijerne, puteve i međe, pekaru i konjušnicu iz vremena austrijske okupacije, vid-ikovce, crkve, kapelice, groblja, sela i njihovu specifičnu arhitekturu.Kao najveće probleme koji uslovl-javaju devastaciju prirodnih i kulturnih vrijednosti Vrmca naveli su sljedeće:• neadekvatno donošenje plan-

ske dokumentacije – „Osnovni problem je donošenje planske dokumentacije, koja se za zaštićeno područje Kotora donosi na neprimjeren način... Plan bi trebalo da inicira razvoj.“;

• bacanje i paljenje smeća;• sječa drveta i lov;

Pet od šest fokus grupa u okviru projekta „Baština pokretač razvo-ja” održano je 17. i 18. 12. 2013. godine u prostorijama Opštine Tivat, dok je šesta je održana 7. 02. 2014. u Domu kulture u Gornjoj Lastvi. Fokus grupama je obuhvaćen 51 sagovornik/ca, predstavnici/ce Lokalnih uprava Tivta i Kotora, NVO sektora, stručnjaci/kinje iz različitih oblasti (arhitektura, zaštita kulture, ekologija), kao i šira javnost, odnos-no građani /ke i vlasnici/ce posjeda.

5.1. PRVA FOKUS GRUPA - IDENTITET VRMCA

„Vrmac je simbioza prirodnog i kulturnog.“ „Da se Vrmac nalazi na Zapadu, odavno bi bio proglašen Parkom prirode.“

U razgovoru na fokus grupi koja je za temu imala definisanje identiteta Vrmca kroz markiranje prirodnih i kulturnih vrijednosti tog lokaliteta učestvovalo je 5 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave).

Po mišljenju sagovornika/ca, prirodne vrijednosti koje identitet Vrmca čine specifičnim su: čist vazduh, bogatstvo gljivama, ljekov-itim biljem, pticama, vjevericama, brojnim izvorištima, šumom borova, kestena, maslinjaka.„Kada pođete na Vrmac da se opus-tite, čujete ptice, raj nebeski.“

5. FOKUS GRUPE

„Mi se borimo, pokušavamo da spriječimo gubljenje identiteta Kotora, kroz neku vrstu upoznavanja javnosti šta se dešava sa baštinom, i nastojimo da razvijemo svijest ljudi.“


„Vrmac ne treba da bude mrtvi Park prirode.“

U razgovoru tokom fokus grupi koja je za temu imala definisanje mogućnosti ekonomske valorizacije područja Vrmca učestvovalo je 8 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave).

Sagovornici/ce su saglasni da prirodna i kulturna baština mogu biti pokretači ekonomskog razvoja, ne samo za lokalitet Vrmaca nego i područja koja mu neposredno grav-itiraju. Oni/e su prepoznali prirodne i kulturne vrijednosti Vrmca koji se mogu valorizovati u ekonomskom smislu:• Prirodne vrijednosti koje mogu

biti pokretači ekonomskog raz-voja su: šume kestena, maslin-

• Kontinuirana edukacija je jedan od modela koji će doprinijeti da šira zajednica “otkrije” vrijed-nost ovog lokaliteta, u svom bogatstvu njegove prirodne i kulturne dimenzije i na toj os-novi konstituisanom identitetu Vrmca;

• U prirodnom ambijentu mogli bi se, po mišljenju sagovornika/ca, napraviti rekreativni tereni za fudbal, tenis, planinarski i penzi-onerski domovi, kapaciteti za škole u prirodi, dječija igrališta.

5.2. DRUGA FOKUS GRUPA – EKONOMSKI RAZVOJ VRMCA

„Vrmac je u prošlosti bio valorizo-van, ljudi su živjeli od Vrmca i na Vrmcu.“

Sagovornici/ce smatraju da se dosadašnja praksa donošenja planske dokumentacije mora odbaciti. Njom se samo konsta-tuju prirodne i kulturne vrijed-nosti, bez definisanja modela za njihovu valorizaciju. Pored navođenja prirodnih i kulturnih vrijednosti, planska dokumenta-cija treba da inicira dalji razvoj područja Vrmca. Ona, zatim, ne bi smjela da poštuje samo partikulrane interese kapitala, već, prvenstveno, da ima u vidu opšte dobro – „Ova regija, a ni cijela Crna Gora nije za jed-nokratnu upotrebu, moramo misliti na sljedeće generacije.“;

• Revitalizacija Vrmca mora da bude sinhronizovana sa raz-vojem Tivta i Kotora;

• Rad na očuvanju identiteta područja Vrmca ne smije se svesti na volonterizam. Akci-je sprovođene na Vrmcu do sada u značajnoj mjeri su bile na volonterskoj osnovi, što, po mišljenju sagovornika/ca, ukazuje na nezainteresova-nost države da se posveti ovoj problematici. Uloga države, kroz aktivnosti lokalnih uprava, mora biti vidljivija i aktivnija na polji-ma očuvanja životne sredine i valorizacije kulturno-istorijskog nasljeđa, a država se mora aktivnije uključiti i u procese koji imaju za cilj obnovu života u selima na Vrmcu. Sama fizička obnova ne oživljava prostor, ono što mu daje i održava vital-nost je stalno življenje na tom prostoru ili naselju; „Vrmac je u prošlosti bio valorizovan, ljudi su živjeli od Vrmca i na Vrmcu.“


biti kontinuiran proces, a ne proces koji traje od kampan-je do kampanje, od akcije do akcije;

• Sagovornici/ce upozoravaju na jednu bitnu činjenicu, a to je da prostor Vrmca još uvijek nije dovoljno istražen, pa prilikom ekonomske valorizacije tog područja treba biti obazriv, dajući primjer kratkotrajne eksploatacije kvarcnog pijeska u prošlosti;

• Međutim, i pored naglašavanja odgovornosti države, ona nije jedina koja mora pokrenuti proces ekonomske valorizacije Vrmca. Na tom procesu moraju istovremeno raditi NVO sektor, škole, mediji, sami građani/ke.

5.3.�TREĆA�FOKUS�GRUPA�–�ZAŠTITA�PRIRODNIH�I�KULTURNIH�RESURSA�NA�PODRUČJU�VRMCA

„Cijeli zaliv, pejzaž, odnos između graditeljskog i prirodnog, to je ono što treba da bude zaštićeno, ne samo na papiru, već i praktično.“

U razgovoru u okviru fokus grupe koja je za temu imala zaštitu prirod-nih i kulturnih resursa područja Vrmca učestvovalo je 5 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). Sagovornici/ce su jednoglasni u tvrdnji da prirodna i kulturna bašti-na Vrmca trenutno nema odgovara-

se pitamo šta će tu da se gradi, mi smo protiv prekomjerne gradnje.”;

• Prekomjerna gradnja dovodi krupne investitore, čim prvi kilometri puta krenu imaćemo divlju gradnju na Vrmcu.“;

• Država bi na sebe trebalo da preuzme i odgovornost za pro-ces edukacije o Vrmcu i njegov-om ekonomskom, kulturnom, ekološkom i turističkom znača-ju.

Sagovornici/ce su dali i sljedeće preporuke:• Država mora da pokaže veći ste-

pen zainteresovanosti i odgov-ornosti za ono što se dešava sa Vrmcem i da svoju zaintresova-nost prenese na lokalni nivo;

• Vrmac je područje koje treba ekonomski valorizovati, ali se ono u procesu valorizacije mora posmatrati kao cjelina, zamenarivši administrativne granice između opština;

• Gradnja na Vrmcu treba da bude ujednačena, na kotorskoj i tivatskoj strani;

• Na Vrmcu ne treba graditi ništa novo, neophodno je upotrijebiti postojeće resurse, postojeće građevine valorizovati i staviti ih u svrhu razvoja kulture i novih oblika turizma. Npr. tvrđave mogu postati kulturni centri, likovne kolonije, prostori za promociju kulturnih dešavanja, tvrđave se mogu organizovati kao pozornice, zvjezdarnice;

• Sagovornici/ce su naglasili da razvoj i valorizacija Vrmca mora

jaci, proizvodnja smokava, gajenje pčela, uzgoj ljekovitog bilja, valorizacija poljoprivredne proizvodnje koja bi se bazirala na ekološkim principima;

• Kulturne vrijednosti Vrmca koje mogu doprinijeti njegov-om ekonomskom razvoju su: tvrđave iz austrougarskog peri-oda koje se mogu preurediti u turističko- ugostiteljske objekte, a da pri tom ne izgube auten-tičnost, kao i autohtona sela, koja treba revitalizovati čuvajući njihov specifičan arhitektonski izraz.

Vrmac je područje koje, zahvalju-jući ogromnoj kulturno-istorijskoj baštini, može biti inicijator razvoja i posebnih oblika turističke ponude. „Tvrđave na Vrmacu mogu biti pret-vorane u zvjezdarnice.“

Najvažniji akter u procesu ekon-omskog oživljavanja područja Vrmca, po mišljenju sagovornika/ca, je država, koja treba da prenese sve aktivnosti, obaveze i odgovornost na lokalni nivo:• Država je ta koja određenim

subvencijama može da vrati život selima na Vrmcu – „Kuće i okućnice su zapuštene, iskoriš-tene da se u njima čuva stoka, pretvorene u staje.“;

• Država je ta koja može, propi-sivanjem određenih standarda u gradnji, omogućiti očuvanje autentičnosti postojećih ob-jekata i spriječiti prekomjernu gradnju, neprimjerenu ambijen-tu područja Vrmaca – „Stalno


• Započeti kontinuiranu edukaciju o prirodnim i kulturnim vrijed-nostima lokaliteta Vrmca, kroz obrazovne sadržaje na svim nivoima obrazovanja, ali i putem medija, kroz spotove koji bi se emitovali u ključnim pro-gramskim terminima;

• Masovnije uključivanje građana/ki u život lokalne zajednice da bi se jačao osjećaj odgovornosti, jer, po mišljenju sagovornika/ca: „Ljudi nemaju kulturu da govore na pravom mjestu, unaprijed odustaju, obeshrabreni su. Još uvijek nijesmo oslobođeni straha da izrazimo svoju misao.”

• „Građanima/kama treba obja-sniti šta su vrijednosti Vrmca, javnost treba da vidi i shvati vrijednosti koje treba zaštititi.“

• Ono što, po mišljenju sagovorni-ka/ca, svi moraju da shvate, od pojedinaca do države, jeste da je cijeli Kotorsko-risanski zaliv na Listi svjetske baštine UNESO-a, ne samo grad Kotor;

• Sagovornici/ce posmatraju Vrmac kao zelenu oazu, koja treba takva da ostane, pri čemu jedan od njih ističe: „Doći ćemo u situaciju da imamo samo Vrmac kao zelenu oazu, to je značajno i za turizam i za lokalno stanovništvo.”;

• Sagovornici/ce smatraju da prave ljude treba postavljati na pravom mjestu , da u Crnoj Gori, konk-retno, u opštinama Kotor i Tivat postoji veliki broj stručnjaka/kinja, ljudi koji posjeduju stručno znanje, ali se njihov glas ne čuje – „Male grupe su uvijek mjenjale svijet.”

Zakonske regulative se, po mišl-jenju sagovornika/ca, u praksi ne primjenjuju adekvatno. Da bi se postojeće zakonske mjere u procesu zaštite kulturne i prirodne baštine Vrmca ispoštovale, država je ta koja mora biti inicijator, jer bi „onda i lokalna vlast ispoštovala zakonske standarde u toj oblasti“.

S druge strane, sagovornici/ce su svjesni inertnosti države i njene nesenzibilisanosti za datu prob-lematiku. „Ljude koji su zaposleni u državnim institucijama treba edu-kovati i unapređivati fond svijesti, budući da je vrlo siromašan, o značaju i vrijednostima obale.“

Zaštitu, odnosno poštovanje za-konskih akata je, po mišljenju sa-govornika/ca, moguće unaprijediti poštujući sljedeće preporuke:

juću zaštitu, na šta upućuje čitav niz neadekvatnih aktivnosti kojima se ugrožava prirodno i kulturno bogat-stvo Vrmca: sječa drveća, neadek-vatno odlaganje smeća, izazivanje požara, devastiranje međa, staza i tvrđava koje su u nekim slučajevima pretvorene u štale.

Kulturne vrijednosti ovog lokali-teta još uvijek nijesu istražene u dovoljnoj mjeri: sakralni objekti, arheološka nalazišta, rimski mozaici, kašteli, kapelice, tvrđave. One su prepuštene zubu vremena i nebrizi zajednice. „Postoji značajan broj molova uz obalu, koji su stari preko 100 godina. Molovi su imali zaštitnu funkciju u periodima nevremena. Te građevine se ne tretiraju na adek-vatan način, čime se narušavaju staništa autohtonih vrsta morskih biljaka i životinja.”

„Doći ćemo u situaciju da imamo samo Vrmac kao zelenu oazu, to je značajno i za turizam i za lokalno stanovništvo.”


na ovom lokalitetu. „Kreativni odbor za Vrmac bi mogao da raspiše konkurs i pozove ljude da predlože ideje, motiviše ih da rade.” Te aktivnosti bi uticale na promjenu percepcije Vrmca. Odbor bi bio generator aktivnosti. Učesnici/ce smatra-ju da bi se postojanjem jednog takvog odbora bolje iskoristili resursi Vrmca;

• Ono što su sagovornici/ce istakli kao izuzetno važno jeste postizanje kvalitetne saradnje između Opština Tivat i Kotor u upravljanju Vrmcem. Ove dvije opštine bi, kada je u pitanju upravljanje Vrmcem, trebale da rade sinhronizovano;

• Sagovornici/ce su istakli jednu, za njih, poraznu činjenicu, a to je da postoji manjak intreso-vanja, ali i nedostatak znanja kod političara/ki, a oni su ti

međuregionalnog projekta saradnje, započela proces zaštite Vrmca od požara, pri čemu je nabavljena opre-ma i postavljena signalizacija. Zatim, dva puta godišnje se sprovodi aktiv-nosti pošumljavanja djelova Vrmca koji su stradali u požaru. Ovakve vrste aktivnosti, kroz saradnju sa državama iz regiona i obezbjeđivan-je sredstava iz međunarodnih fondova, treba da budu praksa koja će podstaći lokalnu samoodrživost i relativnu autonomiju u finansijskom smislu. • Jedan od modela koji bi mogao

donijeti pozitivne rezultate:• Formiranje Odbora za Vrmac - u

sastav odbora ušli bi predstavni-ci/ce lokalne uprave, stručnjaci/kinje, građani/ke, predstavnici/ce NVO-a i raznih udruženja, odnosno svi oni koji su zain-tresovani za Vrmac i za aktivno-sti koje bi se mogle realizovati

5.4.�ČETVRTA�FOKUS�GRUPA�–�UPRAVLJANJE�PODRUČJEM�VRMCA

„Ljudi traže nove modele upravl-janja. Veoma je teško u postojećim modelima napraviti neku novu praksu. Zato se moraju kreirati novi modeli prilagođeni prostoru i vremenu.“ „Vrmac je opšte dobro, nešto što pripada sivima nama.“

U razgovoru tokom fokus grupe koja je za temu imala definisanje i pronalaženje mogućnosti i načina, modela upravljanja područjem Vrmca učestvovalo je 5 sagovornika/ca (predstavnici NVO-a, stručne jav-nosti, institucija i lokalne uprave).

Kao glavne aktere/ke koji učestvuju u upravljanju područjem Vrmca sa-govornici/ce su prepoznali opštine, odnosno Lokalne uprave Kotora i Ti-vata i stavili akcenat na razvoj sarad-nje, naročito, po pitanju upravljanja područjem Vrmca. Sagovornici/ce koji dolaze iz lokalnih uprava ističu da „kada se rade prostorni planovi građane/ke intresuje samo njihova parcela”. Treba, prema tome, razviti svijest građana/ki o prostoru kao opštem dobru.

Pored nezaintresovanosti građana/ki, predstavnici/ce lokalnih uprava su istakli i nedostatak finansijskih sredstava za veći stepen angažova-nosti na području Vrmca.Lokalna samouprava Tivta je, u saradnji sa Hrvatskom, u okviru

„Ljudi traže nove modele upravljanja. Veoma je teško u postojećim modelima napraviti neku novu praksu. Zato se moraju kreirati novi modeli prilagođeni prostoru i vremenu.“


Vrmac je donekle ugroženo područ-je, naročito kad se radi o prirodnim i kulturnim resursima. U tom kon-tekstu, kao najznačajnije probleme sagovornici/ce naglašavaju: sječu stabala, oboljenje stabala, noćni lov, prisustvo stoke koja uništava maslinjake i tek posađene borove. Osnovne preporuke su:• Država, po mišljenju sagovorni-

ka/ca, treba da daje kontinuira-ni doprinos da bi se Vrmac valorizovao u ekonomskom, turističkom, kulturnom i ekološ-kom smislu;

• Sagovornici/ce smatraju da na Vrmcu ne treba graditi prekom-jerno, već da izgrađeno mora biti u skladu sa već postojećim resursima. To se mora podjed-nako odnositi i na Opštinu Tivat i na Opštinu Kotor – „Opština Kotor, tako, na primjer, u šumi

pitanju tretmana i razvojnih ciljeva područja Vrmca. „Problem Vrmca ne možemo parcijalno rješavati, Vrmac je dio Boke. Da li će Vrmac biti park prirode ili naconalni park prirode?“

Osnovni problem, po mišljen-ju sagovornika/ca, odnosi se na neadekvatan odnos države prema kulturnom nasljeđu, ali i prema prirodnim resursima lokaliteta Vrmca. Sagovornici/ce ukazuju na primjer napuštenih i devastiranih sela na Vrmcu u kojima skoro i da nema života, svjesni da „nijedno ruralno naselje ne može biti turis-tički valorizovano ako nema stalnih stanovnika“. S druge strane, potreb-no je dodatno animirati pojedince (određenim subvencijama) koji žive u selima na Vrmcu i imaju posjede da tu vrijednost valorizuju na pravi način.

koji na kraju odlučuju o sudbini Vrmca;

• Znanje o Vrmcu nije na zavid-nom nivou ni kod građana/ki. Znanje se stiče u školama, u okviru sistema obrazovanja, pa sagovornici/ce ističu „Ne vidim da su učenici/ce došli da posade neko drvo, niti da prisustvuju ak-cijama, nijesu zaintresovani.“;

• Građani/ke (npr. planinari) se u velikoj mjeri uključuju u aktiv-nosti koje se obavljaju na Vrmcu i za Vrmac, ali se, po mišljenju sagovornika/ca, ne bi smijeli u potpunosti osloniti na volonter-izam.

5.5. PETA FOKUS GRUPA – RAZVOJNI CILJEVI

„Ne može se nijedan prostor, pa ni Vrmac, turistički valorizovati, ako je u potpunosti lišen ugostiteljsko-tur-ističke ponude. Najidealnije bi bilo kada bi taj prostor imao i tretman kulturne baštine.“

U razgovoru tokom fokus grupe koja je za temu imala definisanje razvojih ciljeva za područje Vrmca učest-vovalo je 6 sagovornika/ca (pred-stavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave).

U odgovorima na pitanje koji su problemi prisutni na području Vrmca, sagovornici/ce su, na prvom mjestu, istakli nejasno definisanu saradnju između dvije opštine po

„Nijedno ruralno naselje ne može biti turistički valorizovano ako nema stalnih stanovnika“.


• „U Gornjoj Lastvi želimo da zadržimo postojeću arhitekturu, njegovanje ambijenta, uz obo-gaćivanje istog na kulturnom planu i svim ostalim planovima. Takođe, podržavamo razvoj ruralnog turizma. U funkciji ruralnog turizma, treba održa-vati postojeće biciklističke staze, pješačke staze, prostore za organizovanje izleta“;

• „Graditeljstvo treba da bude onakvo kakvo je bilo, uz savre-meniji stil u unutrašnjosti. Međutim, bez puta, vode i struje teško je govoriti o napretku“;

Predlozi vlasnika upućuju na oču-vanje ambijenta Vrmca, bez preten-zija za novim graditeljskim stilovi-ma koji su prisutni u priobalnom području. Da bi se očuvao identitet Vrmca pažnju treba fokusirati na obnavljanje graditeljskog nasljeđa i zaštitu prirodnih resursa, kao i nastojanje da se obezbijede pri-marni uslovi (voda i struja), što u nekim naseljima predstavlja razvo-jnu prepreku. Vlasnici nijesu protiv osavremenjavanja unutrašnjosti objekata i stavljanja istih u funkciju ruralnog, zdravstvenog i kulturnog turizma, ali se suprostavljaju „ur-banizaciji Vrmca“ na način na koji je to urađeno u priobalnom pojasu. Sa ciljem da se spriječe pokušaji int-ezivne gradnje na Vrmcu, kao jedan od modela zaštite vlasnici apostro-firaju proglašavanje Vrmca Parkom prirode. „Podržavamo predlog koji je bio aktuelan prije 10-15 godina da Vrmac bude Park prirode. Da se zaštiti taj jedinstveni botanički,

5.6.�ŠESTA�FOKUS�GRUPA – RAZVOJNA PERSPEKTIVA VRMCA IZ�UGLA�VLASNIKA/CA�POSJEDA

U fokus grupi u kojoj je učešće uzelo 22 vlasnika posjeda cilj je bio utvrditi:• kakav stav i odnos vlasnici/ce

posjeda imaju prema području Vrmca;

• koji su potencijali Vrmca koji bi se mogli valorizovati;

• kakve su razvojne prepreke prisutne na području Vrmca;

• vizija razvoja Vrmca.

