ΒΙ

ΒΛ

ΙΟ

Γ

ΙΑ

Τ

ΟΝ

Ε

ΚΠ

ΑΙ

ΔΕ

ΥΤ

ΙΚ

Ο

Γνωρίζωτις βυζαντινές

εικόνες

Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο ΥΕ Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Α Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α

Γνω

ρίζ

ω τ

ις β

υζα

ντι

νές

εικ

όν

εςE

KΠ

ΑΙΔ

ΕΥ

ΤΙΚ

Ο Π

ΡΟ

ΓΡΑ

ΜΜ

Α

Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούΛεωφόρος Στρατού 2, Τ.Θ. 50047540 13 Θεσσαλονίκητηλ. 2313 306400email: mbp@culture.gr

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκεαπό την Ευρωπαϊκή Ένωση,Γ’ Κ.Π.Σ., Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός»

Γνωρίζωτις βυζαντινές

εικόνες

Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο ΥΕ Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Α Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α

Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Εκπαιδευτικό πρόγραμμαγια νήπια και μαθητές Α’ Δημοτικού“Γνωρίζω τις βυζαντινές εικόνες”

ΓΝΩΡΙΖΩ ΤΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣΒιβλίο για τον εκπαιδευτικό

Kείμενα - σχεδιασμός προγράμματος:ΕΥΑ ΦΟΥΡΛΙΓΚΑ, αρχαιολόγος - μουσειολόγοςΙΟΥΛΙΑ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΟΥ, αρχαιολόγος - μουσειολόγοςΡΕΝΑ ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ, αρχαιολόγος

Γενική επιμέλεια:ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΑΛΠΑΝΤΗΣ, αρχαιολόγος

Επιμέλεια εντύπου:ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΛΙΜΠΕΡΗ, καλλιτέχνης πλαστικών τεχνών

Τυπογραφική επιμέλεια, παραγωγή:ΘΩΜΑΣ ΓΚΙΝΟΥΔΗΣ

ISBN: 960-86447-5-5Copyright©2004 Moυσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση,Γ’ Κ.Π.Σ., Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός»

Πληροφορίεςγια τον/την εκπαιδευτικό

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Γνωρίζω τις βυζαντινές εικό-νες» σχεδιάστηκε από τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα τουΜουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και απευθύνεται σε μα-θητές προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας. Έχει συνο-λική διάρκεια μιάμιση ώρα περίπου και πραγματοποιείταιστη 10η αίθουσα της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου, ηοποία έχει τίτλο «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο» και αναφέ-ρεται στη μεταβυζαντινή περίοδο (1453-19ος αι.). Είναισχεδιασμένο έτσι ώστε να μπορούν και οι εκπαιδευτικοί νατο υλοποιούν μόνοι τους με την τάξη τους στο Μουσείο.Όλο το απαιτούμενο υλικό περιέχεται μέσα σε βαλιτσάκι, τοοποίο διατίθεται προς δανεισμό από τα Εκπαιδευτικά Προ-γράμματα του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού έπειτααπό τηλεφωνική συνεννόηση και επιστρέφεται με την ολο-κλήρωση της επίσκεψης.

Το παρόν έντυπο απευθύνεται στους εκπαιδευτικούςπου πρόκειται να πραγματοποιήσουν το εκπαιδευτικό πρό-γραμμα με την τάξη τους και δημιουργήθηκε με στόχο:

• να παρουσιάσει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Γνωρίζωτις βυζαντινές εικόνες»

• να προτείνει δραστηριότητες πριν και μετά την επίσκεψηκαι

• να δώσει γενικές πληροφορίες για θέματα που σχετίζον-ται με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Συμπληρωματικά διοργανώνονται ενημερωτικά σεμινάριαστο Μουσείο για την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση του πα-ρεχόμενου υλικού. Η παρακολούθηση των σεμιναρίων κρί-νεται απαραίτητη για τους εκπαιδευτικούς που σκοπεύουννα υλοποιήσουν το πρόγραμμα με τους μαθητές τους.

Η διεύθυνση του Μουσείου είναι:Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούΛεωφόρος Στρατού 2,Τ.Θ. 50047540 13 Θεσσαλονίκητηλ. 2313 306400email: mbp@culture.gr

3Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

4

Περιεχόμενα

1. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα«Γνωρίζω τις βυζαντινές εικόνες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

α) Παιδαγωγικές προϋποθέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7β) Επιδιώξεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8γ) Περιγραφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Πριν από την επίσκεψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Μετά την επίσκεψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4. Γενικές πληροφορίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

α) Η έννοια του μουσείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22β) Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. . . . . . . . . . . . . . 23γ) Η αίθουσα «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο» . . . . . . . 23δ) Οι εικόνες στις οποίες βασίζεται

το εκπαιδευτικό πρόγραμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

5. Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5.1. Γενική βιβλιογραφία για τις βυζαντινές εικόνες . . 355.2. Βιβλιογραφία

για τη βυζαντινή περίοδο για παιδιά . . . . . . . . . . . . 36

5Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

6

1. Το εκπαιδευτικό πρό-γραμμα «Γνωρίζω τις βυ-ζαντινές εικόνες»

α) Παιδαγωγικές προϋποθέσεις

Κατά τη νηπιακή ηλικία η ανάπτυξη του παιδιού είναι τα-χύτατη και οι αλλαγές δραματικές. Κατά τη διάρκειά της εμ-φανίζονται, ως προς τη γνωστική ανάπτυξη, οι βασικές δο-μές της νοητικής λειτουργίας και αναπτύσσεται το μεγαλύ-τερο μέρος της γενικής νοημοσύνης. Επίσης στην περίοδοαυτή το παιδί αρχίζει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως μέσοεπικοινωνίας και καθοδήγησης των ενεργειών του. Γι’ αυτόκαι το περιβάλλον στο οποίο ζει και από το οποίο αντλεί κα-θημερινά εμπειρίες έχει καθοριστική σημασία. Το βασικόρόλο βέβαια ως προς αυτό έχουν η οικογένεια και το νη-πιαγωγείο ή ο παιδικός σταθμός.

Όπως προκύπτει από τη μελέτη της βιβλιογραφίας, οιποικίλες πολιτιστικές ενασχολήσεις είναι ένας από τους πα-ράγοντες που επηρεάζουν θετικά την ψυχοκοινωνική ανά-πτυξη. Έτσι το μουσείο μπορεί να συμβάλει με τρόπο ου-σιαστικό στον εμπλουτισμό του περιβάλλοντος του νηπίου.

