314

Agnieszka Zajas

BRONISŁAW AUGUST PAWŁOWSKI.W 125 ROCZNICĘ URODZIN

Bronisław August Pawłowski urodził się 17 sierpnia 1883 roku we Lwowie, w rodzinie pochodzącej prawdopodobnie ze zubożałej drob-nej szlachty. Ojciec Mieczysław Felicjan był urzędnikiem pocztowym, matka Franciszka z Danielaków prowadziła dom1. Wychowywał się w rodzinie o bardzo patriotycznych tradycjach, kultywującej pamięć dziadka, żołnierza powstania listopadowego. Według rodzinnych prze-kazów, ppor. 2 pułku ułanów Franciszek Napoleon Pawłowski brał udział w bitwie pod Dobrem (17.02.1831 r.) i za wykazaną w boju wa-leczność został odznaczony krzyżem Virtuti Militari.

Do szkoły podstawowej uczęszczał we Lwowie w latach 1889–1893. Kontynuował edukację w Państwowym IV Gimnazjum Męskim im. Jana Długosza, które ukończył w roku 19012. Gimnazjalistę Bro-nisława Pawłowskiego kilkakrotnie wymieniono w piątym tomie mo-nografii poświęconej szkolnictwu Lwowa3. W okresie młodzieńczym

1 Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Kolekcja Generałów i Osobistości (KGiO), Bronisław August Pawłowski, s. 1.

2 Samodzielną działalność rozpoczęło Gimnazjum w r. szkolnym 1878/1879. W 1909 r. przyjęło jako patrona Jana Długosza. Uczniami tego gimnazjum byli mię-dzy innymi: Juliusz Kleiner, Kornel Makuszyński, Jan Parandowski, Józef Kallenbach. Używano czapek – rogatywek koloru granatowego z aksamitnym granatowym oto-kiem; bluzy granatowe z wykładanym kołnierzem i granatowymi aksamitnymi wyło-gami; spodnie granatowe, długie bez mankietów; młodzież klas I–IV używała krótkich spodni i granatowych pończoch.

3 J. Kowalczuk Historia szkolnictwa, oświaty i wychowania na ziemiach odłączo-

315

zaczytywał się w literaturze historycznej, zwłaszcza dziełach Ludwi-ka Kubali i Karola Szajnochy, był także aktywnym czytelnikiem Bi-blioteki Ossolińskich. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości, zgodnie z życzeniem ojca, zapisał się na Wydział Prawny Uniwersytetu im. Jana Kazimierza. Po dwóch latach zmienił jednak kierunek studiów, przenosząc się na Wydział Filozoficzny4. Odbył studia historyczne pod kierunkiem prof. prof. Szymona Askenazego, Tadeusza Wojciechow-skiego, Ludwika Finkla i Bronisława Dembińskiego. Jego opiekunem naukowym był prof. L. Finkiel, lecz niepodważalnym autorytetem na-ukowym, pod którego wpływem i urokiem znajdował się przez całe życie był prof. Askenazy.

Działalność zawodową B. Pawłowski rozpoczął w kwietniu 1904 roku półroczną praktyką w Bibliotece Zakładu Naukowego im. Osso-lińskich. 27 września 1904 r. objął stanowisko zastępcy nauczyciela (tzw. młodszy nauczyciel) w V Gimnazjum we Lwowie. Z tego okresu pochodzi zezwolenie, w którym Prezydium cesarsko-królewskiej Dy-rekcji Policji „udziela Bronisławowi Pawłowskiemu, nauczycielowi gimnazjalnemu zamieszkałemu we Lwowie pozwolenie noszenia bro-ni, a to: dubeltówki i rewolweru do dozwolonego użytku na przeciąg czasu trzech lat”5. Dokument datowany na 30 października 1905 r. zawiera rysopis uprawnionego: wzrost słuszny, twarz owalna, wło-sy ciemnoblond, oczy piwne, usta i nos proporcjonalne. Po niespełna trzech latach pracy pedagogicznej, 15 kwietnia 1907 roku Pawłowski zatrudnił się jako pomocnik naukowy w Bibliotece Uniwersyteckiej6. Rozwijał działalność naukową, prowadząc, pod kierunkiem promotora prof. Ryszarda Wernera, zainicjowane wcześniej badania historyczne. 24 czerwca 1907 roku rozprawą doktorską pt. „Wyprawa Dwernickiego na Wołyń i przejście Jego do Galicji” uzyskał tytuł doktora filozofii. Pełniąc obowiązki bibliotekarsko-archiwalne, 22 sierpnia 1907 r. został

nych II Rzeczypospolitej kresach południowo-wschodnich, T. 5, cz. 1–4, IV (czwarte) Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie (nr 562), (lata szkolne: 1879/80–1938/39): dokumenty przeszłości, Kraków 2007.

4 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, s. 22.5 CAW, Zbiory ikonograficzne, Karta na broń wydana przez Prezydium c. i k. Dy-

rekcji Policji we Lwowie, 30 października 1905 r. 6 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Odpis poświadczenia wydanego

przez dyrekcję c. i k. gimnazjum V we Lwowie, 30 czerwca 1912 r., s.122.

316

mianowany praktykantem Biblioteki Uniwersyteckiej. W 1910 roku otrzymał stypendium i wyjechał na studia archiwalne do Warszawy i Wiednia. Do wybuchu pierwszej wojny światowej pracował na eta-cie bibliotekarza II klasy w IX randze. Ponadto pracował naukowo „na polu historii, głównie politycznej i wojskowości Polski porozbiorowej i z tego zakresu wydał szereg dzieł i rozpraw osobno wydanych lub też drukowanych w rozmaitych czasopismach”7.

W 1912 roku dr Pawłowski przystąpił do działającej we Lwowie organizacji polskiej – Oddziałów Konnych „Sokoła”8. Do Legionów Polskich wstąpił 16 sierpnia 1914 r., początkowo przydzielony do Biu-ra Prasowego, następnie – do Archiwum Naczelnego Komitetu Naro-dowego9.

W utworzonym w styczniu 1915 roku Komitecie Polskiego Archi-wum Wojennego dr Pawłowski, jako członek Zarządu i archiwariusz, pełnił funkcję przewodniczącego sekcji wojskowo-politycznej. Komitet zajmował się organizowaniem działalności, mającej na celu zbieranie i zachowanie dla przyszłych pokoleń materiałów świadczących o udzia-le Polaków w wojnie światowej. Jego tymczasowa siedziba znajdowała się w Akademii Umiejętności w Krakowie, zaś swoje lokalne delegatu-ry Komitet organizował we wszystkich miejscowościach skupiających Polaków. Komitet Polskiego Archiwum Wojennego składał się z sekcji: wojskowo-politycznej, ekonomiczno-kulturalnej, prasowo-literackiej, oświatowej, pamiętnikarskiej i muzealnej. W odezwie wystosowanej przez członków Komitetu apelowano do społeczeństwa, aby nie tylko gromadziło pamiątki, lecz także drobnymi datkami przyczyniło się do powstania i rozwoju Polskiego Archiwum Wojennego10.

W lutym 1915 r. Pawłowski dobrowolnie zgłosił się na front i został przydzielony do sztabu 2 pułku piechoty Legionów Polskich. Służąc w sztabie zajmował się zabezpieczeniem dokumentacji aktowej, poznał

7 CAW, Legiony Polskie, sygn. I.120.1.315, Z pisma chor. B. Pawłowskiego do c. i k. Komendy Grupy w Kozienicach, 3 kwietnia 1916 r.

8 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało we Lwowie w 1866 r. z inicja-tywy młodzieży akademickiej. Zajmowało się głównie propagowaniem gimnastyki, organizowało także ćwiczenia i kształciło młodzież w szermierce, strzelaniu, jeździe konnej i innych dyscyplinach sportowych.

9 CAW, Legiony Polskie, op. cit.10 CAW, Naczelny Komitet Narodowy, Koło Ligi Kobiet Naczelnego Komitetu

Narodowego w Mszanie Dolnej, sygn. I.150.3.1, Odezwa Komitetu.

317

także funkcjonowanie kancelarii wojskowej11. Niecały miesiąc później – 24 marca – Rozkazem L. 110 Komendy Legionów Polskich został mianowany chorążym12. W sierpniu 1915 r., Pawłowskiego odkomen-derowano do sztabu 2 Brygady Legionów Polskich13. Od 2 listopada 1915 r. pełnił funkcję referenta Komendy Grupy Legionów, awansując z dniem 1 listopada 1916 r. na stopień podporucznika14.

Centralne Biuro Werbunkowe 18 stycznia 1917 r. zwróciło się do Komendy Grupy Legionów Polskich z prośbą – jeśli nie ma przeszkód służbowych – o przydzielenie do niej ppor. Pawłowskiego, z przezna-czeniem do służby werbunkowej. W odpowiedzi udzielonej 29 stycznia 1917 r. płk Zygmunt Zieliński zameldował: „Przedkładam, iż odprawą Komendy Legionów Polskich nr 16 z dnia 28 stycznia 1917 r. został ppor. Pawłowski przydzielony referentowi por. Pomazańskiemu, a jako pracujący od dłuższego czasu w Komendzie Grupy jest przy tym re-feracie niezbędnie potrzebnym”15. Po rozwiązaniu Grupy płk. Zieliń-skiego, od lutego 1917 r. służył w Komendzie Legionów Polskich jako referent stacji zbornych innych formacji i zakładów wojskowych16. W tym czasie uczestniczył w zorganizowanym przez Towarzystwo Miłośników Historii, cyklu wykładów o historii wojskowości polskiej. 21 czerwca 1917 r. wygłosił godzinny wykład omawiający ustrój Kró-lestwa Kongresowego17. W okresie trzyletniej służby w Legionach Pol-skich B. Pawłowski brał udział w bitwach pod Gruszką, Karolówką, Bortnikami, uczestniczył w całej kampanii bukowińsko-besarabskiej. W opinii wystawionej przez dowódcę 2 pp płk. Zielińskiego zanoto-

11 B. Woszczyński, Bronisław Pawłowski – organizator i dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego, ss. 19–59, [w:] Sesja naukowa poświęcona Bronisławowi Paw-łowskiemu w setną rocznicę urodzin, Toruń 1988.

12 CAW, Legiony Polskie, op.cit.13 Dwunastostronicowy rękopis chor. B. Pawłowskiego pt. Dzieje walk 2 Bry-

gady Legionów Polskich na Wschodzie (Karpaty) 1.10.1914–11.03.1915, napisany w 1915 r. znajdował się w Kolekcji Rękopisów AW pod sygnaturą I.400.2412. Niestety zaginął w czasie II wojny światowej.

14 CAW, Archiwum Wojskowe 1918–1939, sygn. I.341.2.87, Wyciąg ewidencyjny z karty wojskowej nr 10953 B. Pawłowskiego, 22 listopada 1921 r.

15 CAW, Legiony Polskie, sygn. I.120.1.330, Do Komendy Legionów Polskich, Dę-blin, 29 stycznia 1917 r.

16 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Karta Ewidencyjna, s. 23.17 CAW, Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego

1917–1918, sygn. I.160.1.91, Odprawa nr 127.

318

wano: „Pilny, gorliwy, taktowny w wykonywaniu obowiązków służ-bowych, zrównoważony. Bardzo inteligentny. Zasługuje na odznacze-nie”18. Rozkazem Komendy Legionów L. 191 z 5 sierpnia 1917 r., ppor. dr. Bronisława Pawłowskiego odznaczono Złotym Krzyżem Zasługi na wstędze Medalu Waleczności „w uznaniu znakomitej służby przed nieprzyjacielem”19. Pod koniec 1917 r. został „urlopowany na czas nie-ograniczony i postawiony do dyspozycji c. i k. Ministerstwa Dworu i Spraw Wewnętrznych”20. Z ramienia austriackiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych brał udział w ekspedycji naukowej, mającej przeprowadzić pod kierunkiem prof. B. Dembińskiego badania w ar-chiwach warszawskich.