Odnos prema području Vrmca iz ugla vlasnika/ca posjeda

Na osnovu razgovora sa vlasnici-ma posjeda na Vrmcu, konstatuje se saglasnost, po pitanju odnosa prema ovom prostoru. Uprkos činjenici da savremeni društve-ni trendovi sve manje akcenat stavljaju na očuvanju tradicije i „duha mjesta“, vlasnici posjeda su saglasni da područje Vrmaca treba zaštititi od tendencija koje nameće tržišna logika: • „Vrmac bi bilo korisnije sačuva-

ti kao prirodnu oazu i restau-rirati graditeljsko nasljeđe iz perioda austrougarske vlada-vine, kao i religijske objekte. Treba raditi na održavanju pješačkih staza, koje su sjajne za rekreaciju, pogotovo za lju-de i djecu koji imaju astmu“;

borova planira izgradnju apart-mana za prodaju; prostornim planom Opštine Kotor gradnja je predviđena. S druge strane, problem predstavlja i tačkas-to planiranje, gradnja mimo plana“;

• Kao Park prirode Vrmac ne tre-ba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizo-vati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kon-tekst - „Vrmac - oaza prirode“;

• Sagovornici/ce su saglasni da tek onda kada za prostor Vrmca bude osmišljen kvalitetan raz-vojni plan, ovo područje može pretendovati da bude potpun turistički proizvod, može se pristupiti njegovoj promociji, jer „promociju Vrmca ne smijemo improvizovati“;

• Problem razvoja lokaliteta Vrm-ca kao kompleksnog turističkog proizvoda (izletnički turizam, seoski turizam, kulturni tur-izam) sistemski je povezan i sa nedovoljnom razvijenošću nekih službi na nacionalnom nivou, kao na primjer Gorska služba spašavanja. Sagovornici/ce su se pitali kako valorizovati Vrmac kao mjesto za bicikliste, planinare, izletnike ako ne pos-toji kompletna zaštita turista u vanrednim situacijama.


dio sela spojen sa putem koji je gradila Austrougarska. Tokom 80-ih godina akcija je nastavljena u većem obimu, jer je JNA pomog-la ekipama koje su učestvovale u akciji, tako smo put produžili do trećine sela. Taj put je jako nepo-voljan. Najveći dio Bogdašića živi na jednom drugom prostoru, npr. u Donjoj Lastvi.“

• „Došao sam iz grada da živim u selu Peani. Držao sam stoku, ali se od toga ne može živjeti. Nakon požara postojala su brojna obećanja da će se napraviti put, ali do danas taj put nije napravl-jen. Mladi ljudi ne mogu živjeti, jer nema perspektive za njih, pogot-ovo ako rade čitav dan u gradu, a onda treba da se vrate u selo do kojeg nema puta.“

Iz razgovora sa vlasnicima utvrđeno je da nijesu napustili ideju povrataka svojim selima, ali zbog izvjesnog broj prepreka sa kojima se suočavaju, ipak

vlasnici/e nijesu jedini akteri u pro-cesu revitalitacije područja Vrmca, to implicira potrebu da ostali akteri (opštine, dražava, NVO-i) budu agilni i da preuzmu ingerencije u okviru sfera u kojima je definisano njihovo djelovanje.

Razvojne prepreke

Dinamika razvoja i unapređenja područja Vrmca, u velikoj mjeri je usporena iz sljedećih razloga:• „Veliki problem je svojina, ima

previše suvlasnika u jednom kvadratnom metru. To je razlog zbog čega naselja propadaju. Problem je i nedostatak vode, struje i puta u većini naselja.“;

• „Postoji desetak zaselaka u selu Bogdašići, ali nijedno nema sta-novnika. Ne postoji infrastruk-tura i to je razlog zbog kojeg su sela napuštena. Krajem 70-ih godina (20. vijeka) bila je jedna akcija u okviru koje je gornji

floristički i kulturni predio nemjer-ljivih vrijednosti.“ U skladu s tim, sagovornici/ce naglašavaju potrebu da se jasno definiše prostor koji će obuhvatati Park prirode, predlažući „da granice naselja Muo, Prčanj i Stoliv, odnosno planirana saobraća-jnica iznad njih, budu donja granica Parka prirode, sve iznad toga mora da bude zašitićeno. To je deklarativ-no bilo utvrđeno kroz planove, kao i razgovore koji su se vodili na tu temu. Ispod je dozvoljeno ili djelimič-no dozvoljeno za gradnju. Za ovo se moramo boriti kroz institucije, svako u svojoj opštini ili preko mijesnih zajednica, NVO-a, organizovanjem zborova građana/ki i inicijativama. Moramo Opštini Kotor i Opštini Tivat nametnuti priču o potrebi integralne zaštite cijelog Vrmca.“ Vlasnici/ce iskazuju potrebu za solidarnošću kada je u pitanju integralna zašti-ta Vrmca, što je preduslov svih narednih inicijativa za očuvanje i unapređenje ovog područja. Kako

„Podržavamo predlog koji je bio aktuelan prije 10-15 godina da Vrmac bude Park prirode. Da se zaštiti taj jedinstveni botanički, floristički i kulturni predio nemjerljivih vrijednosti.“


Zainteresovanost vlasnika/ca za sređivanje posjeda

Uz podršku lokalnih samouprava i države, vlasnici pokazuju određen stepen samoinicijative, što potvrđuju sljedeći primjeri.• „Ne može se uvijek čekati da za-

jednica sve riješi. Prije 40 godina u Kavču smo sami donijeli odluku da dovedemo vodu. To je bazen od sto kubika i sada se sa tog vodovoda snabdijeva 30 porod-ica.“;

• „Do 1955. god. u Gornjoj Lastvi nije bilo ni struje, ni puta, ni vode. Sve su to ljudi uz pomoć opštine napravili“.

Zainteresovanost vlasnika je izvjesna, ali je činjenica da nemaju ekonom-sku moć kako bi samostalno mogli realizovati svoje ideje i oživljavati naselja. Zato su neophode različite vrste podrške: stručna, motivaciona, kao i matrijalna.

Procjena uspiješnosti komunikacije između vlasnika/ca posjeda na Vrm-cu i lokalnih samouprava

Vlasnici/ce procjenjuju komunikaci-ju sa lokalnim samoupravama kao veoma lošu. To upućuje na potre-bu koncipiranja modela uspješnije komunikacije iz koje će proizilaziti učinci koji će imati smisao i značaj kako za vlasnike, tako i za lokalne samouprave. „Komunikacija naša (vlasnika) sa lokalnim samoupravama je takva, da smo odlazili više puta i obraćali se lokalnoj samoupravi za obnovu crkve

Vrmac raspolaže upotrijebili na adekvatan način, vlasnici ističu neophodnost stručne podrške, uz potrebnu mehanizaciju. Stručna podrška je potrebna ne samo u domenu poljoprivrede, već i prilikom obnove graditeljskog nasljeđa, održavanja i konzervaci-je spomenika kulture. „Da bi se maslina očistila i obrezala potreb-no je stručno znanje, a takođe i da bi se obnovile međe i kompletno graditeljsko nasljeđe. Tako, da bez uključivanja stručnjaka, teško da se proces obnove može na kvalitetan način poktenuti.“ Jedna od po-teškoća koja sprečava vlasnike da preuzmu inicijativu je materijalne prirode, što potvrđuje i komentar jednog od vlasnika, sa kojim su se složili ostali vlasnici prisutni na fokus grupi: „Ne možemo uzeti kredit da bilo šta započnemo, jer naša primanja ne mogu pokrivati takvu vrstu kredita.“ Pored stručne podrške, vlasnici ističu potrebu i za materijalnom podrškom u smislu davanja namjenskih kredita pod povoljnim uslovima otplate za restauriranje kuća i pokretanje djelatnosti. Pored kredita, vlas-nici smatraju da bi sredstva koja odobravaju fondovi EU bila od velike važnosti za razvoj djelatnosti karakterističnih za ovo područje. „Bez jačanja ekonomske moći po-jedinaca koji su vlasnici/ce imanja ne može se očekivati da će neko moći popraviti kuću u Gornjim Bogdašićima i Gornoj Lastvi. Dakle, samo ozbiljni planovi od strane države i opština mogu unaprijediti postojeće stanje.“

nijesu u mogućnosti da realizuju tu svoju ideju. Za razrješenje posto-jećih prepreka, pored djelovanja vlasnika, potrebna je podrška lokalnih samouprava i države, koje za sada ne pokazuju interesovan-je za oživljavanje ovog područja. Kompleksnost situacije utemeljena je u nedovoljnoj kooperativanosti različitih aktera, prije svega lokalnih samouprava, države i vlasnika pos-jeda. Loše razvijeni komunikacijski modeli se negativno reflektuju na samo područje i opstruiraju njegov razvoj. Predlog za oživljavanje sela na Vrmcu, odnosi se na pokretan-je akcija kojima bi se obezbijedila putna infrastruktura, voda i struja, kao preliminarni uslovi za plan-iranje društvenog života na ovom području.

Prema mišljenju sagovornika, ne nalaze se sva sela na Vrmcu na istom stupnju infrastrukturnog razvoja. Gornja Lastva, za razliku od ostalih sela, ima relativno dobro očuvanu infrastrukturu, pa se iz tog razloga dinamika razvoja Gornje Lastve i Bogdašića, koji nemaju raz-vijenu putnu infrastruturu i struju, ne može komparirati.

Kakva bi vrsta pomoći i podrške bila potrebna da bi se vratio život u ruralnim cjelinama?

Vrmac je područje koje raspolaže potencijalima za razvoj maslinarst-va i poljoprivrede. Međutim, nije dovoljno imati potencijal, već je ga je potrebno iskoristiti na adekvatan način. Da bi se potencijali kojima


bilo značajno, ne samo za Vrmac, već i za gradove koji se nalaze u njegovom podnožju. Stočarstvo i poljoprivreda bi omogućili proizvod-nju ekološki zdrave hrane kojom bi se snabdijevala domaćinstva i koja bi se koristila kao sastavni dio turističke ponude. „Zemlja je vrlo bogata i vrlo kvalitetna. Na ovoj zemlji su još uvijek zasadi maslina. Na mjestima gdje nema maslina, nalaze se velika dubova i hrastova stabla, koja ne bi bila toliko velika da nema vode i da zemlja nije plodna.“

Pored stočarstva i poljoprivrede, vlasnici smatraju da Vrmac ima potencijal za razvoj ruralnog turizma, smatrajući da je to način da se pod-ručje Vrmca oživi. Jedino zajedničkim djelovanjem i saradnjom svih aktera koji su formalno ili neformalno povezani sa područjem Vrmca može se ostvariti pokretanje djelatnosti i aktivnosti koje bi doprinijele una-pređenju postojećeg stanja. „Jedna od aktivnosti u Gornjoj Lastvi je čišćenje maslinjaka, koje orga-nizuje princ Nikola i njegova fondaci-ja. Aktivnost ima za cilj da podrži revitalizaciju sela Gornja Lastva, nakon čega će biti organizovana i škola zidanja suhomeđe. Krenulo se od maslina pored puta, zato što je to najekonomičnije za početak. Akcija čišćenja maslina je počela (februar 2014), a škola zidanja će vjerovatno početi uskoro. Opština Tivat će fi-nansirati nove sadnice maslina.“ Ovo je primjer dobre saradnje lokalne samouprave i drugih zainteresovanih aktera koji imaju za cilj da ruralnim cjelinama „vrate život“.

svoje mišljenje, kao večeras, treba da budu česta, jer ljudi treba da raspravljaju o konkretnim stvarima, ali na ovakvim sastancima treba da budu prisutni i predstavnici/ce lokalnih samouprava. Možda treba formirati jednu NVO ili asocijaciju koja bi objedinila sve zajednice koje bi djelovale sa istim ciljem i doprini-jele razvoju Vrmca u cjelini.“

Unapređenju razvoja ovog područja bi doprinijela definisana strategija, koja još uvijek nije koncipirana. Definisanjem strategije Vrmaca, jas-no će biti određena svrha upotrebe prostora i resursa sa kojima područ-je Vrmca raspolaže, kao i obaveze vlasnika/ca, lokalnih samouprava i ostalih aktera koji djeluju na ovom području. Uz poštovanje strateški utvrđenih ciljeva i planske doku-mentacije, smanjila bi se mogućnost da investitori ne uvažavaju principe prostora na kojem djeluju. „Svjedoci smo da se vrši devastaci-ja kako samog vrha Vrmca, tako i sela. Povremeno se pojavi po neki investitor koji radi bez ikakve i ičije kontrole.“„Dolaze investitori koji započnu gradnju, pa nestanu. Treba najprije odrediti pravila igre, šta se u Parku kao zaštićenom dijelu smije, a šta ne. Jedino tako možemo sačuvati ovo što imamo.“

Aktivnosti i djelatnosti

Sa ciljem da se obezbijedi održivost ruralnog razvoja područja Vrmca vlasnici predlažu razvoj stočarstva i poljoprivrede, što bi iz više razloga

u Bogdašićima. Oni su obećavali, ali od toga ništa. Treba obnoviti crkvu, koja je stradala u zemljotresu 1979. godine. Ova lokalna vlast nije ni-jednog centa uložila u obnovu ovog spomenika kulture. Taj zahtjev sam proslijedio predsjedniku naše lokalne zajednice, sa namjerom da ova investicija uđe u budžet, ali ništa po tom pitanju nije urađeno. Prikuplja-jući dobrovoljne priloge napravili smo 66 m zida oko groblja i 64 m ograde oko crkve. Sav materijal smo prenijeli ručno.“ „Zborovima građana/ki potrebno je uticati na opštinske strukture. Veoma malo prirodnih objekata je zaštićeno. Opštine su dobile 50.000 € od Zavoda za zaštitu prirode, ali ništa nijesu iskoristile za zaštitu. Dakle, mora se uticati na opštinske strukture.“

Vasnici/ce su izrazito nezadovoljni načinom na koji lokalne samouprave tretiraju područje Vrmca, smatra-jući ih u velikoj mjeri odgovornim za trenutno stanje odumiranja u kojem se ovo područje nalazi. Komunikaciju sa lokalnim samoupra-vama moguće je unaprijediti preko postojećih mjesnih zajednica čiji je cilj da zastupaju interese zajednica i njenih stanovnika/ca. Vlasnici/ce su saglasni da „mjesne zajednice treba da uzmu značajnu ulogu kao asocijacije i da budu jače povezane, jer su sada veoma loše povezane. U statutima opština piše da mjesne zajednice treba da se povezuju, a da im u osnovi povezivanja bude za-jednički interes. Okupljanja u kojima ćemo imati mogućnost da iznesemo


Tabela 1- Ciljne grupe

Ciljne grupe Broj ispitanika/ca Procenat

Studenti/kinje 79 35,6%

Stručnjaci/kinje 29 13,1%

Javni sektor 31 14,0%

Preduzetnici/ce 31 14,0%

Političari/ke 12 5,4%

Kulturni akteri/ke i NVO-i 40 18,0%

Ukupno 222 100,0%

Socio-demografski podaci

Tabela 2 - Pol ispitanika/ca

Pol Frekvencije Procenat

Ženski 80 36%

Muški 142 64%

Ukupno 222 100%

Tabela 3 - Mjesto gdje ispitanici/ce žive

Mjesto gdje ispitanici/ce žive Broj ispitanika/ca Procenat

Kotor 121 54,6%

Tivat 75 33,8%

Ostale opštine 26 9,6%

Ukupno 222 100,0%

Predmet istraživanja je utvrđivanje mogućnosti za revitalizaciju prirodne i kulturne baštine područja Vrmca kao zaštićenog područja. Na osn-ovu dobijenih podataka proizašle su sljedeće cjeline koje će biti predmet dalje analize:• Identitet područja Vrmca• Ugroženost područja Vrmca• Oživljavanje napuštenih naselja

Vrmca• Upravljanje područjem Vrmca• Mjere zaštite područja Vrmca• Informisanost kao uslov za partici-

patorni proces

Ciljne grupe:Specifičnost problema istraživanja usmjerila je istraživanje na aktere/ke koji su posredno ili neposredno uključeni u proces upravljanja područ-jem Vrmca. To su stručnjaci/kinje koji svojim znanjem mogu uticati na krei-ranje strategije razvoja ovog područja, političari/ke koji formalnim učešćem u donošenju odluka utiču na način upravljanja područjem, preduzetnici/ce kao akteri/ke koji svojim ulaganjem mogu doprinijeti oživljavanju naselja na području Vrmca, ljudi zaposljeni u javnom sektoru, predstavnici NVO-a i kulturni akteri/ke koji svojim posred-nim djelovanjem utiču na promociju materijalnih i nematerijalnih vrijedno-sti ovog područja.

Uzorkom je obuhvaćeno 222 ispitan-ika/ca starijih od 18 godina koji su nastanjeni u opštinama Tivat (35,8 %) i Kotor (54,6%), dok je 9,6% ljudi iz drugih opština koji ostvaruju posre-dan kontakt sa ovim područjem dalo doprinos istraživanju.


Tabela 4 - Ciljne grupe i opštine

Ciljne grupe Kotor Tivat Ostale opštine Ukupno

Studenti/kinje 43 (19,3%) 36 (16,2%) 0 (0,0%) 79 (35,5%)

Stručnjaci/kinje 13 (5,9%) 7 (3,2%) 9 (4,0%) 29 (13,1 %)

Javni sektor 14 (6,3%) 10 (4,5%) 7 (3,2%) 31 (14,0%)

Preduzetnici/ce 16 (7,2%) 4 (1,8%) 11 (5,0%) 31 (14,0%)

Političari/ke 6 (2,7%) 6 (2,7%) 0 (0,0%) 12 (5,4%)

Kulturni akteri i NVO-i 28 (12,6%) 12 (5,4%) 0 (0,0%) 40 (18%)

Ukupno 120 (54%) 75 (33,8) 27 (12,2%) 222 (100%)

Tabela 5 - Starosna dob

Starosna dob Frekvencije Procenti

18-30 91 41,9%

31 45 91 41,9%

46-70 40 16,2%

Ukupno 222 100%

Tabela 6 - Nivo obrazovanja

Nivo obrazovanja Frekvencije Procenat

Srednja škola 16 11,0%

Viša škola 17 11,7%

Fakultet 83 57,2%

Magistarske ili doktorske studije 29 20,0%

Broj ispitanika koji je dao odgovor na ovo pitanje 145 100%

Missing system 77 34%

Ukupan uzorak 222 100%

Tabela br. 4 pokazuje da je is-traživanjem obuhvaćen najveći broj ispitanika/ca iz Kotora i Tivta, što je predstavljalo očekivanu frekvenciju,

budući da se Kotor i Tivat nalaze u podnožju brda Vrmac. U uzorku se našao disproporcionalan broj ispi-tanika/ca u okviru različitih ciljnih

grupa što se objašnjava i dispropor-cionalnim brojem ispitanika/ca koji pripadaju ciljnim grupama na nivou opšteg uzorka u opštinama.


6. KVANTITA-TIVNA ANALIZA - ANKETNO ISTRAŽIVANJE

6.1. IDENTITET VRMCA

Vrmac je područje bogato prirodnim resursima, graditeljskim i kulturnim nasljeđem. Stoga je važno da usta-novimo na osnovu kojih elemenata ispitanici/ce percipiraju Vrmac, šta ga po njihovom mišljenju čini specifičnim i drugačijim u odnosu na područja koja ga okružuju.

Istraživanje je pokazalo da postoji statistički značajna razlika u načinu na koji ispitanici/ce percipiraju kul-turnu, prirodnu i sinergiju kulturne i prirodne baštine Vrmca. Studenti/

Tabela 7 - Prepoznatljivost Vrmca iz perspektive ispitanika/ca

Ciljne grupe Kulturna baština

Prirodna baština Kulturna i prirodna baština

Ukupno

Studenti/kinje 11 (13,9%) 52 (65,8%) 16 (20,3%) 79 (100%)

Stručnjaci/kinje 2 (7,4%) 7 (25,9%) 18 (66,7%) 27 (100%)

Javni sektor 3 (9,7%) 10 (32,3%) 18 (58,1%) 31 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 15 (48,4%) 16 (51,6%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (18,2%) 2 (18,2%) 7 (63,6%) 11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 0 (0,0%) 15 (44,1%) 19 (55,9%) 34 (100%)

Ukupno 18 (8,5%) 101 (47,4%) 94(44,1%) 213 (100%)

Hi kvadrat – 38,542; df-10, p- 0,000

kinje (65,8%) i preduzetnici/ce (48,4%) smatraju da prirodna bašti-na čini područje Vrmca posebnim, dok veoma mali broj ispitanika/ca iz ove ciljne grupe prepoznaje Vrmac po kulturnoj baštini, što upućuje na potrebu intenzivnije promocije kulturne baštine Vrmca i sveukup-nog graditeljskog nasljeđa putem sredstava masovne komunikacije i kroz sistem obrazovanja. Predstavni-ci/ce ostalih ciljnih grupa Vrmac posmatraju kao simbiozu prirodnih resursa i kulturne baštine.