Η απλή επίσκεψη σε μουσείο με την οικογένεια ή το νη-πιαγωγείο αποτελεί αυτή καθ’ αυτή μια γόνιμη εμπειρία, κα-θώς το παιδί εξοικειώνεται με το χώρο αλλά και προσλαμ-βάνει, σε πρώτο επίπεδο, εικόνες και παραστάσεις, ακόμηκαι γνώσεις,. Με τη συνδρομή των εκπαιδευτικών προ-γραμμάτων, όμως, το μουσείο μπορεί να αποτελέσει το πε-δίο μιας ακόμη πιο εποικοδομητικής εμπειρίας: να παρέχειπνευματικά όπως και κατ’ αίσθηση ερεθίσματα, ενθάρρυν-ση για πειραματισμό και παιχνίδι, κίνητρα για εξερεύνησητου περιβάλλοντος, γλωσσικά ερεθίσματα, ενθάρρυνσηγια δημιουργικές ενασχολήσεις και πρωτοτυπία. Ακόμη,μπορεί να ενισχύει τη δημιουργική μάθηση σε αντίθεση μετη μηχανική μνήμη. Είναι γενικά αποδεκτό ότι όλα τα πα-ραπάνω εντάσσονται στους βασικούς παράγοντες που εγ-γυώνται την ολόπλευρη και ουσιαστική αναπτυξιακή πο-ρεία του παιδιού προσχολικής ηλικίας.

7Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Στο παραπάνω πλαίσιο το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτι-σμού θεώρησε σημαντικό να συμπεριλάβει τα νήπια στιςομάδες κοινού στις οποίες απευθύνεται. Για το σκοπό αυτόσχεδιάστηκαν για τις δυο τελευταίες αίθουσες της μόνιμηςέκθεσης τρία συνολικά εκπαιδευτικά προγράμματα, πουμπορούν να υλοποιηθούν και από μαθητές της πρωτοσχο-λικής ηλικίας. Το ένα από τα τρία αυτά προγράμματα δημι-ουργήθηκε σε συνεργασία με το Τμήμα Προσχολικής Αγω-γής και Εκπαίδευσης της Παιδαγωγικής Σχολής Α.Π.Θ. στοπλαίσιο του μαθήματος της Μουσειακής Εκπαίδευσης.

Ως βασικές μέθοδοι επιλέχτηκαν η άσκηση στην παρα-τήρηση των αντικειμένων, με στόχο την ανάπτυξη της πα-ρατηρητικότητας των μαθητών, όπως και η βιωματική προ-σέγγιση, που θεωρείται σημαντική από παιδαγωγική άπο-ψη για την κατανόηση του υπό πραγμάτευση θέματος. Επί-σης, κρίθηκε σκόπιμο τα παιδιά να εργαστούν χωρισμένασε ομάδες, γιατί είναι γενικά αποδεκτό ότι η αλληλεπίδρασηκαι η συνεργασία συμβάλλουν στην ουσιαστική ανάπτυξήτους. Τέλος, καθώς σ’ αυτό το ηλικιακό στάδιο δεν έχει ανα-πτυχθεί ακόμη η αντίληψη της έννοιας του παρελθόντος, οιαναφορές σε αυτό γίνονται σε ένα πρώτο επίπεδο.

β) Επιδιώξεις

Στο πρόγραμμα επιδιώκεται οι μαθητές:

▸ να μάθουν να παρατηρούν τις θρησκευτικές εικόνες

▸ να εξοικειωθούν με τη μορφή των εικόνων και τις μορ-φές του Χριστού και της Παναγίας

▸ να αντιληφθούν ότι οι εικόνες της έκθεσης δημιουργή-θηκαν στο παρελθόν

▸ να παρατηρήσουν ένα διαφορετικό τρόπο ντυσίματος,που ανήκει στο παρελθόν

▸ να προσεγγίσουν τη διαχρονικότητα της χρήσης των ει-κόνων

▸ να προσεγγίσουν το χώρο και την έννοια του μουσείου

▸ να μάθουν τους όρους «μουσείο», «πολιτισμός», «αγιο-γράφος», «χιτώνας» κ.α.

8

γ) Περιγραφή του εκπαιδευτικού προγράμματος

Οι εκπαιδευτικοί πηγαίνουν με την τάξη τους στη 10η αί-θουσα της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου με τίτλο «Το Βυ-ζάντιο μετά το Βυζάντιο» (εικ. 1). Χωρίζουν τους μαθητές σετρεις ή τέσσερις ομάδες των 5–6 ατόμων, ανάλογα με τοσυνολικό αριθμό του τμήματος. Κάθε ομάδα παίρνει ένα

φάκελο, ο οποίος περιέχει τρεις φωτογραφίες εικόνων τηςέκθεσης με θέμα την Παναγία με το Χριστό (εικ. 2, 11-15, 17-19, σελ. 25-31). Στον ίδιο φάκελο υπάρχουν και δύο μι-κρότερες φωτογραφίες, καθεμιά από τις οποίες απεικονίζειμια μεμονωμένη μορφή από τις δυο μόνον εικόνες. Για πα-ράδειγμα, ο ένας φάκελος περιέχει τις εικόνες 11, 12, 13 κα-θώς και τις λεπτομέρειες των εικ. 11 και 13). Τα παιδιά πρέ-πει να παρατηρήσουν αυτές και στη συνέχεια να τις αντι-στοιχίσουν με τις μεγαλύτερες φωτογραφίες των εικόνωναπό τις οποίες προέρχονται. Στη συνέχεια ψάχνουν στηναίθουσα, για να εντοπίσουν τις αυθεντικές εικόνες των φω-τογραφιών.

9Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Εικόνα 1Γενική άποψη της 10ης αίθουσας τηςμόνιμης έκθεσης του Μουσείου «ΤοΒυζάντιο μετά το Βυζάντιο»

Αφού βρεθούν όλες οι εικόνες, οι μαθητές συγκεντρώνονταιμπροστά στην Παναγία Γαλακτοτροφούσα (εικ. 2). Ακο-λουθεί συζήτηση του εκπαιδευτικού και της τάξης με βάσητην εικόνα.

Ερωτήσεις που μπορούν να γίνουν στο στάδιο αυτό είναι:

▸ Πόσα πρόσωπα απεικονίζονται στην εικόνα;

▸ Μπορείτε να καταλάβετε ποιος είναι ο καθένας; (η Πα-ναγία, ο Χριστός και δύο άγγελοι)

▸ Τι κάνει ο Χριστός;

▸ Τι κάνει η Παναγία;

▸ Ελάτε να περιγράψουμε τα ρούχα της Παναγίας και τουΧριστού (ονομάζονται χιτώνες)

▸ Σκεφτείτε τα ρούχα που φοράτε σήμερα. Σε τι μοιάζουνμε αυτά που βλέπετε; Σε τι διαφέρουν;

▸ Τι φοράει στο κεφάλι η Παναγία; (στέμμα). Ποιοι το κρα-τούν; (2 άγγελοι)

▸ Γιατί φοράει η Παναγία το στέμμα αυτό;

▸ Ελάτε να περιγράψουμε το στέμμα

▸ Παρατηρήστε το κεφάλι του Χριστού και της Παναγίας.Τι έχουν γύρω από αυτό; (φωτοστέφανο)

▸ Με τι χρώμα απεικονίζεται το φωτοστέφανο;

▸ Ποιοι έχουν φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι τους;Γιατί;

▸ Ποιος μπορεί να ζωγράφισε αυτή την εικόνα; (έναςαγιογράφος)

▸ Πότε πιστεύετε ότι μπορεί να ζωγραφίστηκαν αυτές οιεικόνες; (αναφορά στο παρελθόν)

▸ Πού έχετε δει τέτοιες εικόνες; (στο σπίτι, στην εκκλησία)

▸ Πώς τις χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα; (αναφορά στηλατρευτική χρήση και αντιστοιχία με το σήμερα).

