Embed Size (px)
Citation preview
Geert Bachot
10 juni 2015
Waren de goden Starfleet officieren?
In welke mate is Star Trek een religie?
CVO Tweedekansonderwijs
ASO3 Humane Wetenschappen - onderzoekscompetentie
begeleider: Anne van Gils
Inhoudstafel
Inhoudstafel................................................................................................................................2
Inleiding .....................................................................................................................................3
1 Theoretisch kader......................................................................................................................4
1.1 Star Trek................................................................................................................................4
1.2 Science fiction als maatschappelijk fenomeen.......................................................................5
1.3 Star Trek als alternatieve religie.............................................................................................8
2 Praktisch onderzoek................................................................................................................10
2.1 Methode...............................................................................................................................10
2.2 Verloop van het onderzoek..................................................................................................10
2.3 Resultaten ...........................................................................................................................11
Conclusie..................................................................................................................................11
Bronnen....................................................................................................................................12
Bijlagen ....................................................................................................................................13
3
Inleiding
De titel van dit werk is een verwijzing naar het boek 'Waren de goden kosmonauten?',
oorspronkelijke titel: 'Erinnerung an die Zukunft', in het Engels vertaald als 'Chariots from the gods',
van de bekende Zwitserse schrijver Erich von Däniken. In dat boek uit 1968 oppert Von Däniken
de theorie dat de overeenkomsten tussen oude culturen op verschillende continenten enkel te
verklaren zijn, als die gemeenschappelijke 'leermeesters' zouden gehad hebben. Die leermeesters
zouden dan van een buitenaardse planeet komen1.
Een analogie met dit onderzoek zou dan zijn, dat Star Trek een inspiratiebron voor
hedendaagse wetenschappers en uitvinders van technologie is. De officieren van Starfleet als
'leermeesters', zeg maar. Inderdaad, nog in 2015 kreeg de bekende Engelse acteur Sir Patrick
Stewart, die captain Jean-Luc Picard speelde in Star Trek: The Next Generation, om die reden een
eredoctoraat van de Vrije Universiteit Brussel2. Datzelfde jaar liet een steenrijke Chinese
zakenman een kantoorgebouw optrekken, geheel gemodelleerd naar de Enterprise van Star Trek3.
In de media horen of lezen we over de uitwassen en misbruiken door religies en geestelijken.
Het katholicisme wordt geplaagd door pedofilieschandalen, in het Westen stromen kerken leeg.
Men wil of kan zich er niet meer mee identificeren.
Volgens sommige postmodernisten is de tijd van de 'grote verhalen' voorbij. Grote verhalen
helpen of hielpen mensen in hun zoektocht naar een identiteit en plaats in de samenleving. Religie
is zo’n groot verhaal. Men probeert of probeerde te leven volgens de waarden en normen die in de
verhalen verwoord werden. In hun zoektocht naar waarheid en antwoorden op de grote
levensvragen houden mensen het tegenwoordig niet meer bij één verhaal of doctrine. Dit schrijven
wil onderzoeken of en hoe Star Trek een plaatsvervangende religie kan zijn, die mensen helpt bij
het zoeken naar antwoorden en vinden van een levensdoel en houvast.
Dit gebeurt aan de hand van een korte beschouwing van science fiction en van het
postmodernisme, omdat die iets zeggen over het zoeken naar een identiteit en hoe verschillende
groeperingen dat doen. Religieus extremisme is één manier, Star Trek een andere, maar het zijn
uitingen van eenzelfde zoektocht, eenzelfde tendens.
1 VON DANIKEN, E. Chariots of the gods. Beschikbaar op: http://www.ferventechnologies.com/wp-
content/uploads/2014/12/chariots.pdf. Geraadpleed op 21/5/20152 DE MORGEN, VUB reikt eredoctoraat uit aan kapitein Jean-Luc Picard uit Star Trek. Beschikbaar op
http://www.demorgen.be/tvmedia/vub-reikt-eredoctoraat-uit-aan-kapitein-jean-luc-picard-uit-star-trek-
a2332267/. Geraadpleegd op 25/5/20153 DE MORGEN, Zakenman bouwt Star Trek hoofdkwartier voor zijn bedrijf. Beschikbaar op
http://www.demorgen.be/nieuws/zakenman-bouwt-star-trek-hoofdkwartier-voor-zijn-bedrijf-a2336196/ .
Geraadpleegd op 25/5/2015.
4
De Amerikaanse anthropoloog Michael Jindra heeft al een kort onderzoek gedaan naar de
vraag of Star Trek een religie is. Naar de schriftelijke neerslag van zijn bevindingen, door de
schrijver Mark Strauss, zal in dit onderzoek dan ook verwezen worden4.
1 Theoretisch kader
Om tot het beantwoorden van de centrale vraag te komen, is het belangrijk om eerst een
aantal begrippen te verklaren. Ook iemand die niet vertrouwd is met Star Trek, moet kunnen
begrijpen waarover het gaat. In de angelsaksische wereld bestaat er immers wel een film- en tv-
cultuur, maar daarbuiten veel minder of in het geheel niet. Als verklede man of vrouw over straat
lopen is in landen als de VS of Australië perfect aanvaardbaar, maar in Europa niet. Hetzelfde geldt
voor een passie voor Star Trek, die bij ons in de Oude Wereld wat lacherig onthaald en als
kinderachtig afgedaan wordt.