Analiza pokazuje da ne postoji korelacija između prepoznatljivosti prirodne i kulturne baštine Vrm-ca i nivoa obrazovanja. Na većem uzorku je evidentno da bi statistič-ka značajnost postojala. Dakle, da bi ispitanici/ce sa većim nivoom obrazovanja imali više senzibiliteta za vrijednosti kulturne i prirodne baštine Vrmca. Veći nivo obrazo-

vanja na većem uzorku bi doprinio porastu trenda prepoznavanja vrijednosti kojima raspolaže područje Vrmca, na šta upućuje i činjenica da 42,7% ispitanika/ca sa fakultetskim nivoom obrazo-vanja i 44,8% ispitanika/ca čiji nivo obrazovanja uključuje magistarske ili doktorske studije prepoznaju jedinstvenost prirodne i kulturne baštine Vrmaca. Ne samo što u većoj mjeri prepoznaju Vrmac kao prirodni i kulturni resurs, nego bi mogli značajno uticati na ispitani-ke/ce sa nižim nivoom obrazovanja da i oni u većoj mjeri prepoznaju i uvide značaj resursa kojima Vrmac raspolaže. Ova činjenica jeste važan indikator koji upućuje da kroz proces obrazovanja treba tretirati problematiku prostora kao važnog resursa za razvoj cjelok-upnog područja i značaj lokalne kulture koja čini prepoznatljivim identitet područja.


Tabela 8 – Odnos nivoa obrazovanja i prepoznatljivosti prirodne i kulturne baštine

Školska sprema

Prepoznaju jedinstvenost

prirodne i kulturne baštine

Ne prepoznaju jedinstvenost prirodne i

kulturne baštine

Ne mogu da procijene

Ukupno

Srednja škola 5 (31,25%) 6 (37,5) 5 (31,25%) 16 (100,0%)

Viša škola 5 (29,4%) 4 (23,5%) 8 (47,1%) 17 (100,0%)

Fakultet 35 (42,7%) 24 (29,3%) 23 (28,0%) 82 (100,0%)

Magistarske ili doktorske studije 13 (44,8%) 6 (20,7%) 10 (34,5%) 29 (100,0%)

Ukupno 58 (40.3%) 40 (27,8%) 46 (31.9%) 144 (100.0%)

Hi kvadrat= 4,524, df = 6, p=0,606

Tabela 9 - Koliko su navedeni elementi u tabeli važni za identitet Vrmca- Šta ga od navedenih elemenata čini jedinstvenim mjestom?

Razn

ovrs

nost

bi

ljnih

vrs

ta

Pješ

ačke

staz

e

Međ

e

Guv

na

Man

ifest

acije

Crkv

e

Bliz

ina

mor

a i

plan

ine

Izgl

ed V

rmca

Nimalo 3 (1,4%) 4 (1,8%) 4 (1,8%) 9 (4,1%) 16 (7,2%) 15 (6,8%) 2 (0,9%) -

Malo 16 (7,2%) 25 (11,3%)

42 (18,9%) 52 (23,4%) 50

(22,5%) 31 (14,0%) 11 (5,0%) 13 (5,9%)

Prilično 96 (43,2%) 55 (24,8%)

62 (27,9%) 57 (25,7%) 66

(29,7%) 62 (27,9%) 43 (19,4%)

31 (14,0%)

Izrazito 71 (32,0%) 119 (53,6%)

74 (33,3%) 53 (23,9) 52

(23,4%) 68 (30,6%) 137 (61,7%)

140 (63,1%)

Ne mogu procijeniti 28 (12,6%) 14 (6,3%) 35

(15,8%) 41 (18,5%) 29 (13,1%) 32 (14,4%) 24

(10,8%)33

(14,9%)

Ukupno 214 (96,4%) 217 (97,6%)

217 (97,7%)

212 (95,5%)

213 (95,9%)

208 (93,7%)

217 (97,8%)

217 (97,7%)

Missing System 8 (3,6%) 5 (2,3%) 5 (2,3%) 10 (4,5%) 9 (4,1%) 14 (6,3%) 5 (2,3%) 5

(2,3%)

Ukupno 222 (100%) 222 (100%)

222 (100%)

222 (100%)

222 (100%)

222 (100%)

222 (100%)

222 (100%)


Tabela 10 - Učestalost odlaska na Vrmac

Učestalost Koliko često posjećujete Vrmac?

Veoma često 21 9,6%

Često 49 22,4%

Rijetko 84 38,4%

Veoma rijetko 31 14,2%

Nikad 34 15,5%

Ukupno 219 100%

Sa aspekta cjelokupnog uzorka da se konstatovati da 38,4% ispitanika/ca, uprkos činjenici što Kotor i Tivat ne obiluju zelenim površinama i par-kovima, ipak ne preferiraju da svoje slobodno vrijeme provode na Vrm-cu. Razlozi zbog kojih stanovnici/ce Tivta i Kotora rjeđe obilaze Vrmac, ustanovljeni kroz metode fokus grupa i intervjua, su neprohodnost jednog dijela staza, nekontrolisano kretanje stoke, što dovodi u pitanje bezbjednos pješaka. Dodatan razlog je nepostojanje sadržaja za djecu i odrasle kojim bi mogli osmisliti svoje slobodno vrijeme na ovom prostoru.

Analiza posjećenosti Vrmca sa aspekta ciljnih grupa upućuje da 35,4% studenata/kinja rijetko pos-jećuje Vrmac, 20,3% ga posjećuje veoma rijetko, a 32,9% ga nikada nije posjetilo. Studenti/kinje rijetko posjećuju Vrmac jer ima mali broj sadržaja koji bi mogli privući njihovu pažnju. Kad se radi o stručnjacima/kinjama, 40,7% njih rijetko pos-jećuju Vrmac. Stručnjake/kinje bi trebalo animirati da češće posjeću-

Identitet Vrmca moguće je anali-zirati uzimajući u obzir elemente (navedene u tabeli) koji ga čine prepoznatljivim. Prema mišl-jenju ispitanika/ca, svi navedeni elementi su važni za identitet Vrmca, na šta ukazuju najveće vrijednosti modaliteta prilično i izrazito. Raznovrsnost biljnih vrsta 43,2% ispitanika/ca je istaklo kao prilično važnu za identitet Vrmca, više od polovine ispitanika/ca (53,6%) pješačke staze doživljava kao izrazito značajne za identitet Vrmca, dok međe, takođe, zavri-jeđuju izrazitu pažnju, za šta se opredijelilo 33,3% ispitanika/ca. Guvna su u nešto manjem pro-centu (25,7%), prema mišljenju ispitanika/ca, važna za identitet, a da su crkve kao religijski i kulturni objekti ovog područja izrazito važne smatra 30,6% ispitanika/ca. Svi elementi važni za identitet Vrmca mogu se promovisati orga-nizacijom manifestacija (29,7%) koje okupljaju ljude, održavaju običaje i povećavaju zaintereso-vanost za ovo područje. Najveći značaj za valorizaciju identiteta Vrmca ima blizina mora i planine (61,7%) što u perspektivi može poslužiti unapređenju lokalne samoodrživosti. Cjelokupan izgled koji objedinjava prirodne resurse, graditeljsko i kulturno nasljeđe je, prema mišljenju 63,1% ispitanika/ca, izrazito važan, jer daje poseb-nan značaj identitetu gradova koji gravitiraju Vrmcu, što upućuje na činjenicu da Vrmac treba sagleda-ti kao integralni dio gradova koji se nalaze u podnožju.

ju ovaj predio, jer će od stručnih savjeta u velikoj mjeri zavisti kvalitet razvoja ovog područja. Što se tiče predstavnika/ca javnog sektora, 58,1% njih rijetko posjećuju pod-ručje Vrmca. Često posjećuju Vrmac 45,2% preduzetnika/ca i 39,8% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a. Činjenica je da veliki procenat preduzetnika/ca posjećuje Vrmac, što se tumači kao njihovo nastojanje da istraže teren za djelat-nosti za koje mogu iskoristiti ovaj prostor. Veoma mali broj političara je prihvatio da ispuni upitnik, pa se podaci dobijeni od onih koji su dali doprinos istraživanju mogu tumačiti kao eventualne tendencije. Tako, na uzorku od 12 (100%) političara iz Tivata i Kotora koji su uzeli učešće u istraživanju, 41,7% se izjasnilo da često posjećuje Vrmac. Uzimajući u obzir činjenicu da ispitanici/ce iz ciljne grupe političara/ki često posjećuju Vrmac, a oni dijelom utiču na upravljanje ovim područjem, onda je zabrinjavajuća činjenica da se Vrmac suočava sa nizom prob-lema (kao što je odlaganje otpa-


da, nedovoljna sređenost javnih površina, problem sa stokom koja se nekontrolisano kreće po Vrmcu, kao i zapuštenost kulturnog i graditel-jaskog nasljeđa). Njihov obilazak bi trebao da doprinese popravljanju stanja u kojem se Vrmac trenutno nalazi. Treba uticati na donosioce odluka da razumiju značaj koji Vrmac ima za razvoj Boke Kotorske i, u skladu sa svojim ingerencijama, doprinesu da stanje ovog područja bude unaprijeđeno. Česta posjeta kulturnih aktera/ki, planinarskih udruženja i predstavnika/ca NVO-a ima za cilj oživljavanje prostora, što potvrđuju akcije i planinarske ture (od kojih sa posebnom pažnjom tre-ba istaći aktivnosti koje organizuje P. K. „Vjeverica“).

Tabela 11 – Koliko često pripadnici/ce različitih ciljnih grupa posjećuju Vrmac?

Ciljne grupe Veoma često Često Rijetko Veoma rijetko Nikad Ukupno

Studenti/kinje 5 (6,3%) 4 (5,1%) 28 (35,4%) 16 (20,3%) 26 (32,9%) 79 (100%)

Stručnjaci/kinje 1 (3,7%) 7 (25,9%) 11 (40,7%) 6 (22,2%) 2 (7,4%) 27 (100%)

Javni sector 2 (6,5%) 7 (22,6%) 18 (58,1%) 2(6,5%) 2 (6,5%) 31 (100%)

Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 14 (45,2%) 12 (38,7%) 2(6,5%) 1 (3,2%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (16,7%) 5 (41,7%) 4 (33,3%) 1 (8,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)Kulturni akteri/ke i NVO-i 9 (23,1%) 12 (39,8%) 11 (28,5%) 4 (10,3%) 3 (7,7%) 39 (100%)

Tabela 12 - Obilazak Vrmca i starosna dob posjetilaca

Starosna dob Veoma često Često Rijetko Veoma rijetko Nikad18-30 5 (5,6%) 12 (13,5%) 32 (36,0%) 17 (19,1%) 23 (25,8%)31-45 11 (12,1%) 27 (29,7%) 37 (40,7%) 8 (8,8%) 8 (8,8%)46-70 5 (14,7%) 10 (29,4%) 8 (23,5%) 5 (14,7%) 6 (5,9%)Ukupno 21 (9,8%) 49 (22,9%) 77 (36,0%) 30 (14,0%) 37 (17,3%)Hi kvadrat = 25.786, df=8, p= 0,001

Analizom koliko ljudi različitih staros-nih dobi posjećuju Vrmac, utvrđeno je da postoji značajna statistička raz-lika, sa tendencijom da ljudi srednje dobi i oni stariji češće od omladine posjećuju Vrmac. Rezultati upućuju da mlađi ispitanici/ce, više preferiraju urbane sredine, nego prirodu, dok ispitanicima/cama srednje i starije dobi više odgovara mirniji ambijent u kojem će moći da priušte sebi odmor od svakodnevnih obaveza. Takođe, mladi ljudi pokazuju interesovanje za prostore koji su sadržajniji. S tim u vezi, područje Vrmca bi trebalo ured-iti u skladu sa ambijentom prirodnog parka koji će sadržati klupe, sređene staze za šetnju i ugostiteljski objekat koji bi bio prilagođen ambijentu Vrm-ca. U cilju animiranja omladine, važno

bi bilo organizovati kulturne manife-stacije ili događaje za koje mladi ljudi pokazuju interesovanje. Interesovanje za područje Vrmca trebale bi inicirati i škole u okviru slobodnih aktivnost. Uzimajući u obzir činjenicu da ispita-nici/ce starije dobi češće posjećuju Vrmac, moglo bi se konstatovati da su oni pozvaniji da konstatuju trenutno stanje u kojem se područje Vrmca nalazi.

Dovodeći u korelaciju obilazak Vrmca i svrhu u koju se koristi prostor, naj-veći broj ispitanika/ca, 145 (92,5%), smatra da se ovo područje koristi za šetnju i rekreaciju, dok 7,0% ispita-nika/ca smatra da se Vrmac koristi za ostale aktivnosti (sakupljanje biljaka, poljoprivredu, lov, manifestacije).


Tabela 13 - U koje svrhe koristite prostor Vrmca?

U koje svrhe koristite prostor Vrmca?

Frekvencije ProcentiŠetnja i rekreacija 88 39,6%Posjeta kulturno-istorijskim spomenicima 4 1,8%

Ukupno 92 41,4%

Tabela 14 – U kojoj mjeri činjenica da je Vrmac dio područja Svjetske baštine UNESCO-a doprinosi:

Vrsta doprinosa Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu procijeniti Ukupno

Prepoznatljivost Vrmca u svijetu 13 (9,8%) 34 (25,6%) 39 (29,3%) 39 (29,3%) 8 (6,0%) 133 (100%)

Revitalizacija tradicionalnih djelatnosti 26 (19,5%) 51 (38,3) 22 (16,5%) 23 (17, 3%) 11 (8,3%) 133 (100%)

Većem zanimanju lokalnog stanovništva za zaštitu životne sredine

11 (8,2%) 46 (34,3%) 32 (23,9%) 39 (29,1%) 6 (4,5%) 134 (100%)

Povećanom zanimanju lokalne samouprave Kotora za zaštitu prirodne i kulturne baštine

20 (14,9%) 34 (25,4%) 41 (30,6%) 33 (24,6%) 6 (4,5%) 134 (100%)

Boljoj komunikaciji između lokalne samouprave i građana/ki 25 (18,8%) 46 (34,6%) 33 (24,8%) 18 (13, 5%) 11 (8,3%) 133 (100%)

Većoj popularnosti mjesta koja se nalaze u kotorskom dijelu Vrmca 13 (9,8%) 30 (22,7%) 43 (32,6) 40 (30,3%) 6 (4,5%) 132 (100%)

Povećanoj zainteresovanosti turista za područje Vrmca 4 (1,8%) 25 (11,3%) 50 (37,0%) 50 (37,0%) 6 (4,4%) 135 (100%)

Zaštiti od neadekvatne gradnje 26 (19,6) 23 (17,3%) 22 (16,5%) 53 (39,8) 9 (6,8%) 133 (100%)

Kao što se može vidjeti u tabeli br. 13, ispitanici/e su istakli da prostor Vrmca najviše koriste za šetnju i rekreaciju, 88 ili 39,6% ispitanika/ca, dok ga za posjetu kulturno-istorijskim spome-nicima veoma rijetko koriste, 4 ili 1,8%. Podaci upućuju da

ispitanici/ce prostor Vrmca više sagledavaju iz perspektive prirod-nih resursa kojima raspolaže, nego kao kulturnu baštinu. Obzirom da kulturna baština nije prepoznata kao značajna u svijesti ispitanika/ca, treba poraditi na njenom pro-movisanju.

Predio Vrmca koji pripada kotorskoj opštini, prema mišljenju ispitani-ka/ca, u velikoj mjeri je sačuvan i prepoznat zahvaljujući činjenici što se nalazi na popisu Svjetske baštine UNESCO-a. Shodno tome, ukl-jučenost Vrmca sa kotorske strane na UNESCO-vu listu reflektuje se prilično (29,3%) i izrazito (29,3%) na prepoznatljivost Vrmca u svi-jetu; 30,6% ispitanika/ca smatra da upis na UNESCO-vu listu doprinosi zanimanju Lokalne samouprave Kotora za zaštitu prirodne i kulturne baštine; 32, 6% smatra da prilično utiče na popularizaciju mjesta koja se nalaze u kotorskom dijelu Vrmca; a prema mišljenju 37,0% ispitanika/


ca trebalo bi izrazito da utiče na in-teresovanje turista za područje Vrm-ca. Takođe, da Vrmac sa kotorske strane nije još uvijek u velikoj mjeri narušen neadekvatnom gradnjom smatra 39,8% ispitanika/ca, čemu upravo doprinosi status na UNES-CO-voj Svjetskoj listi. U suprotnom bi prostor Vrmaca bio upotrijebljen u svrhu gradnje, što pokazuju neki rijetki primjeri gradnje sa kotorske strane.

Činjenica da je Vrmac dio područja na UNESCO-voj listi, prema mišl-jenju 30,6% ispitanika/ca, prilično doprinosi zanimanju Lokalne samouprave Kotora za ovo područ-je, iako taj nivo interesovanja nije dovoljan za unapređenje i razvoj područja. U prilog ovome govori i usaglašeni komentara ispitanika/ca, dobijeni tokom fokus grupama i intervjua, koji ističu brojne prob-leme sa kojima se područje suočava, počevši od dotrajale infrastrukture do devalorizacije kulturnog nasl-jeđa. Da bi se područje valorizovalo, neophodno je kontinuirano održava-ti javne površine, kao i kulturno-is-torijske spomenike i graditeljsko nasljeđe, stavljajući ih u funkciju razvoja područija. Uprkos nave-denom, 34,6% ispitanika/ca ipak smatra da položaj Vrmca u okviru područja na UNESCO-voj listi ne pospješuje komunikaciju između lokalne samouprave i građana/ki, dok 34,3% smatra da ne doprinosti zanimanju lokalnog stanovništva za zaštitu životne sredine. Dakle, uključenost na UNESCO-vu listu, prema mišljenju ispitanika/ca, ne

predstavlja dovoljan motiv da se Vrmac, tj. resursi kojima raspolaže unaprijede i očuvaju. Pored statusa na UNESCO-voj listi mora postojati odgovornost lokalne samouprave, kao i savjestan odnos građana/ki prema području, što se postiže kroz permanentne aktivnosti zaštite i unapređenja svijesti o važnosti pros-tora, kroz formalne i neformalne edukativne procese.

6.2.�UGROŽENOST�PODRUČJA�VRMCA

Budući da je utvrđeno da područ-je Vrmca najčešće posjećuju ljudi srednje i starije dobi, oni se mogu okarakterisati kao grupacije koje su najpozvanije da konstatuju trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi. S tim u vezi, 29,0% ispitanika/ca sred-nje dobi i 34,2% ispitanika/ca starije dobi smatraju da područje Vrmca, uopšteno govoreći, nije u potpuno-sti ugroženo, ali to svakako ne znači da ne treba raditi na unapeđenju trenutnog stanja. Stagnacija vodi ka regresiji, što zahtijeva dodatne materijalne i ljudske resurse za un-apređenje i valorizaciju postojećeg stanja. Iako, uopšteno govoreći, dio ispitan-ika/ca smatra da područje Vrmca nije ugroženo, postoje elementi za koje ispitanici/ce smatraju da su ugroženi. Izrazito ugroženi su: međe - 57 (25,7%) ispitanika/ca; tvrđave - 93 (41,9%) ispitanika/ca; austrougarski putevi - 75 (33,8%) ispitanika/ca; infrastrukturni projekti

iz perioda Austrougarske (bistijerne) - 85 (38,3%) ispitanika/ca; i umjet-ničke zbirke - 51 (23,0%) ispitanika/ca. Ovo su elementi koji zahtijevaju hitnu intervenciju u cilju sanacije, jer će u suprotnom identitet Vrmca biti doveden u pitanje.

Kojim aktivnostima su ugrožene prirodne i kulturne vrijednosti Vrmca i koji akteri su odgovorni za to? Ukupno 30,0% ispitanika/ca razloge zanemarivanja prirodne i kulturne baštine Vrmca nalazi u:• nedovoljnoj ažurnosti loka-

lnih samouprava da se Vrmac proglasi Parkom prirode - 14,0%;

• nedostatku vizije donosioca odluka za adekvatan razvoj Vrmca, kao i nedovoljna briga lokalnog stanovništva za ovo područje - 16,0%.

Iz navedenih situacija nerijetko proizilazi divlja gradnja i česti požari kojima se devastira i ugrožava prirodna i kulturna baština Vrmca. Akteri odgovorni za trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi su, prema mišljenju 6,0% ispitanika, lokalne samouprave i lokalno stanovništvo.