31 października 1918 r. ppor. piechoty B. Pawłowski wstąpił do Wojska Polskiego. Rozkazem Szefa Sztabu Generalnego z 4 listo-pada 1918 r. został skierowany do Ministerstwa Spraw Wojskowych z przydziałem do Sekcji Naukowej, gdzie jako „referent dla spraw ar-chiwalnych” 8 listopada otrzymał stopień porucznika21. Sekcję Nauko-wą 7 grudnia 1918 r., podporządkowano Oddziałowi VII Naukowemu Szt. Gen. WP, po czym 14 grudnia przemianowano na Instytut Histo-ryczno-Wojskowy z wydziałem archiwalnym oficjalnie nazwanym Centralne Archiwum Wojskowe22. Tworzenie zrębów wojskowej służby archiwalnej powierzono, mającemu już praktykę por. dr. Bronisławowi Pawłowskiemu23. W opracowanym przez siebie sprawozdaniu pisał: „W pierwszych dniach po 11 XI 1918 r. przystąpiłem do tworzenia zbiorów archiwalnych, odbierając akta od władz okupacyjnych bądź to formalnie, bądź też wyszukując akta pozostawione bez opieki. Pierw-szymi zespołami archiwalnymi, które dostały się wówczas w moje ręce, były akta rosyjskie b. Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojennego,

18 CAW, Legiony Polskie, sygn. I.120.1.315, Kwalifikacje oficerskie z lat 1914–1918 dr B. Pawłowski.

19 CAW, Komisja Wojskowa, op. cit., Odprawa nr 191.20 CAW, Legiony Polskie, op. cit., Odręczna adnotacja nieznanego autora umiesz-

czona na odwrocie notatki Centralnego Urzędu Ewidencyjnego Polskiego Korpusu Po-siłkowego, styczeń 1918 r.

21 CAW, Archiwum Wojskowe 1918–1939, sygn. I.341.2.115, Sprawozdanie dy-rektora ppłk. Bronisława Pawłowskiego zatytułowane: „Dziesięciolecie Archiwum Wojskowego”, Warszawa, 28 grudnia 1928 r.

22 Okólnik nr 351 MSWojsk. z 14 grudnia 1919 r.23 Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. nr 12, 1918 r.

319

znajdujące się w forcie Włodzimierza obok Cytadeli […] oraz różne akta pozostałe po Niemcach i porzucone w różnych biurach Zamku. […] Akta polskie znalazły pomieszczenie w nowym lokalu archiwum w pałacu pod Blachą, akta rosyjskie pozostały w Forcie Włodzimie-rza”24. Po zebraniu i wstępnym zabezpieczeniu zasobu, akta zaczęto porządkować. Na początku 1919 r. inwentarz zawierał 17 zespołów, zasób Archiwum podzielony na cztery działy: akta polskie, austriac-kie, niemieckie i rosyjskie, obejmował w połowie 1919 r. 41 zespołów i 53 tys. fascykułów (luźnych wiązek akt). Z końcem roku zbiory CAW liczyły ok. 90 tys. fascykułów przejrzanych i uporządkowanych oraz jeden wagon i trzy skrzynie akt nierozpoznanych25.

Pierwszą stałą siedzibą CAW był Fort Włodzimierza26, który przejęto razem z dokumentami rosyjskiego archiwum sztabowego b. Warszawskiego Okręgu Wojennego oraz wyposażeniem archiwal-nym (półki i szafy). Kiedy zapadła decyzja o przekazaniu fortu na skład broni, rusznikarnie i warsztaty dla artylerii, dyr. Pawłowski skierował do władz wojskowych memoriał27. Upominając się o zwrot pomiesz-czeń dla archiwum przytaczał wiele racjonalnych argumentów. Jako podstawowy problem wysuwał kwestię bezpieczeństwa mieszkańców okolicznych domów, które od zdeponowanych w forcie materiałów wybuchowych dzieliło zaledwie kilkaset metrów. Przedstawiając ogól-ny preliminarz przeprowadzki, wymieniał nie tylko wydatki związane z wypożyczeniem środków transportu, lecz także trudne do przewi-dzenia koszty zdemontowania urządzeń w forcie (półki i szafy) oraz ich montażu w nowej siedzibie. Cała operacja przemieszczenia za-sobu spowodowałaby również dłuższą przerwę w działalności CAW.

24 R. Czarnecka, T. Wawrzyński Sprawozdanie ppłk. Bronisława Pawłowskiego z działalności Archiwum Wojskowego w latach 1918–1928, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA), nr 21, 1998.

25 Ibidem.26 Fort Włodzimierza – jeden z fortów pierścienia umocnień wokół Warszawskiej

Cytadeli Aleksandrowskiej, zbudowany w latach 1851–1853. W okresie I wojny świa-towej przechowywano w nim akta porosyjskiego Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojennego. W 1918 r. fort został przejęty przez Centralne Archiwum Wojskowe na budynek biurowo-magazynowy. W 1921 r. nazwę zmieniono na Fort Legionów.

27 CAW, Archiwum Wojskowe 1918–1939, sygn. I.341.2.91, Memoriał Dyrekcji Centralnego Archiwum Wojskowego w sprawie fortu Włodzimierza i znajdujących się tam zbiorów archiwalnych, s. 40.

320

Krytycznie oceniał warunki lokalowe (kilkanaście małych pokoików) w pałacu Pod Blachą, do którego, jak określił, upchnięto część zaso-bu. Postulował, aby we wszystkich działaniach przestrzegać przepisów dotyczących zarówno właściwego przechowywania archiwaliów, jak i bezpieczeństwa pracy ludzi. Na propozycję przeniesienia archiwum do, posiadającego duże pomieszczenia, lecz zawilgoconego i znajdują-cego się w stanie ruiny, Fortu Berga, dyrektor Pawłowski odpowiedział w memoriale: „Czynniki ofiarujące tego rodzaju pomieszczenia dla po-ważnej instytucji naukowej i administracyjnej, która przecież nie może znajdować się na krańcach miasta, gdyż musi pozostać w ciągłym kon-takcie z władzami wojskowymi i publicznością, nie zdają sobie chyba sprawy z wartości, jaką przedstawia archiwum, w którem złożone zo-stały akta wszystkich niemal formacji wojskowych polskich, powsta-łych w czasie wojny światowej, których orężnemu czynowi w głównej mierze naszą obecną egzystencję państwową zawdzięczamy”28. Prosił o zwiększenie etatów i dodatkowe środki finansowe, w związku z przy-syłanymi do CAW transportami akt oraz planami sprowadzenia archi-wum armii Brusiłowa z Kamieńca Podolskiego, zbiorów z Wilna, Rów-nego i Dubnej. Zgłaszał konieczność zatrudnienia dodatkowych refe-rentów archiwalnych, a zwłaszcza archiwisty, który spełniałby funkcję referenta objazdowego29. Proponował, aby zatrudnić też archiwistę zaj-mującego się wyłącznie transportami napływających archiwaliów.

W kwietniu 1919 r. przy 4 Sekcji Departamentu Naukowo-Szkolnego powołano specjalną komisję ds. zbierania materiałów źró-dłowych do dziejów Legionów Polskich. Do grona współpracowników Komisji zaproszono między innymi dr. B. Pawłowskiego30.

W meldunku z 31 maja 1919 r. płk Wacław Tokarz złożył wyja-śnienia, które były odpowiedzią na uwagi zgłoszone przez Departament V MSWojsk. do projektu dekretu o Centralnej Bibliotece Wojskowej

28 Ibidem, s. 42.29 Chodziło o archiwistę, który systematycznie utrzymywałby kontakt z dowódz-

twami frontów i współpracował z dowództwami okręgów generalnych, mając tym sa-mym wpływ na kształtowanie zasobu CAW. Specjalnych referentów archiwalnych po-wołał we wszystkich dowództwach okręgów generalnych minister spraw wojskowych rozkazem z 3 czerwca 1919 r. „O organizacji ochrony aktów i materiałów archiwalnych na ziemiach polskich”.

30 CAW, Oddział III Sztabu MSWojsk., sygn. I.300.8.2, Raport Szefa Departamen-tu gen. J. Jacyny do II Wiceministra Spraw Wojskowych, 8 kwietnia 1919 r.

321

(CBW) i Centralnym Archiwum Wojskowym. Przede wszystkim – jako Szef 4 Sekcji – zapewnił, że ma już kandydatów na stałych dyrektorów w osobach aktualnie sprawujących te funkcje. Rekomendował kierują-cego Archiwum: „[…] urzędnika wojskowego VIII rangi dr. B. Paw-łowskiego, znanego pracownika na niwie archiwalnej. […] Sądzę, że o lepszych kandydatów na to miejsce byłoby trudno”31. Dalej odniósł się do spraw finansowych przyznając, iż dotacja dla Centralnego Archi-wum Wojskowego będzie z natury rzeczy bardzo mała w porównaniu z CBW, gdyż obejmie jedynie koszt zwożenia akt oraz zakupu teczek i półek na akta.

18 czerwca 1919 r. w korespondencji do Szefa Departamentu Na-ukowo-Szkolnego MSWojsk. por. Pawłowski ponownie zwrócił się z prośbą o przyznanie środków finansowych i pozwolenie zatrudnienia na okres jednego roku dwóch nadetatowych pracowników32. Chodziło o zinwentaryzowanie i ułożenie, w jak najkrótszym czasie, dokumen-tów znajdujących się w zasobie, a także spodziewanych w najbliższym terminie około 70 tys. akt po b. austriackich sądach wojskowych. Rów-nolegle z inwentaryzacją przeprowadzano kwerendy, gdyż jak nadmie-niał autor pisma „władze wojskowe ustawicznie żądają rozmaitych ak-tów, tak organizacyjnych, jak i sądowych”33.

W tygodniowych sprawozdaniach z działalności Centralnego Ar-chiwum Wojskowego, dr Pawłowski dokładnie relacjonował przebieg i stopień zaawansowania prowadzonych prac archiwalnych. W spra-wozdaniu za okres 22–30 maja 1919 r. informował o zakończeniu prac przy porządkowaniu akt z archiwum św. Włodzimierza, złożonych w X Pawilonie Cytadeli, dalszym inwentaryzowaniu akt Legionów Pol-skich oraz b. I Korpusu generała Dowbora-Muśnickiego, sklasyfikowa- niu i zinwentaryzowaniu akt Grupy Operacyjnej Lwowskiej (26 ze-szytów) oraz dowództwa armii gen. Hallera we Francji (38 zeszytów). W tym czasie przyjęto do CAW 4 tys. fascykułów akt b. Sądu Wojennego w Kielcach34. Wpłynęło do Archiwum siedem pism, wysłano sześć li-

31 Ibidem, sygn. I.300.8.3, Meldunek Szefa 4 Sekcji Departamentu Naukowo-Szkolnego płk. W. Tokarza do Szefa Departamentu V MSWojsk., 31 maja 1919 r., ss. 31–32.

32 CAW, Archiwum Wojskowe, op.cit., s. 46.33 Ibidem.34 CAW, Oddział III MSWojsk., sygn. I.300.8.3, Sprawozdanie z działalności CAW

322

stów, a dla pięciorga użytkowników zrealizowano kwerendę, wyszuku-jąc dokumenty i wykonując z nich odpisy. Uporządkowano dokumenty drukowane: rozkazy i cyrkularze najróżniejszych władz wojskowych oraz kilkadziesiąt tablic z umundurowaniem armii rosyjskiej. Dzia-łalność archiwum w lipcu 1919 r. polegała głównie na rejestrowaniu i układaniu na półkach akt sądów austriackich Generalnego Okręgu Lwowskiego (zarejestrowano 1894 zeszyty). Załatwiano sprawy bie-żące, wyszukiwano dokumenty do wyciągów z akt b. I Korpusu gen. Dowbora-Muśnickiego, które w dalszym ciągu inwentaryzowano, po-dobnie jak akta Legionów Polskich. Kompletowano Archiwum Praso-we. Przyjęto w omawianym tygodniu akta i mapy (1 skrzynia) Grupy płk. Kulińskiego i w dalszym ciągu przyjmowano akta sądowe okręgu krakowskiego (6 skrzyń)35.