Αφού ολοκληρωθεί η συζήτηση και απαντηθούν τυχόναπορίες, οι μαθητές επιστρέφουν και πάλι στις ομάδεςτους. Σε κάθε ομάδα δίνεται μια από τις εικόνες που πα-ρατήρησαν σε μορφή παζλ, το οποίο προσπαθούν να συ-ναρμολογήσουν. Στη συνέχεια κάθε παιδί μπορεί να δια-λέξει μια από τις εικόνες που επεξεργάστηκε η ομάδα τουκαι να προσπαθήσει να τη ζωγραφίσει σε ένα λευκό χαρτίμε τις ξυλομπογιές που περιέχονται μέσα στο βαλιτσάκι.

10

11Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Εικόνα 2Παναγία Γαλακτοτροφούσα, 1784

2. Πριν από την επίσκεψη

Η προετοιμασία για τη συμμετοχή των παιδιών στο εκπαι-δευτικό πρόγραμμα έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί συμβάλ-λει στην επίτευξη του πρώτου και βασικού στόχου, που εί-ναι η σταδιακή αλλά και ουσιαστική εξοικείωσή τους με τομουσείο τόσο από άποψη χώρου όσο και από την άποψητου ρόλου και της σημασίας του.

Η προετοιμασία πραγματοποιείται στο χώρο της σχολι-κής τάξης. Το περιεχόμενό της προτείνεται να επικεντρωθείσε θέματα όπως τι είναι γενικά ένα μουσείο (ο χώρος όπουβρίσκονται τα πράγματα των ανθρώπων που έζησαν πριναπό εμάς, των προ-προ-προ-προ-παππούδων μας) καιποιο συγκεκριμένο μουσείο θα επισκεφτούν τα παιδιά (τοΜουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού). Σχετικές πληροφορίεςπρος ενημέρωση του εκπαιδευτικού παρατίθενται στο τρί-το μέρος του εντύπου. Επίσης, είναι σημαντικό να συζητη-θεί τι θα κάνουν εκεί και πώς θα συμπεριφερθούν.

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης τα παιδιά μπορούν να

12

Εικόνα 3Γενική άποψη του αίθριου του

Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού

13Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

ερευνούν, να παρατηρούν, να συνεργάζονται, να εκφρά-ζουν τη γνώμη τους και να συμμετέχουν σε δραστηριότη-τες έχοντας, όμως, πάντα υπόψη τους τη μοναδικότητα τωνεκθεμάτων. Είναι βασικό να καταλάβουν πως ο τρόπος μετον οποίο κινούμαστε στο χώρο κάθε μουσείου καθορίζε-ται από την παρουσία των εκθεμάτων γύρω μας. Τα αντι-κείμενα του παρελθόντος είναι σπάνια, πολύτιμα για τιςπληροφορίες που μας προσφέρουν και αναντικατάστατα,γεγονός που απαιτεί προσοχή και σεβασμό καθώς τα πε-ριεργαζόμαστε. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να συ-νειδητοποιήσουν ότι κατά την επίσκεψη δεν αγγίζουμε τααντικείμενα, για να μην προκληθεί ζημιά.

Αντίστοιχα διευκρινίζεται ότι καλό είναι να αποφεύγεταιη κατανάλωση φαγητών και ποτών στο εσωτερικό του κτι-ρίου, ώστε ο χώρος να παραμένει καθαρός. Έτσι, μόλις οιμαθητές έρθουν στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού,αφήνουν τις τσάντες, όπως και τα πανωφόρια τους, στο βε-

Εικόνα 4Γενική άποψη του ΜουσείουΒυζαντινού Πολιτισμού

14

στιάριο. Εάν πρόκειται να κολατσίσουν στο Μουσείο, θαχρησιμοποιηθεί το αίθριο (εσωτερική αυλή εισόδου, εικ. 3).

Η προετοιμασία μπορεί να έχει τη μορφή συζήτησης μεαφορμή μια αφήγηση σχετικά με το μουσείο. Στόχος είναιη ευαισθητοποίηση των παιδιών ως προς την ιδιαιτερότη-τα του χώρου και παράλληλα η καλλιέργεια κατάλληληςσυμπεριφοράς. Ως αφετηρία για μια τέτοια συζήτηση μπο-ρούν να λειτουργήσουν διάφορα λογοτεχνικά κείμενα καιβιβλία. Για παιδιά νηπιακής ηλικίας προτείνεται ενδεικτικάτο βιβλίο «Ο μικρός Ερμής» του Ευγένιου Τριβιζά, εκδόσειςΜίνωας, Αθήνα 2001. Μετά την ανάγνωση από τον εκπαι-δευτικό μπορεί να ζητηθεί από τα παιδιά να εκφράσουν τιςπρώτες αυθόρμητες αντιδράσεις τους σχολιάζοντας το πε-ριεχόμενό του και συνδέοντάς το με τις δικές τους εμπειρίες.Με ερέθισμα ερωτήσεις όπως «γιατί κρέμασαν όλες αυτέςτις επιγραφές γύρω από το μικρό Ερμή στο μουσείο;», «για-τί δεν επιτρέπεται κανείς να πειράξει το μικρό Ερμή στομουσείο;», «μέσα στο μουσείο ανάμεσα σε τόσους πολλούς

Εικόνα 5Γενική άποψη της 2ης αίθουσας

της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου «Παλαιοχριστιανική πόλη και

κατοικία»

15Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

επισκέπτες πώς θα πρέπει να φερθούμε;» συζητάμε με ταπαιδιά τι μπορούμε να κάνουμε στο μουσείο, τι δεν μπο-ρούμε και γιατί.

Η προετοιμασία μπορεί επίσης να γίνει με τη μορφή συ-ζήτησης κατά την οποία ο εκπαιδευτικός απευθύνει σταπαιδιά ερωτήσεις, χρησιμοποιώντας φωτογραφίες μουσεί-ων και αντικειμένων που υπάρχουν σε ένα μουσείο και γε-νικά σχετικό εποπτικό υλικό. Ο εκπαιδευτικός μπορεί για τοσκοπό αυτό να αναπαραγάγει και να δείξει στους μαθητέςτις φωτογραφίες από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμούπου υπάρχουν στο παρόν έντυπο (εικ. 1, 3-6), εννοείται,όμως, ότι είναι στη δική του ευχέρεια να συγκεντρώσει καιπρόσθετο υλικό. Για τη φάση της προετοιμασίας ενδείκνυ-ται επίσης το κουκλοθέατρο ή το θέατρο σκιών, επειδή ταπαιδιά τα παρακολουθούν με προσήλωση αλλά και επειδήη συμμετοχή τους, εφόσον ζητηθεί, είναι αυθόρμητη καιενεργή. Για παράδειγμα, μπορούν οι φιγούρες να συζη-τούν μεταξύ τους για την επίσκεψη στο Μουσείο και ενδια-

Εικόνα 6Γενική άποψη της 6ης αίθουσας τηςμόνιμης έκθεσης του Μουσείου«Το βυζαντινό κάστρο»

μέσως ή στη συνέχεια να έρχονται σε διάλογο με τα παιδιάρωτώντας τη γνώμη τους.