Tabela 15 - Ugroženost pojedinih elemenata koji čine identitet Vrmca

Vrsta ugroženosti Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu procijeniti Odgovorilo Nije

odgovoriloUgroženost prirodnih vrijednosti 1 (0,5%) 8 (3,6%) 75

(33,8%) 45 (20,3%) 9 (4,1%) 138 (62,2%) 84 (37,8%)

Ugroženost ruralnih naselja 0 14 (6,3%) 61

(27,5%) 59 (26,6%) 6 (2,7%) 140 (63,1%) 82 (36,9%)

Ugroženost međa 2 (0,9%) 12 (5,4%) 54 (24,3%) 57 (25,7%) 14 (6,3%) 139

(62,6%) 83 (37,4%)

Ugroženost staza 3 (1,4%) 22 (9,9) 61 (27,5) 42 (18,9%) 12 (5,4%) 140 (63,1%) 82 (36,9%)

Ugroženost crkvi 3 (1,4%) 26 (11,7%)

54 (24,3%) 44 (19,8%) 14 (6,3%) 141

(63,5%) 81 (36,5%)

Ugroženost običaja 7 (3,2%) 17 (7,7%) 50 (22,5%) 49 (22,1%) 16 (7,2%) 139

(62,6%) 83 (37,4%)

Ugroženost tvrđava 2 (0,9%) 6 (2,7%) 32 (14,4%) 93 (41,9%) 9 (4,1%) 142

(64,0%) 80 (36,0%)

Ugroženost austrougarskih puteva

2 (0,9%) 6 (2,7%) 44 (19,8%) 75 (33,8%) 14 (6,3%) 141

(63,5%) 81 (36,5%)

Infrastrukturni projekti iz perioda Austrougarske (bistijerne)

1 (0,5%) 5 (2,3%) 36 (16,2%) 85 (38,3%) 13 (5,9%) 140

(63,1%) 82 (36,9%)

Ugroženost umjetničkih zbirki 2 (0,9%) 16 (7,2%) 36

(16,2%) 51 (23,0%) 34 (15,3%)

139 (62,6%) 83 (37,4%)

6.3. RAZVOJNE PREPREKE SA KOJIMA SE�PODRUČJE�VRMCA�SUOČAVA

Problemi sa kojima se područje Vrmca suočava su brojni i pred-stavljaju prepreku budućem raz-voju. Prema dobijenim podacima, područje Vrmca se nalazi u veoma zabrinjavajućem stanju, počevši od neodgovornog odnosa prema životnoj sredini (40,1%), neredovnog održavanja pješačkih staza (42,1%) i

nedostatka struje i vode u ruralnim cjelinama (40,7%), pa sve do izrazitih problema koji uključuju propadanje kulturne baštine (44,4%), nedostatak društvenih sadržaja (zdravstvenih i obrazovnih institucija) (39,2%), zanemarivanje autohtone arhitek-ture (47,5%), neadekvatnu gradnju u priobalnom području (49,1%), nezainteresovanost lokalnih uprava za održavanje kulturnih znameni-tosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama (41,7%). Budući da je konstatovano da su ruralna naselja Vrmca uglavnom

napuštena, razlog tome, pored nepostojanja putne infrastrukture i nedostatka vode i struje, je i nedo-statak društvenih sadržaja, zdravst-venih i obrazovnih institucija, jer su to primarni uslovi za razvoj života u jednoj sredini. Dakle, ukoliko se u ruralnim naseljima nastoji obnoviti život onda su društveni sadržaji, kao i voda, struja i putna infrastruktura veoma važani preduslovi, budući da je upravo njihovo nepostojanje istovremeno i razlog udaljavanja od ideje da se ljudi bar povremeno vraćaju ovom prostoru.


Tabela 16 – Razvojne prepreke

Razvojne prepreke Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu procijeniti

Odgovorilo Nije odgovorilo

Zagađivanje okoline 9 (4,2%) 55 (25,9%) 85 (40,1%) 53 (25,0%) 10 (4,7%) 212 (95,5%) 10 (4,5%)

Neodržavanja pješačkih staza 5 (2,3%) 39 (18,2%) 90 (42,1%) 63 (29,4%) 17 (7,9%) 214 (96,4%) 8 (3,6%)

Propadanje kulturne baštine 4 (1,9%) 21 (9,7%) 81 (3,5%) 96 (44,4%) 14 (6,5%) 216 (97,3%) 6 (2,7%)

Nedostatak struje i vode u ruralnim cjelinama

6 (2,9%) 19 (9,1%) 85 (40,7%) 64 (30,6%) 35 (16,7%) 209 (94,1%) 13 (5,9%)

Nedostatak društvenih sadržaja, kao i zdravstvenih i obrazovnih institucija u ruralnim cjelinama

4 (1,9%) 34 (16,0%) 68 (32,1%) 83 (39,2%) 23 (10,8%) 212 (95,5%) 10 (4,5%)

Neodržavanje autohtone arhitekture u ruralnim cjelinama

6 (3,3%) 21 (11,5%) 52 (28,4%) 87 (47,5%) 17 (9,3%) 183 (82,4%) 39 (17,6%)

Neadekvatna gradnja u obalnom području Vrmca

6 (2,8%) 25 (11,8%) 56 (26,4%) 104 (49,1%) 21 (9,9%) 212 (95,5%) 10 (4,5%)

Nezainteresovanost lokalnih uprava za održavanje kulturnih znamenitosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama

4 (1,9%) 19 (9,0%) 77 (36,5%) 88 (41,7%) 23 (10,9%) 211 (95,0%) 11 (5,0%)

Nedovoljno očuvanje specifičnosti lokalne tradicije

6 (2,8%) 27 (12,7%) 75 (35,2%) 82 (38,5%) 23 (10,8%) 213 (95,9%) 9 (4,1%)

Nedovoljno očuvanje specifičnosti lokalne poljoprivrede

10 (5,3%) 18 (9,6%) 64 (34,0%) 75 (39,9%) 21 (11,2%) 188 (84,7%) 34 (15,3%)


6.4. PERSPEKTIVA RAZVOJA�PODRUČJA�VRMCA

Prema mišljenju ispitnika/ca Vrmac ima potencijale za razvoj različitih aktivnosti i društvenih sadržaja koji ovo područje mogu da ožive.

Tabela 17 - Potencijal Vrmca za stanovanje

Potencijal Vrmca za stanovanje Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 26 (35,6%) 29 (39,7%) 10 (13,7%) 8 (11,0%) 73 (100%)

Stručnjaci/kinje 4 (14,3%) 12 (42,9%) 6 (21,4%) 6 (21,4%) 28 (100%)

Javni sektor 3 (11,1%) 16 (59,3%) 1 (3,7%) 7 (25,9%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 6 (19,4%) 16 (51,6%) 5 (16,1%) 4 (12,9%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (18,2%) 4 (36,4%) 4 (36,4%) 1 (9,1%) 11 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i 9 (22,5%) 13 (32,5%) 7 (17,5%) 11 (27,5%) 40 (100%)

Ukupno 50 (23,8%) 90 (42,9%) 33 (15,7%) 37 (17,6%) 210 (100%)

Hi kvadrat- 23, 635; df-15; p- 0,072

stanovanje. To dodatno potvrđuje i prethodni period u kojem je Vrmac bio naseljeno područje. Da bi Vrmac ponovo postao područje u kojem je

Ne postoji statistički značajna razlika u mišljenju ispitanika/ca iz različi-tih ciljnih grupa, što znači da oni/e ukazuju da Vrmac ima potencijala za

moguće organizovati život potrebno je, kao preduslove, razviti putnu infrastrukturu, obezbijediti vodu i struju.

Tabela 18 - Potencijal za razvoj turizma

Potencijal za razvoj turizma Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 3 (4,1%) 22 (29,7%) 43 (58,1%) 6 (8,1%) 74 (100%)Stručnjaci/kinje 0 (0,0%) 2 (6,9%) 26 (89,7%) 1 (3,4%) 29 (100%)Javni sektor 0 (0,0%) 2 (6,7%) 27 (90.0%) 1 (3,3%) 30 (100%)Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 1 (3,2%) 29 (93,5%) 1 (3,2%) 31 (100%)Političari/ke 0 (0,0%) 2 (16,7%) 10 (83,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)Kulturni akteri/ke i NVO-i 0 (0,0%) 3 (7,5 %) 34 (85,0%) 3 (7,5%) 40 (100%)Ukupno 3 (1,4%) 32 (14,8%) 169 (78,2%) 12 (5,6%) 216 (100%)


Tabela 19 - Potencijali za razvoj kulture

Potencijali za razvoj kulture Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 8 (11,0%) 23 (31,5%) 30 (41,1%) 12 (16,4%) 73 (100%)Stručnjaci/kinje 0 (0,0%) 10 (34,5%) 18 (62,1%) 1 (3,4%) 29 (100%)Javni sektor 3 (10,7%) 4 (14,3%) 20 (71,4%) 1 (3,6%) 28 (100%)Preduzetnici/ce 1 (3,2%) 10 (32,3%) 19 (61,3%) 1 (3,2%) 31 (100%)Političari/ke 1 (10,0%) 3 (30,0%) 6 (60,0%) 0 (0,0%) 10 (100%)Kulturni akteri/ke i NVO-i 3 (7,5%) 17 (42,5%) 17 (42,5%) 3 (7,5%) 40 (100%)Ukupno 16 (7,6%) 67 (31,8%) 110 (52,1%) 18 (8,5%) 211 (100%)Hi kvadrat- 23, 285; df- 15; p- 0,078;

Ispitanici/ce smatraju da Vrmac ima veoma dobre potencijale za razvoj turizma (tabela br.18 ), uzimajući u obzir prirodne, graditeljske i kul-turne resurse koji bi se kroz djelat-nost turizma mogli valorizovati. Turizam bi doprinio da se područje Vrmca oživi i postane privlačno, kako među stanovnicima tako i među posjetiocima. Razvoj turizma na Vrmcu podstakao bi, prije svega, ljude koji imaju kuće i posjede da ih urede i koriste za iznajmljivanje turistima i posjetiocima koji žele vrijeme provoditi u prirodi. Ispitani-ci/ce sa kojima su urađeni intervjui,

takođe su saglasni da Vrmac ima po-tencijala za razvoj turizma, ali valja naglasiti da su bili izričiti u pogledu vrsta turizma prihvatljivih za Vrmac. Po njihovom mišljenju, na Vrmcu bi bili prihvatljivi: sportsko- rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam, dok su protiv svih vidova turizma koji bi narušili postojeći ambijentalni izgled i prirodnu Vrmca.

Religijski objekti, objekti koji imaju istorijsku vrijednost predstavlja-ju kulturni kapital Vrmca. Pored sportskog i rekreativnog, ispitani-ci/ce s kojima je rađen intervju

Tabela 20 - Potencijali za razvoj sporta i rekreacije

Potencijali za razvoj sporta i rekreacije Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 7 (9,5%) 17 (23,0%) 41 (55,4%) 9 (12,2%) 74 (100%)Stručnjaci/kinje 2 (6,9%) 1 (3,4%) 24 (82,8%) 2 (6,9%) 29 (100%)Javni sektor 1 (3,4%) 2 (6,9%) 25 (86,2%) 1 (3,4%) 29 (100%)Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 3 (9,7%) 28 (90,3%) 0 (0,0%) 31 (100%)Političari/ke 1 (9,1%) 3 (27,3%) 7 (63,6%) 0 (0,0%) 11 (100%)Kulturni akteri/ke i NVO-i 0 (0,0%) 1 (2,5%) 36 (90,0%) 3 (7,5%) 40 (100%)Ukupno 11 (5,1%) 27 (12,6%) 161 (75,2%) 15 (7,0%) 214 (100%)

smatraju da i kulturni turizam ima izuzetnu perspektivu kada je u pitanju područje Vrmca. Kulturni i graditeljski resursi na Vrmcu nijesu jedini na kojima bi mogao počivati razvoj ovog područja, ali se moraju tretirati kao važan segmenat koji opisuje identitet Vrmca. Danas je graditeljsko nasljeđe na područiju Vrmca uglavnom u lošem stanju i ukoliko se ne podvrgne urgentnoj sanaciji i restauraciji, postojanje materijalne baštine će biti dovede-no u pitanje, što će istovremeno dovesti u pitanje i kulturni identitet ovog područja.


Vrmac, prema mišljenju ispitanika/ca, ima veoma dobar potencijal za razvoj sportsko-rekreativnih aktivnosti. S tim se slaže 55,4% studenata/kinja, 82,8% stručnjaka/kinja, 86,2% predstavnika/ca javnog sektora, 90,3% preduzetnika/ca, 63,3% političara/ki, 90,0% kul-turnih aktera/ki i predstavnika/ca

Ukoliko bi se razvijali prethodno navedeni vidovi turizma, ugos-titeljstvo bi bilo prateća aktivnost. Po mišljenju 66,7% političara/ki, 52,5% kulturnih aktera/ki i pred-stavnika/ca NVO-a, Vrmac ima dobar, a po mišljenu 42,7% stude-nata/kinja, 65,5% stručnjaka/kin-ja, 53,6% predstavnika/ca javnog sektora i 67,7% preduzetnika/ca

NVO-a, jer Vrmac, u prvom redu, obiluje prirodnim resursima. Da bi se razvijali sportsko-rekreativni sadržaji, ispitanici/ce predlažu os-posobljavanje pješačkih staza, kao i pravljenje teretana na otvorenom i obezbjeđivanje sadržaja koji bi privukli pažnju kako porodica i om-ladine koji žive u okruženju Vrmca,

tako i profesionalnih sportista koji bi usljed adekvatnih uslova mogli obavljati treninge. Na taj način bi se ovom području dalo na značaju, a sadržaji koji bi se realizovali predstavljali bi novinu i doprinijeli obogaćivanju ponude koja postoji na priobal-nom dijelu.

Tabela 21 - Potencjali za razvoj ugostiteljstva

Potencjali za razvoj ugostiteljstva

Nikakav Dobar Veoma dobar Ne�mogu�procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 10 (13,3%) 25 (33,3%) 32 (42,7%) 8 (10,7%) 75 (100%)


Javni sektor 1 (3,6%) 10 (35,7%) 15 (53,6%) 2 (7,1%) 28 (100%)

Preduzetnici/ce 1 (3,2%) 7 (22,6%) 21 (67,7%) 2 (6,5%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 8 (66,7%) 4 (33,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)

Kulturni�akteri/ke�i�NVO-i 3 (7,5%) 21 (52,5%) 12 (30,0%) 4 (10,0%) 40 (100%)

Ukupno 16 (7,4%) 77 (35,8%) 103 (47,9%) 19 (8,8%) 215 (100%)

Hi�kvadrat-�23,134;�df-15;�p-�0,037;

veoma dobar potencijal za razvoj ugostiteljstva, što bi upotpunilo turističku ponudu, ali i privuklo brojne posjetioce iz Kotora i Tivta da više slobodnog vremena provode na Vrmcu. Takođe, razvoj ugostiteljstva omogućio bi vlasnicima/cama par-cela da u okviru ugostiteljskog meni-ja ponude svoje domaće proizvode i na taj način ostvare vlastite koristi.

Ako proširimo analizu na opser-vacije koje smo dobili od ispitan-ika/ca tehnikom intervjua, uviđa se da ugostiteljski objekti treba da budu mobilni ili, pak, da se ugostiteljski sadržaji organizuju u već postojećim objektima na Vrmcu, što bi isključilo svaki vid nove gradnje na ovom područ-ju.


Potencijali za razvoj�stočarstva�na�Vrmcu postoje, i kao dobre ih ocjen-juje�36,5%�studenata/kinja,�37,9%�stručnjaka/kinje,�35,5%�preduzetni-ka/ca,�66,7%�političara/ki,�37,5%�kulturnih�aktera/ki�i�predstavnika/ca�NVO-a,�dok�51,9%�predstavnica/ca�javnog sektora smatra da su veoma dobri.�Potencijal�za�formiranje man-

jih porodičnih farmi postoji i može se u velikoj mjeri iskoristiti za proiz-vodnju domaćih proizvoda kako za domaćinstva, tako i za upotpunjavan-je turističke i ugostiteljske ponude. Na ovom području se sada nekon-trolisano pušta stoka, koja urušava prirodni ambijent i dovodi u pitanje bezbjednost ljudi koji se kreću po

Vrmcu. Nesporno je da na Vrmcu postoji potencijal za razvoj stočarstva, pri čemu treba obavezati vlasnike/ce stočnih grla da ih drže na svojim posjedima. U suprotnom, neorganizo-vano stočarstvo, kakvo sada postoji na Vrmcu, predstavlja mnogo veću štetu i opasnost nego korist za cjelokupni am-bijent Vrmca i ljudi koji ga posjećuju.

Tabela 22 - Potencijali za razvoj stočarstva

Potencijali za razvoj stočarstva Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 15 (20,3%) 27 (36,5%) 17 (23,0%) 15 (20,3%) 74 (100%)Stručnjaci/kinje 5 (17,2%) 11 (37,9%) 8 (27, 6%) 5 (17,2%) 29 (100%)Javni sektor 4 (14,8%) 5 (18,5%) 14 (51,9%) 4 (14,8%) 27 (100%)Preduzetnici/ce 3 (9,7%) 11 (35,5%) 10 (32,3%) 7 (22,6%) 31 (100%)Političari/ke 0 (0,0%) 8 (66,7%) 4 (33,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

5 (12,5%) 15 (37,5%) 12 (30,0%) 8 (20,0%) 40 (100%)

Ukupno 32 (15,0%) 77 (36,2%) 65 (30,5%) 39 (18,3%) 213 (100%)Hi kvadrat-17,955; df-15; p- 0,265;

Tabela 23 - Potencijali za razvoj zemljoradnje

Potencijali za razvoj zemljoradnje Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 19 (26,0%) 24 (32,9%) 16 (21,9%) 14 (19,2%) 73 (100%)


Javni sektor 7 (25,9%) 8 (29,6%) 9 (33,3%) 3 (11,1%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 7 (22,6%) 9 (29,0%) 7 (22,6%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 3 (25,0%) 4 (33,3%) 4 (33,3%) 1 (8,3%) 12 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

6 (15,0%) 13 (32,5%) 11 (27,5%) 10 (25,0%) 40 (100%)

Ukupno 50 (23,6%) 67 (31,6%) 54 (25,5%) 41 (19,3%) 212 (100%)

Hi kvadrat- 6, 470; df- 15; p- 0,971;


Tabela 24 - Potencijali za razvoj voćarstva

Potencijali za razvoj voćarstva Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 14 (19,4%) 27 (37,5%) 22 (30,6%) 9 (12,5%) 72 (100%)


Javni sektor 3 (11,1%) 5 (18,5%) 15 (55,6%) 4 (14,8%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 9 (29,0%) 12 (38,7%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (8,3%) 5 (41,7%) 5 (41,7%) 1 (8,3%) 12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i,planinarska udruženja 2 (5,0%) 16 (40,0%) 14 (35,0%) 8 (20,0%) 40 (100%)

Ukupno 25 (11,8%) 72 (34,1%) 81 (38,4%) 33 (15,6%) 211 (100%)

Razvoj zemljoradnje i voćarstva na Vrmcu u velikoj mjeri bi doprinio da se zemljište, koje dugo godina nije obrađivano, kultiviše, posjedi bi bili uređeni, a proizvodi bi se mogli ponuditi kao ekološki, domaći i autentični, što nije česta praksa na priobalnom području. Da bi posto-jalo interesovanje za razvoj zeml-joradnje i voćarstva, neophodno je pronaći adekvatne modele kojima bi se razvoj ovih djelatnosti podstakao, a ljudi zainteresovali i animirali. Ponuda proizvoda turistima u okviru vlastitih gazdinstava, kao i ponuda hotelima u priobalnom području, zasigurno bi bio jedan od motiva da

ljudi ozbiljnije otpočnu sa obra-dom zemljišta na ovom području i uzgojem tipičnih kultura. Potrebno je da država obezbijedi stručnu po-dršku i materijalne preduslove, kao i zaštitu proizvoda, s ciljem da se vlasnicima/cama posjeda omogući da ostvare korist od svog rada.

Vrmac ima veoma dobar potencijal za razvoj maslinarstva, koji trenut-no nije upotrijebljen na adekvatan način. Razlog tome je nezaintereso-vanost ljudi koji rade u priobalnom području, nedostatak materijalnih sredstva i stručnih znanja koja su potrebna da bi se ova biljka

održavala i unapređivao njen razvoj, a ponajviše nezaštićenost, od strane države, proizvoda dobijenih preradom maslina. Ispitanici/ce, koji su vlasnici/ce maslinjaka naglašavaju ekonomsku nerentabilnost uzgoja ove biljke, budući da država ne daje primat domaćim proizvodima, već otkupljuje proizvode stranih proizvođača i nudi ih po povo-ljnijim cijenama. Dodatan problem je nepostojanje fabrike koja bi vršila otkup plodova masline, njihovu preradu, pakovanje i distribuciju na tržištu. Uz obezbjeđivanje ovih preduslova, masli-narstvo ima perspektivu da postane dopunska djelatnost, pored redovnih poslovnih aktivnosti koje ljudi obavljaju.

Tabela 25 - Potencijali za razvoj maslinarstva

Potencijali za razvoj maslinarstva Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 16 (21,9%) 27 (37,0%) 20 (27,4 %) 10 (13,7%) 73 (100%)


Javni sektor 2 (7,1%) 5 (17, 9%) 19 (67,9%) 2 (7,1%) 28 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 7 (22,6%) 21 (67,7%) 3 (9,7%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 5 (41,7%) 7 (58,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)


Ukupno 24 (11,3%) 69 (32,4%) 96 (45,1%) 24 (11,3%) 213 (100%)


Tabela 26 - Potencijali za razvoj zanatstva

Potencijali za razvoj zanatstva

Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 20 (27,0%) 31 (41,4%) 13 (17,6%) 10 (13,5%) 74 (100%)

Stručnjaci/kinje 7 (24,1%) 11 (37,9%) 6 (20,7 %) 5 (17,2%) 29 (100%)

Javni sektor 7 (25,9%) 11 (40,7%) 6 (22,2%) 3 (11,1%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 13 (41,9%) 8 (25,8%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (8,3%) 7 (58,3%) 4 (33,3%) 0 (0,0%) 12 (100%)


Ukupno 43 (20,2%) 91 (42,7%) 44 (20,7%) 35 (16,4%) 213 (100%)

Tabela 27 - Potencijali za razvoj obrazovanja

Potencijali za razvoj obrazovanja Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 28 (37,8%) 25 (33,8%) 12 (16,2%) 9 (12,2%) 74 (100%)


Javni sektor 6 (22,2%) 12 (44,4%) 7 (25,9%) 2 (7,4%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 15 (48,4%) 8 (25,8%) 6 (19,4%) 31 (100%)

Političari/ke 3 (33,3%) 5 (55,6%) 1 (11,1%) 0 (0,0%) 9 (100%)


Ukupno 51 (24,3%) 89 (42,4%) 38 (18,1%) 32 (15,2%) 210 (100%)

Razvojem zanatstva, identitet Vrmca bi ponovo povratio izgled i autentičnost proteklih epoha. Takođe, razvoj zanatstva bi zahti-jevao dodatnu obuku ljudi koji bi

se njim bavili. Budući da je kultura zanatstva u Crnoj Gori izgubila na značaju, neophodno je zanatstvo promovisati i motivisati ljude da se njim bave . Pitanje izumiranja zana-

ta je sistemske prirode, zato država treba da sagleda svoje potrebe i, u skladu s njima, koncipira strategiju različitih vidova osposobljavanja ljudi.