W sierpniu 1919 r. ukazał się rozkaz Ministra Spraw Wojskowych ustanawiający Centralne Archiwum Wojskowe instytucją autonomicz-ną, zwierzchnią nad tworzoną siecią archiwów wojskowych, służbowo uzależnioną od Departamentu Naukowo-Szkolnego36. Zadaniem Cen-tralnego Archiwum Wojskowego było gromadzenie, porządkowanie i przechowywanie: wszelkich akt wojskowych władz zaborczych i okupacyjnych pozostałych na ziemiach polskich; akt formacji polskich i związków wojskowych z czasów wojny światowej 1914–1918 oraz zbiorów z czasów dawniejszych. Archiwum podporządkowano referaty archiwalne przy dowództwach okręgów generalnych, a także zarządy archiwalne we Lwowie, Przemyślu, Krakowie i Poznaniu. Dyrektorem Archiwum został por. Pawłowski, który spełniał wszystkie – wymie-nione w paragrafie czwartym rozkazu – kryteria, wymagane do objęcia tego stanowiska: „Oficer lub urzędnik wojskowy, posiadający: a) ukoń-czone studia uniwersyteckie i stopień naukowy i b) dłuższą praktykę w archiwach krajowych lub zagranicznych”37. Dyrektor zobowiązany został do opracowania regulaminu organizacyjnego oraz zakresu zadań placówki. Kierując pracą instytucji, odpowiadał za wszystkie sprawy administracyjno-archiwalne i reprezentował CAW na zewnątrz. za okres 22.05–30.05.1919 r., opracowane przez dr. B. Pawłowskiego, s. 42.

35 Ibidem, Sprawozdanie z działalności za okres 4.07–11.07.1919 r., s. 271; Spra-wozdanie za okres 11.07.–18.07.1919 r., s. 301.

36 Rozkaz Dzienny MSWojsk. nr 195 z 22 sierpnia 1919 r.37 Ibidem.

323

Po zabiegach wokół odzyskania siedziby, rozkazem ministra spraw wojskowych nr 77 z 6 kwietnia 1920 r., Fort Włodzimierza w całości przekazano Centralnemu Archiwum Wojskowemu38. Nie oznaczało to końca problemów lokalowych. W korespondencji do szefa Wojskowe-go Instytutu Naukowo-Wydawniczego (WINW) z 17 września 1920 r. dyrektor Pawłowski po raz kolejny prosił o interwencję, w sprawie jak najszybszego opuszczenia Fortu Włodzimierza przez artylerię. Osta-tecznie, trwające kilka miesięcy przewożenie zasobu Archiwum z pała-cu Pod Blachą do Fortu Włodzimiera na ul. Zakroczymską, zakończono na początku 1921 r.

W okresie wojny polsko-bolszewickiej, gdy wojska sowieckie za-grażały stolicy, Pawłowski zgłosił się do służby liniowej i został przy-dzielony do gubernatora wojskowego w Warszawie. Najbardziej war-tościową część zasobu historycznego wywieziono do Krakowa, powie-rzając na czasowe przechowanie Akademii Umiejętności. 5 września 1920 r. Pawłowski ponownie objął stanowisko dyrektora CAW39.

23 listopada 1920 r. Pawłowski skierował do Komisji Kwalifikacyj-nej dla Absolwentów Działu Filozoficznego prośbę o przemianowanie z urzędnika na oficera Korpusu Naukowo-Oświatowego. Szef WINW, popierając ten wniosek, argumentował: „Urzędnik wojskowy VIII ran-gi dr Pawłowski, zarówno jako pracownik naukowy, jak również jako kierownik Centralnego Archiwum Wojskowego przedstawia dla zadań i prac Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego bardzo poważ-ną i fachową siłę”40.

30 kwietnia 1921 r. dr Pawłowski został zweryfikowany do stopnia podpułkownika41. W Jego aktach personalnych znajduje się interesują-cy dokument, datowany na 14 czerwca 1921 r. Jest to podziękowanie Głównego Urzędu Likwidacyjnego za wielokrotne udostępnienie i uła-twienie przeprowadzenia badań i weryfikacji akt okupacyjnych: „[…] ze względu na znaczenie gospodarcze umowy polsko-niemieckiej oraz ważność przechowania i utrzymania tych aktów, Główny Urząd Likwi-

38 Dziennik Rozkazów MSWojsk. 1920 r.39 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, s. 10.40 Ibidem, s.102, (na dokumencie odręczna adnotacja i podpis: „zgadzam się na

przemianowanie J. Jacyna”.41 Dziennik Personalny MSWojsk. nr 17 z 30 kwietnia 1921 r.

324

dacyjny uważa za obowiązek wyrażenia uznania i wdzięczności Kie-rownictwu Archiwum Wojskowego”42.

W czerwcu 1921 r. dyr. Pawłowski podjął decyzję, aby akta w za-rządach archiwalnych, które gromadziły i zabezpieczały dokumentację pozostawioną przez zaborców w b. Galicji i poznańskiem, podzielić na dwie grupy. W pierwszej grupie znalazłyby się akta mające znaczenie dla bieżącego życia wojska (przekazywane odpowiednim szefostwom dowództw okręgów korpusów i powiatowym komendom uzupełnień). Drugą grupę stanowić miały akta o wartości historycznej, odsyłane do Centralnego Archiwum Wojskowego. Inne materiały, uznane za bez-wartościowe, zalecono zniszczyć. Podobnie postępowano zarówno z napływającymi materiałami, jak i tymi, które już wcześniej włączo-no do zasobu Archiwum. Pomimo nie zakończonego procesu groma-dzenia archiwaliów z okresu wojny, Dyrektor podjął decyzję o zmia-nie struktury wewnętrznej zasobu CAW. Nowy podział obejmował: a) akta sprzed I wojny światowej, b) akta polskich formacji wojskowych z czasów wojny światowej i okresu bezpośrednio ją poprzedzającego, c) akta wojskowe formacji i dowództw rozformowanych po przejściu siły zbrojnej na stopę pokojową w 1921 r., d) akta władz i formacji niepolskich działających na obszarze ziem polskich podczas I wojny światowej43. Była to korzystna reorganizacja, gdyż regulowała jedno-cześnie zakresy czynności niewielkiej grupy pracowników merytorycz-nych Archiwum.

W opinii wystawionej Pawłowskiemu 30 grudnia 1921 r. jego bez-pośredni przełożony – gen. Wacław Tokarz – napisał: „Trochę za wy-godny pracownik, choć bardzo się poprawił ostatnimi czasy. Więcej ini-cjatywy, zapału, spodziewać się od niego nie można. Wymaga dozoru i pracy którym daje sobie radę nienajgorzej. Ostatnimi czasy stwier-dziłem znaczny postęp w jego traktowaniu [spraw – przyp. aut.] służ-bowych”44. W tym samym dokumencie, w rubryce „ocena wyższych przełożonych” napisano: „Ideowość i wartość moralna sprowadzają się do pewnego przywiązania do munduru, do osobistej uczciwości i prze-

42 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, s. 105.43 B. Woszczyński, op.cit.44 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Roczne uzupełnienie Listy kwalifi-

kacyjnej za rok 1921, s. 52.

325

ciętnej sumienności. Do poświęceń niezdolny. W polu nie szukał okazji do wyróżnienia się, a za wojen polskich nie szukał frontu”45. Rubryka zatytułowana „zdolności kierownicze” zawiera potwierdzenie wystar-czających na tym stanowisku kompetencji i umiejętności. W 1922 r. opinia gen. Tokarza brzmiała: „Pracuje bez porównania lepiej i wy-datniej niż w roku ubiegłym. Za mało tylko inicjatywy organizacyjnej i energii. Inteligentny i wartościowy oficer”46. W tym samym roku gen. Tokarz przesłał do Szefa Oddziału V Szt. Gen. pismo „Tajne 275/22”, w którym oświadczył, iż uważa za swój obowiązek uzupełnić, że „ppłk dr Bronisław Pawłowski, dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowe-go ostatnimi czasy rozwinął żywą działalność i okazał bez porówna-nia więcej zapału niż poprzednio. Podjął się – poza swemi zajęciami służbowemi – całego szeregu wykładów (w Szkole Intendentury, na kursach dla zdemobilizowanych), pracuje naukowo i podejmuje się wy-konania poważnej pracy naukowo wojskowej; pozatem w Centralnym Archiwum Wojskowym praca idzie porządnie”47. W rocznym uzupeł-nieniu listy kwalifikacyjnej za rok 1923 gen. Tokarz ocenił jako wybit-ne poczucie obywatelskie, gotowość ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny oraz ideowość w pojmowaniu służby w armii narodowej. Ogólna charakterystyka była następująca: „Bardzo dobry oficer i dobry organizator. Mogę stwierdzić, że ostatnimi czasy bez porównania lepiej spełnia swe obowiązki i czuwa nad służbą. Tylko więcej ruchliwości i inicjatywy”48. Ocena za rok 1924 brzmiała: „Zdolny ten oficer mógłby rozwinąć więcej inicjatywy i sprężystości. Jednak jest całkowicie na swoim miejscu i Centralne Archiwum Wojskowe postawił dobrze”49. Charakterystyka z roku 1925 jest następującej treści: „Doświadczenia ostatniego roku pozwalają mi stwierdzić, że ppłk Pawłowski rozwinął dużo inicjatywy, energii w swej działalności służbowej i dziś zasłu-guje na całkowite poparcie swoich przełożonych, jako pracownik du-żej miary”50. Lakoniczna, jednozdaniowa notatka z 2 grudnia 1926 r.

45 Ibidem.46 Ibidem, s. 54.47 Ibidem, Pismo tajne 275/22 z dnia 27.02.1922 r. napisane przez płk. dr. Wacława

Tokarza do Szefa Oddziału V Szt. Gen., s. 108.48 Ibidem, Roczne uzupełnienie Listy kwalifikacyjnej za rok 1923, s. 60.49 Ibidem, Roczne uzupełnienie Listy kwalifikacyjnej za rok 1924, s. 66.50 Ibidem, Roczne uzupełnienie Listy kwalifikacyjnej za rok 1925, s. 72.

326

brzmi: „Ostatni rok pracy daje mi możność jeszcze dodatniejszej niż poprzednio oceny tego dobrego pracownika i zdolnego wychowawcy swoich podwładnych”51. Ostatnia ocena wystawiona przez gen. Tokarza pochodzi z 1927 r. i zawiera ogólne stwierdzenie: „Wybitny dyrektor archiwum”. Dalej w wyszczególnionych rubrykach „Kategorie zdolno-ści i umiejętności” wpisano oceny począwszy od „wzorowy”, „bardzo dobrze”, „bardzo duże” po „wybitne”. Wpis przełożonego, aczkolwiek obszerny, wart jest przytoczenia w całości: „Zasługi ppłk. Pawłowskie-go wyrażają się w: a) zorganizowaniu CAW, b) wyszkoleniu fachowym całej kadry pracowników w tej dziedzinie, c) w zdobyciu uznania ar-chiwistyki wojskowej w ogólnym świecie naukowym oraz d) w po-ważnych pracach naukowych, poświęcanych zagadnieniom polskiej historii wojskowej”52. Przydatność w służbie została równie wyczerpu-jąco przedstawiona: „Jest bardzo zasłużonym organizatorem w zakresie archiwistyki wojskowej, poważnym badaczem naukowym, doskona-łym wykładowcą – obok więc prowadzenia archiwum może być użyty z wielką korzyścią jako wykładowca”53.

Rozkazem MSWojsk. nr 34 z czerwca 1927 r., zmieniono nazwę CAW na Archiwum Wojskowe, podporządkowując je szefowi Wojsko-wego Biura Historycznego (WBH)54. Do zadań Archiwum Wojskowego należało „gromadzenie, inwentaryzowanie i przechowywanie akt, które posiadają znaczenie dla historii wojskowości, w szczególności: a) akt, które dotyczą wojskowości polskiej przed upadkiem państwa polskiego oraz w okresie powstań narodowych, b) akt, które dotyczą wojskowo-ści polskiej (organizacji, związków i formacji wojskowych) w okresie wojny 1918–1919, c) akt, które dotyczą wojskowości polskiej po po-wstaniu państwa polskiego, d) akt, które dotyczą wojskowości obcych, a pozostają w związku z wojskowością polską”55. Ponadto ustalono, że Archiwum prowadzić będzie rejestrację akt wojskowych znajdujących się w innych archiwach oraz bibliotekach. Archiwum Wojskowemu powierzono także wydawanie inwentarzy akt wojskowych i katalogów wydawnictw specjalnych obowiązujących w siłach zbrojnych oraz nad-

51 Ibidem, s. 76. 52 Ibidem, Roczne uzupełnienie Listy kwalifikacyjnej za rok 1927, s. 80.53 Ibidem.54 Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 34, poz. 398, 1927.55 Ibidem.

327

zór nad składnicami akt. Po uregulowaniu spraw organizacyjno-admi-nistracyjnych dyr. Pawłowski podjął starania o właściwe zabezpiecze-nie akt najwyższych władz wojskowych z lat 1918–1928. Sukcesywnie zaczęły napływać materiały powstałe w kancelariach departamentów i komórek organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych. Rów-nolegle trwały czynności związane z dalszym scalaniem zespołów ar-chiwalnych. Kilkuosobowy zespół pod kierunkiem dr. Pawłowskiego opracował projekt „Instrukcji o przechowywaniu i wydzielaniu akt”, która miała obowiązywać w siłach zbrojnych. Organizował i prowa-dził szkolenia z zakresu archiwistyki, był również autorem wewnętrz-nych wskazówek metodycznych dla porządkujących akta w Archiwum Wojskowym. W 1928 r., opierając się na doświadczeniach archiwów państwowych B. Pawłowski wprowadził nową strukturę zasobu AW. Całość zasobu archiwalnego została podzielona na pięć działów: I – akta polskie dawne (do 1863 r.), II – akta związków i formacji woj-skowych po powstaniu 1863 r. do 1918 r., III – akta operacyjne polskie nowoczesne (dawne archiwum WBH) i akta operacyjne od 1918 r., IV – akta polskie nowoczesne (od 1918 r. z wyjątkiem akt operacyjnych), V – akta obce i biblioteka. Dokonany podział podyktowany był zarów-no potrzebami wojskowej służby archiwalnej, jak i zainteresowaniami historyków wojskowości56.

Dyrektor Bronisław Pawłowski, z racji podporządkowania orga-nizacyjnego, uczestniczył w zebraniach naukowych i odprawach or-ganizowanych przez Szefa WBH gen. Juliana Stachiewicza, któremu składał również raporty i sprawozdania. Po roku nadzorowania działal-ności Archiwum, gen. Stachiewicz wystawił Pawłowskiemu bardzo do-brą ocenę. Charakteryzując Jego zalety osobiste zaznaczył: „Człowiek o wysokiej kulturze, dużym wyrobieniu charakteru, jest człowiekiem nauki o wyrobionym imieniu, które rokrocznie utrwala przez nowe pra-ce historyczne”57. Zdolności kierownicze i organizacyjne Dyrektora Ar-chiwum nie uzyskały pozytywnej oceny szefa WBH, gdyż nie gwaranto-wały jego zdaniem pełnego wykorzystania potencjału, jakim dysponuje personel archiwum. Generał Stachiewicz przypisał ten fakt zbytniemu

56 B. Woszczyński, op.cit.57 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Roczne uzupełnienie Listy kwalifi-

kacyjnej za rok 1928, s. 82.

328

zaabsorbowaniu Pawłowskiego własną pracą naukową, podczas gdy, jak uważał, zarządzanie archiwum wymaga drobiazgowej, codziennej kontroli. W rocznej liście kwalifikacyjnej za rok 1929, widnieje ocena bardzo dobra, a za zdolności organizacyjne i kierownicze – dostatecz-na. W rubryce „inteligencja” odnotowano: „Wybitna. W ostatnim roku pomnożył swój dorobek naukowy kilkunastoma pracami historyczny-mi”58. Przydatność w służbie została uzupełniona stwierdzeniem, iż jest dobrym dyrektorem Archiwum i nadaje się na wykładowcę historii w szkołach wyższych. Ocena za rok 1930 jest analogiczna jak w roku poprzednim i poza bardzo dobrą notą ogólną, nie wnosi do opisu no-wych informacji.

Od początku utworzenia Centralnego Archiwum Wojskowego dr Pawłowski aktywnie działał na rzecz odzyskania utraconych archi-waliów proweniencji wojskowej. Jako przedstawiciel władz wojsko-wych był jednym z głównych referentów w rozmowach prowadzonych z Niemcami i Austrią. Priorytetową sprawą było odzyskanie akt inwa-lidów oraz innych dokumentów dotyczących zaopatrzenia emerytów, wdów i sierot. Dyrektor AW uczestniczył w rozmowach z Rumunią, Węgrami i Włochami. Rezultatem rokowań z Czechosłowacją był zwrot ok. 250 tys. kart ewidencyjnych, akt sądowych i innych dokumentów byłych żołnierzy austriackich – obywateli niepodległej Polski. W ze-spole akt Archiwum Wojskowego znajduje się wniosek urlopowy, skie-rowany drogą służbową przez ppłk. Pawłowskiego do Ministra Spraw Wojskowych59. Autor prosi w nim o udzielenie w ramach urlopu wy-poczynkowego, tj. w dniach od 1 września do 15 października 1924 r., zezwolenia na wyjazd zagraniczny. Jednym z punktów planowanej po-dróży był Wiedeń, gdzie Pawłowski miał przekazać instrukcje attaché wojskowemu, który przygotowuje materiały archiwalne do rokowań z Austrią. Zachowana dokumentacja sprawozdawcza w pełni odzwier-ciedla Jego nieocenione zasługi w zakresie działalności na rzecz odzy-skania utraconych archiwaliów60.

58 Ibidem, Roczne uzupełnienie Listy kwalifikacyjnej za rok 1929, s. 88.59 CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.87, Prośba do Gabinetu Ministra

Spraw Wojskowych z dnia 22.08.1924 r.60 Ibidem, sygn. I.341.2.30, Sprawozdanie za okres 1–14 lipca 1923 r.; sygn.

I.341.2.45, Sprawozdanie za okres 1 lipca 1928 – 30 czerwca 1929; sygn. I.341.2.46, Sprawozdanie za okres 1 lipca 1929 – 30 czerwca 1930 r.

329

Dr Bronisław Pawłowski aktywnie uczestniczył w pracach badaw-czych, oświatowych i popularyzatorskich realizowanych przez Samo-dzielny Referat Wojen Dawnych Wojskowego Biura Historycznego61. W zakresie badań nad materiałami źródłowymi kierował komisją po-wołaną do opracowania wydawnictwa na temat historii wojskowej wojny 1831 r.62. W 1928 r. wspólnie z dr. Ottonem Laskowskim opra-cował rozprawę programową pt. „Zadania dawnej historii wojskowej”. Współpracował z Wydziałem Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz wieloma insty-tucjami cywilnymi. Dyrektor Pawłowski przyjmował zaproszenia i uczestniczył w sesjach naukowych organizowanych przez różne pla-cówki naukowo-badawcze. Na IV Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich, który odbył się w grudniu 1925 r. w Poznaniu, reprezento-wał Centralne Archiwum Wojskowe z wykładem zatytułowanym „Stan i dezyderaty badań nad historią wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r.” Brał też udział w kolejnym, V Zjeździe Historyków Polskich w grudniu 1930 r. w Warszawie, na którym wygłosił referat pt. „Organizacja pracy w zakresie historii wojen”.

31 sierpnia 1931 r. został przeniesiony w stan spoczynku, lecz na-dal jako cywil pełnił obowiązki dyrektora Archiwum. W 1933 r. został „nieoczekiwanie w okresie faszyzacji wojska, przedwcześnie usunięty na emeryturę”63. Następstwem tego wydarzenia było pozbawienie Go stanowiska dyrektora Archiwum Wojskowego. W wieku 50 lat rozpo-czął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, złożywszy równocześnie podanie o kolokwium habilitacyjne. Rada Wydziału Humanistyczne-go UW na wniosek Wacława Tokarza, biorąc pod uwagę bogaty, opu-blikowany dorobek naukowy Pawłowskiego zwolniła Go z egzaminu habilitacyjnego. 24 czerwca 1934 r. otrzymał habilitację w zakresie hi-storii Polski nowożytnej ze szczególnym uwzględnieniem historii woj-skowej. Po zatwierdzeniu jej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 16 marca 1935 r. rozpoczął pracę dydaktycz-ną ze studentami. Początkowo doc. Pawłowski wykładał zagadnienia

61 CAW, Kolekcje Rękopisów, sygn. I.400.3410, Opracowanie kpt. Jana Giergiele-wicza pt. „Studia nad wojnami dawnemi w Wojskowym Biurze Historycznym”, s. 8.

62 Ibidem, s. 11.63 Archiwum Polskiej Akademii Nauk, (APAN), Materiały Bronisława Pawłow-

skiego, sygn. III–149.23, Autobiografia (mps z ok. 1960 r.), ss. 1–3.

330

związane z wojskiem polskim w dobie Stanisława Augusta. W kolej-nych latach, przejmując część zajęć i seminariów po Wacławie Tokarzu (w związku z jego chorobą i śmiercią w 1937 r.) kontynuował cykl wy-kładów o wojsku polskim w ostatnich latach dawnej Rzeczypospolitej. Był to czas intensywnej pracy dydaktycznej Pawłowskiego i niezwykle twórczy okres pracy badawczej. W 1935 r. wydał swoje najważniejsze dzieło, do którego gromadził i opracowywał materiały prawie dwa-dzieścia lat: „Historię wojny polsko-austriackiej 1809 r.” Powstały też liczne artykuły, recenzje i opracowania życiorysów do Polskiego Słow-nika Biograficznego. Poza obowiązkami docenta Uniwersytetu im. Jó-zefa Piłsudskiego w Warszawie i wspomnianymi pracami naukowymi „[…] swój wolny czas poświęca od szeregu lat pracy społecznej w Kole 2 p.p. Leg. Pol., biorąc czynny udział w opracowywaniu historii 2 puł-ku piechoty Legionów Polskich, ma powierzoną opiekę nad grobami poległych legionistów w kraju i za granicą oraz opiekę nad żyjący-mi ubogimi legionistami i ich rodzinami, zamieszkałymi za granicą. W związku z tym przedsiębierze częste wyjazdy za granicę, nie szczę-dząc trudów i własnych funduszów”64.

Wykłady z historii polskiej i nowożytnej prowadził doc. Pawłowski do wybuchu II wojny światowej. Po kapitulacji Warszawy kontynuował je na tajnych kompletach, uczestnicząc w pracach Sekcji Historycznej, a następnie Wydziału Humanistycznego Konspiracyjnego Uniwersyte-tu Warszawskiego. Od 1939 r. do chwili aresztowania przez Gestapo 8 sierpnia 1944 r., pracował jako kierownik jednej z warszawskich wy-pożyczalni książek. Wywieziony przez Niemców, znalazł się kolejno w obozach: Pruszkowie i Wrocławiu. Dzięki staraniom rodziny, udało się przenieść Pawłowskiego do gospodarstwa rolnego w okolice Wol-bromia (Śląsk). Praca ponad siły i prymitywne warunki egzystencji spowodowały utratę zdrowia i trwałe kalectwo. Ciężko schorowany powrócił do kraju, a straciwszy w Warszawie dach nad głową i cały warsztat pracy naukowca: księgozbiór, materiały archiwalne, notatki

64 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Wniosek (25–461) o odznaczenie za pracę społeczną Złotym Krzyżem Zasługi po raz pierwszy, Pawłowski Bronisław; Stanowisko: docent Uniwersytetu J. Piłsudskiego w Warszawie od 1.05.1934 r.; Tytuł naukowy: doktor filozofii; Zawód: profesor uniwersytecki; 21 lat służby w państwowo-ści polskiej; Adres: Warszawa ul. Królewska 1 m.14; s. 7.

331

do przyszłych prac i rękopisy prac gotowych do druku – osiedlił się z rodziną w Toruniu.

Od 1 stycznia 1946 r. B. Pawłowski objął stanowisko docenta eta-towego historii wojskowości na Wydziale Humanistycznym nowo po-wstałego Uniwersytetu Toruńskiego. Prowadził seminaria oraz wykłady kursowe i monograficzne z zakresu historii powszechnej. Przeniesiony do nowego środowiska mozolnie odbudowywał własny warsztat nauko-wy. Wnioski macierzystej uczelni o mianowanie Pawłowskiego profe-sorem, kierowane w ciągu kolejnych lat do władz, były systematycznie odrzucane. Dopiero 27 czerwca 1957 r., po październikowej odwilży, otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego historii Polski nowożytnej. W 1960 r. odszedł na emeryturę. Niemal do końca swoich dni pracował naukowo, prowadził (u siebie w domu) seminaria magisterskie i przyj-mował egzaminy. Zmarł w Toruniu, 6 stycznia 1962 r.

Bronisław Pawłowski był członkiem Komisji Historycznej i Ko-misji Historii Wojskowej Polskiej Akademii Umiejętności, członkiem czynnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, Komitetu Redak-cyjnego Polskiego Słownika Biograficznego. Został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi na wstędze Medalu Waleczności (1917), Krzyżem Walecznych (1922), Krzyżem Odrodzenia Polski za służbę archiwalną (1924), Krzyżem Niepodległości za ofiarną pracę ideową, literacko-niepodległościową i organizacyjną w Legionach Polskich (1931)65.

*

Charakteryzując własną twórczość naukową prof. Bronisław Paw-łowski podzielił ją na trzy okresy, znane również jako okresy: lwowski, warszawski i toruński66.

Pierwszy okres, tzw. lwowski, przypada na lata 1906–1914. Paw-łowskiego interesowały wówczas dwa zagadnienia: historia Galicji i polityka austriacka w sprawach polskich od 1772 do 1863 r. oraz drugi nurt, różnorodne zagadnienia z dziedziny wojskowości. „Zrazu w celu zbadania tych zagadnień odbywałem co roku w czasie feryj wakacyj-

65 CAW, KGiO, Bronisław August Pawłowski, Zeszyt ewidencyjny, s. 131.66 APAN, op.cit., s. 1.

332

nych studia w archiwach i bibliotekach krajowych, głównie we Lwo-wie i Krakowie, później zaś w r. 1912, gdy otrzymałem stypendium Wiedeńskiego Ministerstwa Oświaty również wyjeżdżałem na poszu-kiwania archiwalne do Wiednia i Warszawy”67. W tym okresie, na kan-wie materiałów archiwalnych, do których dotarł Pawłowski w ramach uzyskiwanych stypendiów zagranicznych powstały rozprawy: „Zajęcie Lwowa w r. 1772” i „Polityka austriacka w r. 1831”. Niepośrednią war-tość przedstawiają – zdaniem Profesora – dwie prace: „Austria a Rosja w początkach panowania Mikołaja I” i „Grzegorz XVI a sprawa polska po powstaniu listopadowym”, ogłoszone w Bibliotece Warszawskiej w 1913 r.

W drugim nurcie spraw, historii militarnej, najobszerniejszą z prac była książka pt. „Dwernicki” wydana w serii „Boje Polskie” w 1914 r. Kolejne wydania tej pracy istotnie różniły się od wydania pierwszego68. Jak zaznaczono we wstępie wydania drugiego, na zmiany i dopełnienia złożyły się nie tylko nowe badania źródłowe, ale także nowy sposób spojrzenia na sprawy wojenne. Obciążenie gen. Dwernickiego główną odpowiedzialnością za klęskę w wyprawie wołyńskiej w drugim wyda-niu zostało znacząco złagodzone. Autor zmieniając swój surowy osąd, współodpowiedzialnością za niepowodzenie obarczył również genera-łów: Jana Skrzyneckiego i Ignacego Prądzyńskiego. Zmiana stanowi-ska w tej kwestii spotkała się także z przychylną opinią środowiska historyków69. Z innych opracowań wymienić należy: „Wybuch rewo-lucji 29 listopada 1830”, „Lwów w r. 1809”, „Książę Józef Poniatow-ski”. W 1912 r. Pawłowski wydał oraz opatrzył wstępem i wyjątkami z korespondencji „Wspomnienia ks. Leona Sapiehy”, którego uważał za jedną z najwybitniejszych postaci XIX wieku, stawiając go obok ks. J. Poniatowskiego i ks. A. Czartoryskiego. Jak opiniował, choć przy-padały im różne role dziejowe do spełnienia, w różnych warunkach i okolicznościach, przyświecała im ta sama naczelna zasada życiowa – zbawienie Ojczyzny70.

67 Ibidem.68 Praca ta została wydana jeszcze dwukrotnie: w 1922 i 1927 r.69 Polski Słownik Biograficzny, Pawłowski Bronisław August (1883–1962), opr.

J. Serczyk, s. 491–493.70 Leon ks. Sapieha „Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863) z przedmową Sta-

nisława hr. Tarnowskiego, wydał, wstępem i wyjątkami z korespondencji zaopatrzył

333

Okres warszawski obejmuje lata 1918–1944. Poświęcił je Pawłow-ski przede wszystkim historii wojska polskiego. Wydał prace: „Wojsko polskie”, „ Pobór wojskowy w Królestwie Polskim”, „Wojsko Koronne i Komisja Wojskowa w dobie Konfederacji Barskiej”, „Kampania pol-ska na Wołyniu w r. 1792”, „Początki służby ks. Józefa Poniatowskie-go”, „Służba wojskowa Kościuszki”. W 1935 r. ukazała się obszerna monografia zatytułowana „Wojna polsko-austriacka w r. 1809”, która zdaniem prof. Stanisława Herbsta jest „[…] jednym z kamieni węgiel-nych naszej historiografii wojskowej”71. Bronisław Pawłowski napi-sał o niej w autobiografii: „Tę moją pracę uważam za najważniejszą, ponieważ ujmuje ona po raz pierwszy zagadnienia te wyczerpująco – w oparciu o nieznane lub nie wyzyskane źródła archiwów polskich oraz zagranicznych (wiedeńskich, paryskich i drezdeńskich). Znacze-nie tej pracy polega jeszcze na tym, że udało mi się zbadać materiał źródłowy odnoszący się do obu stron walczących i na tej podstawie sprostować błędne poglądy – wypływające z niedostatecznej znajomo-ści materiałów źródłowych przez moich poprzedników – zajmujących się tą kampanią”72. Praca, która – jak przyznał jej autor – kosztowa-ła wiele trudu i wysiłku otrzymała w 1938 r. nagrodę naukową Kasy im. Mianowskiego73. Drugą w dorobku naukowym pracą, wymienioną przez Profesora jako pożyteczną, oddającą znaczące usługi badaczom tej epoki są „Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej w roku 1831”. „Wartość tego wydawnictwa jest obecnie jeszcze większa, gdyż mate-riał archiwalny tam zamieszczony uległ w przeważającej części znisz-czeniu podczas ostatniej wojny”74. W tym okresie napisał Pawłowski historię Polski porozbiorowej dla encyklopedii łotewskiej, rozdział o Królestwie Kongresowym i powstaniu listopadowym dla „The Cam-bridge History of Poland”, a także pracę zatytułowaną „Restauracja i rewolucje w r. 1815–1830” zamieszczone w t. 7 „Historii Powszech-

Bronisław Pawłowski, Warszawa 1912.71 S. Herbst, Pięćdziesięciolecie pracy naukowej prof. dr Bronisława Pawłowskie-

go, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1958, nr 2, s. 444.72 APAN, op. cit., s. 2.73 Kasa im. Józefa Mianowskiego – Fundacja Popierania Nauki. Największa pol-

ska organizacja wspomagająca badania i wydawnictwa naukowe. Powstała w 1881 r., zlikwidowana w 1951 r., reaktywowana w 1991 r.

74 APAN, op. cit., s. 2.

334

nej” Trzaski, Everta i Michalskiego. Jako stały współpracownik PSB opracował szereg życiorysów, artykułów i recenzji prac historycznych. W okresie sprawowania funkcji Dyrektora Archiwum, dr Pawłowski opublikował na łamach „Archeionu”, artykuł o problematyce archiwal-no-metodycznej zatytułowany: „Nieco o brakowaniu akt”. Proponował w nim, aby brakowanie materiałów wykonywały instytucje przekazują-ce swój wytwór kancelaryjny. Tym samym do archiwów przekazywano by wyłącznie akta o znaczeniu historycznym. Informował o przygoto-wywanym projekcie instrukcji dotyczącej zasad postępowania z akta-mi wojskowymi. Poruszanymi w artykule zagadnieniami i refleksjami zainicjował ożywioną dyskusję w środowisku archiwistów.

Lata 1946–1962 spędził B. Pawłowski w Toruniu, gdzie na materia-łach pochodzących z miejscowego archiwum napisał rozprawę „Toruń na przełomie dwóch epok, 1772–1794” drukowaną w 1953 r. w „Za-piskach Towarzystwa Naukowego”. Nie chcąc rezygnować ze swoich dawnych zainteresowań, podjął, na podstawie archiwaliów warszaw-skich, pracę wydawniczą pt. „Protokoły Rady Stanu Księstwa War-szawskiego 1807–1813”. „Pracę tę obliczoną na 6 tomów mam zamiar w dalszym ciągu realizować, gdyż uważam wydawnictwo tego typu za bardzo potrzebne i pożyteczne”75. Szesnastoletni okres toruński scha-rakteryzował Profesor w swojej autobiografii następująco: „Prowadzi-łem wykłady kursowe i monograficzne z zakresu historii powszechnej oraz seminaria. Wieloletnia praca dydaktyczna pogłębiła moją wiedzę i dała mi duże zadowolenie”76. W swojej pracy dydaktycznej i wycho-wawczej starał się Profesor zaszczepić studentom przekonanie o szcze-gólnej pozycji historyka w społeczeństwie oraz roli historii w wychowa-niu patriotycznym narodu77. Był gorącym zwolennikiem obiektywizmu w odniesieniu do prowadzonych badań historycznych. Jak mawiał, rze-czy należy nazywać po imieniu, natomiast posługiwanie się eufemi-zmem jest oznaką braku odwagi cywilnej. Zalecał swoim studentom rozwagę w przeprowadzaniu selekcji faktów historycznych, a także zachowanie proporcji między ich opisem a interpretacją. Zdaniem Pro-

75 Ibidem.76 Ibidem, s. 3.77 L. Dudek, Wspomnienie o Profesorze [w:] Sesja..., ss. 85–94.

335

fesora to fakty, a nie ich interpretacja, powinny mówić same za siebie78. Jako intelektualista i uczony był człowiekiem niesłychanie skromnym i pracowitym, odznaczającym się wręcz żelazną samodyscypliną. Bar-dzo wymagający wobec siebie, wysoko stawiał poprzeczkę studentom i magistrantom. Był niezwykle życzliwy dla swoich słuchaczy i współ-pracowników. Całe życie udzielał pomocy i wsparcia tym, którzy tego potrzebowali79. Jeden z magistrantów Profesora, z pokolenia, które wraz z Październikiem wchodziło w dorosłe życie pisał: „Wytworzy-liśmy sobie obraz Profesora Pawłowskiego jako człowieka i oficera międzywojnia, nie tylko niedocenianego, ale podobnie jak wielu dys-kryminowanego”80.

Profesor Benon Miśkiewicz ukazując trwałe zasługi B. Pawłow-skiego dla polskiej historiografii, podkreślał Jego szczególną rolę w organizowaniu archiwalnego warsztatu pracy historyka wojskowo-ści81. Akcentując sumienność i dokładność analizy faktów, zarówno od strony historycznej, jak i wojskowej podkreślał: „Szereg jego rozpraw, obejmujących badania szczegółowe nad organizacją wojska, historią wojen i sztuki wojennej w latach 1768–1831 stanowi bardzo warto-ściowy wkład w znajomość tych zagadnień i nie posiada do dnia dzi-siejszego sobie równych”82.

Marian Kukiel, przyjaciel Profesora napisał z emigracji: „należał do tych paru ludzi, którzy tę gałąź nauki polskiej zbudowali pracą dzie-sięcioleci. […] Jego dorobek w tej dziedzinie jest niezastąpiony”83.

W 1958 r. w Toruniu, na uroczystości zorganizowanej z okazji ju-bileuszu pięćdziesięciolecia pracy naukowej prof. dr. Bronisława Paw-łowskiego głos zabrał Jubilat. Podziękowawszy wszystkim za pamięć Profesor stwierdził, że przez całe swoje życie czynił tylko to, co uważał

78 Ibidem.79 W. Lewandowski, Profesor Bronisław August Pawłowski (1883–1962) [w:] Se-

sja..., ss. 7–17.80 M. Urbański, Wspomnienie o Profesorze Bronisławie Pawłowskim [w:] Sesja...,

ss. 101–106.81 B. Miśkiewicz, Polska historiografia wojskowa. Próba analizy i syntezy, Toruń

2003, ss. 194–200.82 B. Miśkiewicz Bronisław Pawłowski 18.08.1883–06.01.1962, „Studia i Materia-

ły do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1962, T. 7, z. 2, s. 418.83 M. Kukiel, 50-lecie prac naukowych Bronisława Pawłowskiego, „Teki Histo-

ryczne”, 1958, T. 9, s. 141.

336

za swój podstawowy obowiązek: starał się dojść do prawdy o przeszłości i prawdzie pozostawać wierny84.

Bibliografia prac Bronisława Pawłowskiego85

1894Omów.: Pacce i Car, Gagarin M., Rozmowa Pawła I z Tadeuszem 1. Kościuszką w więzieniu w Petersburgu spisana po francusku, „Ty-dzień”, 1894, nr 14, s. 110–11.

1895Flam M., Pasteur Louis (27.12.1822–28.09.1895), „Tydzień”, 2. 1895, nr 41, s. 321–23.

1902Omów.: Jaworski F., Ostatnia podróż polarna, „Tydzień”, 1902, nr 3. 39, s. 620–21.Rec.: Pazdro Z., Lichwa w świetle ustawodawstwa synodal-4. nego polskiego w wiekach średnich, „Tydzień”, 1902, nr 15, s. 242–43.

1903Pawłowski B., Organizacja i praktyka żydowskich sądów podwo-5. jewodzińskich w okresie 1740–72 na podstawie lwowskich mate-riałów archiwalnych. „Tydzień”, 1903, nr 20, s. 160.

1904Omów.: Plotki i prawdy. Wydanie nowe poprzedzone wstępem 6. przez T. Romanowicza. „Tydzień”, 1904, nr 7, s. 129–130.Pawłowski B., Sprawa Józefa Kapuścińskiego (działalność 7. i śmierć J. Kapuścińskiego w powstaniu 1863 r.), „Tydzień”, 1904, nr 31, s. 243–44 nr 32, s. 251–53; sprostowanie, nr 35, s. 280.

84 J. Serczyk, Pięćdziesięciolecie pracy naukowej prof. Bronisława Pawłowskiego, „Zapiski Historyczne”, 1958/1959, z. 2/3, s. 271.

85 Bibliografię opracowano na podstawie zestawienia sporządzonego przez J. Ma-kowskiego („Zapiski Historyczne”, T. XXVIII, 1963, z. 3, ss. 507–515) oraz W. Re-zmera (Sesja..., ss. 109–126).

337

Nota: Dembiński B., Stanisław August i książę Józef Ponia-8. towski. „Tydzień”, 1904, nr 50.

1905Rec.: Pawłowicz E., W sprawie narodowych pamiątek. „Ty-9. dzień”, 1905, nr 3, s. 18–19.Nota: Paulsen F., Schopenhauer–Hamlet–Mefistofeles. Trzy 10. rozprawy z historii naturalnej pesymizmu, tłum. J. Kasprowicz, „Tydzień”, 1905, nr 38, s. 308.Rec.: Gembarzewski B., Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 11. 1815–1830, „Tydzień”, 1905, nr 5, s. 39–40.Omów.: Przegląd Historyczny, T. 1, zesz. 1. „Tydzień”, 1905, 12. nr 32, s. 260.Omów.: „ Kwartalnik Historyczny”. R. XVIII. „Tydzień”, 13. 1905, nr 14, s. 260.Pawłowski B., 1 i 2 listopada 1848 r. we Lwowie, (dot. bom-14. bardowania Lwowa w 1848 r. z rozkazu Hammersteina). „Ty-dzień”, 1905, nr 45, s. 357–59; nr 46 s. 366–68.Pawłowski B., Szkoła podchorążych piechoty a wybuch re-15. wolucji 29 listopada 1830, „Tydzień”, 1905, nr 48, s. 381–82; nr 49, s. 390–92; nr 50, s. 400–401; nr 51, s. 406–408; nr 53, s. 422–24. i Odb.: Lwów 1906, s. 30.Rec.: Pamiętniki wojskowe Józefa Grabowskiego, opr. W. Gą-16. siorowski, „Tydzień”, 1905, nr 18, s. 144.Nota: Hahn W., Juliusza Słowackiego „Samuel Zborowski”, 17. „Tydzień”, 1905, nr 30, s. 244.Nota: Sclavus W., (Gąsiorowski Wacław), Królobójcy, „Ty-18. dzień”, 1905, nr 55, s. 284.Nota: Sorel A., L’Europe et la revolution francaise. „Tydzień”, 19. 1905, nr 46, s. 372.Rec.: Sierzputowski T., Pierwsza próba reformy politycznej 20. w Polsce. Szkic historyczny z końca XVII w., Warszawa 1905, „Tydzień”, 1905, nr 3, s. 23.Omów.: Penzing E., Jak odpowiadać na pytania dziecięce. 21. Tłum. z niem. „Tydzień”, 1905, nr 43, s. 348.

338

1906Rec.: Spadek piśmienniczy po generale Maurycym hr. Hauke, 22. Z rkpsu wydał i przedmową poprzedził A. Rembowski, War-szawa 1906, „Tydzień”, 1906, nr 14, s. 112.Rec.: Blos W., Rewolucja francuska. Przekład z upoważnienia 23. autora z drugiego niemieckiego wydania w 2 t., Kraków 1905, „Tydzień”, 1906, nr 5, s. 120.Rec.: Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja 1794–1812, 24. Kraków 1905, „Tydzień”, 1906, nr 26, s. 208.Rec.: Payot J., Prawdy i wskazania. „Tydzień”, 1906, nr 14, 25. s. 120.Nota: Hahn W., Wincenty i Bonawentura Niemojewscy w „An-26. hellim”. Szkic historyczno–literacki, Lwów 1904, „Tydzień”, 1906, nr 4, s. 32.Rec.: Świtkowski M., Wspomnienia o Tomaszu Świtkowskim, 27. Lwów 1905, „Kwartalnik Historyczny”, t. 20, 1906, s. 564–567.Rec.: Szpotański S., Konarszczyzna. Przygotowania powstań-28. cze w Polsce 1835–1839. „Tydzień”, 1906, nr 8, s. 64.Rec.: Bąkowski K., Zamek Krakowski. Przewodnik do zwie-29. dzania, z dodatkami wspomnień historycznych, z planami i ilu-stracjami. Kraków, 1906, „Tydzień”, 1906, nr 25, s. 200.Rec.: Bąkowski K., Kronika krakowska 1796–1848, cz. 1. od 30. 1796–1815, Kraków 1906, „Tydzień”, 1906, nr 17, s. 136.Rec.: Wawrzeniecki M., Racławice. Rozumowany opis prze-31. biegu bitwy 4 kwietnia 1794 r. Przewodnik dla zwiedzających pole bitwy oraz najbliższą okolicę. Warszawa 1904, „Tydzień”, 1906, nr 39, s. 311–312.Pawłowski B., Przejście korpusu gen. Dwernickiego do Galicji 32. w r. 1831, „Kwartalnik Historyczny”, t. 20; 1906, s. 680–684.Pawłowski B., Kontrabanda w roku 1831 (O nieudanym prze-33. mycie karabinów zakupionych w Anglii w 1831 r. dla celów powstańczych), „Tydzień”, 1906, nr 44, s. 351–352.Pawłowski B., Teren bitwy Racławickiej, „Tydzień”, 1906, 34. nr 13, s. 101–102.

339

1907Pawłowski B., Listy Kościuszki, „Tygodnik Ilustrowany”, 35. 1907, nr 35, s. 708.Pawłowski B., Józef Bem i jego kampania siedmiogrodzka, 36. „Świat”, 1907, nr 42, s. 2–7; ibid., nr 43, s. 7–8.Pawłowski B., Wyprawa generała Dwernickiego na Wołyń, 37. „Biblioteka Warszawska”, 1907, t. 4. z. 3., s. 430–453.Rec.: Zamoyski A., Moje przeprawy. Pamiętnik Andrzeja Za-38. moyskiego o czasach powstania listopadowego 1830–1831, t. 1–2, „Kwartalnik Historyczny”, t. 21., 1907, s. 154–161.

1908Pawłowski B., Serce Kościuszki. „Tygodnik Ilustrowany”, 39. 1908, nr 17.Rec.: Tajemnicza postać spiskowca (o pracy S. Askenazego: 40. Łukasiński), „Świat”, 1908, nr 31, s. 13–14; ibid., nr 32, s. 3–4; ibid., nr 33, s. 8–10; ibid., nr 34, s. 14–15; ibid., nr 35, s. 7.

1909Pawłowski B., Kwestia włościańska w Królestwie Polskim 41. 1815–1831, „Prawda”, 1909, nr 20, s. 8–10; ibid., nr 21, s. 7–8; ibid., nr 23, s. 11–12; ibid., nr 25, s. 8–11.Pawłowski B., Lwów w 1809 roku, Lwów 1909, 82 s. 42. Pawłowski B., Nieznany list S. Małachowskiego, „Na ziemi 43. naszej”, 1909, nr 11, s. 5 (o liście napisanym 2 lipca 1791 roku przez marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachow-skiego do Michała Kochanowskiego mjr. wojsk koronnych).Pawłowski B., O Kordianie uwag parę, „Na ziemi naszej”, 44. 1909, nr 21, s. 4–6. (o spisku koronacyjnym na cara Mikołaja I na tle pierwszej części trylogii Słowackiego).Pawłowski B., Przyczynki do polityki austriackiej w czasie po-45. wstania polskiego w r. 1831, cz. I, Przeprawa ks. Adama Czar-toryskiego przez ziemie austriackie w r. 1831, „Kwartalnik Hi-storyczny” t. 23, s. 161–169.Pawłowski B., Z archiwaliów polskich r. 1831, „Na ziemi na-46. szej”, 1909, nr 4, s. 4–5. (o archiwum rodzinnym kniaziów Pu-

340

zynów z Gwoźdźca, zawierającym spuściznę gen. Dwernickie-go, która stanowiła podstawę jego pamiętników).Pawłowski B., Ze starych registratur. Archiwum ministerium 47. spraw wewnętrznych w Wiedniu, Namiestnictwa we Lwowie i akta królewszczyzn i dóbr kościelnych, „Na ziemi naszej”, 1909, nr 24, s. 6–7. (o drukowanych inwentarzach ww. zbiorów).Pawłowski B., Zgon generała Sowińskiego, „Na ziemi naszej”, 48. 1909, nr 20. s.1.Rec.: Gembarzewski B., Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 49. 1815–1830., z przedmową A. Rembowskiego, Warszawa 1903, „Kwartalnik Historyczny”, t. 23, s. 179–182.Rec.: Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, 50. cz. 1, Kraków 1909, „Świat”, 1909, nr 1.Rec.: Mościcki H., Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewi-51. cza. Tło historyczne III Cz. Dziadów, Warszawa 1908, „Świat”, 1909, nr 15, s.6–7.Rec.: Rączyński J., Moja wojaczka 1825–1831. Z notatek, 52. szkiców i wspomnień ułożył Władysław Chodkiewicz, Lwów 1908, „Kwartalnik Historyczny”, t. 23, s. 436–437.Rec.: Sierawski N., Pamiętnik oficera konnego pułku gwardii 53. za czasów W. Ks. Konstantego, Lwów 1907, „Kwartalnik Hi-storyczny”, t. 23, 1909, s. 238–240. Rec.: Sokołowski A., Dzieje powstania listopadowego, 1830–54. 1831, Wiedeń 1907, Krytyka, 1909, cz.1, s. 137–139.

1910Pawłowski B., Austria i Rosja w początkach panowania Miko-55. łaja I, Biblioteka Warszawska, 1910, t.4, z. 1, s. 285–310.Pawłowski B., Zajęcie Lwowa przez Austrię w r. 1772, Lwów 56. 1910, 81 s.Pawłowski B., Legenda czy fakt historyczny?, „Kurier War-57. szawski”, nr 181, s. 4–5, (o spisku koronacyjnym na cara Mi-kołaja I).Pawłowski B., Misja dyplomatyczna Słowackiego, „Świat”, 58. 1910, nr 18 s. 5–6 (o podróży Słowackiego do Paryża i Lon-dynu w 1831 r.).

341

1911Pawłowski B., Grzegorz XVI a Polska po powstaniu listopado-59. wym, „Biblioteka Warszawska”, 1911, t. 2, s. 498–513.Pawłowski B., Przyczynki do polityki austriackiej w czasie 60. powstania polskiego w r. 1831, cz. II, Dwernicki w Austrii, „Kwartalnik Historyczny”, t. 25, s. 197–227.Pawłowski B., Zajęcie Lwowa przez Austrię w r. 1772, „Tygo-61. dnik Ilustrowany”, 1911, nr 48.

1912Pawłowski B., Uwięzienie ks. Adama Sapiehy w roku 1863, 62. Biblioteka Warszawska, 1912, t. 3, z. 3, s. 490–512.Pawłowski B., Ostatnia dyktatura powstania, „Świat”, 1912, 63. nr 38.Sapieha Leon, Wspomnienia z lat 1803 do 1863. Przedmowa 64. Stanisława Tarnowskiego. Wydał, wstępem i wyjątkami z ko-respondencji zaopatrzył Bronisław Pawłowski. Lwów 1912, s. XLIII + 345, toż: w tłum. ros. 1916.

1913Pawłowski B., Książę Józef Poniatowski. W setną rocznicę bo-65. haterskiego zgonu, Lwów 1913, 116 s.

1914Pawłowski B., Książę Józef w literaturze 1913 roku, „Książka”, 66. 1914, nr 1–2, s. 20–23. (przegląd twórczości o Poniatowskim w stulecie jego zgonu).Pawłowski B., Dwernicki, Poznań 1914, 118 s., wyd. 2: Poznań 67. 1922, 96 s., wyd. 3: Poznań 1927, 95 s.Rec.: Pamiętniki Franciszka Gajewskiego z Błociszewa, płk. 68. wojsk polskich (1802–1831), do druku przygotował S. Kar-wowski, „Książka”, 1914, t.1–2, s. 24–25.Rec.: Kraushar A., Miscellanea archiwalne, z. 4, Źródła do dzie-69. jów polistopadowych 1813–1842, Warszawa 1914, „Książka”, 1914, nr 3, s. 149.

342

1915Pawłowski B., Od Kirlibaby po Halicz, „Czas”, 1915, nr 335, 70. s. 1; ibid., nr 338, s. 1. (o zwycięskim marszu 2 pułku Legio-nów Polskich pod dowództwem płk. Zygmunta Zielińskiego). Pawłowski B., Z dziejów II Brygady Legionów Polskich. Od 71. kwietnia do września 1915, „Czas”, 1915, nr 500, s. 1; ibid., nr 501, s. 1; ibid., nr 504, s. 1–2; ibid., nr 506, s. 1–2.

1917Pawłowski B., Z dziejów organizacji ostatnich wojsk polskich, 72. „Kurier Warszawski”, 1917, nr 1, s. 10–11. (o organizacji armii Księstwa Warszawskiego i armii Królestwa Polskiego).Pawłowski B., Virtuti Militari, „Kurier Warszawski”, 1917, nr 73. 60–63, s. 3–5. (o specjalnym odznaczeniu dla wojskowych wpro-wadzonym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego).Pawłowski B., Polskie szkoły wojskowe, „Wiadomości Pol-74. skie”, 1917, nr 127, s. 5–8. (o szkołach wojskowych w dobie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego).

1918Pawłowski B., Nasze wysiłki zbrojne doby porozbiorowej. Za-75. rys organizacyjny, Warszawa 1918, 34 s.Pawłowski B., Bitwa pod Stoczkiem 14 lutego 1831 r., „Wia-76. rus”, 1918, z. 5, s. 102–105.Pawłowski B., Z dziejów poboru do wojska w Królestwie Pol-77. skim, „Bellona”, 1918, t. I, z. 4, s. 273–280.Pawłowski B., Militaria polskie w warszawskich archiwach rzą-78. dowych, „Bellona”, 1918, t. I, z. 9, s. 661–673. (dzieje i ogólny spis materiałów złożonych w warszawskich archiwach rządo-wych odnoszących się do dziejów polskiej wojskowości).Rec.: Sokołowski A., Wyprawa Dwernickiego na Wołyń, Kra-79. ków 1917, „Bellona”, 1918, t. I, z. 6, s. 487–490.

1919Pawłowski B., Pobór wojskowy w Królestwie Polskim (1816–80. 1830), „Bellona”, 1919, t. II, z. 2, s. 81–94.

343

Pawłowski B., Wojsko Polskie, Warszawa – Poznań 1919, 63 s.81. Pawłowski B., Z przeszłości twierdzy Modlina, „Wiarus”, 82. 1919, z. 9, s. 260–265. (o powstaniu twierdzy z rozkazu Napo-leona w 1807 r.).

1920Pawłowski B., Obrona Torunia w r. 1809, „Straż nad Wisłą”, 83. 1920, nr 1, s. 10–11.Pawłowski B., Wyprawa gen. Dąbrowskiego do Wielkopolski 84. w r. 1794, „Straż nad Wisłą”, 1920, nr 3, s. 33–34.Pawłowski B., Ochotnicy dawniejszych czasów, „Tygodnik 85. Ilustrowany”, 1920, nr 30. s. 608.

1921Pawłowski B., Królestwo Polskie i wojna 1831, Kraków 1921.86. Pawłowski B., W przededniu Raszyna, „Bellona”, 1921, t. IV, 87. z. 9, s. 753–566.Pawłowski B., Wojsko Księstwa Warszawskiego, „Żołnierz 88. Polski”, 1921, nr 24–25, s. 6–7. (o utworzeniu wojska polskie-go w Księstwie Warszawskim i kampaniach ks. Józefa Ponia-towskiego w tym okresie).Pawłowski B., Z dziejów czwartego pułku piechoty, „Żołnierz 89. Polski”, 1921, nr 31, s. 6–9; ibid., nr 32, s. 6–9.Pawłowski B., Bitwa pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku, „Żoł-90. nierz Polski”, 1921, nr 34, s. 4–6.

1922Rec.: Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, 91. t.1. 1807–1808. Wyd. A. Skałkowski, Poznań 1921, „Bellona”, 1922, t. VIII, z.1, s. 103–104.Rec.: Kukiel M., Zarys historii wojskowości w Polsce, Warsza-92. wa 1921, „Bellona”, 1922, t. VI, z. 3, s. 320–323.Polemika o Dwernickim (z por. O. Laskowskim), „Bellona”, 93. 1922, t. VI, z. 3, s. 332–335.

344

1923Pawłowski B., Polska marynarka wojenna, „Żołnierz Polski”, 94. 1923, nr 6, s. 8–12.Pawłowski B., Polacy na San Domingo, „Żołnierz Polski”, 95. 1923, nr 11, s. 9.Pawłowski B., San Domingo, „Żołnierz Polski”, 1923, nr 12, 96. s. 6–9.Pawłowski B., Ostatni na ziemiach polskich rozkaz ks. Józe-97. fa Poniatowskiego, „Żołnierz Polski”, 1923, nr 18, s. 13–15. (Wydany przez ks. Józefa Poniatowskiego 6 maja 1813 r. w Krakowie, w przededniu wymarszu korpusu polskiego z Krakowa do Saksonii).Pawłowski B., Archiwalia wojskowe, „Polska Zbrojna”, 1923, 98. nr 45, s. 4–5.Pawłowski B., Zawody strzeleckie w r. 1813, „Polska Zbroj-99. na”, 1923, nr 274, s. 12.Królestwo Kongresowe i Powstanie Listopadowe. W świetle 100. źródeł przedstawił Bronisław Pawłowski, Kraków 1923.Polemika w sprawie Zarysu historii wojskowości w Polsce 101. i przebiegu bitwy grunwaldzkiej ( z M. Kukielem), „Bellona”, 1923, t. IX, z. 1, s. 107–111.

1924Pistor J.J., Memoriał o rewolucji polskiej 1794. Z franc. prze-102. tłum. i uzup. Bronisław Pawłowski, Warszawa 1924, s. 207, „Biblioteka Historii Wojskowości”, t. IV.

1925Pawłowski B., Stan i dezyderaty historii wojskowej w epo-103. ce Księstwa Warszawskiego w: Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu, t. 1, Referaty, Lwów 1925, s. 1–7.Pawłowski B., 29 listopada 1830, „Podoficer”, 1925, nr 3–4.104. Pawłowski B., Po zjeździe historyków, „Kurier Warszawski”, 105. 1925, nr 351.Rec.: Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddzia-106.

345

łów równorzędnych od r. 1717 do 1831, Warszawa 1925, „Bel-lona”, 1925, t. XIC, z. 3, s. 404–409.

1927Laskowski O., Pawłowski B., Badania dawnej polskiej histo-107. rii wojskowej. Zadania pracy i ogólna charakterystyka źródeł, Warszawa 1927, s. 47.Polemika w sprawie organizacji historii wojskowej. Odpowiedź 108. dr. Józefowi Siemieńskiemu, „Przegląd Historyczno-Wojsko-wy”, 1927, t. 1, s. 294–300.

1928Laskowski O., Pawłowski B., Polska historia wojskowa (w wy-109. pisach źródłowych), Warszawa 1928.Pawłowski B., Nieco o brakowaniu akt, „Archeion” 1928, z. 3, 110. s. 23–29.Pawłowski B., Początki służby ks. Józefa Poniatowskiego 111. w wojsku polskim, „Kwartalnik Historyczny”, 1928, t. 29, s. 532–579.Pawłowski B., Z dziejów kampanii 1809 roku w Galicji 112. Wschodniej w: Księga pamiątkowa 50-lecia Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie, Lwów 1928, s. 232–248.Rec.: Giedroyć F., Służba zdrowia w dawnym wojsku polskim, 113. Warszawa 1927, „Bellona”, 1928, t. 29, z. 3, s. 357–363.Rec.: Staszewski J., Wyprawa austriacka na Toruń i Pomorze 114. w 1809 r., „Roczniki Historyczne” t. 4, s. 60–87; „Kwartalnik Historyczny”, 1928, t. 29, s. 110–112.

1929Pawłowski B., Polski wywiad przed kampanią 1812 r. „Prze-115. gląd Historyczno-Wojskowy”, 1929, t. 1, s. 131–136.Pawłowski B., Wojsko w obronie konstytucji 3 Maja, „Polska 116. Zbrojna”, 1929, nr 120, s. 6–7.Odpowiedź dr. Józefowi Siemińskiemu, w związku z pracą: 117. W sprawie organizacji historii wojskowej. Badacze i archiwa. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1929, t. 1, s. 294–300.

346

1930Pawłowski B., Setna rocznica powstania listopadowego, Po-118. znań 1930, 135 s.Pawłowski B., Zwycięstwo nad Austriakami pod Górą (3 maja 119. 1809 r.), „Polska Zbrojna”, 1930, nr 120, s. 3–5.Pawłowski B., Hasła i programy w początkach powstania listo-120. padowego, „Polska Zbrojna”, 1930, nr 327, s. 1–2.Pawłowski B., Organizacja pracy w zakresie historii wojsko-121. wej, w: Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Pol-skich w Warszawie, t. 1, Referaty, Lwów 1930, s. 539–546.Pawłowski B., Materiały do dziejów polskich znajdujące się 122. w Wiedeńskim Archiwum Wojennym, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1930, t. 3, s. 285–291.Pawłowski B., Ś.P. Ludwik Finkel, (Wspomnienie pośmiertne), 123. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1930, t. 3, s. 329–330.Rec.: Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830–1831, Warszawa 124. 1930; „Bellona”, 1930, t. 36, z. 3, s. 633–640.

1931Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 125. 1830–1831, t. 1, Od 30 listopada do 4 marca 1831, Warszawa 1931, s. IX + 504.Encyklopedia wojskowa, t. 1, Warszawa 1931, Pawłowski Bro-126. nisław hasła dot. historii Księstwa Warszawskiego i archiwi-styki wojskowej.Pawłowski B., Manewry pod Gołębiem w r. 1791, „Przegląd 127. Historyczno-Wojskowy”, 1931, t. 4, s. 329–344.Rec.: Harbut J., Stanisław Józef Chłopicki. W stuletnią roczni-128. cę powstania listopadowego, Warszawa 1930; „Bellona”, 1931, z. 2, s. 412–414.Rec.: Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kraków 1931; 129. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1931, t. 4, s. 354–363.Rec.: Turowicz M., Jan Tyssowski. Dyktator krakowski 1846. 130. Działalność polityczna i społeczna 1811–1857, Warszawa 1930; „Bellona”, 1931, z. 3, s. 560–565.

347

1932Pawłowski B., Służba wojskowa Tadeusza Kościuszki w latach 131. 1790–1791, „Kwartalnik Historyczny”, 1932, t. 46, s. 36–73.Pawłowski B., Zdobycie przedmościa pod Ostrówkiem 3 maja 132. 1809 r., „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1932, t. 5, s. 399–420.Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 133. 1830–1831, t. 2, Od 5 marca do 11 maja 1831, Warszawa 1932, s. 337. Pawłowski B., Dziennik historyczny i korespondencja polowa 134. gen. Michała Sokolnickiego 1809, Kraków 1932, 135 s.Encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1932, Pawłowski Bro-135. nisław hasła dot. Historii Księstwa Warszawskiego i archiwi-styki wojskowej.Polemika (z Edmundem Oppmanem) w odpowiedzi na recen-136. zję E. Oppmana „Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 (dot. t. 1 i 2), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1932, t. 5, s. 269–272.Jabłoński T., Żoliborz, piękny brzeg Warszawy. Zarys histo-137. ryczny. Przedmową zaopatrzył Bronisław Pawłowski. Warsza-wa 1932, s. 63.

1933Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 138. 1830–1831, t. 3, Od 12 maja do 15 lipca 1831, Warszawa 1933, s. 373.Rec.: Staszewski J., Wojsko polskie na Pomorzu i pod Gdań-139. skiem w 1807 r., Gdańsk 1933; „Przegląd Historyczno-Woj-skowy”, 1933, t. 6, s. 294–298.Rec.: Źródła do dziejów Pomorza w czasach Księstwa War-140. szawskiego, cz. 1, Zajęcie Pomorza 1806/1807 r., podał J. Staszewski, Toruń 1933; „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1933, t. 6, s. 292–294.Polemika (z Edmundem Oppmanem) druga odpowiedź na re-141. cenzję E. Oppmana Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831, (dot. t. 1 i 2), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1933, t. 6, s. 281–282.

348

1934Pawłowski B., Stoczek, Lwów 1934, s. 39.142. Pawłowski B., Samo-Sierra, Lwów 1934, s. 38.143. Pawłowski B., Ideologia powstania listopadowego, „Pion”, 144. 1934, nr 48, s. 1–2.Rec.: Dutkiewicz J., Austria wobec powstania listopadowego, 145. Kraków 1933; „Nowa Książka”, 1934, z. 5, s. 216.Rec.: Maleczyńska E., Gilewicz A., Materiały i wskazówki 146. do nauczania historii Ziemi Czerwieńskiej do 1772 r., Lwów 1933; „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1934, t. 7, z. 1, s. 168–169.Omów.: Kasprzycki T., Kartki z dziennika oficera I Brygady, 147. „Nowa Książka”, 1934, z. 5, s. 79–81.

1935Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej w r. 1809, 148. Warszawa 1935, s. 557.Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 149. 1830–1831, t. 4, Od 16 lipca do 8 października 1831 oraz uzu-pełnienia, Warszawa 1935, s. 380.Pawłowski B., Szymon Askenazy, 28.12.1866–22.06.1935, 150. Wspomnienie pośmiertne, „Kwartalnik Historyczny”, 1935, t. 49, s. 540–559.Pawłowski B., Szymon Askenazy, „Przegląd Historyczno-Woj-151. skowy”, 1935, t. 8, z. 1, s. 159–163.Pawłowski B., Amira Jan, Polski Słownik Biograficzny [PSB], 152. Kraków 1935, t. 1, s. 87.Pawłowski B., Baranowski Antoni Longin (1854–1922), PSB, 153. t. 1, s. 276.Pawłowski B., Bennet Jan, PSB, t. 1, s. 435.154. Rec.: Dziewanowski W., Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce, 155. Warszawa 1935; „Nowa Książka”, 1935, z. 6, s. 308.Rec.: Kasprzycki T., Kartki z dziennika oficera I Brygady, War-156. szawa 1934, „Nowa Książka”, 1935, z. 2, s. 79–80.Rec.: Laskowski O., Jan III Sobieski, Lwów 1933, „Nowa 157. Książka”, 1935, z. 7, s. 351.

349

Rec.: Tyszkowski K., Stefan Batory, Lwów 1933, „Nowa 158. Książka”, 1935, z. 1, s. 20–21.

1936Pawłowski B., Restauracja i rewolucje (1815–1830), w: Wiel-159. ka Historia Powszechna, t. 6, Od Wielkiej Rewolucji do wojny światowej, cz. 1, 1789–1848, Warszawa 1936, s. 470–584.Pawłowski B., Wojna polsko-rosyjska w roku 1792 na Woły-160. niu, Równe 1936, s. 52.The Sixth Congress of Polish Historiana. By Pawłowski B., 161. Baltic countries a survey of the peoples and states on the Baltic with special regard to their history, geography and economies, R. 2, nr 1.Pawłowski B., Białowiejski Celestyn, PSB, t. 2, s. 18.162. Pawłowski B., Biegański Łukasz, PSB, t. 2, s. 28–29.163. Pawłowski B., Bieliński Julian, PSB, t. 2, s. 52–53.164. Pawłowski B., Biernawski Antoni, PSB, t. 2, s. 85.165. Pawłowski B., Błędowski Aleksander, PSB, t. 2, s. 134–135.166. Rec.: Arciszewski-Rola S., Sztuka dowodzenia na Zachodzie 167. Europy, Warszawa 1934, „Nowa Książka”, 1936, z. 9, s. 520–521.Rec.: Bagiński H., U podstaw organizacji wojska polskiego 168. 1908–1914. Materiały do historii ruchu niepodległościowego, t. 1, Warszawa 1935, „Nowa Książka”, 1936, z. 5, s. 282–283.Rec.: Charewiczowa Ł., Czarna kamienica i jej mieszkańcy, 169. Lwów 1935, „Nowa Książka”, 1935, z. 10, s. 574–575.Rec.: Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–170. 1918, Lwów 1935, „Nowa Książka”, 1936, z. 6, s.329–330.

1937Pawłowski B., Kampania polska na Wołyniu w 1792 r., Łuck 171. 1937, 52 s.Pawłowski B., Wojna polsko-rosyjska w roku 1792 na Woły-172. niu, „Rocznik Wołyński”, Równe 1937, t. 5–6, s.1–52.Pawłowski B., Bukowski Ludwik, PSB, t. 3, s. 121–122.173. Pawłowski B., Chłopicki Józef Grzegorz, PSB, t. 3, s. 310–313.174.

350

Pawłowski B., Chłopicki Ludwik, PSB, t. 3, s. 313.175. Pawłowski B., Chrzanowski Wojciech, PSB, t. 3, s. 463–467.176. Rec.: Piłsudski J., Pisma, Mowy, Rozkazy, Warszawa 1936, 177. „Nowa Książka”, 1937, z. 1, s. 25–26.Rec.: Starzyński R., Cztery lata wojny w służbie Komendan-178. ta. Przeżycia wojenne. 1914–1918, Warszawa 1937, „Nowa Książka”, 1937, z. 10, s. 597–598.

1938Pawłowski B., Wojska koronne i Komisja Wojskowa w dobie 179. Konfederacji Barskiej 1768–1772, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1938, t. 10, s. 194–239.Pawłowski B., Wacław Tokarz, „Kwartalnik Historyczny”, 180. 1938, z. 1, s. 1–14. (Wspomnienia pośmiertne).Pawłowski B., Cichowski Seweryn, PSB, t. 4, s. 29.181. Pawłowski B., Cocci Karol Ernest Fryderyk, PSB, t. 4, s. 92.182. Pawłowski B., Czacki Michał, PSB, t. 4, s. 143–144.183. Pawłowski B., Czapski Antoni, PSB, t. 4, s. 177–178.184. Pawłowski B., Czarnomski Franciszek, PSB, t. 4, s. 232.185. Pawłowski B., Czołczyński Alojzy, PSB, t. 4, s. 369.186. Pawłowski B., Czyżewski Franciszek Józef, PSB, t. 4, s. 381.187. Pawłowski B., Dahlke Ludwik, PSB, t. 4, s. 390.188. Pawłowski B., Daret Karol, PSB, t. 4, s. 434.189. Pawłowski B., Dąbrowski Aleksander, PSB, t. 4, s. 471.190. Rec.: Jabłoński H., Aleksander Waszkowski. Ostatni naczelnik 191. miasta Warszawy w powstaniu 1863/1864, Warszawa 1937, „Nowa Książka”, 1937, z. 10, s. 586–587.Rec.: Konopczyński W., Konfederacja Barska, t. 1–2, War-192. szawa 1936 i 1938, „Kwartalnik Historyczny”, 1938, t. 52, s. 675–682.Rec.: Krasicki A., Dziennik z kampanii rosyjskiej Krasickiego 193. Augusta porucznika w sztabie Komendy Polskiej 1914–1918, Lwów 1934, „Nowa Książka”, 1938, z. 2, s. 87–88.Rec.: Kutrzeba T., Wyprawa kijowska 1920 r., Warszawa 1937, 194. „Nowa Książka”, 1938, z. 1, s. 21–22.Rec.: Lewicki K., Uniwersytet Lwowski a powstanie listopado-195. we, Lwów 1938, „Nowa Książka”, 1938, z. 5, s. 274.

351

Rec.: Lafeuillade J., Les grandes lois de l′organisation. Le 196. XVIIIe siècle, L’Evolution Militaire Organique, Paris 1937, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1938, t.10. s. 295–298.Rec. : Moraczewski A., Samorząd Warszawy w dobie powsta-197. nia listopadowego, Warszawa 1938, „Nowa Książka”, 1938, z. 4, s. 206–207.

1939Pawłowski B., Dobiecki Wincenty, PSB, t. 5, s. 231.198. Pawłowski B., Dobiecki Wojciech, PSB, t. 5, s. 231–232.199. Pawłowski B., Dobrogoyski Damazy, PSB, t. 5, s. 246–247.200. Pawłowski B., Dobrogoyski Ignacy, PSB, t. 5, s. 247.201. Pawłowski B., Dobrowolski Józef, PSB, t. 5, s. 253–254.202. Pawłowski B., Drewnowski Tomasz, PSB, t. 5, s. 374.203. Pawłowski B., Dulfus Stanisław, PSB, t. 5, s. 459–460.204.

1946Pawłowski B., Grunwald, Toruń 1946, s. 40.205.

1947Rec.: Kirchmeyer J., Kampania wrześniowa, Poznań 1947, 206. „Roczniki Historyczne”, 1947, t. 16, s. 336–341.

1948Pawłowski B., Warszawa w r. 1809, Toruń 1948, 168 s.207. Rec.: Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 4, Dzieje Polski 208. porozbiorowej 1795 (1772)–1914, Warszawa 1946, „Kwartal-nik Historyczny”, 1948, t. 55, s. 60–62.Pawłowski B., Dutkiewicz J., Dwernicki Józef, PSB, t. 6, 209. s. 19–22.

1949Rec.: Osmólska-Piskorska B., Pomorskie Towarzystwo Pomo-210. cy Naukowej. Pół wieku istnienia i działalności 1848–1898, To-ruń 1948; „Kwartalnik Historyczny”, 1949, t. 57, s. 306–307.

352

1951Pawłowski B., The November Insurection, w: The Cambridge 211. History of Poland, t. 2, From Augustus II to Pilsudski (1697–1925), Cambridge University Press, s. 295–310.

1953Pawłowski B., Toruń na przełomie dwu epok 1772–1794, Zapi-212. ski TNT, Toruń 1953, t.19, z. 1–4, s. 181–240.

1959Pawłowski B., Bitwa pod Raszynem, „Stolica”, 1959, nr 16, 213. s. 10–11.Pawłowski B., Gorzeńska Aleksandra ze Skórzewskich, PSB, 214. t. 8, s. 324–325.Rec.: Zych G., Rok 1807, Warszawa 1957, „Zapiski Historycz-215. ne”, 1958, t. 24, z. 1, s. 118–121.

1960Pawłowski B., Protokoły Rady Stanu Księstwa Warszawskie-216. go, t. 1, cz. 1, Toruń 1960, s. XVIII+375.Rec.: Łukasiński W., Pamiętnik, Opr. R. Gerber, Warszawa 217. 1960; „Stolica”, 1960, nr 48, s. 19.

1961Rec.: Staszewski J., Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, 218. Gdańsk 1958; „Zapiski Historyczne”, t. 26, z. 1, s. 139–142.

1962Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania stycznio-219. wego. „Studia z historii wojskowości”, Warszawa 1962, 294 s.Pawłowski B., Protokoły Rady Stanu Księstwa Warszawskie-220. go, t. 1, cz. 2, Toruń 1962, s. 383.

1965Pawłowski B., Mencel T., Protokoły Rady Stanu Księstwa War-221. szawskiego, t. 2, cz. 1, Toruń 1965, s. XI +332.

353

1968Pawłowski B., Mencel T., Protokoły Rady Stanu Księstwa 222. Warszawskiego, t. 2, cz. 2, Toruń 1968, s. 384.