Ως ομαδική δραστηριότητα μπορεί να χρησιμοποιηθείένα παιχνίδι με βάση το όνομα του Μουσείου ΒυζαντινούΠολιτισμού: ο εκπαιδευτικός έχει γράψει ολόκληρο το όνο-μα με χρωματιστούς μαρκαδόρους πάνω σε ένα μεγάλοκομμάτι χαρτόνι. Επίσης το έχει γράψει άλλη μια φορά, μετη μορφή μεμονωμένων γραμμάτων από χαρτόνι πουέχουν παρόμοιες διαστάσεις με τα προηγούμενα. Κάθε«ελεύθερο» γράμμα μπορεί να στερεωθεί με velkro πάνωστο αντίστοιχό του πάνω στο χαρτόνι. Τα παιδιά πρέπει νααντιστοιχίσουν το γράμμα με τη σωστή του θέση πάνω στοχαρτόνι. Στόχος είναι τόσο να εξασκηθούν ως προς το σχή-μα και τη μορφή του κάθε γράμματος, δεξιότητα που έχουνήδη αρχίσει να αναπτύσσουν στην ηλικία αυτή, όσο και ναεξοικειωθούν με το όνομα του Μουσείου και τις μεμονω-μένες λέξεις που το αποτελούν.

16

3. Μετά την επίσκεψη

Οι παρακάτω δραστηριότητες πραγματοποιούνται μετάτην επίσκεψη και αποσκοπούν στην αξιοποίηση της όληςεμπειρίας. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να επιλέξουν κάποιεςαπό αυτές και να τις εφαρμόσουν μέσα στην τάξη ανάλογαμε το χρόνο που έχουν στη διάθεσή τους:

α) Φύλλα δραστηριοτήτων

Τα φύλλα δραστηριοτήτων υπάρχουν στο παρόν έντυπογια τον εκπαιδευτικό. Κάθε μαθητής εργάζεται στο δικό τουφύλλο, άρα ο εκπαιδευτικός θα χρειαστεί να αναπαραγάγεισε φωτοαντίγραφα το φύλλο ή τα φύλλα που έχει επιλέξει.Οι δραστηριότητες είναι οι εξής:

‣ τα παιδιά χρωματίζουν ένα ασπρόμαυρο χαρακτικό(εικ. 7)

‣ τα παιδιά συμπληρώνουν κατά βούληση στοιχεία πουέχουν αφαιρεθεί από μια εικόνα (π.χ. το χρώμα και τηδιακόσμηση από το χιτώνα του Χριστού) (εικ. 8)

‣ σε μία λευκή σελίδα Α4 υπάρχει η αναπαραγωγή μιαςβυζαντινής εικόνας σε πολύ μικρές διαστάσεις. Τα παι-διά φαντάζονται την εκκλησία ή το σπίτι όπου βρισκό-ταν η εικόνα και το ζωγραφίζουν (εικ. 9).

β) Άλλες δραστηριότητες

‣ συζήτηση-εμπέδωση. Ο εκπαιδευτικός και οι μαθητές εί-ναι καθισμένοι σε κύκλο και συζητούν για την όλη εμπει-ρία. Ενδεικτικές ερωτήσεις που μπορούν να γίνουν απότον εκπαιδευτικό είναι οι εξής: πού πήγαμε, τι είναι έναμουσείο, ποιο μουσείο επισκεφτήκαμε εμείς, τι κάναμεεκεί, πώς σας φάνηκε, τι θυμάστε, τι σας έκανε εντύπω-ση. Η συζήτηση, για να γίνει σαν παιχνίδι, μπορεί: - να πάρει τη μορφή τηλεφωνικής συνδιάλεξης ανάμε-

σα στον εκπαιδευτικό και τους μαθητές (ο δάσκαλοςμιλά για λίγο με κάθε μαθητή)

- να γίνει με τη βοήθεια του κουκλοθέατρου (οι κού-κλες συζητούν μεταξύ τους και ρωτούν ενδιαμέσωςτα παιδιά)

17Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

18

Εικόνα 7Φύλλο δραστηριότητας 1: ασπρόμαυρο χαρακτικό που θα χρωματίσουν οι μαθητές (Παναγία Οδηγήτρια, 1816)

19Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Εικόνα 8Φύλλο δραστηριότητας 2: τα στοιχεία που έχουν αφαιρεθεί από την εικόνα πρέπει να συμπληρωθούν από τους μαθητές(Παναγία Ένθρονη Βρεφοκρατούσα με αγίους, 18ος αι.)

20

Εικόνα 9Φύλλο δραστηριότητας 3: αναπαραγωγή μιας εικόνας σε μικρή διάσταση, όπου τα παιδιά θα πρέπει να φανταστούν τοχώρο μέσα στον οποίο βρίσκεται (Παναγία Οδηγήτρια, 1816)

21Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

- να βασιστεί σε εποπτικό υλικό: φωτογραφίες τουΜουσείου, κάρτες από το πωλητήριο

‣ τα παιδιά παρατηρούν μια από τις εικόνες και τη ζω-γραφίζουν σε ένα φύλλο χαρτί

‣ κατασκευή κολάζ με βάση υλικό που να αφορά το Μου-σείο Βυζαντινού Πολιτισμού ή και γενικά τα μουσεία(κάρτες, φωτογραφίες, εικόνες από εφημερίδες και πε-ριοδικά)

‣ ρυθμικό και κινητικό παιχνίδι με την επανάληψη λέξε-ων π.χ. μου-σεί-ο, βυ-ζα-ντι-νό, α-να-σκα-φή.

‣ τα παιδιά ακούν και μαθαίνουν το τραγούδι «Μες στοΜουσείο» από το δίσκο «Εδώ Λιλιπούπολη» (μουσική:Ν. Κυπουργού, Β. Μαραγκόπουλου, Λ. Πλάτωνος, στί-χοι: Μ. Κριεζή, διευθύνει ο Μ. Χατζιδάκις. MINOS-EMI.