Obrazovanje kada je u pitanju pod-ručje Vrmca iz trenutne perspektive je ostvarivo kroz organizovanje škola u prirodi, kao i kroz vannastavne

Ispitanici/ce su mišljenja da Vrmac ima dobar potencijal za razvoj trgov-ine. Potencijal za razvoj zdravstva okarakterisali su kao veoma dobar, jer se predio Vrmca odlikuje specifičnim vazdušnim strujanjima pogodnim za liječenje plućnih bolesti, što je jedna

aktivnosti. Za to je potrebno obez-bijediti minimum uslova kao što su stolovi i klupe. Graditeljsko i kultur-no nasljeđe na Vrmcu treba da bude

od važnih karakteristika za promociju ovog podučja.

Trgovina, kroz otvaranje manjih super-marketa, bi bila poželjna ukoliko bi se ljudi nastanili na Vrmcu i ukoliko bi turi-zam postao prioritetna djelatnost ovog

upotrijebljeno u funkciji obrazovanja i da se koristi kao prostor u kojem će učenici/ce provoditi neko vrijeme i učiti o kulturi kraja u kojem žive.

područja. Trgovina se može ostvariti i kroz otkup domaćih proizvoda koje bi vlasnici/ce proizvodili na svojim pos-jedima, što bi opravdalo pretpostavku da se potencijali Vrmca mogu koristiti i ekonomski valorizovati, a da se pri tom ne naruši njegov ambijentalni izgled.

Tabela 28 - Potencijali za razvoj trgovine

Potencijali za razvoj trgovine Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 22 (30,6%) 28 (38,9%) 11 (15,3%) 11 (15,3%) 72 (100%)


Javni sektor 10 (37,0%) 13 (48,1%) 1 (3,7%) 3 (11,1%) 27 (100%)

Preduzetnici/ce 3 (9,7%) 16 (51,6%) 5 (16,1%) 7 (22,6%) 31 (100%)

Političari/ke 4 (44,4 %) 3 (33,3%) 1 (11,1%) 1 (11,1%) 9 (100%)


Ukupno 60 (28,8%) 87 (41,8%) 23 (11,1%) 38 (18,3%) 208 (100%)

Tabela 29 - Potencijali za razvoj zdravstva

Potencijali za razvoj zdravstva Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 12 (16,0%) 22 (29,3%) 22 (29,3%) 19 (25,3%) 75 (100%)


Javni sektor 5 (17,9%) 3 (10,7%) 17 (60,7%) 3 (10,7%) 28 (100%)

Preduzetnici/ce 4 (12,9%) 7 (22,6%) 17 (54,8%) 3 (9,7%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (11,1%) 2 (22,2%) 4 (44,4%) 2 (22,2%) 9 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i 4 (10,0%) 6 (15,0%) 22 (55,0%) 8 (20,0%) 40 (100%)

Ukupno 31 (14,8%) 47 (22,4%) 94 (44,8%) 38 (18,1%) 210 (100%)


Tabela 30 - Potencijali za razvoj industrije

Potencijali za razvoj industrije Nikakav Dobar Veoma dobar Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 29 (41,4%) 18 (25,7%) 8 (11,4%) 15 (21,4%) 70 (100%)Stručnjaci/kinje 21 (80,8%) 2 (7,7%) 2 (7,7%) 1 (3,8%) 26 (100%)Javni sektor 19 (86,4%) 2 (9,1%) 0 (0,0%) 1 (4,5%) 22 (100%)Preduzetnici/ce 27 (90,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 3 (10,0%) 30 (100%)Političari/ke 10 (90,9%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (9,1%) 11 (100%)


Ukupno132

(67,3%)24 (12,2%) 11 (5,6%) 29 (14,8%) 196 (100%)

Tabela 31 - Motiv za pokretanje djelatnosti

Ciljne grupeIskustvo

stanovnika u tradicionalnim djelatnostima

Dobra zarada

Ekološka nenarušenost

područja

Zaintere-sovanost

investitora za ulaganje u područje

Vrmca

Otvaranje radnih mjesta

Zaintere-sovanost građana za razvoj

djelatnosti

Status zaštićenog područja

Ukupno

Stručnjaci /kinje 6 (22,2%) 7

(25,9%) 10 (37,0%) 3 (11,1%) 0 (0,0%) 1 (3,7%) 0 (0,0%) 27 (100%)

Javni sektor 16 (51,6%) 6 (19,4%) 5 (16,1%) 4 (12,9%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 31

(100%)Preduzetnici/ce 18 (58,1%) 9

(29,0%) 2 (6,5%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (6,5%) 31 (100%)

Političari/ke 8 (66,7%) 0 (0,0%) 3 (25,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0(0,0%) 1 (8,3%) 12 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i

22 (55,0%) 5 (12,5%) 9 (22,5%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (5,0%) 2 (5,0%) 40

(100%)

Ukupno 70 (49,6%) 27 (19,1%) 29 (20,6%) 7 (5,0%) 0 (0,0%) 3 (2,1%) 5 (3,5%) 141

(100%)

Ispitanici/ce su saglasni da razvoj industrije ne bi bio prihvatljiv za Vrmac, jer bi se na taj način narušio status Vrmca kao dijela područja koje se nalazi na Listi UNESCO-a. Važno je konstatovati da ispitanici/ce prepoznaju značaj potencijala koje Vrmac posjeduje, samim tim što izražavaju veliki stepen neslag-

anja sa razvojem industrije. Ovaj podatak upućuje da su ispitanici/ce svjesni/e negativnih posljedica koje bi se razvojem industrije reflektovale na Vrmac.

Ispitanici/ce prepoznaju važnost djelatnosti koje bi bile prihvatljive za područje Vrmca, kao i negativan

aspekt onih djelatnosti koje bi op-struirale održivi razvoj Vrmca. Naime, uz dodatnu edukaciju i promociju, vlasnici/ce posjeda na Vrmcu i građani /ke koji žive u okruženju Vrmca predstavljaju valjan ljudski resur koji bi podržao i pomogao da se potencijali ovog područja iskoriste na adekvatan način.


Za razvoj djelatnosti na području Vrmca važni preduslovi su, uglav-nom, odnose na iskustvo stanovnika u tradicionalnim djelatnostima, koje su u proteklim epohama za ljude na Vrmcu bile od egzistencijalnog značaja. Obnova tradicionalnih djelatnosti, uz upotrebu savremene tehnologije i poštovanje statusa zaštićenog područja, uslovilo bi da Vrmac postane područje sa novom ponudom koja nije tipična za ostala mjesta u Boki Kotorskoj. Kao motiv za pokretanje djelatnosti u ruralnim cjelinama Vrmca, 37,0% stručnjaka/

Mišljenje ispitanika/ca koji su se putem upitnika izjasnili o ovom pitanju kompatibilno je sa mišl-jenjem ispitanika/ca sa kojima je obavljen intervju i focus grupe. Da bi se ruralne cjeline na Vrmcu oživjele, 30,6% ispitanika/ca navodi stručnu pomoć i savjete kao izrazito potrebne, dok je za 29,7% ispitan-ika/ca to kontinuirana edukacija o unapređenju postojećeg graditel-

kinja navodi ekološku nenarušenost predjela, dok 29,0% preduzetnika/ca, 51,6% predstavnika/ca javnog sektora, 58,1% preduzetnika/ca, 66,7% političara/ki, 55,0% kulturnih aktera i predstavnika/ca NVO-a, samatraju da je za pokretanje djelat-nosti važno iskustva stanovnika/ca. Stručnjaci/kinje, imajući u vidu važnost prirodnih resursa Vrmca, navode ekološku nenarušenost kao uslov za razvoj ovog područja. Uprkos činjenici da je Vrmac dio zaštićenog područja, ostale ciljne grupe ne vide toliku važnost njegove

jskog nasljeđa. Pomoć stručnjaka/kinja koji bi podržali realizaciju i revitalizaciju djelatnosti za koje na Vrmcu postoje potencijali povećala bi razvojnu šansu ovog područja i pri tom bi se stvorili uslovi za otva-ranje nove perspektive u pogledu zapošljavanja. Budući da je većina ispitanika/ca identifikovala kao problem lošu ekonomsku situaciju sa kojom se suočavaju i koja ih u

ekološke nenarušenosti, što znači da kod javnosti treba promovisati prednosti Vrmca kao ekološki ne-narušenog područja.

Tokom intervjua i fokus grupa, kao ključna prepreka, zbog koje se vlas-nici/ce teško odlučuju da otpočnu neku od djelatnosti na Vrmcu, na-vedena je loša ekonomska situacija, kao i nedostatak znanja i stručnosti. Shodno tome, u upitniku je postavl-jano pitanje kakva podrška bi bila potrebna stanovnicima za rekon-strukciju graditeljskog nasljeđa.

velikoj mjeri opstruira za dodatna ulaganja u posjede koji se nala-ze na Vrmcu, s tim u vezi, 32,9% ispitanika/ca smatra da su povoljni krediti potrebni, a 22,5% da su izrazito potrebni za restauraciju postojećeg nasljeđa i oživljavanje ruralnih cjelina. Inicijativa davan-ja subvencija od strane opština i države bi poslužila kao preduslov da se vlasnici/ce podstaknu da

Odgovori su sljedeći:

Tabela 32 – Pomoć stanovnicima za obnovu i rekonstrukciju kuća, guvna, međa, mlinova

Vrsta pomoćiUopšte

ne treba

Donekle treba Treba Izrazito

treba Odgovorilo Nije odgovorilo

Stan. devijacija Mean

Povoljni krediti 6 (2,7%) 13 (5,9%) 73 (32,9%)

50 (22,5%)

142 (64,0%) 80 (36,0%) 0,765 3,18

Pomoć države i lokalne samouprave

2 (0,9%) 11 (5,0%) 60 (27,0%)

67 (30,2%)

140 (63,1%) 82 (36,9%) 0,693 3,37

Stručna pomoć i savjeti 0 (0,0%) 22 (9,9%) 50

(22,5%)68

(30,6%)140

(63,1%) 82 (36,9%) 0,734 3,33

Edukacija 1 (0,5%) 20 (9,0%) 53 (23,9%)

66 (29,7%)

140 (63,1%) 82 (36,9%) 0,740 3,31


Tabela 33 - Šta učiniti sa ruralnim naseljima na području Vrmca?

Šta učinitiStudenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke

Kulturni akteri, NVO-i, planinarska

društva

Da Ne Da Ne Da Ne Da Ne Da Ne Da Ne

Pustiti da odumru

9(11,4%)

70(88,6%)

3(10,3%)

26(89,7%)

0(0,0 %)

31(10,0 %)

1(3,2 %)

30(96,8%)

0(0,0%)

12(100,0%)

0 (0,0%)

40 (100%)

Prilagoditi ih za stanovanje

18(22,8%)

61(77,2%)

15(51,7%)

14(48,3%)

19(61,3%)

12(38,7%)

14(45,2%)

17(54,8%)

9(75,0%)

3(25,0%)

23 (57,5%)

17 (42,5%)

Obnoviti ih kao turistička naselja

56(70,9%)

23(29,1%)

22(75,%)

7(24,1%)

28(90,3%)

3(9,7%)

26(83,9%)

5(16,1%)

8(66,7%)

4(33,3%)

32 (80,0%)

8 (20,0%)

Kuće u ruralnim naseljima, obnoviti kao naučne, kulturne ili istraživačke centre

23(29,1%)

56(70.9%)

12(41,4%)

17(58,6%)

14(45,2 %)

17(54,8%)

14(45,2%)

17(54,8%)

4(33,3%)

8(66,7%)

16 (40,0%)

24 (60,0%)

Kuće pretvoriti u ateljee, zanatske radionice

15(19,0%)

64(81,0%)

18(62,1%)

11(37,9%)

19(61,3 %)

12(38,7%)

26(83,9%)

5(16,1%)

4(33,3%)

8(66,7%)

26 (65,0%)

14 (35,0%)

Kuće otkupiti od vlasnika i zaštititi kao spomenike kulture

23(29,1%)

56(70,9%)

11(37,9%)

18(62,1%)

5(16,1 %)

26(83,9%)

7(22,6%)

24(77,4%)

0(0,0%)

12(100,0%)

17 (17,5%)

33 (82,5%)

otpočnu obnovu svojih kuća i razvijanje djelatnosti za koje se u istraživanju ustanovilo da posto-je potencijali. Da bi komunikacija vlasnika/ca i građana/ki sa lokalnim samoupravama bila kontinuirana i kvalitetna bilo bi opravdano formi-

rati određene asocijacije građana/ki, koje bi djelovale u cilju podsticanja lokalnih samouprava da percipiraju vrijednosti resursa i daju doprinos njihovom unapređenju. Država može doprinijeti u velikoj mjeri, tako što će zaštititi autentične proizvode

ovog područja. Na taj način bi se ostvario zajednički interes kako lo-kalnih samouprava, koje bi zaposlile vlasnike/ce i time smanjile problem nezaposlenosti tako i vlasnika/ca koji bi mogli nuditi proizvode sa svojih posjeda.


Pitanje koje izaziva pažnju javnosti odnosi se na način organizovanja ru-ralnih cjelina, a da pri tom ne bude narušen i doveden u pitanje njihov ambijentalni izgled. U prvom redu, važno je poći od pretpostavke da se ispitanici/ce ne slažu da ruralne cje-line na Vrmcu treba pustiti da odu-mru. Ovakav odnos prema ruralnim cjelinama upućuje na zaintereso-vanost ispitanika/ca za oživljavanje kroz razne aktivnosti i djelatnosti za koje su ispitanici/ce konstatovali da postoji potencijal na Vrmcu. To je značajna osnova za pokretanje inicijative oživljavanja područja Vrmca i pridobijanje podrške od različitih zainteresovanih strana. Uprkos konstataciji ispitanika/ca da Vrmac ima potencijal za stanovanje, trenutno taj potencijal nije moguće ostvariti zbog nedostatka sadržaja neophodnih za društveni život, prema mišljenju 77,2% studenata/kinja i 54,8% preduzetnika/ca. Pola-zeći od hipoteze da obnova ruralnih cjelina zahtijeva veliku sumu novca, a preduzetnici/ce smatraju da treba sa što manjim obimom ulaganja ostvariti što veći kapital, iz njihove perspektive stanovanje u ovom području nije ekonomski rentabilno dok se ne obezbijedi infrastruktura koja bi omogućila bolju komunika-ciju sa Kotorom i Tivtom. Ostale ciljne grupe, 51,7% stručnjaka/kinja, 61,3% predstavnika/ca javnog sektora, 75,0% političara/ki, 57,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a su mišljenja da ruralne cjeline treba prilagoditi za stano-vanje, što znači da ispitanici/ce ne odbacuju mogućnost organizovanja

života na ovom području. Poseban naglasak ispitanici/ce su stavili/e na potrebu obnove ruralnih naselja koja bi se koristila za turističke svrhe. Razvoj specifičnih vidova turizma na Vrmcu bi se pozitivno reflektovao na turističku ponudu u priobalnom području, što bi bilo od koristi stanovnicima, lokalnim samoupravama i državi. Savremeni turizam se ne svodi isključivo na more i plažu, već podrazumijeva raznovrsniju ponudu, koja uključuje planinarenje, rekreaciju, sport, promociju domaćih proizvoda, a za sve to Vrmac ima potencijala. Stoga je sasvim opravdana konstatacija ispitanika/ca da Vrmac treba u što skorije vrijeme iskoristiti u te svrhe.

Upotreba objekata u svrhu kulture i nauke, po mišljenju ispitanika/ca iz različitih ciljnih grupa, nije najbolji način za valorizaciju graditeljskog nasljeđa. Naime, 70,9% studenata/kinja, 58,6% stručnjaka/kinja, 54,8% predstavnika/ca javnog sektora, 54,8% preduzetnika/ca, 66,7% poli-tičara/ki, 60,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO sektora nijesu saglasni sa navedenom idejom. Ovdje treba napraviti razliku između javnih objekata, kao što su tvrđave i privatnih kuća. Privatni vlasnici/ce posjeda i kuća na Vrmcu imaju po-trebu da svoje posjede i kuće učine rentabilnim, a upotreba ovih objeka-ta kao naučnih i kulturnih centara zasigurno ne bi donosila značajan prihod, za razliku od iznajmljivanja istih u turističke svrhe, pa je to jedan od potencijalnih razloga zašto se ispitanici/ce ne slažu da se privat-

ni objekti koriste u kulturne i naučne svrhe. Ali to svakako ne znači da objekte od istorijskog i kulturnog značaja za Vrmac ne bi trebalo kori-stiti i za naučne i kulturne potrebe, jer bi im se na taj način dao još veći značaj. Tako bi javni objekti (npr. tvrđave i drugi objekti od istorijskog značaja), uz adekvatnu restauraciju, mogli biti upotrebljivi u svrhu nauke i kulture.

O organizovanju zanatskih radioni-ca i umjetničkih ateljea u kućama na Vrmcu ispitanici/ce imaju podi-jeljeno mišljenje. Tako, 81,0% stu-denata/kinja, 83,9% preduzetnika/ca i 66,7% političara/ki smatraju da kuće u ruralnim cjelinama ne bi trebalo koristiti u navedene svrhe. Ovaj dio ispitanika/ca na zanatstvo gleda kao na djelatnost koja više nije aktuelna, a takvom viđenju dopri-nosi i nedovoljna promocija zanata u državi. Organizovanje umjetničkih ateljea nije ekonomski isplativo za područje Vrmca, po mišljenju ispita-nika/ca i zato ovu djelatnost ne vide kao perspektivnu. S druge strane, 62,1% stručnjaka/kinja, 61,3% pred-stavnika/ca javnog sektora, 65,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, smatraju da je, pored ostalih aktivnosti za koje Vrmac ima potencijal, potrebno povobnoviti stare zanate i otvoriti umjetničke ateljee i na taj način učiniti Vrmac područjem raznovrsne ponude, koja nije česta, a pri tom je autentična. Sasvim je za očekivati što su stručnjaci/kinje, kulturni akteri/ke i predstavnici/ce NVO sektora prepoznali u ovoj ideji način na koji


bi se ponuda Vrmca učinila dru-gačijom, jer razvoj ne posmatraju isključivo kroz ekonomsku valori-zaciju područja, već i kroz obnovu tradicije, zanata, što bi doprinijelo prepoznatljivosti identiteta Vrmca. Naime, podijeljenost mišljenja, po pitanju organizovanja zanatskih radionica i umjetničkih ateljea proizilazi iz različitih afiniteta i cilje-va koje ispitanici/ce postavljaju kada razmišljaju o unapređenju i valori-

zaciji određenog područja. Jedan dio ispitanika/ca kao primaran cilj vidi ekonomsku dobit, dok drugi po-lazi od pretpostavke da ponudu za početak treba učiniti raznovrsnom, drugačijom i na taj način privući posjetioce.

S idejom da se kuće otkupe od val-snika/ca i da se zaštite kao kulturni spomenici ispitanici/ce se ne slažu. Ono što je ruralnim cjelinama na

Vrmcu potrebno jeste oživljavanje, a po njihovom mišljenju, preinačav-anjem kuća u kulturne spomenike se taj cilj ne bi u potpunosti mogao ostvariti, niti bi vlasnici/ce u tom slučaju imali autonomiju nad svojim vlasništvom. Stoga, po mišljenju ispitanika/ca, takav način upotrebe kuća ne bi bio koristan, prije svega za vlasnike/ce, ali ni za lokalnu zaje-dnicu, jer bi ograničio djelatnosti koje se na Vrmcu mogu realizovati.

Ispitanici/ce različite starosne dobi na sljedeći način analiziraju različite predloge o odnosu prema rural-nim cjelinama na Vrmcu. Predlozi za oživljavanje ruralnih cjelina su različiti, pa se tako osobe u grupu 18-30 godina ne slažu s predlogom da ruralne cjeline treba prilagođa-vati za stanovanje zbog nedostata-ka sadržaja koje preferiraju i trenut-no loše saobraćajne povezanosti ruralnih cjelina i gradova koji im gravitiraju. Dok 53,8% ispitanika/ca u grupi 31-45 godina i 51,7% u

grupi 46-70 godina smatraju da ruralne cjeline na Vrmcu treba prilagoditi za stanovanje. Ispitanici/ce u grupi 31-45 godina više prefer-iraju urbani način života, dok bi im ruralne cjeline poslužile kao sekund-arni prostor u kojem bi organizovali izlete i druženja. Nasuprot mlađoj populaciji, ljudima srednje i stari-je dobi prijaju tišina i odmor koje prirodna sredina kao što je Vrmac pruža i zato oni podržavaju ideju mogućnosti eventualnog nastan-jivanja u ruralnim sredinama. Osobe

svih starosnih dobi, 18-30 godina (76,9%), 31-45 godina (81,3%) i 46-70 godina (68,6%) su saglasne da ruralne cjeline treba organizovati kao turistička naselja u kojima bi pri-mat imao ruralni, zdravstveni, eko- i sportsko-rekreativni turizam. Osobe svih starosnih dobi smatraju da objekte u selima ne treba preinačiti u naučne, kulturne i istraživačke centre. Saglasnost ispitanika/ca da objekte treba iskoristiti u turističke, a ne naučne i kulturne svrhe, up-ućuje da ispitanici/ce žele da stave

Tabela 34 - Odnos starosne dobi i predloga šta uraditi s ruralnim cjelinama

Šta uraditi s ruralnim cjelinama Starosna dob 18-30 Starosna dob 31-45 Starosna dob 46-70

Da Ne Da Ne Da Ne

Pustiti da odumru 7 (7,7%) 84 (92,3%) 4 (4,4 %) 87 (95,6 %) 1 (2,9%) 34 (97,1%)

Prilagoditi za stanovanje 28 (30,8%) 63 (69,2%) 49 (53,8%) 42 (46,2 %) 20 (57,1%) 15 (42,9%)

Obnoviti turistička naselja 70 (76,9%) 21 (23,1%) 74 (81,3%) 17 (18,7%) 24 (68,6%) 11 (31,4%)Obnoviti istraživačke centre 33 (36.3%) 58 (63.7%) 37 (40.7%) 54 (59.3%) 11 (31.4%) 24 (68.6%)

Kuće pretvoriti zanatske radionice i umjetničke ateljee

30 (33,0%) 61 (67,0%) 57 (62,6%) 34 (37,4%) 19 (54,3%) 16 (45,7%)

Otkupiti od vlasnika 26 (28,6%) 65 (71,4%) 17 (18,7%) 74 (81,3%) 7 (20,0%) 28 (80,0%)


objekte u funkciju djelatnosti od kojih će ostvarivati novčani prihod. Obnovu tradicionalnih zanata podržava 62,6% ispitani-ka/ca dobi 31-45 godina i 54,3%

ispitanika/ca dobi 46-70 godina koji favorizuju tradiciju zanata i u njima vide i mogućnost očuvanja identiteta Vrmca. S predlogom da se kuće otkupe od vlasnika/ca i

upotrijebe kao spomenici kulture ne slažu se ispitanici/ce bez obzira na starosnu dob, jer smatraju da se Vrmac na taj način ne bi mogao oživjeti.

Redovno održavanje pješačkih staza ispitanici/ce smatraju izrazito važnim za razvoj Vrmca. Dakle, u pitanju su javne površine za koje bi lokalne samouprave trebalo da angažuju ljude koji bi bili zaduženi za kontinuirano održavanje i obezb-jeđivanje prohodnosti pješačkih staza. To bi, uz redovno markiranje staza, doprinijelo većem stepenu interesovanja ljudi iz različitih struktura da češće posjećuju Vrmac i koriste resurse kojima raspolaže uz adekvatan nadzor čuvarskih službi koje bi štitile prostor od nedozvol-jenih radnji. Težište interesovanja turista/kinja i građana/ki bi se u tom slučaju djelimično pomjerilo sa gradskih prostora i posjeta okolnim gradovima na područje Vrmca,

čime bi se prihodovalo, a prihod bi mogao da se iskoristi za dodatne investicije koje su ovom području potrebne za njegovo održavanje i oživljavanje.

Pored održavanja pješačkih staza, izrazito važan korak za unapređenje područja Vrmca jeste i obezb-jeđivanje domaćina za pješačke staze kojima bi bila povjerena briga o pješačkim stazama, komunik-acija sa lokalnim samoupravama i turističkim organizacijama. Najveći broj ispitanika/ca (37,0% studena-ta/kinja, 74,2% preduzetnika/ca, 72,7% političara/ki i 52,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a) smatra da je angažovanje “domaći-na staza” izrazito važno za područje

Vrmca, dok 41,4% stručnjaka/kinja smatra da je važno, i 41,0% njih da je izrazito važno. Rezultati istraživan-ja su potvrdili da obezbjeđivanje domaćina staza na Vrmcu treba da bude značajan segment u budućoj strategiji upravljanja ovim područjem. Ispitanici/ce sa kojima je rađen inter-vju, naglašavaju da je to važan način da se površine na Vrmcu zaštite od neadekvatnih radnji koje doprinose degradiranju prirodnih i kulturnih resursa područja. Ukoliko se u strate-giji valorizacije Vrmca kao prioritet postavi razvoj specifičnih vidova turiz-ma (sportsko-rekreativni, zdravstveni, seoski i kulturni), što su ispitanici/ce u najvećem procentu istakli kao važno, onda briga o javnim površinama mora biti na listi prioriteta.

Tabela 35 - Redovno održavanje pješačkih staza

Izrazito Nevažno Nevažno Nemam stav Važno Izrazito važno Ukupno

Studenti/kinje 4 (5,3%) 9 (11,8%) 6 (7,9%) 21 (27,6%) 36 (47,4%) 76 (100%)


Javni sektor 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 14 (48,3) 15 (51,7%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 10 (32,3%) 20 (64,5%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (8,3%) 1 (8,3%) 10 (83, 3%) 12 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (2,5%) 9 (22,5%) 30 (75,0%) 40 (100%)

Ukupno 4 (1,8%) 11 (5,1%) 9 (4,1%) 63 (29,0%) 130 (59,9%) 217 (100%)


Asfaltiranje i održavanje puteva do ruralnih cjelina ispitanici/ce prepoznaju kao izuzetno važnu investiciju, koja bi u perspektivi podstakla vlasnike/ce posjeda da više vremena provode na svojim

posjedima. Prema riječima ispitan-ika/ca sa kojima je rađan intervju, jedan od razloga, pored finansijske krize, jeste i nedostatak puta kojim bi se mogao dopremati material za restauraciju kuća. Ispitanici/ce

su saglasni sa činjenicom da ne bi trebalo graditi dodatne puteve koji bi narušili prirodni ambijent, već restaurirati postojeće, kako bi se komunikacija sa ruralnim cjelinama unaprijedila.

Tabela 36 – Obezbjeđivanje domaćina za pješačke staze

Izrazito nevažno Nevažno Nemam stav Važno Izrazito važno Ukupno

Studenti/kinje 4 (5,5%) 8 (11,0%) 14 (19,2%) 20 (27,4%) 27 (37,0%) 73 (100%)


Javni sektor 0 (0,0%) 0 (0,0%) 4 (13,8%) 12 (41,4%) 13 (44,8%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (6,5%) 6 (19,4%) 23 (74,2%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 1 (1,9%) 1 (9,1%) 1 (9,1%) 8 (72,7%) 11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%) 1 (2,5%) 1 (2,5%) 17 (42,5%) 21 (52,5%) 40 (100%)

Ukupno 4 (1,9%) 11 (5,2%) 26 (12,2%) 68 (31,9%) 104 (48,9%) 213 (100%)

Hi kvadrat- 38,430; df-20; p- 0,008.

Tabela 37 - Asfaltiranje i održavanje puteva do ruralnih naselja

Izrazito nevažno Nevažno Nemam stav Važno Izrazito

važno Ukupno

Studenti/kinje 9 (12,5%) 5 (6,9%) 11 (15,3%) 22 (30,6%) 25 (34,7%) 72 (100%)


Javni sektor 0 (0,0%) 2 (6,9%) 2 (6,9%) 11 (37,9%) 14 (48,3%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (6,5%) 9 (29,0%) 20 (64,5%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 2 (20,0%) 1 (10,0%) 1 (10,0%) 6 (60,0%) 10 (100%)


1 (2,5%) 0 (0,0%) 3 (3,7%) 15 (37,5%) 21 (52,5%) 40 (100%)

Ukupno 10 (4,7%) 9 (4,3%) 22 (10,4%) 67 (31,8%) 103 (48,8%) 211 (100%)

Hi kvadrat- 36, 589; df- 20; p-0,013.


Tabela 38 – Obezbjeđivanje vode i struje

Obezbjeđivanje vode i struje


važno Ukupno

Studenti/kinje 4 (5,5%) 6 (8,2% ) 10 (13,7%) 18 (24,7%) 35 (47,9%) 73 (100%)Stručnjaci/kinje 0 (0,0%) 1 (3,4%) 1 (3,4%) 7 (24,1%) 20 (69,0%) 29 (100%)Javni sektor 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 7 (24,1%) 22 (75,9%) 29 (100%)Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 10 (32,3%) 20 (64,5%) 31 (100%)Političari/ke 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (18,2%) 2 (18,2%) 7 (63,6%) 11 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (5,0%) 14 (35,0%) 24 (60,0%) 40 (100%)

Ukupno 4 (1,9%) 8 (3,8%) 15 (7,0%) 58 (27,2%) 128 (60,1%) 213 (100%)

Uz asfaltiranje puta i održavanje pješačkih staza, ispitanici/ce kao izrazito važno smatraju obezb-jeđivanje vode i struje u ruralnim cjelinama koje ih još uvijek nemaju. To je minimum uslova koji treba da

bude zadovoljen da bi se mogao re-alizovati život u ruralnim cjelinama. Uprkos činjenici da ljudi srednje i starije dobi imaju, prema dobijenim podacima, izuzetno razvijen senzibi-litet za područje Vrmca, nemoguće

Obzirom da se dio Vrmca sa kotor-ske strane nalazi na UNESCO-voj listi Svjetske baštine, a da je dio koji pripada Tivtu definisan kao Park prirode, to podrazumijeva da je lokalni način gradnje jedino što bi bilo dozvoljeno na ovom području, pa s tim u vezi ispitanici/ce različitih

je razmišljati o boravku u predjeli-ma koji ne zadovoljavaju minimum egzistencijalnih uslova (put, vodu i struju). Buduće strategije upravlja-nja i razvoja ovog područja treba da postave ove uslove kao prioritet.

Tabela 39 - Lokalni način gradnje

Lokalni način gradnje


važno Ukupno

Studenti/kinje 5 (7,1%) 5 (7,1%) 9 (12,9%) 23 (32,9%) 28 (40,0%) 70 (100%)Stručnjaci/kinje 0 (0,0%) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 8 (27,6%) 20 (69,0%) 29 (100%)Javni sektor 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 8 (26,7%) 22 (73,3%) 30 (100%)Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 30 (96,8%) 31 (100%)Političari/ke 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (18,2%) 9 (81,8%) 11 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (2,5%) 11 (27,5%) 28 (70,0%) 40 (100%)

Ukupno 5 (2,4%) 6 (2,8%) 11 (5,2%) 52 (24,6%) 137 (64,9%) 211 (100%)

ciljnih grupa ističu izrazitu važnost poštovanja lokalnog načina gradnje. U suprotnom bi se doveo u pitanje status koji Vrmac sada ima. Lokalni način gradnje upućuje na prepoz-natljivost, jedinstvenost identiteta kraja i zbog toga je u svijesti ispita-nika/ca prepoznat kao veoma važan.

Tome u prilog govore i sugestije ispitanika/ca sa kojima je rađen intervju, a odnose se na definisanje spratnosti objekata, materijale od kojih objekti mogu biti građeni, kao i gornju granicu gradnje iznad koje bi prostor bio definisan kao zelena površina.


Podršku Lokalnih samouprava Tivta i Kotora u cilju razvoja pod-ručja Vrmca sve ciljne grupe sma-traju značajnom. Kod studenata/kinja odgovori imaju različite tendencije, od nemanja stava (18,1%), do doživljaja da je po-drška lokalnih samouprava važna (27,8%) i veoma važna (36,1%). Sve ostale ciljne grupe smatraju da je podrška lokalnih samoupra-va izrazito važna (60,7% stručn-jaka/kinja, 60,0% predstavnika/ca javnog sektora, 60,0% pre-duzetnika/ca, 54,6% političara/ki i 70,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a i udružen-ja). Podrška lokalnih samouprava je izrazito važna, jer one utiču na upravljanje područjem Vrmca, počevši od donošenja zakonskih i urbanističkih odluka, do infra-strukturnih poduhvata i upravl-janja objektima i površinama u javnom vlasništvu.

6.5. SARADNJA GRAĐANA/KI�SA�LOKALNIM�SAMOUPRAVAMA TIVTA I KOTORA

Komunikaciju između građana/ki i Lokalnih samouprava Tivta i Kotora ispitanici/ce su okarakterisali kao nezadovoljavajuću. Tendencija je, uglavnom, usmjerena ka nezadovol-jstvu i izrazitom nezadovoljstvu. Ukoliko zanemarimo modalitet koji kazuje na nemanje stava, 30,8% stručnjaka/kinja i 24,1% pred-stavnika/ca javnog sektora iskazuje nezadovoljstvo komunikacijom sa lo-kalnim samoupravama. Nezadovol-jstvo iskazuje 41,9% preduzetnika/ca; političari/ke u podjednakom procentu iskazuju izrazito neza-dovoljstvo (27,3%) i nezadovoljstvo (27,3%); dok je 37,5% kulturnih

aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a iz-razito nezadovoljno komunikacijom s lokalnim samoupravama. Navede-ni podaci su veoma zabrinjavajući, budući da lokalne samoupravave, odnosno strukture koje ih sačinjava-ju, treba da budu u funkciji zaštite interesa građana/ki, a da bi njihove interese štitili na adekvatan način potrebno je da komunikacija bude polazište zaštite interesa. Poseban osvrt zaslužuje iskazivanje neza-dovoljstva i izrazitog nezadovoljstva od strane političara/ki, koji učestvu-ju u donošenju odluka od značaja za lokalnu zajednicu. Ovdje do izražaja dolazi fenomen “spirale tisane”. „…Ljudi neprekidno i kontinuirano skeniraju svoje okruženje kako bi stekli uvid u klimu mnjenja povodom određenog društvenog pitanja za koje su zainteresovani. Prema ovoj teoriji ako ljudi sebe doživljavaju kao pripadnike manjine, odnosno kao one koji misle drugačije nego

Tabela 40 – Značaj podrške lokalnih samouprava i države za razvoj područja Vrmca


važno Ukupno

Studenti/kinje 5 (6,9%) 8 (11,1%) 13 (18,1%) 20 (27,8%) 26 (36,1%) 72 (100%)


Javni sektor 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 12 (40,0%) 18 (60,0%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (6,5%) 3 (9,7%) 26 (60,0%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (9,1%) 4 (36,4%) 6 (54,6%) 11 (100%)


0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (5,0%) 10 (25,0 %) 28 (70,0%) 40 (100%)

Ukupno 5 (2,4%) 9 (4,2%) 21 (9,9%) 56 (26,4%) 121 (57,1%) 212 (100%)


većina u kojoj žive, biće manje skloni javnom izlaganju svojih uverenja. Vremenom ova tendencija, da se os-tane tih, posebno ukoliko je suočena sa neprijateljskom klimom mnjenja dovodi do ustanovljavanja jednog mišljenja kao predominantnog na određenom socijalnom nivou.” (Z. Tomić, 2007, str. 148). Dakle, uprkos činjenici da se političari/ke nalaze na pozicijama koje im omogućavaju da utiču na promjenu stanja, oni se ipak usaglašavaju sa dominantnom većinom, kako ne bi eksponirali svoje mišljenje ili doveli u pitanje mišljenje dominantne strukture, pa se postavlja pitanje koliko su u mogućnosti s takvom orjentacijom da utiču na promjene. Zato bi tre-balo uticati na donosioce odluka da se više usredsrede na javno dobro, nego na partikularne političke inter-ese koji ne nude održiva rješenja za pitanja koja se nameću u domenu funkcionisanja različitih segmenata

(ekonomskom, kulturnom, prirod-nom, političkom, …) zajednice.

Budući da je većina ispitanika/ca izrazila nezadovoljstvo komu-nikacijom, njihovo udruživanje i zajedničko djelovanje usmjereno ka lokalnim samoupravama bi donekle ukazalo na potrebu za pronalažen-jem modela uspješnije komunikaci-je. Dakle, treba napraviti strategiju zajedničkog djelovanja, pri čemu bi svi akteri imali svoju ulogu i zadatke, a paralelno s tim odrediti nezavisno tijelo koje bi pratilo razvoj faza (eta-pa) postavljenih ciljeva i zadataka.

Broj od 48 (21,3%) ispitanika/ca smatra da postoji veliki broj aktivno-sti u kojima bi se građani/ke mogli na adekvatan način uključiti u upra-vljanju područjem Vrmca. Ispitanici/ce u tom kontekstu predlažu aktiv-nosti kojima bi se mogla unaprijediti participacija: organizovanje radnih

akcija i lična posvećenost za vlasti-to okruženje, kroz volonterski rad, uz podršku lokalnih samouprava; edukacija, radionice na Vrmcu „O Vrmcu“, javne rasprave i okrugli stolovi; projekti; formiranje asoci-jacija građana/ki koje bi se bavile različitim aspektima Vrmca; koncip-iranje strategije u čiju izradu bi bili uključeni i građani.

Pored aktivnosti, ispitanici/ce predlažu i različite modele kojima bi se komunikacija između lokalnih samouprava i građana/ki mogla unaprijediti:

• Veći stepen uključivanja masovnih medija koji bi inform-isali javnost o aktivnostima koje lokalne samouprave realizuju ili planiraju realizovati na Vrmcu, kao i transparentnost informaci-ja o odlukama koje se donose na lokalnom i državnom nivou, a tiču se područja Vrmca;

• Formiranje tijela u lokalnim samoupravama koje bi zastupa-lo interese vlasnika/ca i građa-na/ki i bavilo se pitanjima koja se odnose na Vrmac;

• Zajednički projekti lokalnih samouprava, NVO- a, udruženja i predstavnika/ca vlasnika/ca posjeda na Vrmcu;

• Koncipiranje planskih dokume-nata bez političkog uticaja.

Tabela 41 – Zadovoljstvo (ispitanika/ca) dijalogom između Lokalnih samouprava Tivta i Kotora i građana/ki

Izrazito nezadovoljan Nezadovoljan Nemam stav Zadovoljan

Stručnjaci

19,2%

30,8%

42,3%

7,7%

20,7%24,1%

48,3%

6,90%

29%

41,9%

29%27,3% 27,3% 27,3%

18,2%

37,5%32,5%

Javni sektor Preduzetnici Političari Kulturni akteri i NVO

27,5%


6.6. STEPEN UVAŽAVANJA�STRUKE�I�DRUGIH�RELEVANTNIH�STRUKTURA�PRILIKOM�UPRAVLJANJA�PODRUČJEM�VRMCA

Tabela 42 - Konzervatori

Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 21 (29,2%) 28 (38,9%) 10 (13,9%) 3 (4,2%) 10 (13,9%) 72 (100%)


Javni sektor 5 (17,2%) 5 (17,2%) 6 (20,7%) 2 (6,9%) 11 (37,9) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 7 (22,6%) 12 (38,7%) 0 (0,0%) 4 (12,9%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (18,2%) 5 (45,5%) 2 (18,2%) 1 (9,1%) 1 (9,1%) 11 (100%)


12 (30,0%) 15 (37,5%) 2 (5,0%) 1 (2,5%) 10 (25,0%) 40 (100%)

Ukupno 50 (23,7%) 78 (37,0%) 24 (11,4%) 12 (5,7%) 47 (22,3%) 211 (100%)

Tabela 43 - Arhitekte


Studenti/kinje 9 (12,5%) 32 (44,4%) 10 (13,9%) 11 (15,3%) 10 (13,9%) 72 (100%)


Javni sektor 3 (10,3%) 5 (17,2%) 8 (27,6%) 3 (10,3%) 10 (34,5%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 6 (19,4%) 9 (29,0%) 4 (12,9%) 3 (9,7%) 9 (29,0%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (9,1%) 4 (36,4%) 3 (27,3%) 0 (0,0%) 3 (27,3%) 11 (100%)


13 (32,5%) 15 (37,5%) 2 (5,0%) 3 (7,5%) 7 (17,5%) 40 (100%)

Ukupno 34 (16,0%) 79 (37,3%) 31 (14,6%) 22 (10,4%) 46 (21,7%) 212 (100%)

Ne postoji statistička značajnost među odgovorima ispitanika/ca, budući da najveći broj ispitanika/ca smatra da se malo uvažava mišljen-je konzervatora kada je u pitanju restauracija određenih kulturnih i istorijskih spomenika na Vrmcu, na šta upućuje stanje u kojem se graditeljsko nasljeđe i spomenici kulture nalaze.

Ispitanici/ce smatraju da se mišl-jenje arhitekata malo uzima u obzir, što inicira potrebu za većim konsultovanjem arhitekata prilikom projektovanja i restauracije objekata na Vrmcu.


Tabela 44 - Urbanisti

Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu Procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 8 (11,1%) 22 (30,6%) 21 (29,2%) 11 (15,3%) 10 (13,9%) 72 (100%)


Javni sektor 3 (10,3%) 6 (20,7%) 4 (13,8%) 6 (20,7%) 10 (34,5%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 6 (19,4%) 12 (38,7%) 3 (9,7%) 2 (6,5%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (10,0%) 5 (50,0%) 3 (30,0%) 0 (0,0%) 1 (10,0%) 10 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

12 (30,0%) 16 (40,0%) 2 (5,0%) 4 (10,0%) 6 (15,0%) 40 (100%)

Ukupno 31 (14,7%) 72 (34,1%) 38 (18,0%) 27 (12,8%) 43 (20,4%) 211 (100%)

Podaci upućuju da se mišljenje ur-banista malo uvažava prilikom izrade urbanističkih planova. Činjenica da Vrmac još uvijek nije zahvaćen invazi-vnom gradnjom ostavlja mogućnost da, uz konsultovanje urbanista, ovaj prostor bude zaštićen od takvih poduhvata. Prilikom planiranja pro-stora, urbanisti treba da imaju važnu ulogu i da zajednički djeluju u cilju planiranja i zaštite područja Vrmca. Pri tom treba naglasiti da loklne samouprave i društvo uopšte, treba

da uvide značaj struke i da znanje stručnjaka/kinja koristi u kontekstu kojem je ono namijenjeno.

Prema procjeni 26,4% studenata/kinja, 48,3% stručnjaka/kinja, 41,7% političara/ki, 40,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVOa, mišljenje biologa i ekologa se malo konsultuje kada je u pitanju unapređivanje prirodnog ambijenta Vrmca; 33,3% predstavnika/ca javnog sektora ne mogu da procijene uključenost ove

struke u brigu o flori i fauni ovog prostora, dok 41,9 % preduzetnika/ca smatra da se ova struka uopšte ne konsultuje za unapređenje prirodnog ambijenta Vrmca. Naime, većina ispitanika/ca ukazuju da se mišljenje struke malo ili nimalo ne konsultuje za moguće unapređenje područja Vrmca. Za unapređenje područja u perspektivi treba više konsultovati stručnjake/kinje koji svojim znanjem i idejama mogu doprinijeti da Vrmac sačuva svoju autentičnost i identitet.

Tabela 45 – Biolozi i ekolozi

Nimalo Malo Prilično Izrazito Ne mogu Procijeniti Ukupno

Studenti/kinje 10 (13,9%) 19 (26,4%) 18 (25,0%) 12 (16,7%) 13 (18,1%) 72 (100%)


Javni sektor 6 (20,0%) 8 (26,7%) 3 (10,0%) 3 (10,0%) 10 (33,3%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 13 (41,9%) 6 (19,4%) 2 (6,5%) 1 (3,2%) 9 (29,0%) 31 (100%)


13 (32,5%) 16 (40,0%) 1 (2,5%) 4 (10,0%) 6 (15,0%) 40 (100%)

Ukupno 48 (22,4%) 68 (31,8%) 29 (13,6%) 24 (11,2%) 45 (21,0%) 214 (100%)

Hi kvadrat = 41,153; df = 20 ; p= 0,004


Mišljenje građana/ki izneseno prilikom javnih rasprava ima malog udjela u donošenju odluka koje se odnose na upravljanje područjem Vrmca. Upravo zbog nedovoljnog uvažavanja mišljenja građana/ki iskazanog kroz javne rasprave i druge vidove okupljanja, oni

iskazuju visok stepen nezaintere-ovanosti i nepovjerenja u ovakve vidove okupljanja i djelovanja. Da bi se zadobilo povjerenje građana/ki neophodno je da se oni in-formišu o temama javnih rasprava i da se ukaže zbog čega je njihova participacija važna i na koji način

ona može biti stvar opšteg dobra zajednice u kojoj žive. Uvažavan-je mišljenja građana/ki, koje je u skladu sa zakonom i ostalim planskim dokumentima i strate-gijama, podstaklo bi veću zaint-eresovanost za učešće na javnim raspravama.

Tabela 47 – Koliko se poštuje mišljenje preduzetnka/investitora


Studenti/kinje 13 (18,3%) 14 (19,7%) 17 (23,9%) 16 (22,5%) 11 (15,5%) 71 (100%)


Javni sektor 3 (10,3%) 3 (10,3%) 9 (31,0%) 6 (20,7%) 8 (27,6%) 29 (100%)

Preduzetnici/ce 1 (3,2%) 3 (9,7%) 6 (19,4%) 12 (38,7%) 9 (29,0%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (20,2%) 3 (30,0%) 1 (10,0%) 3 (30,0%) 1 (10,0%) 10 (100%)


4 (10,0%) 6 (15,0%) 9 (22,5%) 12 (30,0%) 9 (22,5%) 40 (100%)

Ukupno 24 (11,5%) 33 (15,8%) 51 (24,4%) 56 (26,8%) 45 (21,5%) 209 (100%)

Tabela 46 - Koliko se poštuje mišljenje građana/ki prilikom javnih rasprava


Studenti/kinje 10 (14,1%) 21 (29,6%) 18 (25,4%) 7 (9,9%) 15 (21,1%) 71 (100%)


Javni sektor 4 (13,3%) 11 (36,7%) 6 (20,0%) 1 (3,3%) 8 (26,7%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 10 (32,3%) 10 (32,3%) 1 (3,2%) 2 (6,5%) 8 (25,8%) 31 (100%)

Političari/ke 2 (18,2%) 7 (63,6%) 2 (18,2%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 11 (100%)


13 (32,5%) 14 (35,0%) 4 (10,0%) 3 (7,5%) 6 (15,0%) 40 (100%)

Ukupno 42 (9,8%) 74 (34,9%) 35 (16,5%) 14 (6,6%) 47 (22,2%) 212 (100%)


Postoji velika vjerovatnoća da bi na većem uzorku postojala statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca. 38,7% preduzetnika/ca iskazuju zadovoljstvo stepenom uvažavanja mišljenja. Investicije ne bi trebalo osporavati, ukoliko su prilagođene potrebama područja i ukoliko se realizuju uz saglasnost stručnjaka/kinja i nadležnih službi koje izdaju dozvole i vode računa da se investicije realizuju u skladu sa zakonom. Karakteristična je podijel-jenost stavova političara/ki na temu koliko se mišljenje investitora/ki uvažava prilikom planiranja prostora Vrmca; 30,0% smatra da se mišl-jenje investitora/preduzetnika malo

uvažava, dok isto toliko (30%) smatra da se izrazito uvažava. Ovakva podijeljenost mišljenja možda proizilazi iz različitih doživl-jaja i neusaglašenog odnosa koji predstavnici/ce različitih partija imaju prema investitorima/kama i njihovim zahtjevima. Zakonske regulative i ostali strateški doku-menti treba podjednako da obav-ezuju sve aktere/ke, bez obzira na partijsku opredijeljenost. Da se mišljenje investitora/ki izrazi-to uvažava, ne potvrđuju samo političari/ke, već i sami predu-zetnici/investitori, kao i kulturni akteri/ke i predstavnici/ke NVO-a i udruženja. Savremeni društveni

trendovi upućuju na važnost investi-cija, odnosno na nivo profitabilnosti koji se njima ostvaruje, pri čemu se nerijetko zanemaruju osnovni principi održivog razvoja i značaj prostora. Ukoliko se investicije ko-riste u skladu sa potencijalima koje prostor nudi, utoliko mišljenje i ideje investitora mogu biti od velikog značaja za unapređenje postojećeg stanja, dok u suprotnom mogu usloviti degradaciju prostora. „Koliko su investicije opravdane i u skladu sa potencijalima prostora treba da procijene stručnjaci/kinje iz različitih oblasti, te je to još jedan indikator koji upućuje na važnost stručnog mišljenja.”

Mišljenje lokalnih samouprava, kao formalnih aktera koji upravravljaju područjem Vrmca, treba da ima značajnog udjela u planiranju i zaštiti područja Vrmca. Međutim, ispitanici/ce različito percipiraju stepen uvažavanja mišljenja loka-

lnih samouprava: 31,7% studenata/kinja i 50% političara/ki smatra da se mišljenje lokalnih samopurava malo poštuje, dok 44,8% stručnjaka/kinja i 33,3% predstavnika/ca javnog sek-tora samtraju da se prilično pošuje, 32,3% preduzetnika/ca ne mogu da

procijene, dok 30,0% predstavnika/ca kulturnih aktera i NVO-a smatra da se izrazito poštuje. Političari/ke imaju aktivnu komunikaciju sa lokalnim samoupravama i nijesu zadovoljni koliko se mišljenje loklal-nih samouprava uvažava prilikom

Tabela 48 – Koliko se poštuje mišljenje lokalnih samouprava


Studenti/kinje 9 (12,9%) 26 (37,1%) 14 (20,0%) 10 (14,3%) 11 (15,7%) 70 (100%)

Stručnjaci/kinje 1(3,4%) 3 (10,3%) 13 (44,8%) 5 (17,2%) 7 (24,1%) 29 (100%)

Javni sektor 3 (10,0%) 2 (6,7%) 10 (33,3%) 5 (16,7%) 10 (33,3%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 1 (3,2%) 8 (25,8%) 7 (22,6%) 5 (16,1%) 10 (32,3%) 31 (100%)

Političari/ke 0 (0,0%) 5 (50,0%) 3 (30,0%) 2 (20,0%) 0 (0,0%) 10 (100%)


2 (5,0%) 5 (12,5%) 11 (27,5%) 12 (30,0%) 10 (25,0%) 40 (100%)

Ukupno 16 (7,6%) 49 (23,3%) 58 (27,6%) 39 (18,6%) 48 (22,9%) 210 (100%)


upravljanja područjem Vrmca, dok svi ostali ispitanici/ce, naročito kulturni akteri/ke, predstavnici/ce NVO-a i udruženja smatraju da se odluke lokalnih samouprava izrazito poštuju. Disproporcija odgovora proizilazi iz pozicija koje pripadnici/ce različitih grupa zauzimaju. Dakle, ukoliko su političari/ke nezadovoljni stepenom uvažavanja odluka lokalnih samoupra-va, u tom slučaju treba da predlože modele koji će unaprijediti pošto-vanje mišljenja lokalnih samouprava ili pak da preispitaju odluke lokalnih samoprava i razloge zašto se ne poštuju.

Međutim, ako rezultate sagledamo na nivou kompletnog uzorka, najveći broj ispitanika/ca, tj. 58 (27,6%), smatra da se mišljenje lokalnih

samouprava prilično poštuje. Kako rezultati upućuju da se mišljenje investitora i lokalnih samoprava poštuje više nego ostalih relevant-nih struktura, to znači da su centri mišljenja i odlučivanja pozicionirani upravo kod ovih stuktura. Da bi se nivo participacije unaprijedio, pored lokalnih samouprava i investitora, neophodno je intenzivno i perama-nentno uljučiti sve ostale relevantne strukture (stručnu javnosti, građane/ke, UNESCO) u cilju postizanja kon-senzusa prilikom razmatranja ideja koje se odnose na područje Vrmca. „(…) Suština problema jeste upra-vo u tome da najmoćniji parcijalni interesi teže da se obaviju “aurom” javnog (zajedničkog, opšteg i sl.) interesa, u nastojanju da time osvoje “prazan prostor” u kojem mogu da

se nametnu kao hegemon i da se ostvare. Prema tome, uvek je prvo i osnovno da se definiše šta planiranje treba da postigne (uloga, cilj, misija i sl.) (1), a zatim kome služi planska akcija (tj., kojim interesima, koja mu je vrednosna osnova i pozadina, kako se uravnotežuju javni i privatni/indi-vidualni interesi itd.) (2). Tek nakon toga se može smisleno postavljati pitanje, da li se konkretna planska akcija zasniva na neupitnom javnom interesu kao glavnom legitimiza-cionom osnovu ili se ona legitimiše (javno ili ne-javno, formalizovano ili neformalizovano, nametnuto od najjačih aktera ili uz pristanak svih aktera, itd.) polazeći od nekih drugih osnova, odnosno putem nekih drugih sredstava. (Petrovar, K. & Vujošević, M., 2008, str. 32).

Uprkos angažmanu i nastojanju NVO-a da doprinesu razvoju pod-ručja Vrmca, njihovo mišljenje još uvijek nije u dovoljnoj mjeri uvaže-no od strane ostalih aktera/ki. Da

bi se unaprijedilo povjerenje i poštovalo mišljenje NVO-a treba redovno informisati javnost o aktivnostima nevladinih organi-zacija.

Prema mišljenju 37,0% stručnja-ka/kinja, 35,5% preduzetnika/ca, 50,0% političara/ki, 42,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, principi koje nalaže UNESCO se

Tabela 49 - Koliko se poštuje mišljenje NVO-a


Studenti/kinje 11 (15,7%) 23 (32,9%) 12 (17,1%) 13 (18,6%) 11 (15,7%) 70 (100%)


Javni sektor 4 (13,3%) 10 (33,3%) 4 (13,3%) 3 (10,0%) 9 (30,0%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 4 (12,9%) 13 (41,9%) 2 (6,5%) 2 (6,5%) 10 (32,3%) 31 (100%)


9 (22,5%) 17 (42,5%) 5 (12,5%) 3 (7,5%) 6 (15,0%) 40 (100%)

Ukupno 30 (14,4%) 79 (37,8%) 32 (15,3%) 25 (12,0%) 43 (26,6%) 209 (100%)


malo poštuju. Ovakvo stanovište ne dijeli 26,8% studenta/kinja, dok 33,3% predstavnika/ca javnog sektora ne može da procijeni u kojoj mjeri se principi UNESCO-a poštuju. Sa aspekta uzorka od 208 ispitanika/ca, najveći procenat, tj. 29,5% smatra da se principi UNE-SCO-a malo poštuju. Ovaj podatak

govori da je potrebno preduzeti aktivnosti da se ukaže na značaj činjenice da je Vrmac, u okviru područja Kotora, dio Svjetske baštine UNESCO-a. Ukoliko se postojeći trend malog stepena uvažavanja ove činjenice nastavi postoji opasnost da se ovaj sta-tus izgubi. Područje Kotora i pro-

stor koji ga okružuje, zahvaljujući svom kulturnom nasljeđu i prirod-nom bogatstvu koje ga čini speci-fičnim, zaslužuje tretman koji ima, ali od načina upravljanja kulturnim resursima i prirodnim bogatstvima zavisiće da li će ovo područje biti i ubuduće dio UNESCO-ve Svjetske baštine.

Tabela 50 - Koliko se poštuje mišljenje UNESCO-a


Studenti/kinje 12 (16,9%) 15 (21,1% ) 19 (26,8%) 11 (15,5%) 14 (19,7%) 71 (100%)


Javni sektor 3 (10,0%) 4 (13,3%) 5 (16,7%) 8 (26,7%) 10 (33,3%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 6 (15,4%) 11 (35,5%) 4 (12,9%) 1 (3,2%) 9 (29,0%) 31 (100%)

Političari/ke 1 (12,5%) 4 (50,0%) 1 (12,5%) 0 (0,0%) 2 (25,0%) 8 (100%)


7 (17,5%) 17 (42,5%) 4 (10,0%) 5 (12,5%) 7 (17,5%) 40 (100%)

Ukupno 31 (15,0%) 61 (29,5%) 38 (18,4%) 28 (13,5%) 49 (23,7%) 208 (100%)

6.7.�MJERE�ZAŠTITETabela 51 - Mjere zaštite

Da Ne Ukupno Stan. devijacija Mean

Unapređenje zakonskog okvira 150 (67,6%) 70 (31,5%) 220 (99,1%) 0,467 1,32

Povezivanje različitih aktera zainteresovanih za lokalitet Vrmca

128 (57,7%) 93 (41,9%) 221 (99,6%) 0,495 1,42

Edukativne radionice za građane/ke i predstavnike/ce lokalnih samouprava

133 (59,9%) 88 (39,7%) 221 (99,6%) 0,491 1,40

Uključivanje tema o kulturnom nasljeđu i prirodnim resursima Vrmca u sve faze obrazovanja

111 (50,0%) 110 (49,6%) 221 (99,6) 0,501 1,50


Aktivnosti koje je potrebno pre-duzeti kako bi se područje Vrmaca zaštitilo od neadekvatnih poduhva-ta, prema mišljenju 67,6% ispitan-ika/ca, odnose se na revidiranje postojećeg zakonskog okvira, dok 59,9% ispitanika/ca smatra da je veoma važno edukovati građane/ke i predstavnike/ce lokalnih samouprava o vrijednostima koje ovo područje posjeduje i mogućim

modelima zaštite, da bi mogli da djeluju u skladu sa stečenim znanjem. Važnu ulogu u kontekstu odnosa prema prostoru imaju i škole, koje u sklopu svojih programa treba da inkorporiraju sadržaje koji se odnose na kulturu i tradiciju ne samo gradskog jezgra, već i okol-nih mjesta, kao integralnih cjelina gradova u kojima učenici/ce žive. Veći nivo znanja doprinosi i kvali-

tetnijem odnosu prema prostoru i resursima kojima raspolaže. Na taj način se kod mlađe populacije može podstaći veći stepen interesovanja za područje. Prema mišljenju 57,7% ispitanika/ca značajno je povezati aktere zainteresovane za lokalitet Vrmca, u smislu razmjene ideja i postizanja rješenja koja bi imala za cilj unapređenje trenutnog stanja u kojem se Vrmac nalazi.

6.8. INFORMISANOST

Čak 67,1% studenata/kinja se izjas-nilo da im nije poznato da je Vrmac u Prostorno urbanističkom planu Opštine Tivat definisan kao Park prirode. U odnosu na ostale ciljne grupe studenti/kinje pokazuju manji stepen informisanosti o statusu Vrmca, što ukazuje na nedovoljnu zastupljenost informacija o ovoj temi u obrazovnim sadržajima. Ukoliko se sagleda da su ciljne grupe (osim studenata/kinja) u većem

stepenu informisane o definisanju dijela Vrmca kao Parka prirode ( stručnajci/kinje - 72,4%, pred-stavnici/e javnog sektora - 64,5%, kulturni akteri/ke i predstavnici/ce NVO sektora - 56,4%, političari/ke - 54,5%, preduzetnici/ce - 51,6%), onda se ne može reći da informaci-ja o tom pitanju nije nedostupna, već da studenti/kinje imaju manje interesovanja od ostalih ciljnih grupa da se informišu o ovom

području. U odnosu na druge ciljne grupe (predstavnike/ce javnog sektora, NVO-a, kulturnih aktera, stručnjaka/kinja), preduzetnici/ce su manje informisani (48,4%). To takođe može predstavljati problem, jer, kako je istraživanje pokaza-lo, njihovo mišljenje se uvažava prilikom planiranja aktivnosti na Vrmcu, a za planiranje aktivnosti je ova informacija veoma važna. Nedovoljna informisanost je veo-

Tabela 52 – Informisanost ispitanika/ca o definisanju dijela Vrmca kao Parka prirode

Informisanost o definisanju dijela Vrmca koji pripada Opštini Tivat kao Parka prirode

Da Ne UkupnoStudenti/kinje 26 (32,9%) 53 (67,1%) 79 (100%)

Stručnjaci/kinje 21 (72,4%) 8 (27,6%) 29 (100%)

Javni sektor 20 (64,5%) 11 (35,5%) 31 (100%)

Preduzetnici/ce 16 (51,6%) 15 (48,4%) 31 (100%)

Političari/ke 6 (54,5%) 5 (45,5%) 11 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 22 (56,4%) 17 (43,6%) 39 (100%)

Ukupno 111 (50,5%) 109 (49,5) 222 (100%)

Hi kvadrat =18, 416; df=5; p=0.002


• Uspostavljanje pravne zaštite (3,3%);

• Očuvanje i unapređenje postojeće infrastrukture (3,0%);

• Razvoj svijesti ljudi o vrijednostima i značaju Vrmca za kvalitet života ljudi (2,3%);

Negativne posljedice prepoznalo je 7,0% ispitanika/ca i to kao:• Nepotističke intervencije, pri

odabiru radnika u parku i zloupo-treba položaja čuvara parka (3,0%)

• Ograničen nivo građevinskih inter-vencija (4,0%);

ma često uzrok neadekvatnog donošenja odluka, što može imati za posljedicu nepravilan odnos prema prostoru i ugrožavanje ili opstruiranje razvoja istog. Na pitanje kakve posljedice bi uslo-vilo proglašavanje Vrmca za Park prirode, ispitanici/e su prepoznali pozitivne i negativne efekte.Sljedeće pozitivne efekte je pre-poznalo 16,9% ispitanika/ca:• Uspostavljanje kontrolisane

izgradnje objekata (5,1%);• Očuvanje prirodne i kulturne

baštine Vrmca (3,2%);

Veoma mali broj ispitanika/ca (16,9%) je dao odgovor na pitanje koje se tiče pozitivnih i negativnih posljedica proglaša-vanja dijela Vrmca kao Parka priorde. Iz tog razloga je važno, prije svega, vlasnicima/cama, ali i građanima/kama koji žive u nepostrednom okruženju Vrmca distribuirati informacije o svim važnim aspektima proglašavanja dijela Vrmca kao Parka prirode i ukazati kako bi se takav odnos prema području Vrmca reflek-tovao na njihov položaj.

Podaci upućuju da postoji statistički značajna razlika između studena-ta i ostalih ciljnih grupa o nivou informisanosti o činjenici da se dio Vrmac nalazi na Listi Svjetske baštine UNESCO-a. Neinformisanost

o statusu Vrmca kod studenata/kinja je zabrinjavajuća, pogotovo što oni/e u perspektivi treba da kreiraju strategiju razvoja ovog područja. Ovaj podatak upućuje da treba raditi na povećanju stepena informisanos-

Tabela 53 - Stepen informisanosti ispitanika/ca da se dio Vrmca koji pripada kotorskoj opštini nalazi na Listi UNESCO-a

Informisanost o dijelu Vrmca koji pripada Listi Svjetske baštine UNESCO-aDa Ne Ukupno

Studenti/kinje 32 (41,0%) 46 (59,0%) 78 (100%)

Stručnjaci/kinje 25 (86,2%) 4 (13,8%) 29 (100%)

Javni sektor 23 (76,7%) 7 (23,3%) 30 (100%)

Preduzetnici/ce 26 (83,9%) 5 (16,1%) 31 (100%)

Političari/ke 10 (83,3%) 2 (16,7%) 12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 32 (82,1%) 7 (17,9%) 39 (100%)

Ukupno 148 (67,6%) 71 (32,4%) 219 (100%)

Hi kvadrat =39,669; df=5; p=0.000

ti kod studentske populacije, putem obogaćivanja obrazovnih programa sadržajima koji se odnose na Kotor i njegovo okruženje, kao i putem društvenih mreža i sredstava javnog informisanja.


Tabela 54 - Zadovoljstvo dostupnošću informacija o projektima koji se tiču Vrmca

Veoma nezadovoljan/a Nezadovoljan/a Neodlučan/a Zadovoljan/a Veoma

zadovoljan/a Ukupno

Studenti/kinje 10 (13,0%) 38 (49,4%) 22 (28,6%) 5 (6,5%) 2 (2,5%) 77 (100%)Stručnjaci/kinje 3 (10,3%) 10 (34,5%) 12 (41,4%) 4 (13,8%) 0 (0,0%) 29 (100%)Javni sektor 3 (9,7%) 12 (38,7%) 9 (29,0%) 6 (19,4%) 1 (3,2%) 31 (100%)Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 19 (61,3%) 9 (29,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 31 (100%)Političari/ke 2 (16,7%) 4 (33,3%) 4 (33,3%) 2 (16,7%) 0 (0,0%) 12 (100%)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

4 (10,0%) 20 (50,0%) 12 (30,0%) 4 (10,0% ) 0 (0,0%) 40 (100%)

Ukupno 24 (10,9) 103 (46,8) 68 (30,9) 22 (10,0) 3 (1,4%) 220 (100%)

Može se zaključiti da ne postoji statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca iz različi-tih ciljnih grupa. Svi ispitanici/ce su saglasni da dostupnost informacija o razvojnim projektima koji se odnose

na Vrmac nije na zavidnom nivou, te da bi transparentnost trebala biti veća. Povećan stepen informisanja podstakao bi kod javnosti saznanje o statusu, tretmanu i načinu upravljan-ja ovim područjem, što bi otklonilo

brojne nejasnoće sa kojima se susreću ljudi koji žive u njegovoj neposrednoj ili posrednoj blizini. Na taj način bi se us-postavila bolja saradnja među akterima/kama koji bi zajednički trebali da osmišlja-vaju strategiju razvoja Vrmca.

Tabela 55 - Koji izvori trenutno najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmca?

O razvojnim projektima vezanim za područje Vrmac javnost najpotpunije informiše

Da NeStan.devija Mean Ukupno

f % f %

RTCG 40 18,0% 182 82,0% 0,385 1,82 222

Privatne nacionalne televizije 22 9.9% 200 90.1% 0,299 1,90 222

Radio Kotor 94 42.3% 128 57.7% 0,495 1,58 222

Radio Tivat 81 36.8% 139 63.2% 0,448 1,72 221

Radio Skala 61 27.6% 160 72.4% 0,483 1,63 220

Dnevni listovi 37 16.7% 185 83.3% 0,374 1,83 222

NVO-i 84 37.8% 138 62.2% 0,486 1,62 222

Tribine 29 13.1% 193 86.9% 0,338 1,87 222

Razgovori sa bliskima 61 27.7% 159 72.3% 0,449 1,72 220


Tabela 56 - Javna televizija (RTCG)

Da li Javna televizija najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Ukupno

Da NeStudenti/kinje 29 (36,7%) 50 (63,3%) 79 (100 %)Stručnjaci/kinje 5 (17,2%) 24 (82,8%) 29 (100 %)Javni sektor 1 (3,2%) 30 (96,8%) 31 (100 %)Preduzetnici/ce 4 (12,9%) 27 (87,1%) 31 (100 %)Političari/ke 0 (0,0%) 12 (100%) 12 (100 %)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 1 (2,5%) 39 (97,5%) 40 (100 %)

Ukupno 40 (18,0%) 182 (82%) 222 (100%)Hi kvadrat test = 32,995; df=5; p=0,000

Javna televizija, prema mišljenju ispitanika/ca nije kanal koji pruža najpotpunije informacije o razvo-

jnim projektima koji se odnose na Vrmac. Javna televizija treba da se bavi pitanjima od opšteg interesa i

društvenog značaja, pa bi i promocija Vrmaca u okviru programskog sadržaja terbala da bude više zastupljena.

Tabela 57 – Informisanost od strane nacionalnih televizija

Da li nacionalne televizije (Vijesti, Montena, Atlas) najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Ukupno

Da NeStudenti/kinje 12 (15,2%) 67 (84,8%) 79 (100 %)Stručnjaci/kinje 3 (10,3%) 26 (89,7%) 29 (100 %)Javni sektor 3 (9,7) 28 (90,3%) 31 (100 %)Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 29 (93,5%) 31 (100 %)Političari/ke 0 (0,0%) 12 (100%) 12 (100 %)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

2 (5,0%) 38 (95,0%) 40 (100 %)

Ukupno 22 (9,9%) 200 (90,1%) 222 (100%)Hi kvadrat test = 32,995; df=5; p=0,000

U skladu sa dobijenim podacima, najveći stepen informacija o Vrmcu ispitanici/ce dobijaju od lokalnih radio stanica i NVO sektora. Svi ostali infor-mativni kanali veoma loše informišu

javnost o aktivnostima i projektima koji se tiču područja Vrmca. U pers-pektivi, treba uticati na ostale radijske i televizijske stanice da informišu jav-nost, sa ciljem da informacije dopru

do što šireg auditorijuma. U skladu sa većim stepenom informisanosti, pov-ećava se i zainteresovanost građana/ki, a samim tim i potreba za participacijom prilikom upravljanja područjem Vrmca.


Postoji statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca kada je u pitanju angažovanost tele-vizije kao medija (Vijesti, Montena, Atlas) o informisanju o razvojnim projektima Vrmca. Većina ispitanika/ca ukazuje na lošu angažovanost privatnih televizija u procesu infor-misanja o razvojnim projektima na Vrmcu, dok su političari/ke mišljenja da privatne televizije uopšte ne in-formišu javnost o razvojnim projek-tima koji se tiču Vrmca. Sa ciljem da se proces participacije unaprijedi, potrebno je uspostaviti saradnju sa televizijama koje bi u okviru svojih programskih sadržaja distribuirale

informacije i na taj način uticale na razvoj građanske svijesti o potrebi za participacijom.

Na većem uzorku bi se pokazala statistički značajna razlika, na šta upućuje činjenica da se mišljenje kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a razlikuje od mišljenja ostalih ciljnih grupa. Navedena ciljna grupa smatra da Radio Kotor pokazuje interesovanje za blagov-remenu distribuciju informacija i da je ažurniji u informisanju javnosti u odnosu druge radijske i televizijske programe. Razlog većeg intereso-vanja Radio Kotora može se objasni-

ti lokalnom privrženošću za područje Vrmca. Iako postoji tendencija Radio Kotora ka praćenju dešavanja koja se odnose na Vrmac, prema mišljenju ostalih ciljnih grupa, ažurnost ovog lokalnog radija nije na zavidnom nivou i treba raditi na unapređivanju distribucije informacija. Postoji još jedan implicitan razlog koji ne treba zanemariti, a tiče se učestalosti slušanja Radio Kotora, pa se ova raz-lika u percipiranju primljenih infor-macija može objasniti većim udjelom praćenja informativnih emisija Radio Kotora od strane kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, nego ostalih ciljnih grupa.

Tabela 58 - Informisanost od strane Radio Kotora

Da li Radio Kotor najpotpunije informiše javnost o razvojnim

projektima koji se tiču područja Vrmaca?

Ukupno

Da Ne

Studenti/kinje 37 (46,8%) 42 (53,2%) 79 (100 %)

Stručnjaci/kinje 11 (37,9%) 15 (62,1%) 29 (100 %)

Javni sektor 7 (22,6%) 24 (77,4%) 31 (100 %)

Preduzetnici/ce 9 (29,0%) 22 (71,0%) 31 (100 %)

Političari/ke 5 (41,7%) 7 (58,3%) 12 (100 %)


25 (62,5%) 15 (37,5%) 40 (100 %)

Ukupno 94 (42,3%) 128 (57,7%) 222 (100 %)


za projekte iz neposrednog okružen-ja i da blagovremeno informišu javnost o njima. To bi postaklo veću privrženost javnosti za područje Vrmca i veću zainteresovanost za pitanja koja se odnose na ovo područje.

Uprkos činjenici da se radi o loka-lnoj radio stanici sa sjedištem u Kotoru, prema mišljenju ispitanika/ca, zainteresovanost o dešavanjima vezanim za Vrmac nije prisutna u sadržajima koje Radio Skala promov-iše. Budući da javni servis i naciona-

lne televizije ne poklanjaju pažnju promociji područja Vrmca, bar ne u cilju redovnog i blagovremenog informisanja, onda bi se to očekiva-lo od lokalnih radiostanica. Podaci upućuju da lokalne radijske stanice treba da pokažu više interesovanja

Tabela 60 - Informisanost od starne Radio Tivta

Da li Radio Tivat najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču

područja Vrmaca? Ukupno

Da Ne

Studenti/kinje 28 (36,4%) 49 (63,6 %) 77 (100 %)

Stručnjaci/kinje 12 (41,4%) 17 (58,6 %) 29 (100 %)

Javni sektor 10 (32,3%) 21 (67,7%) 31 (100 %)

Preduzetnici/ce 7 (22,6 %) 24 (77,4%) 31 (100 %)

Političari/ke 6 (50,0%) 6 (50,0%) 12 (100 %)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 18 (45,0%) 22 (55,0%) 40 (100 %)

Ukupno 81 (36,8%) 139 (63,2%) 220 (100%)

Tabela 59 - Informisanost od strane Skala Radija

Da li Radio Skala najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču

područja Vrmaca? Ukupno

Da NeStudenti/kinje 17 (21,5%) 62 (78,5%) 79 (100 %)


Javni sektor 6 (19,4%) 25 (80,6%) 31 (100 %)

Preduzetnici/ce 6 (19,4%) 25 (80,6%) 31 (100 %)

Političari/ke 4 (33,3%) 8 (66,7%) 12 (100 %)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 18 (45,0%) 22 (55,0%) 40 (100 %)

Ukupno 61 (27,6%) 160 (72,4%) 222 (100%)


mu, jer se na taj način ostvaruju kontakti sa zainteresovanim pojed-incima/kama i grupama koje mogu da doprinesu valorizaciji i promociji područja.

Iz perspektive ispitanika/ca, Ra-dio Tivat nije radijska stanica koja javnost na najpotpuniji način in-formiše o projektima koji se odnose na područje Vrmca. Za razliku od

ostalih ciljnih grupa, političari/ke imaju podijeljeno mišljenje, pa tako 50% nijh smatra da Radio Tivat na najpotpuniji način informiše javnost, dok 50% smatra da Radio Tivat ne

informiše javnost na potpun način. Radio Tivat, kao i ostale lokalne ra-diostanice, treba da podstiču efikas-nije ažuriranje informacija o važnim projektima i njihovoj realizaciji.

Tabela 61 – Informisanost od strane dnevnih listova

Da li dnevni listovi (Vijesti, Dan, Pobjeda, Monitor) najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja

Vrmaca?Ukupno

Da NeStudenti/kinje 19 (24,1%) 60 (75,9%) 79 (100 %)Stručnjaci/kinje 3 (10,3%) 26 (89,7%) 29 (100 %)Javni sektor 7 (22,6%) 24 (77,4%) 31 (100 %)Preduzetnici/ce 2 (6,5%) 29 (93,5 %) 31 (100 %)Političari/ke 1 (8,3%) 11 (91,7%) 12 (100 %)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 5 (12,5%) 35 (87,5%) 40 (100 %)

Ispitanici/e su saglasni da dnevni listovi ne daju svoj doprinos pro-movisanju Vrmca. Informacije koje bi se našle u dnevnim listovima i nacionalnim televizijama bile bi dos-

tupne širem auditorijumu, što bi uticalo da interesovanje za Vrmac prevaziđe nivo lokalnih inicijativa. Treba insistirati na distribuciji informacija ka širem auditoriju-

Tabela 62 – Razgovor sa prijateljima i članovima porodice

Da li se u razgovoru sa prijateljima i porodicom najpotpunije dobijaju informacije o razvojnim projektima koji se tiču

područja Vrmca? Ukupno

Da NeStudenti/kinje 18 (23,1%) 60 (76,9%) 78 (100 %)


Javni sektor 9 (29,0%) 22 (71,0%) 31 (100 %)

Preduzetnici/ce 7 (22,6%) 24 (77,4%) 31 (100 %)

Političari/ke 3 (25,0%) 9 (75,0%) 12 (100 %)Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 20 (50,0%) 20 (50,0%) 40 (100 %)

Ukupno 61 (27,7%) 159 (72,3%) 220 (100%)


Istraživanje je pokazalo da 50,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a o Vrmcu raspravljaju sa svojim prijateljima i rođacima i na taj način dobijaju informacije za sagledavanje trenutnog stanja.

Međutim, generalno gledano, kod ostalih ciljnih grupa, razgovori sa prijeteljima i članovima porodice na temu Vrmca nijesu česta pojava. Nedovoljna zainteresovanost može biti i razlog zbog kojeg stanovnici/

ce ne rapravljaju o svom okružen-ju. Zato je veoma važno animirati stanovništvo i ukazati na važnost područja Vrmca, koristeći kako loklane izvore informisanja, tako i nacionalne televizije i novine.

Tabela 63 - Informisanje od strane NVO- a i dugih udruženja

Da li NVO-i i druga udruženja najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja

Vrmaca? Ukupno

Da NeStudenti/kinje 7 (8,9%) 72 (91,1%) 79 (100 %)Stručnjaci/kinje 17 (58,6%) 12 (41,4%) 29 (100 %)Javni sektor 14 (45,2%) 17 (54,8%) 31 (100 %)Preduzetnici/ce 20 (64,5%) 11 (35,5%) 31 (100 %)Političari/ke 6 (50,0%) 6 (50,0%) 12 (100 %)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva 20 (50,0%) 20 (50,0%) 40 (100 %)

Ukupno 84 (37,8%) 138 (62,2%) 222 (100%)Hi kvadrat test - 46,885 ; df-5; p-0,000

Stručnjaci/kinje (58,6%), preduzetni-ci/ce (65,5%), NVO-i i kulturni akteri/ke (50,0%), političari/ke (50,0%) smatraju da NVO-i i dru-ga udruženja informišu javnost o projektima koji se tiču Vrmca, dok 91,1% studenata/kinja, 54,8% pred-stavnika/ca javnog sektora, kao i 50,0% političara/ki i 50,0% kulturnih

aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, ne smatraju da NVO-i doprinose informisanosti javnosti o projektima koji se odnose na Vrmac. Informaci-je koje NVO-i i druga udruženja šalju najčešće se nalaze na sajtovima NVO-a, pa ispitanici/e koji prate te stranice dobijaju informacije ukoliko se NVO-i i udruženja bave područ-

jem Vrmca. Dio ispitanika/ca koji ne prate stranice i sajtove NVO-a, imaju manje mogućnosti da iz tih izvora dobiju informaciju. Ovaj podatak up-ućuje da NVO-i, u saradnji sa loka-lnim radio stanicama, mogu doprin-ijeti boljoj informisanosti javnosti o dešavanjima i manifestacijama koje odnose na Vrmac.


Tabela 64 - Koji bi bili najprikladniji kanali za informisanje o budućim projektima na Vrmcu?

Najprikladnije bi o budućim razvojnim programima na Vrmcu informisali sledeći kanali

Da Ne Stan.dev Mean Ukupno

F % f %

TV 155 69,8 67 30,2 0,460 1,30 222

Radio 119 53,6 103 46,4 0,500 1,46 222

Tribine, predavanja 91 41,0 131 59,0 0,493 1,59 222

Društvene mreže 120 54,3 101 45,7 0,499 1,46 221

Info pultovi 92 41,4 130 58,6 0,494 1,59 222

Bilteni 52 23,4 169 76,5 0,425 1,76 221

Internet stranice lokalnih samouprava 66 29,7 156 70,3 0,458 1,70 222

Internet stranice civilnog sektora 55 24,8 167 75,2 0,433 1,75 222

Otvoreni telefon 44 19,8 178 80,2 0,400 1,80 222

Po mišljenju ispitanika/ca, na-jprikladniji kanali za distribuiranje informacija bili bi TV (69,8%), radio (53,6%), društvene mreže (54,3%) i internet stranice (54,1%). Sasvim je za očekivati, jer su u savremenom

društvu sredstva masovnih komu-nikacija koja se najviše koriste inter-net, televizija i radio, pa ih shodno tome treba koristiti u svrhu buduće distribucije informacija o svim aktiv-nostima i razvojnim projektima koji

se budu odnosili na Vrmac. Najbolji način za predstavljanje informacija ogledao bi se u kombinaciji različitih sredstava masovnih komunikacija, sa ciljem da informacije dopru do šireg auditorijuma.


LITERATURA

1. Božović, R. R.: Život kulture, Filip Višnjić, Beograd, 2009.

2. Čikić, J.: Teorija ekološke modernizacije kao sociološki okvir za proučavanje socijalno ekoloških problema, Teme, G (XXXVI), br. 2, Niš, april-jun 2012, str. 545-560

3. Evropska perspektiva održivog razvoja: Ka uravnoteženom i održivom razvoju teritorije Ev-ropske unije, Evropska komisija, Expeditio - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor, 2005, str. 38 (tačka 139)

4. Habermas, J.: Javno mjenje, Kultura, Beograd, 1969.

5. Mitchell, N. and Buggey, S.: Pro-tected Landscapes and Cultural Landscapes, New Directions of Nature and Culture, The George Wright Forum: 35-37, 2000.

6. Petrovar, K . & Vujošević, M.: Koncept javnog interesa i javnog dobra u urbanističkom i prostornom planiranju, Socio-logija i prostor 179 (1): 23-51, 2008.

7. Relph, Edward: Place and Placelessness, Pion, London, 1976.

8. Šušnjić, Đ.: Religija, Čigoja štampa, Beograd, 1998.

9. Tomić, Z.: Komunikacija i jav-nost, Čigoja štampa, Beograd, 2007.

10. Vladkov, S. & Markov, A.: Partnerstvo privatnog i javnog sektora, Plago centar, Beograd, 2010.

11. Vučijak, B.: Višekriterijalna optimizacija prostorom, Znan-stveni prilozi, (15), str. 108-117, 2007.

12. http://www.cg.opstinakotor.org/images/stories/dokumenti /urbanizam/usvojeni_planovi/).

Ideja projekta Baština-pokretač razvoja�je�bila�da�se�pokaže�kako�se�prirodne�vrijednosti�i�kulturno�nasljeđe�mogu�štititi�kao�dio�kulturnog�pejzaža�i,�u�isto�vrijeme,�biti�pokretači�razvoja�jednog�područja.�Projekat�je�realizovan�u�okviru�Programa�prekogranične�saradnje�između�Hrvatske�i�Crne�Gore,�u�sklopu�komponente�II�Instrumenta�za�pretpristupnu�pomoć�EU�(IPA).�U�Crnoj�Gori,�okosnica�aktivnosti�projekta�bilo�je�područje�Vrmca.

Brdo Vrmac�je�poluostrvo�koje�dijeli�Kotorski�i�Tivatski�zaliv,�a�čijom�teritorijom�administrativno�upravljaju�Opštine�Tivat�i�Kotor.�Dio�Vrmca�koji�pripada�Opštini�Kotor�ujedno�je�i�dio�zaštićenog�Prirodnog�i�kulturno-istorijskog�područija�Kotora�upisanog�na�UNESCO-vu�listu�Svjetske�baštine.��Prostornim�planom�opštine�Kotor�iz�1987.�godine�područje�Vrmca�predviđeno�je�kao�regionalni�park�prirode,�a�dio�Vrmca�koji�pripada�opštini�Tivat�definisan�je�Prostorno-urbanističkim�planom�Tivta�iz�2010.�godine�kao�park�prirode.

Imajući�u�vidu�izuzetne�prirodne�vrijednosti�i�bogatstvo�materijalne�i�nematerijalne�kulturne�baštine�Vrmca,�ovaj�prostor�je�odabran�kao�pilot�područje�za�primjenu�znanja�stečenih�kroz�aktivnosti�projekta�Baština-pokretač�razvoja.�Krajnji�cilj�je�bio�da�se�ispitaju�modeli�valorizacije�koja�neće�biti�u�konfliktu�sa�zaštitom�kulturnog�pejzaža�područja.

Kao�osnov�za�valorizaciju�Vrmca�sprovedena�su�različita�istraživanja,�obrađena�u�vidu�sljedećih�studija:• Vrmac kako ga vide građani-ke (sociološka studija)• Studija prirodnih vrijednosti Vrmca• Studija kulturne baštine Vrmca• Studija kulturnog pejzaža Vrmca• Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Osim�toga,�urađena�je�i�komparativna�analiza�crnogorskog�i�evropskog�zakonodavstva�u�oblastima�zaštite�prirodne�i�kulturne�baštine.�

Sve�studije,�kao�i�ostale�aktivnosti�projekta�Baština-pokretač�razvoja,�tretirale�su�prostor�Vrmca�u�njegovoj�ukupnosti,�integralno,�bez�obzira�na�međuopštinsku�administrativnu�podjelu.�Vjerujemo�da�će�ovaj�materijal�doprinijeti�adekvatnoj zaštiti, planiranju i upravljanju područjem Vrmca,�a�takođe�poslužiti�i�kao�model za valorizaciju drugih vrijednih kulturnih pejzaža.

Documents

Vrmac kako ga vide građani/ke