1.1 Star Trek
Star Trek is een Amerikaanse science fiction franchise, die in 1964 bedacht werd door Gene
Roddenberry. Het woord franchise wordt in Van Daele verklaard als “het recht dat een centrale
onderneming tegen bepaalde voorwaarden verleent aan particuliere ondernemers onder haar
naam te werken”1, wat in de praktijk neerkomt op de verkoopsrechten van kledij,
gebruiksvoorwerpen, logo’s, filmtitels, kortom: de juridische beveiliging van merchandising. Voor
de leesbaarheid en begrijpelijkheid van de tekst, zal met ‘franchise’ vanaf nu de combinatie van
series en films bedoeld worden.
Star Trek werd opgenomen in de Paramount Studios in Hollywood. Er zijn vijf live gespeelde
series en één animatieserie gemaakt: The Original Series, The Animated Series, The Next
Generation, Deep Space 9, Voyager en Enterprise. De 'captains' zijn achtereenvolgens: James T.
Kirk, Jean-Luc Picard, Benjamin Sisko, Kathryn Janeway en Benjamin Archer. De actie heeft één
tot drie eeuwen in de toekomst plaats. Op het moment waarop deze tekst geschreven werd, was
de dertiende bioscoopfilm in productie in de Hollywoodstudio's van Paramount. J. J. Abrahams is
er de regisseur van.
Hoewel Star Trek's geestelijke vader Gene Roddenberry het met kracht ontkent, lijkt de hele
vormgeving van Star Trek gebaseerd op de film Forbidden Planet uit 1956. Meteen ziet men
inderdaad hoe ‘Star Trek’ de film is, gelet op de kostuums, de decors, de geluiden, de personages,
de verhaallijn, de dialogen5 – Star Trek staat hier tussen aanhalingstekens, omdat het als kenmerk
gebruikt wordt. Een groot verschil met Star Trek is echter, dat Forbidden Planet een pessimistisch
4 STRAUSS M., Is Star Trek a religion?, http://io9.com/5272441/is-star-trek-a-religion, 2009. Geraadpleegd
op 21/5/20155 http://startrekfactcheck.blogspot.be/2013/07/gene-roddenberrys-cinematic-influences.html
5
toekomstbeeld geeft. De grote aantrekkingskracht van Star Trek schuilde ondermeer net in het
utopische, positieve toekomstbeeld. Vanwaar dat pessimistische toekomstbeeld komt, wordt
hieronder verklaard in het hoofdstuk over utopia en dystopia.
Al na drie seizoenen werd de eerste serie van Star Trek in 1969 afgevoerd en dit zou de
geschiedenis ingaan als een van de grootste commerciële vergissingen ooit in Hollywood. In de
jaren 1980 gingen enkele producers weer rond de tafel zitten met bedenker Gene Roddenberry,
om de creatie van een nieuwe serie te bespreken. De onderhandelingen waren moeilijk, maar in
1986 kwam men tot een akkoord: The Next Generation zou zo'n honderd jaar na de originele serie
gesitueerd worden, met een volledig nieuwe bemanning, die op geen enkele manier gerelateerd
was aan de bemanning van de oorspronkelijke Enterprise.
De Enterprise, met als technische naam NCC-1701, was het vlaggenschip van Starfleet, de
opvolger van de NASA, zeg maar. De impact van Star Trek bleek al hieruit, dat NASA's eerste
space shuttle, in 1982, ook Enterprise heette, genoemd naar de Enterprise uit Star Trek6.
Starfleet is de miltaire afdeling van ‘The United Federation of Planets’. Die federatie garandeert
interplanetaire vrede, vergelijkbaar met de Verenigde Naties, die in onze tijd hetzelfde beoogt
tussen de aangesloten landen7. Ten tijde van de Koude Oorlog was dat verlangen zeer reëel.
De jaren 1980 waren een ander tijdperk. In 1989 zou de Koude Oorlog eindigen en dat wordt
ook duidelijk in de serie The Next Generation.
Het voorheen vijandige Klingonrijk heeft zich aangesloten bij de United Federation of Planets.
1.2 Science fiction als maatschappelijk fenomeen
Voor de historische, sociale en maatschappelijke situering van Star Trek, is het nodig dat er
enkele begrippen verklaard worden. De begrippen utopia, dystopia en postmodernisme worden in
de gewone sociale omgang niet vaak gebruikt, maar voor dit werk moeten ze wel gekend zijn bij de
lezer. Utopia is een goede perfecte wereld. Dystopia is een slechte perfecte wereld.
Postmodernisme is een stroming, een visie, een beleving in onze Westerse wereld.
Star Trek in een hedendaagse context duiden, kan niet zonder in te gaan op de postmoderne
visie. Deze komt ook in dit hoofdstuk ter sprake.
Utopia en dystopia
Etymologisch betekent u-topia letterlijk ‘goed-plaats’, dus een goede plaats (die niet bestaat).
In de betekenis van ‘goed’ komt die u of eu ook voor in ‘eu-genetica’, het biologisch verbeteren van
leven. Het deel ‘topia’ (Grieks: τόπος, plaats) vinden we ook terug in bijvoorbeeld ‘topologie’ en
‘topografische kaarten’.
6 NASA. Space shuttle Enterprise. Beschikbaar op: http://nasa.wikia.com/wiki/Space_Shuttle_Enterprise
Geraadpleegd op 30/3/20157 DODDEMA, H. Memory Alpha. Beschikbaar op http://en.memory-alpha.org/wiki/Starfleet . Geraadpleegd
op 5/4/15.
6
Een dys-topia is dan een slechte plaats (die niet bestaat). Het deel ‘dys’ staat voor iets slechts
of verstoords, zoals in bijvoorbeeld ‘dys-lexie’ en ‘dys-functioneel’, een storing bij het lezen en iets
dat niet werkt. Een bekend voorbeeld van een vroeg dystopia, is het 18e eeuwse ‘Gulliver’s
Travels’ van Jonathan Swift, een boek dat bij het grote publiek de reputatie van kinderverhaal
heeft, maar eigenlijk een politieke aanklacht en satire is. De beschouwing daarvan is hier echter
niet relevant, omdat dit werk over moderne politiek en nieuwe technologie gaat.
Tijdens de industriële revolutie leefde er een quasi-ongebreideld vertrouwen in de nieuwe
technologie, omdat die het leven zou verbeteren en comfortabeler maken. Losstaand daarvan zou
de hierna verder besproken Russische filosoof Karl Marx schrijven, dat iedereen een goed leven
zou hebben in de klassenloze communistische maatschappij. Kortom, de toekomst zag er goed uit.
Maar door de steeds duidelijkere nadelen van technologie en van het communisme, bleef dat niet
duren. De mens zag de toekomst steeds bedreigender en minder rooskleurig op zich afkomen. Dit
uitte zich onder andere in films. Vroege voorbeelden zijn ‘Metropolis’ (1927) van Fritz Lang en
‘Modern Times’ (1936) van Charles Chaplin. De Holocaust en de V-bommen tijdens de Tweede
Wereldoorlog waren een triest dieptepunt van de negatieve toepassing van moderne technologie,
om nog maar te zwijgen van de atoombommen.
Het communisme, dat aanvankelijk werd voorgesteld als een ideale toekomst en ook bij ons
veel aanhang kende, werd als een bedreiging ervaren en dit speelde mee in het verlangen naar
wereldvrede. Het is hierbij belangrijk om aan te stippen, dat er in het communisme geen religie
bestond en zelfs verboden was. Hieronder wordt duidelijk gemaakt hoe Star Trek daar een
allegorische weergave van is.
Ondanks onze complexe technologische en materialistische levenswijze in een seculiere
samenleving waarin Kerk en Staat gescheiden heten te zijn, is er toch nog een gerechtelijke
onderzoekscel nodig, die de handel en wandel van religieuze en pseudoreligieuze sekten in de
gaten moet houden, omdat veel mensen er zich nog steeds naartoe lijken te keren. Deze sekten
betekenen immers dikwijls een psychische, familiale, financiële en sociale bedreiging voor hun
leden en de families ervan, en dienen dus ernstig genomen te worden. Hierover meer in het
onderdeel 'Star trek als alternatieve religie'.
Het einde van de marxistische leer brengt ons bij het einde van de ‘grote verhalen’ en zo bij
Jean-François Lyotard en het postmodernisme.
Postmodernisme?
Indien we Star Trek in een postmoderne context plaatsen, kan het sociologisch onderzocht en
vergeleken worden met de 'grote verhalen' waar Jean-François Lyotard het over heeft. Enige
woorden uitleg over het postmodernisme zijn hier dan ook op hun plaats.
7
Er is niet één eenduidige betekenis van het woord postmodernisme en de Sokal-affaire heeft
aangetoond dat postmodernisme door die veelheid aan betekenissen eigenlijk niet bestaat8. De
Sokal-affaire is vernoemd naar Alan Sokal, een Amerikaanse hoogleraar natuurkunde, die als stunt
een 'wetenschappelijk' artikel over postmodernisme naar een academisch vakblad stuurde, waar
het zonder kritiek gepubliceerd werd. Nochtans was de inhoud van het artikel, opzettelijk, compleet
betekenisloos, maar geschreven alsof het over een diepgaand onderzoek van het postmodernisme
ging. Toen uitkwam dat het een stunt was, was dat een schandaal, maar professor Sokal had
hiermee wel aangetoond dat niemand weet wat postmodernisme eigenlijk inhoudt of betekent.
De betekenis die hier gebruikt zal worden, is die van ‘meerdere facetten’ en dan vooral in een
religieuze betekenis en de zoektocht naar een identiteit.
Volgens de 20e eeuwse Franse denker Jean-François Lyotard verkeert de westerse wereld in
een identiteitscrisis, doordat de ‘grote verhalen’ verdwenen zijn. Voorbeelden van grote verhalen
zijn de Verlichting, democratie en religie. Lyotard stelt dat de bestaande grote verhalen hun
geloofwaardigheid verloren hebben en dat de mensen, de samenleving, op zoek gaan naar nieuwe
grote verhalen, waarmee ze zich kunnen identificeren9. Dit wordt ook wel ‘identiteits-shoppen’
genoemd en in de eenentwintigste eeuw is dat in de westerse wereld heel gewoon.
Net zomin als jongeren nog tot óf de ene, óf de andere subcultuur, maar integendeel tot
meerdere subculturen behoren, maken mensen dikwijls deel uit van slechts één religieuze
groepering. Soms hebben verschillende religieuze groepen waartoe iemand zichzelf rekent zelfs
tegenstrijdige beginselen, om tot een ontdekken en beschrijven van de werkelijkheid te komen. De
in Zwitserland verblijvende Amerikaanse etnoloog en godsdienstwetenschapper David J. Krieger
onderzoekt bijvoorbeeld hoe sommige christenen kennelijk in reïncarnatie (wedergeboorte) kunnen
geloven, hoewel dat haaks staat op de christelijke verrijzenis (wederopstanding) uit de dood, die
toch de kern van het christelijk geloof is. Zonder geloof in wederopstanding heeft christelijkheid
geen zin10.
(Post)moderne identiteit
Uit het succes van extremistische religieuze groeperingen en sektes, blijkt dat de mens nood
heeft aan een spirituele leidraad of houvast.
De aanhangers ervan willen hun eigen identiteit, die bepaald wordt door hun religie, zoveel
mogelijk bevestigd en verspreid zien en gebruiken hier vaak destructieve middelen voor. De
identiteitsbeleving van de Trekkies uit zich daarentegen op entertainende wijze.
8 FRANKLIN, J., The Sokal hoax and postmodernist embarrassment. Beschikbaar op:
http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/713657734?journalCode=ccon20#.VRHqWMv7vtQ
Geraadpleegd op 5/5/20159 BOOMKENS, R. Erfenissen van de Verlichting, p. 291, Uitgeverij Booms, 201110 KRIEGER, DAVID J. Dialogue and Syncretism: An Interdisciplinary Approach, p. 175, Wm. B. Eerdmans
Publishing Co.,1989.
8
Star Trek lijkt inderdaad een zingever en leidraad te zijn voor de vele aanhangers ervan, die
hun passie op een bijna religieuze manier beleven. “Bemin uw naaste als uzelf” is de boodschap
en kerngedachte die door de christelijke leer uitgedragen wordt. De boodschap en kerngedachte
van Star Trek, in het bijzonder van de immer rationele Vulcans, is: “infinite diversity in infinite
combinations”, vertaalbaar als “oneindige verscheidenheid door oneindige combinaties”. De
multiculturele samenleving, zeg maar.
1.3 Star Trek als alternatieve religie.
Om alternatieve religie te kunnen beschouwen, is het zinvol en nodig om eerst 'gewone' religie
te bespreken. Het heeft echter geen zin om elke religie apart te bespreken, dat zou te veel werk
vergen en ons te ver leiden.
De 19e eeuwse politieke filosoof Karl Marx beweerde dat religie vanzelf overbodig zou worden
en verdwijnen, van zodra de mensen (het volk) een goed leven zouden hebben. De feiten spreken
dit echter tegen. Met name Scientology, een religieuze sekte die veel geld van haar leden vraagt
en waarbij ook veel rijke filmsterren aangesloten zijn, weerlegt de bewering van Karl Marx.
Anders dan sekten die iets terugvragen van hun leden, in ruil voor de belofte van een beter
leven nu en 'hierna', doet Star Trek dit niet. Wie meegaat in het utopische gedachtengoed van Star
Trek, doet dit omdat ze geloven in de maakbare betere wereld die het voorspiegelt, een wereld die
haalbaar is en waaraan iedereen kan meewerken. Niemand wordt gedwongen, er is geen centrale
organisatie en de medewerkers van de productieteams verbazen zich zelf over de proporties die
hun geestekinderen en personages aangenomen hebben.
Een belangrijk verschil tussen een gewone en een alternatieve religie, is dat de eersten echt
geloven in wat ze zeggen, terwijl de tweeden zich bewust zijn van de rol die ze spelen in iets
fictiefs. Een Trekkie weet dat al die technologie en aliens niet echt zijn.
Om te weten hoe religieus alternatieve religies zijn, bekijken we eerst wat de kenmerken van
religie zoal zijn. Een religie zorgt voor troost, zingeving en (groeps-)identiteit, waarden en normen,
heeft rituelen en een doctrine of leer, dit alles opgeschreven in een boek of boeken, zoals de
Torah, Bijbel en Koran.
Voor Star Trek zijn de series de ‘boeken’. Geestelijke vader Gene Roddenberry maakte er
inderdaad een punt van om in elke aflevering één of meer morele of ethische kwesties te
verwerken, waarmee de kijker zich kan identificeren.
In het praktisch onderzoek worden er enkele afleveringen besproken om dit aan te tonen.
Er bestaan uiteenlopende vormen of subgenres van science fiction, die hier niet allemaal
opgesomd of besproken worden. Eén ervan is de zogenaamde ‘maatschappelijke science fiction’,
die de nadruk legt op beschavingen en culturen en hun waarden en normen. De ontwikkeling van
een Klingon-taal en -cultuur is hier een duidelijk voorbeeld van.
9
Inderdaad, rond de Klingons, die aanvankelijk een paar sympathieke schurken waren, is door
academici een hele cultuur en eigen taal gefantaseerd, compleet met woordenschat en
grammatica11. Sterker, Shakespeare's ‘Hamlet’ is integraal naar de Klingon taal vertaald.
Nog andere voorbeelden van maatschappelijke science fiction (of fantasy) zijn Star Wars en
Harry Potter. Star Wars heeft de ‘Jedi Academy’ en Harry Potter heeft de ‘School of Wizardry’ voor
fans die daar een deel van hun identiteit, waarden en normen aan ontlenen. Het zijn een soort
alternatieve of seculiere religies geworden. Voor Star Trek zijn er sinds 1972 de ‘Star Trek
Conventions’.
Star Trek Conventions
Een Star Trek Convention is een bijeenkomst van enkele honderden tot soms enkele
duizenden Star Trek fans, die meestal verkleed zijn als één van de bekende of minder bekende
personages uit de series en films. Dit wordt ook wel eens ‘cosplay’ genoemd, door de populaire
vrije online encyclopedie Wikipedia omschreven als “een vorm van performance art waarbij de
deelnemers gebruikmaken van kostuums en accessoires om een bepaald personage of idee uit te
beelden.”. De eerste Convention werd gehouden in 1972 door een groepje vrienden en is
sindsdien uitgegroeid tot zeer grote proporties. Niet alleen in verschillende Amerikaanse steden,
maar ook in andere landen wereldwijd worden er Conventions georganiseerd. De bezoekers
ervan worden ‘Trekkies’ genoemd en velen beschouwen de andere Trekkies als een soort tweede
familie. Voor sommigen gaat het zelfs zo ver dat ze hun levenspartner hebben leren kennen op
zo’n Convention.
De ‘Trekkies’
“Science fiction (as all SF classics indicate) permits an enormous range of audiences – the
child, the housewife and the truck driver can enjoy the colorful peril of Amazons wielding swords
(or even muscled romance) while, at the same time, the underlying comment on man can be
equally interesting and entertaining to a college professor.”12
Een eerste onderzoek leert dat Star Trek niet enkel bij tieners populair is. Integendeel, er zijn
ook veel ernstige mensen sterk aangesproken door het universum dat de Amerikaan Gene
Roddenberry in de jaren zestig van de twintigste eeuw creëerde. Zelfs enkele hooggeplaatste en
invloedrijke bekende politici en wetenschappers noemen zichzelf Star Trek fans.
2 Praktisch onderzoek
11 SHOULSON, MARK E. The Klingon Language Institute. Beschikbaar op: http://kli.org/ Geraadpleegd op
30/3/201512 RODDENBERRY, G. Writer's Guide. Star Trek. 1966. p. 4
10
2.1 Methode
Voor het onderzoek naar de mate waarin Star Trek een alternatieve religie is of kan zijn, wordt
de methode van inhoudsanalyse gebruikt.
Om het onderzoeksterrein af te bakenen, worden de volgende vier functies van religie als
relevant beschouwd: identiteitsbepaling, waarden en normen, zingeving, troost. Verder wordt er
ook onderzocht of er een 'heilige schrift' is, analoog aan de Bijbel.
2.2 Verloop van het onderzoek
Voor het praktisch onderzoek is vooral gebruik gemaakt van de documentaire films ‘Trekkies’
en ‘Trekkies 2’ uit 1997 en 2004. ‘Trekkies’ gaat over grote Star Trek Conventions in Amerika,
‘Trekkies 2’ is vooral gefocust op Europa, Australië en Brazilië. Om de documentaires beter te
kunnen volgen en om zogenaamde ‘snapshots’ te kunnen gebruiken, was het nodig dat er
ondertitels gebruikt werden. Het was een meevaller dat die snel en makkelijk vindbaar waren.
Behalve dat, wordt ook de moraal van enkele afzonderlijke afleveringen beschouwd. Aan de hand
daarvan wordt getracht 'religieuze' kenmerken van Star Trek te herkennen. Ten derde worden ook
nieuwsberichten becommentarieerd.
Het onderzoek zelf is moeizaam verlopen, vooral door de technische kant ervan. Leren
omgaan met Office pakketten en het correct vormgeven van de tekst en bladindeling waren
tijdrovend en soms zelfs ontmoedigend.
Doordat het onderwerp Star Trek zich in de entertainmentssfeer situeert, was het moeilijk om
academische bronnen te vinden. De meeste academische bronnen die wel voorhanden waren,
waren dan van academici die zich in hun vrije tijd wat amuseerden. Jammer genoeg was het niet
mogelijk om een enquête uit te voeren, omdat de Star Trek-club die in Vlaanderen activiteiten
organiseert niet tijdig antwoord gaf.
Een prettige stimulans was dan weer wel, dat Star Trek gedurende mijn onderzoek drie maal in
het internationale nieuws kwam. Eerst met de treurige tijding over het overlijden van Leonard
'Mister Spock' Nimoy, vervolgens met het eredoctoraat dat Patrick 'Jean-Luc Picard' Stewart
ontving van de VUB en in diezelfde periode over een steenrijke Chinese zakenman die zijn nieuwe
kantoorgebouw liet modelleren naar de Enterprise van Star Trek.
In de loop van het onderzoek is de focus verschoven. Aanvankelijk zou onderzocht worden hoe
academische wetenschappers, van wie men toch kan verwachten dat ze rationele denkers zijn,
toch gelovig kunnen zijn. Omdat vele wetenschappers zich hebben laten inspireren door de
technologie en het utopia van Star Trek, zou Star Trek als leidraad voor het onderzoek dienen. Om
dit aan te tonen, bleek het steeds meer nodig om het postmodernisme te bespreken, met name de
zoektocht naar een vervangend groot verhaal en de identiteitsbeleving. Hierdoor verschoof de
focus van Star Trek als leidraad naar Star Trek als onderwerp.
11
De omvang van het 'Star Trek fandom' bleek ook veel groter dan gedacht, zowel in aantal
gepassioneerden als in de mate waarin en de wijzen waarop die Star Trek beleven. Decennia na
het bedenken en maken van de series en films, blijft de aanhang uitbreiden en groeien en het
einde is nog niet in zicht.
'Belgian Voyager Club', genoemd naar de reeks 'Voyager' in de Star Trek franchise, is de enige
Vlaamse trekkies-organisatie die zich duidelijk en specifiek profileert op Internet. Het was de
bedoeling om er middels een enquête achter te komen in welke de leden hun levens afstemden op
en leidden volgens de Star Trek filosofie. Helaas was het antwoord per email nogal laattijdig en
ontwijkend, zij het enthousiast en sympathiek. Alle leden zouden apart gecontacteerd moeten
worden, iets waarvoor op dat moment al geen tijd meer was.
2.3 Resultaten
Voor mijn onderzoek zijn er geen harde cijfers beschikbaar, doordat het meer een inschatting
betreft. Verder wordt 'religie' nergens gedefinieerd, maar in het beste geval gekenmerkt en
omschreven. De ‘resultaten ‘ zijn interpretaties, gebaseerd op wat de trekkies van de Star Trek
Conventions te zeggen hebben.
De documentaire films ‘Trekkies’ en ‘Trekkies 2’ (in resp. 1997 en 2004 opgenomen) zijn een
rijke bron van informatie. Ze leren ons dat Star Trek inderdaad een identiteit, waarden en normen,
zingeving en troost biedt. Helemaal onderaan zijn illustraties toegevoegd, waaruit dit blijkt.
Postbediende Barbara Adams, die door haar rol in een rechtszaak is uitgegroeid tot een
voorbeeld voor andere Trekkies, wordt bewonderd door een jonge fan. Die fan kan in haar
enthousiasme na een kort gesprek niet meer dan ‘Wow!’ zeggen (Illustratie 1).
Een man en vrouw identificeren zich elk met een personage uit Star Trek en proberen daar
innerlijk en uiterlijk zoveel mogelijk op te lijken. De man voelt zich een beetje ‘Captain Kirk’ van de
USS Enterprise uit de eerste serie. De vrouw voelt zich diep vanbinnen een Klingon. Zij zijn twee
van de duizenden fans wereldwijd (Illustraties 2 en 3).
De illustraties 4 tot en met 10 tonen enkele mannen en vrouwen die Star Trek als bron voor
hun waarden en normen gebruiken. Zij geloven oprecht dat Star Trek ethisch een goede manier
leven en samenleven voorspiegelt.
Zoals te zien op de illustraties 11 tot en met 14 zijn er mensen voor mensen voor wie Star Trek
een zingever is. Een man die aan zijn rolstoel gekluisterd is, put dank zij Star Trek hoop op kansen
voor iedereen. Een man en een vrouw konden dank zij Star Trek weer zin aan hun leven geven, in
periodes waarin zij suïcidaal waren. De christelijke priester, ten slotte, illustreert zijn missen met
dialogen en situaties uit Star Trek, om zijn gelovigen wijze levenslessen bij te brengen.
Op de illustraties 15, 16 en 17 zijn mensen te zien, die troost vonden in Star Trek. Een
jongeman wiens vader overleden was, vond die troost in de figuur van Tasha Yar, gespeeld door
Denise Crosby, die in een radiostudio naar zijn verhaal luistert. Servische jongeren zouden tijdens
12
de oorlog in de jaren 1990 geen hoop op een toekomst meer hebben, als zij geen troost vonden in
Star Trek.
Conclusie
Mijn onderzoek naar Star Trek als religie is niet het enige. Ook in de andere onderzoeken
wordt de vraag of Star Trek een religie is niet duidelijk of sluitend beantwoord. Het enthousiasme,
de zin, de begeestering en inspiratie die Star Trek nog dagelijks brengt en biedt aan duizenden
mensen van alle leeftijden, alle opleidingsniveau's, alle sociale klassen en alle landen mag ons
voorlopig doen besluiten dat Star Trek een alternatieve religie is.
Er moet echter nog meer onderzoek naar gedaan worden.
13
Bronnen
BOOMKENS, R., Erfenissen van de Verlichting, p. 291, Uitgeverij Booms, 2011
CBS STUDIOS INC. Star Trek Fact Check. Beschikbaar op:
http://startrekfactcheck.blogspot.be/2013/07/gene-roddenberrys-cinematic-influences.html Geraadpleegd
op 10/6/15
DE MORGEN, VUB reikt eredoctoraat uit aan kapitein Jean-Luc Picard uit Star Trek. Beschikbaar
op http://www.demorgen.be/tvmedia/vub-reikt-eredoctoraat-uit-aan-kapitein-jean-luc-picard-uit-
star-trek-a2332267/. Geraadpleegd op 25/5/2015
DE MORGEN, Zakenman bouwt Star Trek hoofdkwartier voor zijn bedrijf. Beschikbaar op
http://www.demorgen.be/nieuws/zakenman-bouwt-star-trek-hoofdkwartier-voor-zijn-bedrijf-
a2336196/ . Geraadpleegd op 25/5/2015.
DODDEMA, H., Memory Alpha. Beschikbaar op http://en.memory-alpha.org/wiki/Starfleet .
Geraadpleegd op 5/4/15
FRANKLIN, J., The Sokal hoax and postmodernist embarrassment. Beschikbaar op:
http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/713657734?
journalCode=ccon20#.VRHqWMv7vtQ Geraadpleegd op 5/5/2015
KRIEGER, DAVID J., Dialogue and Syncretism: An Interdisciplinary Approach, p. 175, Wm. B.
Eerdmans Publishing Co.,1989.
NASA. Space shuttle Enterprise. Beschikbaar op:
http://nasa.wikia.com/wiki/Space_Shuttle_Enterprise Geraadpleegd op 30/3/2015
RODDENBERRY, G., Writer's Guide. Star Trek. 1966. p. 4
SHOULSON, MARK E. The Klingon Language Institute. Beschikbaar op: http://kli.org/
Geraadpleegd op 30/3/2015
STRAUSS M., Is Star Trek a religion?, http://io9.com/5272441/is-star-trek-a-religion, 2009.
Geraadpleegd op 21/5/2015
VON DANIKEN, E., Chariots of the gods. Beschikbaar op: http://www.ferventechnologies.com/wp-
content/uploads/2014/12/chariots.pdf. Geraadpleed op 21/5/2015
VAN DAELE. Beschikbaar op: http://vandale.nl/opzoeken?
pattern=franchise&lang=nn#.VRwJesvyPtQ Geraadpleegd op 01/4/2015.
14
Bijlagen
Vraag 1 : is Star Trek identiteitsbepalend?
De Amerikaanse Barbara Adams is een voorbeeld van de mate waarin iemand zich kan inleven
en identificeren met Star Trek. Adams, een eenvoudige postbediende in een middelgrote
Amerikaanse stad, werd in 1996 opgeroepen om in de jury voor een rechtszaak te zitten. De zaak
zelf was tamelijk banaal, over lokale politici die hadden gefraudeerd met belastinggeld. De zaak
haalde echter het nieuws, doordat Barbara Adams niet enkel in Star Trek uniform verscheen, maar
ook ontslagen werd omdat ze over dat uniform gepraat had met de pers. Praten met de pers terwijl
een zaak nog loopt, is verboden, ongeacht waarover er gesproken wordt. Zonder dat Star Trek
uniform zou alles onopgemerkt gebleven zijn, maar nu werd Adams een voorbeeldfiguur, met haar
eigen fans en bewonderaars.
In de film Trekkies zegt Barbara Adams, dat ze haar militaire Starfleetuniform draagt, net zoals
een soldaat van de US Army zijn uniform zou dragen. Ze voelt zich verantwoordelijk voor haar
(ingebeelde) Starfleetpersoneel en wil het goede voorbeeld geven. Nochtans is Adams niet gek,
haar collega's beschouwen haar als zeer bekwaam en sympathiek. Daarom gaan ze mee in haar
Star Trekfantasie en noemen ze haar 'commander', hoewel ze bij het postbedrijf geen
leidinggevende functie heeft.
Nadat ze in 1997 de documentaire film ‘Trekkies’ had gepresenteerd, deed actrice Denise
Crosby dat in 2004 nog eens over voor ‘Trekkies 2’. De eerste film werd volledig gedraaid op een
Amerikaanse Convention, voor de tweede reisde Denise Crosby de wereld rond en bezocht
Conventions in enkele Europese steden, in de Braziliaanse stad Sao Paolo, in Sidney, Australië.
Fed-Con, Federation Convention, is de convention in de Duitse stad Bonn. Een jonge vrouw op
de Fed-Con beweert dat ze zich geen leven zonder Star Trek kan voorstellen. Een andere jonge
vrouw voelt zich innerlijk een Klingon en probeert daar ook naar te leven. Een jonge man
identificeet zich met captain Kirk, uit de oorspronkelijke serie. Hun levens worden volledig beheerst
en bepaald door Star Trek.
15
Illustratie 1: Barbara Adams, altijd in Star Trek uniform, is uitgegroeid tot de verpersoonlijking
van identificatie met Star Trek en wordt hier bewonderd door een fan.
Illustratie 2: Deze ongetwijfeld zeer assertieve vrouw identificeert zich volledig met de Klingons,
een ras van stoere strijders en vechters.
16
Illustratie 3: Deze man voelt zich een beetje als Captain James Tiberius Kirk, ‘commander’ van
de originele USS Enterprise.
Vraag 2 : biedt Star Trek waarden en normen?
In de aflevering 'Symbiosis' van The Next Generation moet Captain Jean-Luc Picard
bemiddelen tussen twee culturen op een dubbelplaneet. De hele economie van de Brekkians is
gebaseerd op de drugsverslaving van de Ornarans. De bemanning van de USS Enterprise is
getuige van grootschalige uitbuiting, maar mag niet tussenbeide komen omwille van de Prime
Directive, de Eerste Richtlijn, hoewel die uitbuiting hen zeer tegen de borst stoot. De twee culturen
zijn afhankelijk van elkaar en hebben een evenwicht bereikt. Starfleet mag dat evenwicht niet
verstoren, hoe moreel verwerpelijk het in hun ogen ook is. Vooral medisch officier Beverly Crusher
is geschokt en ze laat dit ook merken. Net zoals Leonard ‘Bones’ McCoy in de originele serie, is de
levensreddende dokter Crusher de verpersoonlijking van waardering van het leven.
Wesley Crusher, het jongste, nog wereldvreemde bemanningslid, zoon van medisch officier
Beverly Crusher, vraagt aan veiligheidsofficier Tasha Yar hoe een chemische substantie een vlucht
uit armoede kan zijn. Tasha Yar antwoordt dat drugs je alleen maar laten denken dat je je armoede
ontvlucht.
Veel, zoniet alle fans zijn aangetrokken door de moraal en de ethiek die Star Trek uitdraagt. De
Prime Directive, die ondermeer ongevraagde bemoeienis met lokale kwesties verbiedt, is daarin
17
allesbepalend. Verder verbiedt de Prime Directive ook het opdringen van technologie aan rassen
die daar nog niet voldoende voor geëvolueerd zijn.
In het universum van Star Trek is er geen ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, tussen
mensen met verschillende huidskleur of zelfs van verschillende planeten. Geen religie wordt hoger
of beter geacht dan een andere, seksuele oriëntering is geen criterium. Die universele
gelijkwaardigheid inspireert Trekkies.
Gene Roddenberry maakte er een punt van om in elke aflevering van Star Trek een moreel of
ethisch standpunt te verwerken. Fans op Star Trek Conventions zeggen dat volgens hen de wereld
een betere plek zou zijn, als de waarden en normen van Star Trek toegepast zouden woren. Ze
proberen daar ook zelf naar te leven.
Illustratie 4: Deze tandarts vertelt aan de wereld dat een Trekkie volgens de wetten van Star
Trek leeft.
18
Illustratie 5: Deze radio-DJ’s vinden dat Star Trek een goed leven voorspiegelt, waar we allen
van kunnen leren.
Illustratie 6: Barbara Adams vindt dat Star Trek omwille van de filosofie en ideologie beter is
dan andere series en films.
19
Illustratie 7: Deze jonge vrouw vindt de idealen van Star Trek belangrijk en na te volgen.
Illustratie 8: Deze vrouw probeert zoveel mogelijk volgens de waarden en normen van Star
Trek te leven.
20
Illustratie 9: Deze vrouw gelooft sterk dat dat de ethiek die in Star Trek uitgedragen wordt de
wereld beter maakt.
Illustratie 10: Van Barbara Adams mag het aannemen van de Eerste Richtlijn op de politieke
agenda komen om de maatschappij te verbeteren.
21
Vraag 3 : is Star Trek zingevend?
Eén fan is in het echte leven een christelijke priester. Hij doorspekt zijn preken met
verwijzingen naar en analogieën met situaties en dialogen uit Star Trek. Sommige van zijn
gelovigen komen zelfs in Star Trek uniform naar zijn missen.
Een goed voorbeeld hiervan is de aflevering 'Tapestry' uit The Next Generation. 'Tapestry'
betekent zoiets als 'kluwen' of 'weefsel', verwijzend naar het weefsel van gebeurtenissen en
ervaringen in iemands leven, waardoor die wordt wat en hoe hij nu is.
Captain Jean-Luc Picard wordt op een missie levensgevaarlijk gewond en kan niet meer gered
worden. In een soort Hiernamaals wordt hij opgewacht door de omnipotente Q die buiten het
ruimte-tijd-continuüm bestaat en aan wie hij eigenlijk een hekel heeft. Die omnipotentie houdt in,
dat Q volledige controle heeft over tijd, ruimte, energie en materie. Van Q krijgt Jean-Luc Picard de
kans om zijn leven opnieuw te leiden en op die manier zijn fouten goed te maken door wijzere
beslissingen te nemen. Picard, die als jonge student een drinker, vechtersbaas en rokkenjager
was, grijpt die kans, doet alles correct, doordacht, volwassen en verantwoord, neemt geen enkel
risico meer. Maar hierdoor verliest Picard ieders vriendschap en vertrouwen en eindigt hij als een
onbeduidende en anonieme officier van derde klasse, zonder charisma en leiderschap. Van Q
krijgt Jean-Luc Picard toch nog een kans om de loop van zijn leven te normaliseren. In een laatste
poging om zijn lotsbestemming weer 'normaal' te maken, gaat Picard een gevecht aan met enkele
sterkere aliens en verliest, zoals oorspronkelijk ook gebeurde, goed wetende dat hij niet kon
winnen. In de vernieuwde realiteit kan hij wel gered worden van de noodlottige missie en wordt
alles weer zoals het was.
De moraal is dan, dat iedereen over zijn eigen lot beslist, ook door het maken van fouten en
nemen van verkeerde beslissingen.
In 'Trekkies' zegt een fan die in een rolstoel zit dan ook: “I think I like the hope and chances it
gives to people”. In 'Trekkies 2' zegt een jonge vrouw dat Star Trek haar er weer bovenop heeft
geholpen toen ze suicidaal was. Verder is er nog een handige en ondernemende man, die zijn
leven weer zin heeft gegeven, door het hele interieur van zijn huis te verbouwen in de stijl van de
Star Trek decors.
22
Illustratie 11: Deze man vindt steun en hoop in Star Trek.
Illustratie 12: Dank zij Star Trek heeft deze handige man weer zin aan zijn leven kunnen geven. Dit
is geen decor van Star Trek, maar het huis waarin hij woont.
23
Illustratie 13: Dank zij Star Trek heeft deze jongedame haar suïcidale gedachten
kunnen overwinnen.
Illustratie 14: Deze priester is een fan van Star Trek en verwerkt zijn passie in zijn
misvieringen.
24
Vraag 4 : zorgt Star Trek voor troost?
In ‘Skin of Evil’, een aflevering uit ‘The Next Generation’, wordt veiligheidsofficier Tasha Yar,
gespeeld door Denise Crobsy, gedood door een kwaadaardig wezen. Dat wezen is ontstaan
doordat een buitenaards ras alle slechtheid van zich had afgeworpen. Omdat ze wist dat ze in haar
functie veel kans had om te sneuvelen, had Tasha Yar op voorhand een video-hologram
opgenomen, waarin ze haar waardering en vriendschap voor haar collega’s verwoordde.
Op die manier werd actrice Denise Crosby op eigen verzoek uit de serie geschreven, omdat ze
vond dat haar personage te weinig diepgang en dialogen kreeg.
Voor de opname van de documentaire film ‘Trekkies’ bezocht Denise Crosby in 1997 de
opnamestudio waar het radioprogramma ‘Talk Trek’ opgenomen werd. Luisteraars mochten de
studio telefonisch contacteren en vragen stellen aan Denise Crosby. Eén van die luisteraars was
een jongeman, wiens vader kort daarvoor overleden was. De jongeman vertelde aan de zwijgende
Denise Crosby dat hij troost had gevonden in de manier waarop Crosby’s personage Tasha Yar
afscheid had genomen na haar overlijden. Crosby was ontroerd door de getuigenis van de
jongeman en dankbaar omdat ze iets heeft kunnen betekenen in zijn moeilijkste momenten.
Enkele jonge mensen op een Convention in Servië, de enige in Oost-Europa, getuigen hoe
Star Trek hun baken van hoop op een betere toekomst was, toen hun land verscheurd werd door
oorlog, haat en angst.
25
Illustratie 15: Actrice Denise Crosby verneemt hoe een jonge fan troost vond in haar personage
Tasha Yar, toen zijn vader overleden was.
26
Illustraties 16 & 17: Deze Servische jongeren hebben de oorlog tijdens de jaren 1990
in ex-Joegoslavië mentaal overleefd dank zij Star Trek.
27