‣ διαμόρφωση του «μουσείου της τάξης» μέσα στη σχο-λική αίθουσα. Ο εκπαιδευτικός φροντίζει να διαμορφώ-σει ευχάριστα κάποιο χώρο της αίθουσας χρησιμοποι-ώντας σε πρώτη φάση χαρτόνια ή ταμπλό από φελλόκαι ζωντανά χρώματα. Οι μαθητές μπορούν να αποφα-σίσουν το θέμα της έκθεσης και να φέρουν από ένα αντι-κείμενο για τη δημιουργία της στην τάξη ή να φέρουνκαι να εκθέσουν τις προσωπικές τους συλλογές. Αντί-στοιχα μπορούν να εκθέσουν ζωγραφιές ή και κολλάζπου θα φτιάξουν σχετικά με το θέμα

‣ πρόσκληση προς έναν ή περισσότερους γονείς, πουδιατηρούν κάποια συλλογή, να έρθουν στο σχολείο,για να την παρουσιάσουν στα παιδιά και να κουβεντιά-σουν μαζί τους γι’ αυτή.

22

4. Γενικές πληροφορίες

Οι πληροφορίες που ακολουθούν αφορούν θέματα πουσχετίζονται με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και τους στό-χους του. Αποσκοπούν στη σφαιρική ενημέρωση των εκ-παιδευτικών, η οποία αποτελεί προϋπόθεση για την ουσια-στική συμβολή τους σε όλα τα στάδια του προγράμματος.

α) Η έννοια του μουσείου Σύμφωνα με το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) τοΜουσείο ορίζεται ως «Οργανισμός μόνιμος, χωρίς κερδο-σκοπικό χαρακτήρα, υποταγμένος στην υπηρεσία της κοι-νωνίας και της ανάπτυξής της και ανοιχτός στο κοινό, οοποίος αποκτά, συντηρεί, μελετά, κοινοποιεί και εκθέτει υλι-κές μαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του μεσκοπό τη μελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία».

Υπάρχουν πολλά είδη μουσείων, όπως αρχαιολογικά,λαογραφικά, τέχνης, τεχνολογίας κ.α. Συγκεκριμένα τα αρ-χαιολογικά μουσεία, όπως είναι και το Μουσείο Βυζαντι-νού Πολιτισμού, περιέχουν στις συλλογές τους αντικείμενατου παρελθόντος για λόγους προστασίας, συντήρησης, με-λέτης και έκθεσης. Τα αντικείμενα μπορεί να προέρχονται απόανασκαφές, από δωρεές ή από αγορές που έχει πραγματο-ποιήσει το μουσείο. Αρχικά συντηρούνται, έπειτα μελετών-ται, καταγράφονται και στη συνέχεια αποθηκεύονται στιςαποθήκες του μουσείου. Από το σύνολό τους κάποια μόνοεπιλέγονται για να εκτεθούν.

Στις εκθέσεις, μέχρι πριν από μερικά χρόνια, τα αρχαι-ολογικά αντικείμενα αντιμετωπίζονταν απλώς ως αντικείμε-να τέχνης με επακόλουθο την παρουσίασή τους με ένα επί-πεδο τρόπο κατά είδος και τυπολογία. Σήμερα, αντιθέτως,τα αντικείμενα αντιμετωπίζονται ως φορείς πληροφοριώνγια την εποχή και την κοινωνία που τα παρήγαγε και εντάσ-σονται σε θεματικές ενότητες, τις οποίες σχολιάζουν με τηβοήθεια πληροφοριακού υλικού. Με αυτό τον τρόπο οι εκ-θέσεις αποκτούν εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρακαι η εμβέλειά τους στο ευρύ κοινό είναι μεγαλύτερη, έχον-τας και τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών που έχουν εν-ταχθεί στη μουσειολογική πρακτική.

23Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

β) Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού λειτουργεί από το Σε-πτέμβριο του 1994 και αποτελεί κέντρο διαφύλαξης, έρευ-νας και μελέτης των στοιχείων του βυζαντινού πολιτισμούπου διασώζονται στο μακεδονικό χώρο και ιδιαίτερα στηΘεσσαλονίκη. Οι μόνιμες εκθέσεις του, που ολοκληρώθη-καν το 2004, παρουσιάζουν θέματα από όλο το φάσμα τηςβυζαντινής περιόδου καθώς και από τη μεταβυζαντινήεποχή. Παράλληλα με τις μόνιμες εκθέσεις λειτουργούν καιπεριοδικές, οι οποίες έχουν συγκεκριμένο θέμα και ορι-σμένη διάρκεια και περιλαμβάνουν εκθέματα του Μουσεί-ου Βυζαντινού Πολιτισμού αλλά και άλλων μουσείων απόόλο τον κόσμο. Ακόμη, το Μουσείο έχει εκδοτική δραστη-ριότητα και διοργανώνει επιστημονικές συναντήσεις, συ-νέδρια, διαλέξεις, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Τέλος, τα εκ-παιδευτικά προγράμματα για παιδιά και νέους λειτουρ-γούν καθ’ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς.

γ) Η αίθουσα «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο»

Το πρόγραμμα «Γνωρίζω τις βυζαντινές εικόνες» πραγμα-τοποιείται στην προτελευταία αίθουσα του Μουσείου, στηνέκθεση «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο». Θέμα της έκθεσηςείναι η βυζαντινή κληρονομιά κατά τη μεταβυζαντινή πε-ρίοδο, η οποία εκτείνεται χρονικά από την άλωση της Κων-σταντινούπολης μέχρι την ίδρυση του νέου ελληνικούκράτους (1830).

i) Το θέμα: μεταβυζαντινή περίοδος και τέχνη

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθω-μανούς Τούρκους σήμανε το οριστικό τέλος της βυζαντι-νής αυτοκρατορίας. Η υποδούλωση στους Τούρκους στοί-χισε στον ελληνικό αλλά και στους άλλους κατακτημένουςλαούς της βαλκανικής τεράστια δημογραφική φθορά, ανυ-πολόγιστες υλικές καταστροφές, όπως και πνευματική καικοινωνική στασιμότητα σε σχέση με τις εξελίξεις που ση-μειώνονται στη Δύση στους ανάλογους τομείς.

Από την άλλη, η τουρκική κατάκτηση είχε ως επακόλου-θο τη συνοχή του ελληνικού κόσμου καταργώντας τιςφραγκικές ηγεμονίες, στις οποίες είχε κατακερματιστεί τοΒυζάντιο μετά την Δ΄ Σταυροφορία (1204). Έτσι ο ελλαδι-κός χώρος ενοποιείται υπό τους Οθωμανούς, ενώ αντίστοι-χα ένα μικρότερο αλλά ζωτικό τμήμα του φραγκοκρατού-

μενου ελληνισμού (Κρήτη, Ιόνια νησιά, Κύπρος) ενοποιεί-ται υπό τους Βενετούς.

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής καιπρωτοσχολικής ηλικίας βασίζεται στη ζωγραφική της συγκε-κριμένης εποχής, γι’ αυτό και οι πληροφορίες που ακολου-θούν αφορούν κατά κύριο λόγο το θέμα αυτό.

Η μεταβυζαντινή ζωγραφική είναι ζωγραφική κατεξοχήνθρησκευτική. Η εξέλιξή της είναι διαφορετική στις βενετο-κρατούμενες και τις τουρκοκρατούμενες περιοχές και εξαρ-τάται από τις συνθήκες που επικρατούν. Στην περίπτωσητων βενετοκρατούμενων περιοχών υπάρχει γενικά λιγότε-ρη καταπίεση εκ μέρους των κατακτητών. Σημειώνεται οι-κονομική ανάπτυξη λόγω του εμπορίου, όπως και πολιτι-στική άνθηση, που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επαφήμε τα πνευματικά και καλλιτεχνικά κινήματα της Δύσης(Αναγέννηση). Στην περίπτωση της Κρήτης όλα τα παραπά-νω συνέβαλαν στη δημιουργία ενός πολιτιστικού φαινομέ-νου ευρύτερης σημασίας. Το 15ο αιώνα διαμορφώνεταιεκεί μια σχολή ζωγραφικής, που οι μελετητές έχουν ονομά-σει «Κρητική Σχολή». Η Κρητική σχολή βασίζεται στην τέχνητων Παλαιολόγων, που είναι η τελευταία δυναστεία βυζαντι-νών αυτοκρατόρων, αλλά και σε στοιχεία της ιταλικής ανα-γεννησιακής ζωγραφικής του 14ου και 15ου αιώνα. Τα στοι-χεία αυτά μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:

‣ οι εκφράσεις των μορφών είναι έντονες και δραματικές,πιο «ανθρώπινες» σε σχέση με τη βυζαντινή τέχνη.

‣ η απόδοση των σωμάτων γίνεται αντίστοιχα με τρόποπιο «φυσικό» από άποψη όγκων, χρωμάτων, σκιών καιστάσεων.

‣ το ίδιο συμβαίνει με το τοπίο, που είναι πιο κοντά στηνπραγματικότητα και έχει βάθος (προοπτική).

‣ οι συνθέσεις έχουν δράση και θεατρικότητα και είναι γε-νικά πιο θεαματικές απ’ ό,τι στη βυζαντινή παράδοση.

Με την κατάληψη της Κρήτης το 1669 τόσο οι καλλιτέ-χνες όσο και τα έργα μεταναστεύουν στα Ιόνια νησιά, όπουδημιουργείται μια σχολή τοπικού χαρακτήρα.

Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές αντίθετα, όπου οι κα-τακτητές είναι αλλόθρησκοι και δεν ευνοούν γενικότερα τηνανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών, δεν υπάρχει επα-φή με τα κινήματα της Δύσης. Οι δύσκολες συνθήκες επι-βάλλουν εσωστρέφεια και συντηρητισμό και το γεγονός αυ-τό έχει ως συνέπεια να παρατηρείται μεγαλύτερη προσκόλ-

24

25Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

ληση στη βυζαντινή παράδοση. Έτσι οι μορφές αποδίδονταισυμβατικά, «στυλιζαρισμένα» και τα τοπία είναι μονοδιά-στατα και χωρίς βάθος. Οι εκφράσεις των προσώπων έχουνέντονη πνευματικότητα και είναι συγκρατημένες.

Έχει ειπωθεί χαρακτηριστικά ότι η ανατολική τέχνη «ανε-βάζει τη γη στον ουρανό», με την έννοια ότι δίνει έμφασηστην πνευματική και όχι στην ανθρώπινη διάσταση τωνμορφών, ενώ ότι η δυτική τέχνη «κατεβάζει τον ουρανό στηγη» δίνοντας ανθρώπινη μορφή και ρόλους στα εικονιζό-μενα πρόσωπα.

ii) Διάρθρωση

Η έκθεση ξεκινά με την ενότητα της θρησκευτικής ζωγρα-φικής. Οι εικόνες που βρίσκονται στο πλέγμα στα αριστεράτης εισόδου και στον τοίχο απέναντι από την είσοδο (εικ.10) παρουσιάζουν στην πλειοψηφία τους τη ζωγραφικήτων τουρκοκρατούμενων περιοχών. Στο ίδιο θεματικόπλαίσιο εκτίθενται τμήματα από τοιχογραφίες, στο βάθοςτης αίθουσας δεξιά, ενώ στα αριστερά γίνεται λόγος για τηνάνθηση του μοναχισμού στο χώρο της Μακεδονίας. Ο τοί-χος στα δεξιά της εισόδου αφορά σε γενικές γραμμές τη ζω-γραφική των βενετοκρατούμενων περιοχών. Στο μέσοντου τοίχου αυτού υπάρχει μια ανεξάρτητη προθήκη με χα-ρακτικά του 18ου –19ου αιώνα.

Οι βιτρίνες στο κέντρο της αίθουσας και στο μικρό υπε-ρυψωμένο χώρο που βρίσκεται στο βάθος έχουν ως θέματη δημόσια λατρεία (άμφια, σκεύη, λειτουργικά χειρόγρα-φα και υφάσματα). Τέλος, στο διάδρομο εξόδου που οδη-γεί στην τελευταία αίθουσα εκτίθενται αντικείμενα που σχε-τίζονται με πτυχές της ιδιωτικής ζωής. Γίνεται αναφοράστην ιδιωτική λατρεία (μικρές εικόνες, τάματα, σταυροί και

Δ ·

· · ·

Εικόνα 10Κάτοψη της 10ης αίθουσας«Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο»

26

κοσμήματα με θρησκευτικά θέματα), στον καθημερινό βίο(αντικείμενα οικιακής χρήσης και κοσμήματα) και τέλοςστην παραγωγή των εργαστηρίων κεραμικής (κεραμικάσκεύη και απορρίμματα κεραμικής επεξεργασίας).

δ) Οι εικόνες στις οποίες βασίζεταιτο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

i) Οι εικονογραφικοί τύποι των εικόνων με θέμα την Πανα-γία και το Χριστό

α) Παναγία Βρεφοκρατούσα Πλατυτέρα (εικ. 11)Η Παναγία απεικονίζεται ολόσωμη, καθισμένη σε θρόνο,

με το μικρό Χριστό στα γόνατά της, όπως στην εικόνα 11.

Εικόνα 11Παναγία ένθρονη με αρχαγγέλους

και αγίους (Πλατυτέρα) καιλεπτομέρειες, 17ος-18ος αι.

27Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Η ονομασία της Παναγίας ως «Πλατυτέρας» οφείλεται στοχαρακτηρισμό που της αποδίδεται στη λειτουργία του Με-γάλου Βασιλείου, «την σήν μήτραν θρόνον εποίησε και τηνσήν γαστέρα πλατυτέραν ουρανών απειργάσατο», [δηλ.«(ο Θεός) κατέστησε τη μήτρα σου θρόνο και την κοιλιάσου πλατύτερη από τους ουρανούς»]. Συνήθως στέκονταιεκατέρωθεν οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.

Άλλοτε η Παναγία ως Πλατυτέρα αποδίδεται όρθια, ολό-σωμη, κρατώντας το Θείο Βρέφος στην αγκαλιά της. Αυτόισχύει στην περίπτωση της Θεοτόκου που απεικονίζεται ωςκεντρική μορφή στην εικόνα 12. Στη συγκεκριμένη εικόναπλαισιώνεται από την Αγία Άννα με την ίδια τη Θεοτόκοστην αγκαλιά της (αριστερά) και την Αγία Θέκλα (δεξιά).

Εικόνα 12Αγία Άννα με Θεοτόκο,Παναγία με Χριστόκαι αγία Θέκλα, 17ος αι.

28

β) Παναγία Οδηγήτρια (εικ. 13, 14, 15)Είναι ίσως ο πιο διαδεδομένος εικονογραφικός τύπος

της Παναγίας στην ορθόδοξη τέχνη. Η Παναγία παριστά-νεται όρθια, βρεφοκρατούσα και ελαφρώς στραμμένηπρος τα αριστερά. Συνήθως η μορφή της απεικονίζεται απότη μέση και πάνω. Κρατά το μικρό Χριστό με το αριστερότης χέρι και υψώνει το δεξί κοντά στο στήθος, ενώ τα πρό-σωπα μητέρας και γιου δεν εφάπτονται. Είναι ελαφρώς χα-μογελαστή και η έκφρασή της αποπνέει αισιοδοξία και με-γαλείο. Σημαίνει τη Θεοτόκο της νίκης και της δόξας, αντί-θετα με άλλους τύπους όπου η Παναγία είναι θλιμμένη, δι-αισθανόμενη το Θείο Πάθος.

Εικόνα 13Παναγία Οδηγήτρια και λεπτομέρεια,

16ος αι.

29Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

Η ονομασία του τύπου αυτού οφείλεται στην ανάλογη ει-κόνα που υπήρχε στη Μονή των Οδηγών στην Κωνσταντι-νούπολη, την οποία πίστευαν ότι είχε ζωγραφίσει ο Ευαγγε-λιστής Λουκάς. Τη συγκεκριμένη εικόνα είχε στείλει από ταΙεροσόλυμα η αυτοκράτειρα Ευδοκία στην κόρη της Πουλ-χερία, στην Κωνσταντινούπολη, τον 5ο αιώνα.

Εικόνα 14Παναγία βρεφοκρατούσα(Οδηγήτρια) και λεπτομέρειες,β΄ μισό 15ου αι.

30

γ) Παναγία Γαλακτοτροφούσα (εικ. 2 και λεπτομέρεια εικ. 16)Η Παναγία καθιστή κρατά το Θείο Βρέφος, το οποίο θη-

λάζει από το μαστό της. Τη σκηνή φαίνεται ότι ενέπνευσε το χωρίο του Ευαγγε-

λιστή Λουκά («μακαρία η κοιλία η βαστάσασά σε και μα-στοί ούς εθήλασας», δηλ. «ας είναι μακάρια η κοιλιά που σεκράτησε και οι μαστοί τους οποίους θήλασες») και έναΠρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, όπου λέγεται ότι το Θείο Βρέ-φος ήρθε και θήλασε από το μαστό της μητέρας του Μα-ρίας. Πρόκειται για εικονογραφικό τύπο που έχει μεγάληδιάδοση στη βυζαντινή όπως και στη δυτική τέχνη.

Εικόνα 16Λεπτομέρεια από την εικόνα 2,Παναγία Γαλακτοτροφούσα

Εικόνα 15Παναγία Οδηγήτρια και λεπτομέρεια,

χαρακτικό, 1816

31Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

δ) Θεοτόκος η βασίλισσα (εικ. 17)

Η απεικόνιση της Θεοτόκου ως βασίλισσας των ουρα-νών είναι γνωστή από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες.Σ’ αυτήν η Παναγία κάθεται σε πολυτελή θρόνο με το Χρι-στό στα γόνατά της και φορά στέμμα διακοσμημένο μεμαργαριτάρια. Συνήθως απεικονίζονται δυο άγγελοι, έναςστα δεξιά κι ένας στ’ αριστερά της, που την υπηρετούν,όπως στην προκειμένη περίπτωση που κρατούν το στέμ-μα. Είναι η «υψηλοτέρα των Ουρανών» και η «Κυρία τωνΑγγέλων».

Εικόνα 17 Παναγία ένθρονη με αρχαγγέλουςκαι αγίους και λεπτομέρειες,17ος-18ος αι.

32

ε) Παναγία «Άξιον Εστί» (εικ. 18)Ο εικονογραφικός αυτός τύπος παριστάνει τη Θεοτόκο

να κρατά στην αγκαλιά της το Χριστό ως παιδί που παίζει.Η Παναγία φορά στέμμα το οποίο τοποθετούν στο κεφάλιτης άγγελοι που πετούν ανάμεσα σε σύννεφα.

Ο τύπος αυτός λέγεται «Άξιον Εστίν», από το γνωστόψαλμό «Άξιον Εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτό-κον…». Σύμφωνα με την παράδοση, ο ψαλμός αυτός γρά-φτηκε από έναν άγγελο πάνω σε μια λίθινη πλάκα. Με βά-ση αυτόν δημιουργήθηκε η πρώτη εικόνα του συγκεκριμέ-νου τύπου στο Άγιο Όρος, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Εικόνα 18Παναγία «Άξιον Εστίν» και

λεπτομέρειες, 1790

33Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

ii) Τα χαρακτικά, μια διαφορετική τεχνική κατασκευής ει-κόνων

Τρεις από τις εικόνες που χρησιμοποιούνται στο εκπαι-δευτικό πρόγραμμα είναι χαρακτικά (εικ. 15, 18 και 19). Οόρος «χαρακτικό» σημαίνει όχι την ίδια τη χαραγμένη πλά-κα αλλά την αποτύπωση που αφήνει μια χαραγμένη επι-φάνεια (ξύλινη, μεταλλική, πέτρινη ή άλλη), όταν περαστείμε μελάνη και πιεστεί επάνω στο χαρτί ή σε άλλο παρεμφε-ρές υλικό. Πρόκειται για ένα εικαστικό είδος που έχει ει-σαχθεί από τη Δύση. Το σημαντικό πλεονέκτημα των χα-ρακτικών, χάρις στο οποίο διαδόθηκαν ευρέως, είναι ότιαπό μία πλάκα παράγονται πολλά αντίτυπα του ίδιου σχε-δίου σε σύντομο διάστημα και με χαμηλό κόστος.

Τα χαρακτικά που χρησιμοποιούνται στο πρόγραμμα εί-ναι χαλκογραφίες, αποτελούν δηλαδή αποτυπώματα μιας

Εικόνα 19Παναγία η Γερόντισσα,έγχρωμο χαρακτικό, 1869

χάλκινης χαραγμένης επιφάνειας πάνω σε χαρτί. Απεικονί-ζουν άγια πρόσωπα και θρησκευτικές σκηνές αντιγρά-φοντας την εκκλησιαστική ζωγραφική και τις φορητές (ζω-γραφισμένες) εικόνες, γι’ αυτό και εντάσσονται στην κατη-γορία των «χάρτινων εικόνων». Οι «χάρτινες εικόνες» ήτανπεριζήτητες, γιατί ήταν φτηνές και μπορούσε να τις απο-κτήσει ο καθένας για το εικονοστάσι του, ενώ τις φορητέςεικόνες μπορούσαν να τις αγοράσουν μόνον οι εύπορεςτάξεις.

34

5. Βιβλιογραφία

Άλκηστις (1995), Μουσεία και Σχολεία, Δεινόσαυροι κι Αγγεία, ΕλληνικάΓράμματα, Αθήνα.

Εισαγωγικό κείμενο σχετικά με τη μεταβυζαντινή περίοδο στην αίθουσα«Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο».

Θρησκευτική και Ηθική εγκυκλοπαίδεια (1966), 8ος τόμος, Αθήνα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1974), τ. 10, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1975), τ. 11, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Καλοκύρη, Κ. (1972), Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής καιΔύσεως, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη.

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μουσειολογική Μελέτη Αιθουσών «ΤοΒυζάντιο μετά το Βυζάντιο» και «Ανακαλύπτοντας το παρελθόν»(2003), Θεσσαλονίκη.

Παπαστράτου, Ν. (1986), Χάρτινες Εικόνες, Ορθόδοξα Θρησκευτικά Χα-ρακτικά, 1665 – 1899, τ. 1, Αθήνα.

Παρασκευόπουλος, Ι. Ν., (1985) Εξελικτική Ψυχολογία- Η ψυχική ζωήαπό τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, τ. 2, Αθήνα.

Χατζηδάκης, Μ. (1987), Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830),τόμος 1, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα.

5.1. Βιβλιογραφία για τη βυζαντινή τέχνη

Cormack, R., (2000), Byzantine Art, Oxford University Press, Oxford.

Delvoye, Ch., (1994) Βυζαντινή Τέχνη, Παπαδήμας, Αθήνα.

Ducellier, A., (1986) Byzance et le monde Orthodoxe, Armand Colin, Pa-ris.

Grabar, A., (1966) L’Age d’or de Justinien -De la mort de Theodose a l’Islam,Gallimard, Paris.

Grabar, A., (1966) Le premier Art Chretien, Gallimard, Paris.

Guillou, A., (1996), Ο Βυζαντινός Πολιτισμός, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Krautheimer, R., (1991) Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική,Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα.

Αχειμάστου–Ποταμιάνου, Μ. (1994) Βυζαντινές Τοιχογραφίες, ΕλληνικήΤέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Αχειμάστου–Ποταμιάνου, Μ. (1998) Εικόνες του Βυζαντινού ΜουσείουΑθηνών, Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων καιΑπαλλοτριώσεων, Αθήνα.

Βαμπούλης, Π., (1992) Βυζαντινή Διακοσμητική, Αστήρ, Αθήνα.

Βοκοτόπουλος, Π. Λ., (1995) Βυζαντινές Εικόνες, Ελληνική Τέχνη, Εκδοτι-κή Αθηνών, Αθήνα.

Γαλαβάρης, Γ., (1995) Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων, ΕλληνικήΤέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Οι θησαυροί του Αγίου Όρους-Εικονογραφημένα Χειρόγραφα, τ. Α΄-Δ΄

35Γ ν ω ρ ί ζ ω τ ι ς β υ ζ α ν τ ι ν έ ς ε ι κ ό ν ε ς

(1973-1991) Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, (2002) κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονί-κη, Λευκός Πύργος, Οκτώβριος 2001-Ιανουάριος 2002, επιστ. επιμέ-λεια Δ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄-Θ΄, (1979/80) Εκδοτική Αθηνών,Αθήνα.

Χατζηδάκη, Ν., (1994) Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική

Αθηνών, Αθήνα.

5.2. Βιβλιογραφία για τη βυζαντινή περίοδογια παιδιά

Δούκα Μ., Ένας Άγγελος μια Φορά …Ταξίδι στις Βυζαντινές τοιχογραφίεςτης Κύπρου, Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, Αθήνα.

Καλαμαράς, Π., (2002) Κόκκινη Κλωστή Δεμένη …Το Παραμύθι των Υφα-σμάτων, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα.

Κόλιας, Τ., (1998) …απ’ των Κάστρων τις Χρυσόπορτες, Καλειδοσκόπιο,Αθήνα.

Μαρκόπουλος, Θ., (1999) Στο Σχολείο με …χαρτί και καλαμάρι, Καλειδο-σκόπιο, Αθήνα.

Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σ. (2003) Ιστορίες από το Βυζάντιο I, περίοδος300-565 μ.Χ, Πατάκης, Αθήνα.

Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σ. (2003) Ιστορίες από το Βυζάντιο II, περίοδος610-1025 μ.Χ, Πατάκης, Αθήνα.

Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σ. (2003), Ιστορίες από το Βυζάντιο III, περίοδος900-1453 μ.Χ, Πατάκης, Αθήνα.

Μυρογιάννη, Έ., (2002) 10 μικροί διάλογοι για ένα μουσείο, Καλειδοσκό-πιο, Αθήνα.

Ντεκάστρο, Μ., (1990) Βυζαντινή τέχνη. Οδηγός για παιδιά, Κέδρος, Αθήνα.

Ντεκάστρο Μ., (1999) Διαβάζοντας τις βυζαντινές εικόνες, Ακρίτας, Αθήνα.

Ντεκάστρο, Μ., (1995) Το Τέλος του Βυζαντίου, Ακρίτας, Αθήνα.

Σίνου, Κ., (1982) Στην πόλη του Αϊ Δημήτρη, Κέδρος, Αθήνα.

Σταμπόγλη Ε., (1997) Πρόσκληση σε γεύμα, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα.

Χατζή, Γ., (1997) Θεσσαλονίκη. Οδηγός για παιδιά, Κέδρος, Αθήνα.

Χατζή, Γ, (2000) Αθήνα. Οδηγός για παιδιά, Κέδρος, Αθήνα.

36

ΒΙ

ΒΛ

ΙΟ

Γ

ΙΑ

Τ

ΟΝ

Ε

ΚΠ

ΑΙ

ΔΕ

ΥΤ

ΙΚ

Ο

Γνωρίζωτις βυζαντινές

εικόνες

Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο ΥΕ Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Α Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α

Γνω

ρίζ

ω τ

ις β

υζα

ντι

νές

εικ

όν

εςE

KΠ

ΑΙΔ

ΕΥ

ΤΙΚ

Ο Π

ΡΟ

ΓΡΑ

ΜΜ

Α

Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούΛεωφόρος Στρατού 2, Τ.Θ. 50047540 13 Θεσσαλονίκητηλ. 2313 306400email: mbp@culture.gr

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκεαπό την Ευρωπαϊκή Ένωση,Γ’ Κ.Π.Σ., Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός»