I S 2 8

r o k i v W A R S Z A W A z e s z t t 9 ........ II .......... —— --— im ■■■■■i hi« m — m

nie wafja się, lecz poleca swoim kiijentom do krycia dacfjów najodpowiedniejszy materjał, którym w kraju dysponujemy. £Jest nim

wyva6iana z czystego cynku w ^Polsce i w krajowycfj zakładacfj walcowana.Sumienny budowniczy ostrzega przed materjalem zastępczym, który prędko rdze­

wieje / przecieka. Tylko czysta blacha cynkowa jest materjafem niezastąpionym / długotrwałym

Sin formacji udziela:k i t

Mlgcfjy Cyniom w 3(atowicad), ul. Wojewódzka 58.

P O L S K I E Z A K Ł A D YSIEMENS S. A.

ODDZIAŁ PRĄDÓW SŁABYCH

W A R S Z A W A , FoKsal 18, Tel. 30-31, 91-27.

Dostarczamy pierwszorzędnej jakości:

1) Telefoniczne urządzenia ręczne i automatyczne

2) Zegary eleKtryczne i urządzenia Kontroli czasu

3) Urządzenia sygnalizacji pożarowej, Kontroli stróżów, alarmowejzabezpieczającej od włamań

4) Urządzenia poczty pneumatycznej, transporterów taśmowychi linowych do rozmaitych celów

5) Wentylatory ozonowe oraz centralne urządzenia ozonowe

Kosztorysy, cenniKi, porady.

Budowa gmachu

Poselstwa

Rzeczypospolitej Polskiej

w Angorze (Turcja)

(Proj. arch. Karol Iwanicki)

Warszawska Spółka BudowlanaSp. z ogr. odp.

Warszawa, Al. Ujazdowskie 39Telefon 230-22, 15-34. Oddział R ó w n e . Telefon 230-22, 15-34.

Adres telegraficzny: WARSZAWA, RÓWNE „ W U E S B E “,

Rachunki bieżące: Bank Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu, oddział w Warszawie

i Warszawska Kasa Kredytowa, Traugutta 2.

Budownictwo lądowe, żelbet, projekty, kosztorysy, mosty, budownictwo kolejowe.

ZaKłady ceramiczne.

Budowa gmachu

Poselstwa

Rzeczypospolitej Polskiej

w Rngorze (Turcja)

(Proj. arch. Karol Iwanicki)

P

y ' ; T y e - z i T ^ p : F y .

a ^ .

ful. Stępińska. Nr. 42)

WITRAŻE ARTYSTYCZNE d l a

KOŚCIOŁÓW , PAŁACÓW , NA KLATKI

SCHODOW E

W5TRAŻE GEOMETRYCZNE dy-

7---- W ANOWE I FIGURALNE

MOZAIKI WENECKIE — ------;-----

W IT R A Ż E W Y S T A W IA N E N A W Y S T A W A C H , N AGRODZON E ZOSTAŁY:W B R U K S E L I 1906 R., AV P A R Y Ż U 1907 R. G RAN D P R IX , W CZĘSTOCHOW IE

1909 R. W IE L K IM ZŁOTYM M ED A LEM

HONTSCH i S-kaPoznań — Rataje 109____________ I

BUDOWA CIEPLARŃ

URZĄDZEŃ OGRZEW ALNYCH

KOTŁÓW O RA Z O G RO D Ó W ZIM OW YCH

I INSPEKTA

Fabryka Wyrobów Żelaznych, Konstrukcji i Ornamentacji

H. ZIELEZIŃSKIw łaściciel K O R N E L K U B A C K I , inżynier

W A R S Z A W A , M A R S Z A Ł K O W S K A 11/13. T ELEFO N Y: 5-74, 281-43

Adres telegraficzny: „H A Z E T - W A R S Z A W A ”

K O N S T R U K C J E B U D O W L A N E . U RZĄ D ZE N IA

NOW OCZESNE R ZE ŹN I I C H ŁO D N I. U R Z Ą D Z E ­

N I A H A L T A R G O W Y C H . P Ó Ł K I R U C H O M E D O

B I B L I O T E K . D R Z W I I O K I E N N I C E P A N C E R N E .

K A S E T K I B A N K O W E „SAFESY”.

OG RODZEN IA , K R A T Y , SCHODY, B A LU ST RA D Y , O K N A i t . p .

F A B R Y K A L U S T E RM E B L O W Y C H I G A L A N T E R Y JN Y C H

P R Z E D S I Ę B I O R S T W O

R O B Ó T S Z K L A R S K I C H

S T A L E N A S K Ł A D Z I E

W I E L K I E

S Z Y B Y

W Y S T A W O W E

J a n a SZULCAW W A R S Z A W I E

K A N T O K P A 1! B Y K A

N O W Y-ŚW IA T 59 U L IC A SOLEC *26

„ŻELflZO-BETON“Sp. z ogr. odp.

I N Ż Y N I E R O W I E :

W. KRYŃSKI W. M A L IN O W SK I i W, POLKOWSKICENTRALA: Warszawa, ul. Żórawia Nr. 11

tel.: 60-24. 40-24 i 7-61

ODDZIAŁ: Gdynia, ul. Portowa Nr. 1

wykonywa wszelkie roboty, wchodzące w zakres

budownictwa

Fragment Oficerskiej Szkoły Inżynieryjnej. Budowa wy­

konana przez firmę „Żelazo-beton"

P o l s k i

Obrabiania m;Telefon 610. — — KA T O WI CE , iADRES TELEGRAFICZNY: MARMUR, KATOW ICE K

P R Z E D S T A W IC IE L F IR M Y F. PŁESZOY'WSZELKIE WYROBY Z KRAJOWEGO 1 ZAGRA­

NICZNEGO MARMURU 1 SZKLĄ- TAFLE MAR-

: MUROWE DLA CELÓW ELEKTRYCZNYCH :

SPRZĘTY DO MYCIA ZWYCZAJNE I NAJPRZE-

PYSZNIEJSZE ZUPEŁNE NACZYNIA ŁAZIENNE.

OBICIA ŚCIENNE. SCHODY. STOŁY MARMU-

: : : ROWE. LAMPY MARMUROWE : : :

: SKRZYNECZKI Z KAŁAMARZAMI I INNE :

: : : PRZEDMIOTY LUKSUSOWE. : : .

: POMNIKI KAŻDEGO RODZAJU I T. P. :

W Y K O N A N I E D M U C I

SZKŁO MATOWE 1 MAT W

z a k ł a d

armuru i szkłaj1. Marjacka 35. - Telefon 610.anto bankowe: P. K. 0 . Oddział w Katowicach Nr. 302.799.

k S K I S O S N O W IE C , T A R G O W A T E L . 6-82 .

: : : : SZLIFIERNIA SZKŁA. : : : : :

W Y R A B I A N I E : ZWIERCIADEŁ KRYSZTAŁO­

WYCH, ZWIERCIADEŁ Z »/4 BIAŁEGO SZKŁA,

: KOPOWYCH ZWIERCIADEŁ, ZWIERCIADEŁ :

: RĘCZNYCH I KIESZONKOWYCH : :

: : : FABRYKA LITER SZKLANYCH. : : :

: : SZLIFOWANIE SZYB Z WITRAŻAMI : :

■ • : : : : I BEZ WITRAŻÓW : : : : :

: MALOWANIE NA SZKLE DLA CELÓW :

: : : KOŚCIELNYCH 1 ŚWIECKICH. : : :

: : SZYLDY SZLKANE I MARMUROWE : :

: : : : : I PODOBNE PRACE : : : : :

l A W K ą P I A S K O W A .

DESEŃ I PODOBNE PRACE

W S Z E L K I E

I N S T A L A C J E

O Ś W I E T L E N I A

E L E K T R Y C Z N E G O

I S I Ł Y

i i s r ż . E . B Ł Ę D O W S K I

i

S. B IA Ł O W I E J S K I

W A R SZA W A ,

UL. Ż Ó B A W IA 27. — TEL. 280-20.

ROK ZAŁOŻENIA 1867. ROR ZAŁOŻENIA 1867.

Fabryka Lamp, Bronzów, i Aparatów Gazowych

JAN SERKOWSKIW J S P . A K C .

f KUCHNIE i kuchenki gazowe.

1 PIECE do ogrzewania gazem.

ŻELAZKA i podgrzewacze gaz.

PIECE kąpielowe automatyczne

gazowe.

L A M P Y I Ż Y R A N D O L E

do elektryczności

LAMPY i palniki naftowe,

W A R S Z A W A ,

N O W O L IP IE 7 6 — 8

Telefony: 6-12 i 163-87.

.'••• _ Ż '• ) }> Ą

^ Ę ' ^ Aj

^ /y\ ^ k a t a l o gów

Fabryka Posadzek Drzewnych

Tomasz DAMIĘCKI i S-kaW A R S Z A W A

B I U R O :

Nowogrodzka 28, tel. 25-65 (dom własny)

FABRYKA:Grażyny 15, tel. 225-63 (dom własny)

WYKONYWA: POSADZKI: KLEP­KOWE, TAFLOWE ZWYKLE I IN­KRUSTOWANE DRZEWEM KOLO-

ROWEM.

UKŁADA POSADZKI NA BUDO­WACH: NA ŚLEPYCH PODŁOGACH, NA BETONIE, LEPNIKG I GORą-

CEJ MASIE ASFALTOWEJ.

A. BRODZIĆ-LIPIŃSKIINŻYNIER-TECHNOLOG, ZURYCH 7

Warszawa, ul. Wilcza 62 m. 2, tel. 6-90.

Jedyna instalacja automat, zasypników^do pieców okrężnych,

zaoszczędzająca stale 25 -f- 30°y węgla.

BUDOWA CEGIELNI i KLINKIERNI własnego sy­

stemu. SUSZARNIE SZTUCZNE PATENTOWANE.

W yłączn e p rzed staw icielstw o na Polsttę f irm y :

ARTHUR R1ETER A. G. Konstanz.Zespoły maszyn CEGLARSKICH najnowszej

konstrukcji, opartej na 40-letniem doświadczeniu.

j t S rTECHNICZNYCH. ^ f f W / ,

PLANÓW BUDOWLANYCH ] / / / / i | ( r / \ | l |na papierach iw io tłoczu łych^^ ™ f i O W

pozytyw n yc h , n e g a t y w n y c h ti OZAUDOWYCH wykonywa

. " ZAKłAD KUSZ

Tel t t ' 7 2 . Piotrkowska n? I O O .

O G Ł A S Z A JC IE SIĘw MIESIĘCZNIKU

„ArchiteKtura i Budownictwo”

OŚWIETLENIE

P L A C Ó W BUDOWY

najlepsze i najtańsze za pomocą

LAMP — LATARŃN A F T O W O Ż A R O W Y C H

syst. Kitsona i Polmet

od 300 — 1000 świec.

POLMET S. A. — BIURO SPRZEDAŻYW ARSZAW A, pl. DĄBROW SKIEGO 2

Telefon 123-99.

W A Ż N E

dla pp. ARCHITEKTÓW, BUDOWNICZYCH

a głównie dla tych, którzy mają zamieszkać

W N O W Y C H DOM ACH .

OSUSZANIE BUDYNKÓWPODCZAS BUDOWY w KILKA DNI

przy pomocy maszyn, działających gorącemi gazami pod ciśnie­

niem, przeprowadza

BIURO TECHNICZNE INŻ . K . K O R B U S Z A

Marszałkowska Nr, 66. Teł. 422-40

Umożliwia natychmiastowe wykończe­nie wewnętrznych robót. Przyspiesza o kilka miesięcy zamieszkanie. Nie dopu­szcza do zjawienia się grzyba drzewnego. Oszczędza zdrowiepierwszych mieszkańców.

Przedsiębiorstwo R o b ó t M a l a r s k i c h

F R A N C I S Z E K S I K O R S K I

w Warszawie

Hoża 52

Tel. 137-67

PRZEMYSŁ DRZEWNYHERMANN SCHDTT Czersk (Pomorze)

Zakłady przemysłowe firmy obejmują działy:

Tartak

fabrykę stolarsko budowlaną

„ mebli

„ listew żłobkowych

„ ram złoconych i zdobnych

„ wełny drzewnej

Przedstawicielstwo na Warszawę:Z ŻuKrowsRi Chmielna 134 tel 183-65 dla stolarKi budowlanej W. KraińsRi Chmielna 33 tel. 177-43 „ ram zdobnych

FABRYKA ZATRUDNIA OKOŁO lOOO ROBOTNIKÓW

W Y R Ó B ‘T T i r i J O A 7 V T <4 0= 17ZK R A J O W Y ^ ^ W f f C M i i P O L - ^ r ^ o S

SZLACHETNA, B A R W N A Z A P R A W A DO T Y N K O W A N IA FASAD

Fragment fasady Pańtwowego Banku Rolnego

Arch. Prof. M . Lalewicz

„T ERRA ZYT " w połączeniu z piaskowcem.

O a r o k u 1910zgórą miljon metrów kw. fasad we wszystkich

dzielnicach Rzczpltej świetnie zachowanych.

Niedościgniony pod wzlędem efektów kolorysty­

cznych, struktury i trwałości

W yabia się w nader obszernej skali kolorów j

odcieni piaskowca, granitu, wapienia muszlowego.

porfyru, bazaltu i inn.

Specjalność:

„T ERA ZYT " dla obróbki kamieniarskiej, stoso­

wany w postaci tynku lub okładzin.

N o w o ść

dla architektury nowoczesnej: „T ERRA ZYT " w

kolorach intensywnych gwarant, trwałych.

Prosimy żądać wykazu fasad i referencyj.

ZA K Ł . PRZEM . SP. Z O . O .

„TERRAZYT"WARSZAWA; BIORO: Chm ielna 72.

FABRYKA: Al. 3 m a ja 22/24

TELEFONY: 72-14, 288-48

Fragment portalu Państw. Banku Rolnego

Arcb. Prof. M . Lalewicz

W yprawa „T ERRA ZYT ".

Paw eł Holc i S-kaPrzedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno-budowlanych

ROK ZAŁOŻENIA 1896

CENTRALA: Warszawa, KarolKowa 9, tel. 17-24, 279-30, 102-23.

ODDZIAŁ: Łódź, 6-go sierpnia 88, tel. 2-36.

W Y K O N Y W A :

Wszelkie prace, wchodzące w zakres całokształtu robót inżynieryjno-

budowlanych ziemnych i wodnych oraz ustrojów żelazo-betonowych

Projekty techniczne i konstrukcyjne, kalkulacje i kosztorysy.

Posiada wytwórnie przemysłu drzewnego i be­tonowego oraz sKłady materjałów budowlanych

R yc. i. A rch . M arjan L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego B a nic u Rolnego w W arszaw ie.Część centralna gmachu od ul. Nowogrodzkiej.

Roboty budowlane i konstrukcje żelbetonowa wykonała firma „Paweł Holc i S-ka". Elewacja poza częściami kamiennemi wykonana szlachetną zaprawą .T ERRAZYT Zakładów Przemysłowych „T ERRAZYT " w Warszawie. W odociągi, kanalizacje i centralne ogrzewanie wyk. firma ,,Tow. Akc. Drzewiecki i Jeziorański".

G M A C H P A Ń S T W O W E G O B A N K U R O L N E G O

N O W E D Z I E Ł O Prof. M . L A L E W I C Z AP A W E Ł W Ę D Z IA G O L S K I

Każda rzecz, stworzona duchem i ręką człowieka, nosi

na sobie piętno jego własnej indywidualności, pisać prze-

io o dziele architekta, znaczy zawsze pisać o nim samym,

Prof. Lalewicz należy do kategorji architektów, którzy wej­

dą do historji architektury, zarówno dzięki ilości stworzo­

nych przezeń dzieł, jak i wypływającemu z nich prądowi

intelektualnemu. .

Ten prąd duchowy jest prądem, idącym po dziejowej

lin ji i drodze rozwoju architektury, rozumianej przez niego

jako sztuki zajmowania przestrzeni dla celów życia i zdą­

żającej do zadośćuczynienia temu życiu na całym djapa-

zonie jego wymagań.

Wielkie rzeczy, jak i wielcy ludzie, objawiają się rzad­

ko. Bowiem wyeliminowanie się ich w potoku dziejowym

z mirjadów podobnych rzeczy odbywa się według pewnego

prawa, stwierdzającego, że rzeczy i ludzi najwyższej warto­

ści jest niedużo. Od dzisiejszości nie należy przeto wyma­

gać rzeczy wielkich, gdyż wielkość ta jest płynną i względ­

ną w stosunku do stale zwiększającego się szeregu więk­

szych lub mniejszych rzeczy, lecz zachowania drogi wielkiej,

319

R yc. '2. A rch . M arjan L a le w icz (W arszaw a). G m ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.Podcień portyku.

Konstrukcje żelazobetonowe wyk. firma „Paweł Holc i S-ka". W yprawa wykonana szlachetną zaprawą T ERRA ZYT Zakładów Przem. „Terrazyt" w Warszawie. Latarnie wyk. Fabryka Konstrukcji Żelaznych „H. Zieleziński". Granity obłożone przez „PO LSK I ZA K ŁA D O B RA B IA N IA M A RM U RU i S Z K ŁA " w Katowicach.

Oszklenie latarń wyk. firm a „Jan Szu lc",

320

R yc. 3. Arch. M arjan L a le w icz (W arszaw a). G m ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.W idok od ul. Nowogrodzkiej.

Roboty budowlane i konstrukcje żelazo-betonowe wykonała firma „Paweł Holc i S-ka". Elewacja poza częściami kamiennemi wykonana szlachetną zaprawą „T ERk AZYT " Zakładów Przemysłowych T ERRAZYT w Warszawie. Drzwi główne z dębu z mosiężnemi ozdobami wyk. firma „L. G loeh" w Warszawie.

Granity i marmury wyk. przez firmę „ Polski Zakład Obrabiania Marmuru i Szkła'*.

po której idzie ludzkość od niepamiętnych czasów i pamięci

wielkich reper i znaków twórczości, które są już poza nami.

0 każdej rzeczy, stworzonej dziś, można powiedzieć ty l­

ko jedno: jest ona reperą czasu i twórczości ludzkiej. Do­

piero historja późniejsza wyznaczy miejsce tej rzeczy w sze­

regu jej podobnych, a autorowi miejsce śród jego poprzed­

ników i następców. Mówiąc terminologją matematyczną, naj­

bardziej cenną w człowieku-twórcy jest zdolność, dar pra­

widłowej extrapolacji drogi rozwoju życia, dar powodowany

nieświadomem wyczuciem tej drogi.

321

'Brzz- zrs>23'v- .

R yc. Ą. A rch. M arjan L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego B anku Rolnego w W arszaw ie.Przekrój poprzeczny.

Roboty budowlane ł konstrukcje żelazobetonowe wyk. firma „Paweł Holc i Ska“.

Prof. Lalewicz, jak każdy człowiek, może mylić się

i błądzić, może tworzyć lepsze lub gorsze rzeczy, ale są zna­

ki, świadczące, że droga, którą idzie, jest drogą królew­

ską, istotną drogą życia Architektury. Oznakami temi są je­

go głęboki szacunek i umiłowanie nauki, kultury i twórczo­

ści ludzkiej wogóle, jego rozumienie architektury, istotą

sw'ą świadczące o prawdzie wewnętrznej i znacznie głęb­

szej, niż sądy przejściowe dzisiejszości, jego sentyment dla

pracy i szkoły, która jest jedyną formą organizacji życia

i przeciwstawieniem się bezładowi, chaosowi.

Te dary wewnętrzne są przyrodzone, objawiają one

najistotniejszą treść jaźni i nauczyć się ich nie można. Jest

to „dar jasnowidzenia" perspektywy życiowej. Człowiek,

który go posiada, nie może się mylić i błądzić w rzeczach

zasadniczych ludzkiej wędrówki.

Nie czas jeszcze na ustalenie, czem z historycznego

322

Rzut I piętra.

R yc. 6 i 7. A rch . M a rja n L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie .

punktu widzenia jest prof. Lalewicz jako architekt. Tu

w tej wzmiance będziemy mówili o Gmachu Państwowego

Banku Rolnego w Warszawie, ostatnio zaprojektowanego

i wybudowanego przez prof. Lalewicza.

Obawiałbym się najbardziej stać się podobnym do tej

kategorji krytyków, którzy topią rzeczy i autorów nie god-

nemi zastanowienia i rozważenia argumentami, a powo­

dzią nędznych, nic nieznaczących komunałów, niezależnie

Rzut parteru.

324

R yc. 8. Arch. M arjan L a le w icz (W arszaw a). G m ach P aństw ow ego B anku Rolnego w W arszaw ie.Westibul.

Roboty, żelazo-betonowe, sztukaterje, stiuki, rob. tynkowe i malarskie wyk. firma „Paweł Holc i S-ka". W yprawa westibulu wykonana szlachetną zaprawą Terrazyt Zakład. Przem. „T.ERRAZYT" w Warszawie. Instalacje elektrotechniczne wyk. firma „Inż. E. B łędowski, S. B iałowiejski i S-ka". Dźw igi wyk. firma „Biuro Techniczne Ju ljan Kraushar, in ż“. Okna dębowe do witraży i wieszadła dębowe w garderobie wyk. firma „Tow. Akc. Fr. Martens & A d . D aab". Posadzki i schody z marmuru wyk. firma ,,Polski Zakład Obrabiania marmuru i szkła. W itraż wyk. przez firmę „F. B iałkow ski" w W ar­

szawie. W odociągi, kanalizację i centralne ogrzewanie wyk. firma ,,T-wo Akc. Drzewiecki i Jeziorańsk i" w W arszaw ie.

nawet od tego, czy brzmią one przychylnie lub nieprzychyl­

nie dla omawianych rzeczy. Ju ż sama nicość bądź pochwał,

bądź nagan tych krytyków poniża rzeczy, o których mówią.

Przystępują przeto do zreferowania sprawy Gmachu P. B.

R. bez najmniejszej pretensji do mej „nieomylności” i „zna­

czenia" w sądzeniu dziel architektury, z jedyną tylko pre­

tensją znajomości omawianego objektu, a więc jego planów,

konstrukcji, wyglądu zewnętrznego i wewnętrznego i faktu­

ry: wykonania. Zaznaczam, że budynek ten, jak i każda wy­

bitniejsza rzecz w życiu ma ju ż swą chromosferę fałszu i plo­

tek, których jedynem uzasadnieniem jest wypełnienie pust­

ki .życiowej pewnej kategorji ludzi. Nie będziemy na nie

reagowali choćby dlatego, że autorstwo ich nie jest znane,

czyli, że nikt nie ponosi za nie odpowiedzialności. Jak każ­

dy anonim, muszą iść odrazu do kosza.

Ocena dzieł architektury może się odbywać tylko dro­

gą zestawienia swych wrażeń o danym przedmiocie z wraże­

niami o innych przedmiotach podobnych.

Czy do rezultatu zestawienia dochodzi się drogą mo­

mentalnego, pochodzącego z intuicji sądzenia, czy drogą

pewnej świadomej pracy wewnętrznej, zajmującej może na­

wet znaczny okres czasu, w danej chwili nie jest to ważne.

Istotnem pozostaje tylko twierdzenie, że „sądzić dzieła A r­

chitektury, to znaczy porównywać je z innemi podobnemi

dziełami".

Wynik, do którego dochodzi w ten sposób intelekt są­

dzący, jest u wszystkich ludzi ten sam, ma jednak zasadniczo

dwuznaczną formę: — podoba mi się to, lub nie podobi.

Ale to „podobanie się" lub „niepodobanie" objektywną war­

tość będzie miało tylko przy zachowaniu pewnych %varun-

ków: 1° musiało powstawać w stanie bezinteresowności oso­

bistej w kontemplacji tej rzeczy, 2° musiało ono zrodzić się

u człowieka, który istotnie zna wszystkie znaczniejsze oka­

zy architektury ludzkiej. Bo chyba każdy się zgodzi, że jest

pewna różnica pomiędzy sądem takiego człowieka a sądem

przeciętnego mieszkańca ul. Nowogrodzkiej, dla którego do­

statecznym powodem wypowiadania swego sądu o Gmachu

P. B, R. jest fakt zamieszkania przy tejże ulicy. Ju ż po

stwierdzeniu tego wewnętrznego stanu „podobania się" lub

„niepodobania" wypowiadający sąd zaczyna szukać uzasad­

nień rozumowych, któreby umocniły jego wewnętrzny stan

na zewnątrz.

Przechodząc teraz do mych osobistych wrażeń i re­

zultatów zestawień porównawczych, muszę stwierdzić, że

325

Ryc. g. Arch. Marjan Lalewicz (Warszawa). Gmach Państwowego Ba nic u Rolnego w Warszawie.Fragment fryzu westibulu.

Rzeźby wyk. Jan ina Broniewska i Jan Goliński.

Gmach P. B. R. w Warszawie mnie się podoba. Bo jeśli we­

zmę pod rozwagę wybudowane w ostatniem 50-leciu w Eu­

ropie gmachy tej samej skali i poziomu faktury materjal-

nej i ułożę je w szereg według ich wartości architektonicz­

nych, to się okaże, że Gmach P. B. R. stoi w pierwszych

dziesiątkach tego szeregu, na którego gorszym końcu znaj­

dą się takie znakomitości, jak Palais de la Justice w Brukse­

li, Palazzo di Giustizia w Rzymie, niedawno wybudowana Bi-

bljoteka we Florencji nad Arnem, no i te nieskończone okazy

„klasyki", rzekomo akademickie, w rodzaju neo-greku fran­

cuskiego, któremi gorliwi uczniowie i profesorowie różnych

europejskich akademij zabudowali Paryż, Wiedeń, Rzym,

Riwjery, nawet kolonje zamorskie.

Fakt, że Gmach P. B. R. znajduje się na początku

omawianego szeregu, jest dodatniem zjawiskiem w życiu ar­

chitektury polskiej. Jeśli 80% tych wszystkich, komu się

ten Gmach nie podoba, zrobi analizę motywów tego ,,niepo-

dobania się", to może się łatwo przekonać, że motywy te

nie mają nic wspólnego z motywami objektywnego sądze­

nia, będąc wyrazem zupełnie przypadkowych, jeśli tak moż­

na powiedzieć, zjawisk pobocznych, towarzyszących życiu

ludzkiemu. Tak np. znam pewną osobę, która nie znosi żó ł­

tych tonów. Otóż dla niej dostateczną zasadą i powodem do

niepodobania się całego Gmachu był fakt użycia do tej bu­

dowli kamienia o deseniu żółtym.

Gdy szukam w sobie uzasadnień tego „podobania się",

to odnajduję ich cały szereg. Podoba mi się to, że do bu­

dowy został użyty materjał szlachetny i że zestawienie ter-

razytu z kamieniem na fasadach głównych okazało się do­

brem. Podobają mi się profile gzymsów i prostota ich u ję­

cia, dobre ich ustosunkowanie do ciosów kamiennych. Podo­

bają mi się westibul i sale bankowe. Doskonałą jest elewa­

cja od strony ul. Składowej, gdzie dzięki profilowaniu boni

w perspektywie ominięty został rozbijający wpływ okien

na bryłę architektoniczną. W tym wypadku mimowoli przy­

pomina mi się próba osiągnięcia tego samego rezultatu za

pomocą szeregu kolumn w jednym budynku w K-ie. Próba

ta była uczynioną przez bardzo dobrego architekta, a jednak

efekt kolumnady w skrócie okazał się mniej odpowiednim

środkiem do osiągnięcia zamierzonego celu, n iż szereg względ­

nie niemocno profilowanych, boniowanych pilastrów. Podo­

ba mi się rysunek całej stolarszczyzny i metalowych części

okien i drzwi.

Przechodząc do najważniejszej kategorji uzasadnień

utylitarnych budowli, do planu, stwierdzić należy, że przy

dzisiejszem wymaganiu jak najintensywniejszego wyzyskiwa­

nia przestrzeni, innego planu nie można było stworzyć na

długiej i względnie niegłębokiej parceli, zwłaszcza, że prze­

cież elewacja główna musiała wychodzić na ul. Nowogrodz­

ką. Nie powinni również zepominać ci wszyscy, którzy tak

pohopnie krytykują mocne wysunięcie bocznych ryzalitów,

że wywołane są one koniecznością lepszego wyzyskania prze­

strzeni przez podniesienie wysokości całego Gmachu. Podnie­

sienie to było możliwe tylko przez cofnięcie środkowej czę­

ści w tył, t. j. właśnie przez stworzenie ryzalitów. Gdyby

ich nie było i lice budynku leżałoby w płaszczyźnie przed­

niego frontu ryzalitów, to cały budynek musiałby być n iż­

szy przynajmniej o 2 kondygnacje.

Nie mogę natomiast zgodzić się z traktowaniem .cen­

tralnego ryzalitu, który, mimo ujęcia go w kształt fron-

326

R yc. 10. A rch. M a rja n L a le w icz (W arszaw a). G m ach Pań stw ow ego B anku Rolnego w W arszaw ie .W idok z sali bankowej na drzwi westibulu.

Konstrukcje żelazobetonowe, sztukaterje, tynki i rob. malarskie wyk. firma „Paweł Holc i S-ka". Drzwi wejściowe wykonane przez firmę „Przemysł Drzewny Herman Schutt" w Czersku (Pomorze). Okucie żelazne drzwi wyk. przez firmę „H Zieleziński". Oszklenie drzwi wyk. firma „Jan Szu lc". Posadzki marmurowe

wyk. firma ,,Polski Zakład Obrabiania M armuru i Szkła".

327

Ryc. 11 . Arch. M&rjan Lalewicz (Warszawa). Gmach Państwowego Banku Rolnego w Warszawie.Sala bankowa parteru. Miejsce pracowników.

Drzwi wejściowe wykonane przez firmę „Przemyśl Drzewny Herman Schutt" w Czersku (Pomorze). Instalacje elektryczne wyk. firma ..Inż. E . B łędowski,S. Biatowiejski i S-ka" w Warszawie. O łożenie marmurem wyk. firma „Polski Zakład Obrabiania Marmurów i S zk ła" .

tonu na 4 antach boniowanych, górę ma wyzyskaną na salę

posiedzeń Rady Banku, a przez to dolna część została jakby

loggią otwartą lub podcieniem (Ryc. 1). Ryzalit ten ma wy­

raźny i wybitnie podkreślony kształt portyku. Czy takie

„wyzyskanie" zgodne jest z tradycją Witruwjuóza; Pa lla ­

dia, Vignoli, Quarengi'ego, Inigo Jonsa lub naszego Guce-

wicza? Sądzę, że nie. Przystawiony portyk, jako kształt

i z idei plastycznej i z tradycji, jest skończoną całością,

której nic ani dodać, ani ująć nie można.

Jest coprawda w Warszawie podobny przykład trak­

towania górnej części centralnego ryzalitu, jako wyzyskanej

kubatury, podczas gdy dolna część została rozwiązana w

charakterze jakby loggji otwartej. Ma to miejsce w nie­

złym skądinąd pod względem architektury domu na ul. Bie­

lańskiej (zdaje się, że jest to dom prywatny lts. Radziwił­

ła). Jednakże centralny ryzalit ujęty jest tam w planie »v

kszatłcie półkola. Ta właśnie różnica pozwoliła tam na po­

dobne ujęcie.

Portyków na planie półokrągłym nie spotyka się na

całej rozciągłości wieków, gdyż portyku niema bez fron­

tonu, a fronton niemożliwy jest na półokrągłym planie.

Pozatem nasuwa się już nie wątpliwość, tylko po-

prostu pytanie, czy potrzebne jest boniowanie naokoło okiea

4 piętra. Sądzę, że rozdrabnia to gładką górę (3 i 4 pię-

Iro) na niekorzyść całości, szczególnie wobec rozbicia da­

chu szeregiem lucarn.

Kiedy w pogodny, jasny dzień wejdzie się do sal banko­

wych, zalanych złotem słońca, a połysk marmuru zwiększa

przejrzystość tych sal, chce się powiedzieć: dobrze się stało,

że w ciągu 10 lat naszego samodzielnego bytu wybudowano

choć jeden taki budynek, gdzie nic nie mówi nam o nędzy

powszedniego życia, o małostkowości i taniości naszych upo­

dobań, gdzie niema er3atz'ów, mających zamienić istotną

szlachetność intencji.

Chciałbym wkońcu rozejrzeć się w tych zarzutach,

które dało mi się słyszeć, i które bądź ze względu na osob;r

je wypowiadające, bądź dla swej wewnętrznej ważkości god­

ne są rozważenia i zastanowienia się nad niemi.

Tak np. jeden szanowany przeze mnie architekt powie­

dział mi, że uważa kamienne bonie na pilastrach frontowych

za nielogiczne z dwóch powodów: 1) — że pilastry te, bę­

dąc akcentowane tak mocno, nic nie dźwigają na sobie, 2)

328

R y c . 12, A rch. M arjan L a lew icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.Sala bankowa parteru.

T Konstrukcje żelazobetonowe, sztukaterje, roboty tynkowe i malarskie wyk. firma „Paweł Holc i S-ka", Prace malarskie wyk. firma „Franciszek Sikorski". Instalacje eletryczne wyk. firma „Inż. E. Błędowski, S. Białowiejski i S-ka. Obłożenie marmurem wyk. firma „Polski Zakład Obrabiania Marmurów 1 Szkła",

przedstawiciel F . Pleszowski w Warszawie i Sosnowcu.

329

R yc. i 3 i 14. A rch . M arjan L a le w ic z (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.Ławy w salach bankowych.

Posadzki marmurowe wokonała firma ,,Polski Zakład Obrabiania Marmurów i Szklą'1 w Katowicach.

— że pilastry te, wewnątrz żelazobetonowe, są nazewnątre

licowane kamieniem, który jako materjał konstrukcyjny jest

słabszy od żelazobetonu, a to przeczy samej zasadzie lico­

wania. Mam wrażenie, że szanownemu koledze z innych ja ­

kichś powodów nie podobają się te pilastry, być może przei

rytm swój, być może przez ustosunkowanie ich do międzypi-

lastrowych przestrzeni, dla impresji swej stara się jednak

znaleźć uzasadnienie w logice architektonicznej. Zarzuty te

można łatwo odeprzeć. Po pierwsze, autor może powiedzieć,

że pilastry dźwigają profilowaną płytę, na której oparte

górne dwie kondygnacje, i będzie w porządku. Co do dru­

giego zarzutu, okładania trwalszego materjału słabszym, tc

330

R yc. i 5. A rch. M arjan L a lew icz (W arszaw a). Gm ach P aństw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.W idok na kasy banku.'

Konstrukcje żelazobetonowe, sztukaterje, roboty tynkowe wyk. firma „Paweł Holc i S-ka“. Prace malarskie wyk. firma „Franciszek Sikorski". Instalacje elektryczne — firma „Inż. E. Błędowski, i S. B ialowiejski S-ka". Obłożenie marmurem wyk. firma „Polski Zakład Obrabiania Marmurów i Szkła".

Oszklenie lad wyk. przez firmę „Jan Szu lc".

przecież każdy architekt rozumie dobrze, ża kamienia uży­

to tu nie jako materjału konstrukcyjnego, lecz dekoracyj­

nego. Taka dekoracja jest całkiem uprawniona i usprawied

liwiona, dopóki nie będzie znaleziony sposób obróbki po­

wierzchni żelazo-betonu, możliwy do pogodzenia się z nim

Narazie czysta lub tynkowana powierzchnia żelazobetonu m-i

tak nieprzyjemną fakturę, że pozostawić jej w swej natural­

nej brzydocie nie można, zwłaszcza na elewacjach głów­

nych. Logika architektoniczna jest tu w porządku.

Drugim zarzutem, jaki dało mi się słyszeć, jest kwestja

klatki schodowej głównej. Zarżucają, że prowadzi ona tyłka

na pierwsze piętro, a dalej nie idzie, temsamem niby po ­

zbawiając górne piętra dostępu do niej. Sądzę, że i tu

wszystko jest w porządku, bo jeżeli klatka ta ma być re­

prezentacyjną, prowadzić ona musi do części reprezen­

tacyjnej, i tylko do niej, w przeciwnym razie przestałaby

być reprezentacyjną, stając się zwykłą komunikacyjną. Ko­

munikacja z górnemi piętrami jest utrzymywana zapomocą

kilku wind i bocznych klatek schodowych, i przez to samo

kasowanie klatki reprezentacyjnej na rzecz rzekomej po­

trzeby klatki schodowej komunikacyjnej byłoby zbyteczna

Umieszczenie klatki komunikacyjnej, zawsze mające./

wybitnie charakter utylitarny, na osi całej kompozycji było­

by wielkim błędem w stosunku do całości bundynku. W tyn<

wypadku zbędne byłyby te piękne marmury i stiuki, które-

mi są wyłożone schody i mury westibulu i klatki schodowej,

a musiałyby je zastąpić żelazo, żelazo-beton, lub może n a ­

wet żeliwo. Takie zaś świadectwo naszej biedy nie licowałoby

z taką instytucją, jaką jest Państwowy Bank Rolny.

Dużo słyszałem argumentów, mających uzasadniać rot-

331

R yc. 16. A rch. M arjan L a le w icz (W arszaw a). G m a ch . P aństw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.W itraż na głównej klatce schodowej P. B. R . w Warszawie.

W itraż wykonany przez lirmę „F. B iałkowski" w Warszawie.

maite „niepodoba mi się", niestety żadnego z nich nie mogę

uznać za ważki, lub chociażby mający znaczenie. Sądzę, że

wypływają one z motywów, nic nie mających wspólnego ze

szlachetną szczerością i potrzebą bezstronnego wypowiedze­

nia się.

Jak każdy nowowybudowany budynek, ma on na ze­

wnątrz pewien blichtr i połysk sili generis, które rażą oko,

■bo ;oko żąda choćby minimalnej patyny, przez którą budy­

nek osiąga jakby większą nobliwóść, — szczególnie doty­

czy to budynku, licowanego w znacznej mierze kamieniem

332

\

R yc. 19. A rch . M arjan L a le w ic z (W arszaw a). G m ach Państw ow ego B anku Rolnego w W a rsz a w ie .Fragment głównej klatki schodowej.

Konstrukcje żelazobetonowe, stiuki, sztukaterje, roboty tynkowe i malarskie wyk. firma „Paweł Holc i S-ka". Konsole mosiężne i poręcze wyk. firma „H. Zieteziński" w Warszawie. Schody i ściany z marmuru wyk. firma „Polski Zakład Obrabiania Marmuru i Szkła" Polichromja plafonu wyk. przez firmę „Fr. Sikorski'*.

334

R yc. 20. A rch. M arjan L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.Główna klatka schodowa.

Wyprawa hallu wykonana zaprawą „Terrazyt“ Zakładów Przem. „Terrazyt“ w Warszawie. Konstrukcje żelazobetonowe, stiuki i sztukaterję wyk. firma „PawełHolc i S-ka". Konsole mosiężne i poręcze wyk. firma „H. Zieleziriski" w Warszawie.

335

'stsaj®1

aiBff^ffiiarainiijgiginiEinJTnir

R yc. 21. A rch . M arjan L a lew icz i Tadeusz Pluciński (W arszaw a). G m ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie .

Fragment sufitu głównej klatki schodowej.

Sądzę, że po kilku latach, kiedy Gmach poszarzeje, a przez

to oglądanie i rozumienie go w uogólnionej szacie będzie

łatwiejsze, — wielu z dzisiejszych surowych krytyków zmie­

ni sąd o nim. Bo jeszcze raz powiadam, że jeśli sądzić o

tym Gmachu na miarę dzisiejszości, to jest to jeden z lep­

szych budynków, jakie w ostatniem 50-leciu były budowane

w Europie.

Zdjęcia fotogr. z P. B . R , wyk. przez firmę „Photoplat".

TE C H N IC ZN E W A R U N K I B U D O W Y P A Ń S T W O W E G O B A N K U R O L N E G O

W W A R S Z A W IEPaństwowy Bank Rolny, jako spadkobierca byłego za

czasów rosyjskich Banku Włościańskiego, uważał plac na

rogu ul. Poznańskiej i Nowogrodzkiej za przypadający mu

w udziale, Na placu tym rozpoczęto przed wojną budowę

wyżej wskazanego Banku Włościańskiego. Jednakże per­

traktacje z byłą Polską Krajową Kasą Pożyczkową nie do­

prowadziły do możliwego podziału całego tego placu, na

którym, prócz tego, już od łat kilku umieścił swe składy Pań­

stwowy Monopol Tytoniowy. W ten sposób wielokrotne wy­

siłki architektów, dążących do należytego wyzyskania więk­

szych placów państwowych w celu otrzymania pewnego ca­

łokształtu architektonicznego, w tym wypadku jak i w wie­

lu innych nie doprowadziły do należytego rozwiązania ar­

chitektonicznego. Wreszcie po kilku latach usiłowań ze

strony Zarządu Banku otrzymano pod budowę Państwowe­

go Banku Rolnego plac, położony przy zbiegu ul. Nowogrodz­

kiej i Składowej, ale i w tym wypadku plac, znacznie mniej­

szy od poprzedniego, również został podzielony pomiędzy

Bank i Dyrekcję Leślną. Z biegiem czasu jednak, kiedy Bank

już się zabudował, Dyrekcji Leśnej plac ten odebrano i przy­

znano Bankowi. W ten sposób zostało uniemożliwione pew­

ne architektoniczne rozwiązanie całości.

W roku 1925 wykonany został projekt przez prof, M.

Lalewicza, który już poprzednio miał w opracowaniu ca­

łokształt placu przy zbiegu Nowogrodzkiej i Poznańskiej,

należącego do Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Roz­

poczęcie robót miało nastąpić na wiosnę 1926 r. Rozpoczę­

cie jednakże mogło nastąpić w listopadzie 1926 r. W ten

sposób tempo robót zamiast dwusezonowego okresu musiało

być zredukowane do prawie jednosezonowej roboty w cią­

gu 1927 roku. Z ramienia Banku prowadził akcję budowlaną

komitet budowy pod przewodnictwem p. Stefana Boguszew­

skiego, b. wiceprezesa Rady Nadzorczej Banku. Członkami

tegoż komitetu byli pp. W. Hauszyd, W ł. Malangiewicz i

przedstawiciel Min, Rob, Publ. inż. M. Surwiłło, z ramienia

Banku w różnych okresach budowy brali udział w komitecie

336

y c . 22. A rch. M arian L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie,Poczekalnia I piętra.

Konstrukcje zelazobetonowe, stiuki, sztukaterię, tynki wyk, firma „Paweł Holc i S-ka". Prace malarskie wyk. firma „Franciszek Sikorski" w Warszawie.

337

R yc. 23. A rch . M a rja n L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego B anku Rolnego w W arszaw ie.W idok z korytarza na poczekalnię I piętra.

Roboty żelazobetonowe, stiuki i sztukaterję wyk. firma „Paweł Holc i S-ka". Drzw i wyk. firma „Przemysł Drzewny Hermann Schiitt** w ,Czersku.

338

R yc. 24. A rch. M arjan L a lew icz (W arszawa). Gm ach Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.;Gabinet Dyrektora P. B. R.

Instalacje oświetlenia elektrycznego wyk. firma „Inż. E/B lędowski,; S. Bialowiejski i S-ka". Posadzki wyk. firma „Tomasz Damięcki i S-ka". Pracc malarskie wyk. firma „Franciszek Sikorski". Parapety okienne z marmuru wyk. firma „Polski Zakład Obrabiania Marmurów i Szklą" w Katowicach, przedstawiciel F. Pleszow-

ski w Warszawie i Sosnowcu. Żyrandolejtakupione w firmie .,A. M arciniak" w Warszawie

pp. dyrektorowie St. Rachwał, E. Grado oraz Szef Wydziału

Budżetowo-Gospodarczego p. W ł. Wolski. Projektodawcy

gmachu i urządzeń wewnętrznych oraz kierownikiem budowy

był prof. Politechniki Warszawskiej Akademik Architektu­

ry Marjan Lalewicz przy bezpośrednim udziale w robotach

pp. inż. M. Popiela i arch. T. Plucińskiego.

Objętość budynku wynosi 49 500 m3, koszt robót bu­

dowlanych wraz z instalacjami wyniósł 3 644 000.— zł., czyli

jeden mtr. sześcienny kosztował 74 zł., licząc w tem i koszt

licówki kamiennej elewacji. Koszty urządzeń specjalnych,

a więc skarbców, lad bankowych, drzwi pancernych, dźwi­

garów, poczty pneumatycznej, telefonów i t. p. 530 900.— zł.

Wreszcie urządzenia wewnętrzne, okładziny ścian, boazerje,

stiuki, armatura elektryczna, umeblowanie specjalne i t. p.

261.000 zł. Razem więc koszt całości wynosi niecałe 4 500 000

zł., t. j. jeden mtr. sześcienny 90 zł.

FIR M Y B U D O W L A N E Z A JĘ T E P R Z Y B U D O W IE G M A C H U P. B. R.

Roboty budowlane z przetargu otrzymała firma „P.

Holc i S-ka“ i wykonała budowę gmachu, konstrukcje że­

lazobetonowe, sztukaterje, stiuki, roboty tynkowe i malar­

skie. Centralne ogrzewanie, wodociąg i kanalizację wyk. fir­

ma Tow. Akc. „Drzewiecki i Jeziorański" w Warszawie.

Urządzenia zdrowotne w gmachu Banku wykonało Tow,

Akc. Budowy Maszyn i Urządzeń Sanitarnych „Drzewiecki

i Jeziorański" w Warszawie; urządzenia te objęły: ogrze­

wanie wodne o mechanicznem pobudzaniu obiegu, wodo­

ciąg o wzmocnionem ciśnieniu, kanalizację, gazociągi i dre­

naż. Urządzenia elektryczne wykonała firma „Inż. E. Błędow­

ski, S. Białowiejski i S-ka" w Warszawie. Instalacje dźwi-

gowe: jeden dźwig ośmioosobowy, jeden pięcioosobowy i dwa

potrawowe wykonała firma „Biuro Techniczne Ju ljan Kraus-

har, inż.", przedstawicielstwo jeneralne „Officine Mecca-

niche Stigler", Milano. Pocztę pneumatyczną i zegary elek­

tryczne wykonała firma „Polskie Zakłady Siemens, Sp. Akc.''

(Oddział prądów słabszych) w Warszawie, Posadzki drew­

niane wyk. firma „Tomasz Damięcki i S-ka" w Warszawie.

Wyprawa ścian zewnętrznych wykonana z terazytu Zakła­

dów Przem. „TERRAZYT" w Warszawie. Marmury i granity

z „Polskiego Zakładu Obrabiania Marmurów” w Katowicach,

przedstawiciel firmy F. Pieszo w Warszawie i Sosnowcu.

Drzwi wejściowe żelazne, latarnie żel., konsole mosięż­

ne, poręcze i inne konstrukcje żelazne wykonała firma

„H. Zieleziński" w Warszawie.

Wszystkie drzwi wewnętrzne, oraz szafki ścienne wy­

konała firma „Przemysł Drzewny Hermann Schiitt" w Czer­

sku na Pomorzu, jedna z najstarszych i największych w kra-

339

R yc. 27 i 28. A rch . M arjan L a le w icz i Tadeusz Pluciński (W arszaw a). G m ach Państw ow ego Ba,nku Rolnego w W arszaw ie.

Opracowanie ścian sali konferencyjnej.

Sufit belkowy dębowy, ambrazury okienne i drzwiowe z jesionu i takież obudowanie grzejników wyk, firma „Tow, A kc . Fr. Martens i A d . Daab w Warszaw ie.

341

Ryc, 3o, Żyrandol zakupiony dla P, B. R. w firmie „A. Marciniak i S-ka" w Warszawie,

„Bernard Polski w Poznaniu. Armaturę elektryczną sal

bankowych, sali konferencyjnej, gabinetów dyrektorów, we-

stibulu i t, p. wykonały według otrzymanych rysunków prof.

M. Lalewicza firmy „Jan Serkowski" i „A. Marciniak" w

Warszawie.

Oszklenie wnętrz wykonała firma „Jan Szulc" w W ar­

szawie. Prace mularskie wyk. firma „Franciszek Sikorski"

w Warszawie.

Konstrukcje żelazne balustrad wyk. firma „B-cia Men­

cel" w Warszawie.

R yc. 29. A rch . M arjan L a le w icz (W arszaw a). Gm ach Państw ow ego B anku Roln. w W arszaw ie .

Żyrandol główny klatki schodowej.Żyrandol wyk, przez Fabrykę Lamp „Jan Serkowski",

ju, mająca chlubną tradycję w dziale budowlanym. Okna

i główne drzwi wejściowe z ozdobami mosiężnemi wykona­

ły „Zakłady Stolarskie L. Gloeh" w Warszawie,

Sufit belkowy dębowy, ambrazury okienne i drzwiowe

z jesionu oraz takież obudowanie grzejników w Sali Kon­

ferencyjnej i poczekalni I p., okna dębowe do witraży w k lat­

ce schodowej i wieszadło dębowe w garderobie wyk. „Tow.

Akc. Fr. Martens & Daab" w Warszawie. Prócz tego ro­

boty wykończeniowe powierzono firmom „Strug" w Grudzią­

dzu i „Huchliński" w Bydgoszczy.

Drzwi pancerne i kasy ogniotrwałe dostarczyła firma

342

R yc. 3 i. B oczn a k la tk a schodowa.

R yc. 32. Ł a w y w poczekalniach.A rch . M a rja n L a le w ic z (W arszaw a). G m ach P aństw ow ego B anku Rolnego w W arszaw ie.

343

Ryc

. 33

—3

ą.

Dźw

ig

osob

owy

o na

pędz

ie

elek

tryc

znym

, or

ygin

alny

„S

TIG

LE

R".

In

stal

acja

w

ykon

ana

prze

z Bi

uro

Tec

hn

iczn

e„J

ulja

n K

rau

shar

, in

ż.“,

Wid

ok

3.

Jenc

raln

e p

rzed

staw

icie

lstw

o „O

ffic

ine

Mec

can

ich

e S

TIG

LE

R"

Mil

ano

.

R yc. 35 — 38. R ozkład ogólny poczty pneum atycz­nej Państw ow ego Banku Rolnego w W arszaw ie.

Wykonany przez „Polskie Zakłady S IEM ENS" oddział prądów słabych, w Warszawie.

Polskie /.}k*ddy5itrr>tr>i j.

Jłr>/łł#<af oaolny

Pćtu1< Raniv tsffifOO v

394 f

Schemat.

Centrala.

Miech.

345

W arjant projektu elewacji.

Arch. Paweł Wędzkigolski (Warszawa). Projekt domu agentury Państwowego Banku Rolnego w Gdyni.

Elewacja główna {projekt ostateczny.

PLAłł PAP T £ p v

Rzut parteru.

346

W arjant projektu.

Arch. Paweł Wędziagolski (Warszawa). Projekt domu agentury Państwowego Banku Rolnego w Gdyni.

Z D Z I A Ł A L N O Ś C I P A Ń S T W O W E G O B A N K U R O L N E G O

W D Z I E D Z I N I E B U D O W N I C T W A

Niniejszy artykuł nie jest sprawozda­

niem technicznem z działalności Państwo­

wego Banku Rolnego w zakresie budowni­

ctwa, jest to tylko szkic zarysu tej działal­

ności, jaki w ramkach artykułu prasowego

można umieścić.

Państwowy Bank Rolny został powołany do życia

w celu popierania i rozbudowy drobnego rolnictwa. Bank

ten jest jednym z potężnych czynników, za pomocą któregD

ustawa o reformie rolnej ma być urzeczywistnioną, a jedna

ze znaczniejszych jego agend, zdążająca do realizacji tej

reformy, polega na wykupywaniu latifundyj i ich parceli po­

między małorolną i bezrolną ludnością.

Reforma rolna stworzyła nową kategorję rolników, któ­

rzy będąc dawniej częścią składową dużego organizmu pro­

dukcyjnego, przez tę reformę zostali powołani do samodziel­

nej pracy na ziemi.

Gdyby tym ludziom dano do ręki jedynie papier, stwier­

dzający, że jest on właścicielem pewnego kawałka ziemi, to

można zgóry powiedzieć, że ten człowiek na ziemi nie pra­

cowałby, powiększając tylko swą osobą kadry bezrobotnych.

Ten sam rezultat byłby i w tym wypadku, gdyby mu

oprócz ziemi dano nawet pewną sumę pieniędzy na tak zwa­

ne „zagospodarowanie się", pieniędzmi trzeba umieć rzą­

dzić i pokierować, tej umiejętności przeciętny niższy pra­

cownik folwarczny nie posiadał. Ani ziemia, ani ziemia i

pieniądze same nie mogłyby z dawnego pracownika fol­

warcznego zrobić samodzielnego gospodarza, potrzeba było

jeszcze „czegoś", coby mogło dokonać, a przynajmniej zapo­

czątkować proces (psychicznego przekształcania się tych

ludzi.

347

R yc. i i 2. A rch . P a w e ł W ędziagolski (W arszaw a). Dom osadnika Jednorodzinnyw fo lw ark u Janów (Krotoszyn).

Kubatura (do gzymsu)— 270 mn. Koszt do m u— 11.000 zt.

348

R yc. Ą, 5 i 6. P ro jekt domu jednorodzinnego dla osadnika w fo lw arku Janów (Krotoszyn). R yc. 3 — 6. A rch . P a w e ł W ędziagolski (W arszaw a). Zabud ow a p arcel osadniczych

. przez P ań stw o w y B an k R olny w dobrach Krotoszyn.

Tem „czemś" musiało być „zapoczątkowanie" nowego ży­

cia na jego kawałku ziemi, tak żeby, widząc już gospodarkę

na nim rozpoczętą, stanął sam raźno do pracy, chociażby

z początku w roli mechanicznej przyczyny, podtrzymującej

to nowozapoczątkowane życie. Państwowy Bank Rolny, do­

brze rozumiejąc, że tym ludziom trzeba przyjść nie ty llo

z pomocą materjalną w postaci kredytu, ale i z pomocą or­

ganizacyjną, t. j. z tą inicjatywą, początkującą „nowe życie"

na jego kawałku ziemi, zarządził przy parcelacji (narazić

jako próbę) oddawanie byłym niższym pracownikom fol­

warcznym działek rolnych nie tylko z uskutecznionemi przez

P. B. R. na zimę posiewami i uprawami, ale i z zabudowa­

niami mieszkalnemi i inwentarskiemi.

Była to próba dlatego, że organizowanie dla osadni­

ków gospodarstw przez P. B. Rolny mogło odbywać się tyl­

ko kosztem obciążenia tych osadników wydatkami inwesty-

cyjnemi, poniesionemi przez Bank dla nich. Taka pomoc

tylko wtedy byłaby racjonalną, gdyby wysokość tych wy­

datków inwestycyjnych zbytnio nie obciążała osadnika. Pań­

stwowy Bank Rolny traktował swą akcję budowlaną, zmie­

rzającą ku pomocy b. służbie folwarcznej w początkach ich

samodzielnej pracy, jako zorganizowany eksperyment, któ­

rego wyniki byłyby miarodajne na przyszłość; Bank uważ­

nie śledził wysokość wydatków inwestycyjnych, by nie obar­

czały one przyszłego właściciela w tym stopniu, że pod je ­

go ciężarem miałoby się rozpaść nowopowstałe gospodar­

stwo.

W tym celu Państwowy Bank Rolny ustalił pewne ty­

py pomocy organizacyjnej i budowlanej, którą niósł osad­

nikom.

Typy tej pomocy przedstawiają się następująco:

1. Pomoc w postaci przejęcia przez Bank na siebie

całokształtu prac, związanych z budową budynków miesz­

kalnych i inwentarskich. W tym wypadku osadnik po skoń­

czeniu przez Bank budowy otrzymywał klucze od budyn­

ków, wręczając wzamian za to Bankowi swój skrypt dłuż­

ny, opiewający na sumę rzeczywistych kosztów, jakie Pań­

stwowy Bank Rolny poniósł na wystawienie mu budynków.

Pomoc tego rodzaju była okazywana przeważnie służbie fol­

warcznej. W wypadku osobistego udziału osadnika w budo-

R yc. 3. Dom osadnika jednorodzinny w Janowie.

349

R yc. 7. O góln y w id o k kolonji osadników w fo lw ark u Janowie (Krotoszyn).

Ryc. 8. Dom osadnika w fo lw arku Janów. Ryc. 9 . Dom osadnika ze stodołąw fo lw arku Janów.

R yc. 7 — 9. A rch. P a w e ł W ędziagolslci (W arszaw a). Z ab u d ow a p arcel osadniczych przez P ań stw o w y B an k R olny w K rotoszynie.

wie w roli siły pomocniczej, zapracowana przez niego p ie ­

niądze odpowiednio zmniejszały jego zobowiązania wzglę­

dem Banku, albo były wypłacane mu wobec rozmaitych po­

trzeb nowego gospodarstwa — a wówczas całkowity kos.it

budynku obciążał nabywcę.

2. Pomoc w postaci materjalów budowlanych, które

Państwowy Bank Rolny dawał osadnikom po cenach wła­

snych, zakupując je większemi partjami, i konsultacji tech­

nicznej, z której osadnik mógł korzystać, o ileby życzył so­

bie tego; ta forma pomocy była przeważnie udzielana tej

kategorji osadników, którzy rekrutowali się nie' z szere­

gów b. służby folwarcznej, a z pośród drobnych rolników,

którzy już prowadzili samodzielnie gospodarstwo. W tym

wypadku wynalezienie majstra, jak również plan budowli

ustalał sam gospodarz, Bank tylko kredytował materjały

i dawał pomoc techniczną.

3. Udzielenie kredytu malerjalnego i pomocy te:h-

nicznej przy sporządzaniu projektu zabudowy, przy zawie­

raniu umów z przedsiębiorcami, doglądu i ostatecznego przy­

jęcia budynków.

4. Pomoc w postaci tylko konsultacji technicznej; ten

rodzaj pomocy był stosunkowo najrzadziej stosowany.

Pomoc typu pierwszego była stosowaną przy parce­

lacji Dóbr Krotoszyńskich i w folw. Wąsowie i Chraplewie

w Poznańskiem, w pojedyńczych wypadkach na Kresach

(Wołyń — maj. Berezno).

Pomoc typu drugiego była okazywana na terenie Kon­

gresówki przy parcelacji przez Państwowy Bank Rolny maj.

Strzelce w pow. Kutnowskim.

Pomoc typu trzeciego była stosowana na Pomorzu i na

Helu.

W wyborze typu zabudowań Państwowy Bank Rolnv

kierował się zawsze względami praktycznemi, opartemi n i

przyzwyczajeniach i tradycji miejscowej ludności. W ładza

Banku miały w swojem posiadaniu prace „Wydziału Od­

budowy" M. R. P. z roku 1920-21, które są materjałem wai-

tościowym, o ile chodzi o zewnętrzne kształty motywów pol­

skiej wioskowej architektury, jednak o ile chodzi o plany

budowli, tam się znajdujące, to według orzeczenia rolników

praktyków, nie mogły one mieć zastosowania w akcji P. B.

R., dla swego oderwania od życia rolnika.

Według programu, ułożonego przez Dyr. P. B. R. p. J

Borowskiego i pod jego bezpośredniem kierownictwem pro­

jekty zabudowań mieszkalnych i inwentarskich dla Kroto­

szyna w Poznańskiem i dla Berezna na Wołyniu, były zro­

bione przez architekta P. B. R. p. P. Wędziagolskiego.

Projekty zabudowań dla osadników na Pomorzu były

opracowane przez Oddział P. B. R. w Grudziądzu według

wymagań Ministerstwa Reform Rolnych i zatwierdzone

przez Ministerstwo, a projekty domów rybackich na Helu

były opracowane przez Wydział Techniczny Ministerstwa

Reform Rolnych i przekazane do wykonania P. B. R.

D la Krotoszyna, gdzie głównie w tym sezonie była ze-

środkowana akcja budowlana P. B. R., były opracowane 2

typy zabudowań. Jeden typ był budynkiem, mieszczącym

w sobie i mieszkanie osadnika i jego inwentarz. Strych w

tym wypadku nad częścią inwentarską był wyzyskany na

skład paszy. Strop, dzielący pomieszczenia inwentarskie od

350

Dom osadnika (mieszkalny łącznie z budynkiem inwentarskim) w folwarku Janów .

Kubatura całego zabudowania (do gzymsu) — 443 m3. Koszt — 13.000 zł«

R yc. 10 i i i . A rch. P a w e ł W ędziagolski (W arszaw a). Zabudow a p arcel osadniczych przez P ań stw o w y B ank Rolny w Krotoszynie.

tego strychu, był ogniotrwały (strop Kleina), o podwójnej

izolacji celem zapobieżenia przedostawaniu się wyziewów od

inwentarza do paszy.

Drugi typ domu zawierał tylko mieszkanie 2-pokojo-

we z kuchnią i z pokojem na górze.

1-szy typ zabudowań był przeznaczony dla rolnikÓA'

na działkach 8— 10 hektarowych, drugi był stosowany dla

tej kategorji osadników, którzy bądź nie potrzebowali więk­

szych pomieszczeń dla inwentarza, jak np, rzemieślnicy, k tó­

rzy otrzymywali działki 1-hektarowe lub 2-hektarowe lub

dla tych, co wyraźnie oświadczyli, że chcą mieć budynek

mieszkalny oddzielny od inwentarskiego.

Ogromna jednak większość osadników-rolników w Po-

znańskiem wolała mieć dom mieszkalny i pomieszczenia in ­

wentarskie pod jednym dachem.

Tak przeważnie budują się w Poznańskiem drobni rol­

nicy.

Plany pierwszego i drugiego typu domków są tu za­

łączone.

Oprócz tych zabudowań w miejscach, gdzie to oka­

zało się możliwem i potrzebnem, były adaptowane folwarcz­

ne zabudowania już dla potrzeb indywidualnych osadników.

Organizacja całej akcji budowlanej była przeprowa­

dzoną w ten sposób, że po rozbiciu terenów folwarcznych

przez geometrów Banku na działki, plan takiego rozbicia

był doręczony architektowi Banku, który na tych działkach

ustawiał zabudowania, posługując się nie tylko planem, ale

i sytuacją na terenie.

Po ustaleniu miejsca zagrody przystępowano do bu ­

dowy.

Budowę prowadzono na terenie Krotoszyńskim gospo­

darczym sposobem, z tem, że niektóre kategorje robót ty ły

oddawane poszczególnym majstrom akordowo. Roboty bu­

dowlane w kluczu Krotoszyńskim prowadzono w folwarkach,

351

.2Pj ćast'*y tftnnfć-

Projckt domu osadnika (mieszkalnego łączn ie z inwentarskim) dla maj. Krotoszyn,

R yc. 12. A rch. P a w e ł W ędziagolski (W arszaw a). Z ab u d ow a p arcel osadniczych przez P ań stw ow y B an k R olny w dobrach K rotoszyn.

rozrzuconych od siebie przeciętnie na 5— 6 kim., dozoro­

wane były na miejscu przez technika p. Mazura i odwie­

dzane co jakieś 2 tygodnie przez architekta Banku. W tym

sezonie budowlanym na terenie Krotoszyńskim wybudowano

65 nowych osad, z tych 65 nowych osad 60 osad ma miesz­

kania i inwentarz pod jednym dachem, 5 domów — zawiera

tylko mieszkanie. Każda osada ma oprócz wyżej wymienio­

nych zabudowań stodoły, jednak budowa stodół była wszę­

dzie uskuteczniana przez samych osadników, korzystali oni

tylko z pomocy typu 2 -go (Bank dał materjał i konsulta­

cję techniczną). Materjał budowlany, potrzebny do budowy,

częściowo miał Bank z rozbiórki folwarcznych budynków

(cegła, kamień polny i rwany, żelazne belki, dachówki,

drzewo), częściowo kupował na rynku. Drzewny materjał

w mniejszej ilości został użyty na budowle, wznoszone przez

Bank, w większej ilości został odsprzedany osadnikom, któ­

rzy pobudowali sobie z nich stodoły.

Kubatura domku, mieszczącego i inwentarz i mieszka­

nie pod jednym dachem, wynosi 433 m3, w tem mieszkalna

część zawiera 232 m3 i inwentarska 201 m°.

Domki wszystkie stawiane były z cegły na zaprawie

wapiennej, gzymsy i podmurówki na półcementowej, strop

Kleina w części inwentarskiej na zaprawie cementowej, stro­

py w mieszkalnej części drewniane tynkowane, budynki kry­

te dachówką i tynkowane na zewnątrz i wewnątrz, nie wy­

łączając części inwentarskiej. Podłogi drewniane, drzwi sto­

larskie. Grubość ścian i wymiary elementów składowych

budowli znajdzie czytelnik na rysunku tu załączonym.

Koszt takiego domku, mieszczącego mieszkania i in­

wentarz pod jednym dachem, wynosił do 13.000.— zł. Sto­

doła kosztowała osadnika 3.000 zł., czyli całe zabudowani z

-osady kosztowało 16.000 zł. W tym wypadku ogólny koszt

1 m:> budowli mieszkalno-inwentarskiej wynosiłby ^*4 4 3 ^ =

= 30.— zł. Koszt domku mieszkalnego wynosił do 11.000

zł. Wymiary domku wyłącznie mieszkalnego były: 9 X 10 X

352

R yc, i 5. A rch . P aw eł W ędziagolski (W arszaw a). Dom osadnika (łącznie z zab. inwentarskiem ) w fo lw arku U ciech ów (Krotoszyn).

Ogólny w idok zabudowy~folwarku Duszna Górka.

R yc. i 3 i 14. A rch . P a w e ł W ędziagolski (W arszaw a). Z ab u d ow a p arcel osadniczych przez P ań stw o w y B an k R olny w dobrach K rotoszyn,

3 m3, co daje kubaturę 270 ms, koszt i m3 budynku wy-

.. 11.000 , ^ . nosił — = °*c- 40

Cena ta, będąc niską ceną kubatury nawet dla wszyst­

kich budynków, jest wytłumaczona taniością cegły, wapna

i robotnika na terenie Poznańskiego.

Cegła, z której budowano, kosztowała P. B. R. 70.— zl.

loco budowa. Cegłę z rozbiórki budynków folwarcznych,

z której tu budowano osady. Bank liczył 50 zł. za tysiąc

loco plac budowy.

Budowę osad rozpoczęto na terenie Krotoszyna w po­

łowie kwietnia b. r. i do końca sezonu budowlanego stanęło

65 zagród nowych. D la 5 osadników zostały adaptowane by­

łe zabudowania folwarczne, z uwzględnieniem potrzeb in ­

dywidualnej gospodarki osadnika.

Przeciętny czas, zużyty na wybudowanie domku, łączą­

cego w sobie i mieszkanie i pomieszczenia inwentarskie, wy­

nosił około 25 dni.

Materjałów zasadniczych na taki dom wyszło: cegły

40.000, dachówki 3500, drzewa 26,36 m3.

Na domek wyłącznie mieszkalny poszło cegły 32.000,

dachówki 2500 i drzewa 23 m3.

Przy każdej osadzie władze Banku zarządziły posa­

dzenie 12 drzew owocowych i kilku krzewów, celem zachę­

cenia osadników do sadownictwa i pełniejszego zamknięcia

całości wyglądu nowopowstałej osady. W tym samym okre­

sie w maj. Wąsowie i Chraplewie w Poznańskiem wybudo­

wano 20 osad. Tam budowa prowadzona była sposobem przed­

siębiorczym i koszty budowy były przeto trochę większe.

Organizacja pomocy i akcja budowlana inaczej była

zorganizowana na Pomorzu — tam stosowany był 3-ci typ

pomocy Banku w dziale zabudowy osad. Przedewszystkiem

P. B. R. przez swój Oddział w Grudziądzu prowadził tę ak­

cję w porozumieniu z Ministerstwem Reform Rolnych, re-

prezentowanem na miejscu przez Okręgowy Urząd Ziemski.

Na terenie Pomorza przeważnie pomoc budowlana oka­

zywaną była elementom małorolnym, t. j. tym gospodarzom

samodzielnym, którzy, korzystając z kredytu Banku, dopeł­

niali lub poprawiali swe karłowate gospodarstwa.

353

R yc. 16 i 17. A rch . P aw eł W ędziagolski (W arszaw a). Z ab u d o w a p arcel osadniczych przez P ań stw o w y B an k R olny w dobrach K rotoszyn.

Parcele folwarku Duszna Górka.

Pomoc ta przeważnie polegała na kredycie bądź ty lk j

materjalowym, bądź obejmującym całość budowy.

Do dnia 25.X.1928 r. wybudował P. B. R. na tereni-;

Pomorza budynków inwentarskich 21, stodół 47. Znaj duj a

się w budowie budynków inwentarskich 12, stodół 12 i miesz­

kalnych 18.

Dla zorjentowania się w kosztach budowy przytoczę

kalkulację.

Akcja budowlana P. B. R. na Helu, powodowana chęcią

założenia trwałych podwalin pod gospodarkę rybaków ka-

szubów, prowadzona jest na nieco odmiennych zasadach, niż

na reszcie Pomorza.

Oddział P. B. R. w Grudziądzu zawiera umowę z po­

siadaczem działki rybackiej (działkę tę rybak nabył też za

pomocą Banku Rolnego), w której to umowie rybak zobo­

wiązuje się sam do prowadzenia zabudowy, jednak pod kie­

runkiem i ścisłą kontrolą P. B. R. Pieniędzy, przydziela­

nych przez P. B. R. tytułem kredytu długoterminowego, nie

otrzymuje on do ręki, natomiast wypłaca się je wyłącznic

dostawcom lub majstrom, na zlecenie posiadacza działki ry­

backiej.

W zobowiązaniach swych osadnicy rybacy oświadcza­

ją, że budynek wzniesiony, do czasu otrzymania przewła­

szczenia, pozostaje %vłasnością Skarbu, zaś w chwili uzy­

skania przewłaszczenia osadnik wyraża zgodę na zapisa­

nie pozostałego długu na pierwsze miejsce hipoteki.

Budowę osad rybackich na Helu rozpoczęto w kwiet­

niu b. r. i do chwili obecnej wybudowano 37 domków.

Zamieszczony w numerze niniejszym projekt domku ry­

backiego na Helu (str, 356), na zasadzie którego sporządzo­

ne zostały w Min. Reform Rolnych inne domki rybackie, po­

siada wymiary 8 X 9 X 3 m, co daje kubaturę 216 m.3

Koszt takiego domku wynosi ok. 10 000 zł., co daje kos/t

1 m. ! budynku — ^ = 46 zł. 30 gr.

Ogółem P. B. R. (I typ pomocy) wybudował w obec­

nym sezonie domków mieszkalnych 141 (w tem 80 łącznie

z budynkami inwentarskiemi), stodół 107 i budynków in ­

wentarskich 50. P. W.

354

9., 11111' 11 U111 ■LŁ-Ł-11'

3S2EECffiri

t z mc av.pyNK.vvA.MLLZRAj.Ntco Ł M -znaz ttv i;y i-K itM C D iB o o*m > .iM

R yc. 18 — 20. A rch. P aw eł W ędziagolski (W ar szaw a). P rojekt domu osadnika (mieszkalno-in­w entarskiego) dla parcel w dobrach K rotoszyn

A-tKil R .1

A rch . P aw eł W ędziagolski (W arszaw a). Projekt i ogólny w id o k domu osadnika w m ajątku Państw ow ego Banku Rolnego Berezno na W ołyniu.

355

Ryc. 2Ą — 26. Ogólny widok zabudowań osad rybackich na Helu.

R Ó Ż N E

Liceum Krzemienieckie ogłasza za pośrednictwem Kola

Architektów w Warszawie konkurs na szkicowy projekt do­

budowy do istniejącego, zabytkowego gmachu — skrzydła łub

pawilonów, mających pomieścić pracownię, gimnazjum i lo­

kal gimnastyczno-sportowy, z tem zastrzeżeniem, że nagro­

dzenie nadesłanych prac nie przesądza sprawy dalszego zu­

żytkowania tychże projektów oraz powierzenia wykonania

roboty.

Termin nadsyłania prac do dnia 28 stycznia 1929 r. Za

względnie najlepsze prace, nadesłane na konkurs, wyznacza

się następujące nagrody: I nagroda — 4000 zł., I I — 2500 zł.

R yc . 27. A rch . P aw e ł W ędz iago lsk i (W arszaw a).

P ro jek t domu d la osady ryb ack ie j na H e lu .

i I I I — 1500 zł., pozatem przewiduje się zakupy po 1000 zł.

Sąd konkursowy stanowią pp.: Juljusz Poniatowski

(wizytator Liceum Krzemienieckiego), arch. Mieczysław

Łokcikowski i arch. Tadeusz Nowakowski (del. Koła Arch.

w W-wie), arch. Zdzisław Mączenski (Nacz. Wydz. Bud.

Szk. w M. W. R. i O. P.) i arch. Jarosław Wojciechowski

(Nacz. Wydz. PI. w M. W . R. i O. P.).

Program i warunki konkursu wraz z niezbędnemi za­

łącznikami (za zwrotem kosztów — 10 zł.) otrzymać można

w Wydziale Bud. Szkolnego M. W. R. i O. P. w Warszawie,

plac 3-ch Krzyży Nr. 8.

Konkurs na projekt Domu Ludowego w Horochowie,

jako pomnika Niepodległości Państwa, ogłasza Komitet bu­

dowy tego domu w Horochowie. Nagrody 1000 zł., 700 zł.

1 400 zł., o ile na konkursie będzie nie mniej niż 4 projekty.

Praca, odznaczona nagrodą I-ą, będzie zakupiona wraz z ko­

sztorysami i rysunkami wykonawczemi. Termin nadsyłania

prac do dnia l l l 1929 r.

Plan sytuacyjny i bliższe wyjaśnienia są do otrzymania

w biurze Wydziału Powiatowego (Oddział techniczny)

w Horochowie.

Konkurs na projekt pomnika pracy. Śląski Urząd W o­

jewódzki postanowił umieścić w pawilonie śląskim na P o ­

wszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu pomnik pracy.

Po wystawie pomnik ten umieszczony będzie w głównej

klatce schodowej nowrego gmachu Sejmu i woj. śląskiego

w Katowicach. Urząd wojewódzki rozpisał konkurs na pro­

jekt tego pomnika. Za najlepsze projekty sąd konkursowy

rozdzieli trzy nagrody. Pierwsza 5000 zł., druga 3000 zł.

i trzecia 2000 zł. Projekty nagrodzone stają się własnością

śląskiego urzędu wojewódzkiego. Według warunków pomnik

wraz z cokołem nie będzie przekraczał 3 i pół metra wy­

sokości. Przy figuralnem ujęciu pomnika projektodawcy

356

Ryc, 32 i 33. Z a b u d o w an ia na parce lach osadniczych na Pomorzu.

Ryc . 28 — 3i. O g ó ln y w idok zabudow ań osad ry ­

back ich na H elu .

winni się ograniczyć tylko do figuralnego wymiaru nor­

malnego lub nie wiele większego od normalnego. Pomnik bę­

dzie odlany w bronzie. Projekty, odlane w gipsie w skali

1 do 5, mają być nadesłane do Śląskiego Urzędu W ojewódz­

kiego, Muzeum Śląskie, do dnia 15 stycznia 1929 r.

Rozstrzygnięcie konkursu na budową nowego gmachu

Kasy Chorych w Radomsku. Jury konkursu na projekt no­

wego gmachu Powiatowej Kasy Chorych w Radomsku przy­

znało pierwszą nagrodę krakowskiemu architektowi inż. Ro­

manowi Weindlingowi, drugą inż. arch. Jadwidze Dobrzyń­

skiej i Zygmuntowi Łobodzie z Warszawy. Ogółem na kon­

kurs nadesłano 7 prac.

Przed 3 laty Magistrat opracował 10-letni program za­

budowy m. st. Warszawy, który obecnie nie jest aktualny

ze względu na zmianę ustawy o rozbudowie miast i nowi

potrzeby stolicy. Wobec tego komitet rozbudowy uznał za

konieczne opracowanie programu budowlanego na dłuższy

okres czasu, mianowicie 30-letni, w ogólnych zarysach za

szczegółowem uwzględnieniem programu na najbliższe 3-le-

cie; 30-letni program ma być realizowany trzechleciami.

W programie ma być uwzględniona polityka terenowa,

prawie wszystkie bowiem tereny, okalające Warszawę, sta­

nowią własność państwa. Idzie o ustalenie potrzebnych pla­

ców i uzyskanie ich przez miasto na cele budowlane na

podstawie ustawy o rozbudowie miast z d. 22 kwietnia

1927 roku.

Następnie uwzględniona będzie sprawa zabudowy nie-

tylko przedmieść, ale centrum miasta (np. Powiśla), gdyż

pod tym względem Warszawa jest jeszcze w znacznym sto­

pniu niewyzyskana. Ułożona będzie lista placów, które win'

ny być zabudowane i określony charakter tego budownictwa.

Polityka komitetu rozbudowy będzie skierowana do przy­

śpieszenia zabudowy tych placów prawdopodobnie drogą

odpowiedniego ich opodatkowania.

Trzyletni program uwzględniać będzie również ogólne

budownictwo mieszkalne, a mianowicie wybudowanie około

357

Domek z gliny na szkielecie murowanym. Kubatura — 310 nv\ koszt budowy 3.500 zł. Budynek inwentarski z kamienia polnego.

Arch. P aw e ł W ędziago lsk i (W arszaw a), Z a b u d o w a osad przez P . B . R . w pow . ku tnow sk im . Z ag roda osadn ika

w fo lw a rku D ługo łęka , k lucz Strzelce.

150.000 izb, licząc po 50.000 izb rocznie, na które muszą

być zdobyte fundusze, przyczem akcja budowlana będzie

prowadzona na tych terenach, które albo są ju ż zaopatrzo­

ne w niezbędne urządzenia wielkomiejskie, albo mogą je

uzyskać w jak najkrótszym czasie i najmniejszym kosztem.

Prace będą ukończone za 4—6 tygodni.

Komitet rozbudowy m. st. Warszawy przystąpił do

opracowania wielkiego planu m. si. Warszawy z uwidocznie­

niem różnemi kolorami wszystkich terenów rządowych, miej­

skich i prywatnych. Plan ten uwidoczni również tereny za­

budowane i niezabudowane. Dotąd ogólnego takiego planu

Warszawa nie posiada. Przygotowanie jego związane jest

z programem budowlanym przez komitet rozbudowy na naj­

bliższe 3-lecie.

Rada Miejska m. st. Warszawy w dn. 8 b, m. powzięła

uchwałę o przemianowaniu Placu Saskiego na plac Józefa

Piłsudskiego.

Odpowiedni wniosek zgłosił poseł, radny i członek Ko­

misji Wykonawczej Związku Miast Polskich, Marjan Zyn-

dram-Kościałkowski: w chwili, gdy cała Polska obchodzi

uroczyście 10-lecie swej niepodległości, miasto stołeczne

Warszawa uważa za konieczne podnieść wiekopomne zasłu­

gi, jakie dla odrodzenia Ojczyzny położył Pierwszy M ar­

szałek Polski Józef Piłsudski.

Uchwała. W celu trwałego uczczenia zasług, jakie dla

odbudowy niepodległości Państwa Polskiego położył Pierw­

szy Marszałek Polski, Józef Piłsudski, w 10 rocznicę nie­

podległości Rada Miejska uchwala nazwę placu Saskiego

zamienić na plac Józefa Piłsudskiego.

Budżet magistratu na rok 1928/29 przewiduje gruntowne

odnowienie oraz przeróbką otoczenia kolumny Zygmunta.

Zdjęte będą stopnie, okalające pomnik.

Odnowienie nie jest związane z regulacją placu Zam­

kowego, która nastąpi w porozumieniu z zarządem Zamku

królewskiego.

Nowe gmachy szkolne na Górnym Śląsku. Śląski urząd

wojewódzki rozpisał konkurs na budowę gmachu szkoły

. technicznej w Katowicach. Gmach ten kosztować będzie 12

milj. zł. wraz z wewnętrznem urządzeniem. Obejmować bę­

dzie szkoły zawodowe: budowniczą, hutniczą, chemiczną,

elektrotechniczną i kolejową. Grunt pod gmach ofiarował

magistrat Katowic przy ul. Krasińskiego i Granicznej. Roz­

poczęcie budowy przewidziane jest na koniec sierpnia b. r.

Kierownikiem budowy został mianowany inż. Chmielewski.

Również w przyszłym miesiącu urząd wojewódzki przystąpi

do budowy gimnazjów w Lublińcu i Mikułowie.

Brak mieszkań w Paryżu. Prefekt departamentu Sekwa­

ny przedłożył radzie miasta Paryża memorjał w sprawie

braku mieszkań w stolicy Francji. Wedle cyfr, zebranych

w tym memorjale, Paryż posiada 992.462 mieszkania

w 85.844 domach, przy ogólnej liczbie ludności 2.515.247.

Około 26% tych mieszkań składa się tylko z jednej, jedynej

izby, około 52% jest dwu i trzy izbowych. Jeżeli więc jako

normę weźmie się stosunek: 1 pokój na głowę ludności,

okaże się, że na 1000 mieszkańców Paryża 432 ma mieszka­

nie niewystarczające, 287 znośne, a tylko 290 dobre. Nie

mniej niż 218.548 Paryżan posiada na własność tylko pół

pokoju, a 844.379 mieszka wprawdzie w nieco lepszych wa­

runkach, ale i na nich nie przypada jeszcze normalna m ia­

ra, t. zn. jedna izba na głowę. W pokojach umeblowanych

mieszka 283.415 Paryżan, z tego 55.2% nawet po dwie osoby

w jednym pokoju. W obecnej chwili Paryż potrzebuje ogó­

łem 462.591 nieumeblowanych i 85.045 umeblowanych po­

koi. Jeżeli przyjmie się za jednostkę mieszkanie czten-

izbowe, wówczas należałoby wybudować w Paryżu nie

mniej niż 160.000 nowych mieszkań, podczas gdy projekt

mieszkaniowy Loucheura przewiduje ich tylko 50.000,

Wszelkie prawa autorskie, dotyczące umieszczonych w niniejszym zeszycie projektów — zastrzeżone.

Redaktor naczelny Zygmunt Wóycicki. Adres Redakcji: Warszawa, Wspólna 40, telefon 156-82

A R C H I T E K T U R A I B U D O W N I C T W OM I E S I Ę C Z N I K I L U S T R O W A N Y

w y d aw an y w W a rs z a w ie staran iem grupy a rch ite k tów z W a rs z a w y , K rak o w a , L w o w a , P oznan ia

i W ^ ln a w osobie p rzeds taw ic ie la g rupy p. S tan is ław a W b źn ick ie g o .

'W sk ład kom ite tu za ło życ ie li m iesięczn ika w cho d zą następu jący arch itekc i:

Jerzy B e ill, W ła d y s ła w B o raw sk i, A lfred D icks te in , Jułjusz K łos (W ^ ln o ), Józef K rupa , F ranc iszek L ilp o p .

Ju ljan L is ieck i, Z d z is ław M ączeńsk i, W ła d y s ła w M ic h a ls k i, W i t o ld M in k ie w ie z (L w ów ), L u d w ik Soko­

łow sk i (W iln o ) , H e n ry k S tife lm an , Tadeusz S try je ńsk i (K ra k ó w ) , R u d o lf Sw ierczyńsk i, Z y g m un t W ó y c ic k i ,

R edakc ję s tanow ią :

w W a rs z a w ie : arch . Zygmunt Wóycicki, arch. Józef Krupa, arch . Jerzy Beill i Stanisław Wożnicki,

w e L w ow ie : prof. Witold Minkiewicz.

K ie ro w n ik adm in is trac ji Tadeusz Magnuski.Adres Redakcji i Administracji: Wspólna 40. tel. 303-08 i 152-87.

W A R U N K I P R E N U M E R A T Y :

Prenumerata miejscowa: Na prowincji (z przesyłką):

K w arta ln ie .............................. zl. 17.— K w arta ln ie .............................. zl. 18.—P ó łro czn ie ..................................... 34.— Półrocznie . .................... * 36.—R o c z n ie ................................... „ 68.— R o c z n ie .................................... 72.—

Konto czekowe P. K. O. 11020

Egzemplarz pojedyńczy w W ar­szawie .............................. zł. 6.—

Na prowincji (z przesyłką): „ 6.50Z a g ra n ic ą .............................. 8.—

Pod nadesłanym z góry adresem Administracja wysyła każdorazowo nowy numpr pisma za zalicz, pocztowem.

C E N Y O G Ł O S Z E Ń

Za tekstem:

zł. 350.— Cała s t r o n a .......................... zł. 300.—

„ 180.— Połowa s tr o n y ........................... . 160.—

„ 100.— Ćwiartka strony . . . . „ 85.—

„ 60.— Ósemka s trony ............................45.—

Przed tekstem:

Cała s t r o n a ....................

Połowa strony . . . .

Ćwiartka strony . . .

Ósemka strony . . . .

2-ga i 3-a strona okładki.

Cala s t r o n a ......................... zł. 400.—

Połowa s t r o n a .................... „ 220.—

Ćwiartka strony . . . . , 120.—

Koszt rzeczywisty rysunków i klisz ponosi ogłaszająca się firma. Dział reklam przewiduje-także, poza ogłoszeniami przed

i za tekstem, specjalne wkładkiartystyczne jedno i wielobarwne.

T R E Ś Ć Nr. 9.Gnach Państwowego Banku Rolnego — PAW EŁ W ĘDZIAGOLSKI . .................................... ......... 319

Techniczne warunki budowy Państwowego Banku Rolnego w W a r s z a w ie ......................................................................... 336

Firmy budowlane zajęte przy budowie gmachu P. B. R ................................................................................................................ 339

Z działalności Państwowego Banku Rolnego w dziedzinie budownictwa — P. W .............................................................. 347

R ó ż n e ...................................................................................................................................................................................... . 356

I L U S T R A C J E

Arch. LALEW ICZ M ARJAN (Warszawa). Gmach Państwowego Banku Rolnego w Warszawie . . . . 319—343

Arch. LALEW ICZ M ARJAN i PLUCIŃSKI TADEUSZ (Warszawa). Opracowanie ścian sali konferencyjnej

w Gmachu Państwowego Banku Rolnego w W a r s z a w ie ........................................................................................... 341

Dźwig osobowy o napięciu elektrycznym „Stigler" w gmachu Państwowego Banku Rolnego w Warszawie . 344

Rozkład ogólny poczty pneumatycznej Państwowego Banku Rolnego w W a r s z a w ie ................................................ 345

Arch. W ĘDZIAGOLSKI PAW EŁ (Warszawa). Projekt domu agentury Państwowego Banku Rolnego w Gdyni . 346—347

Zabudowa parcel osadniczych w dobrach Krotoszyn . . . . . . . . . . . 348—355

Dom osadnika w majątku P. B. R. Berezno na Wołyniu . .................................................................................. 355

Projet domu dla osady rybackiej na H e l u ............................................. 356

Ogólny widok zabudowań osad rybackich na H e l u .................................................................................................... 356—357

Zabudowa osad przez P. B. R w pow. kutnowskim. Zagroda osadnika w folwarku Długołęka, klucz Strzelce 358

D R U K A R N I A T E C H N I C Z N A S P Ó Ł K A A K C Y J N A , W A R S Z A W A , C Z A C K I E G O 3/5

Nagrodzony Z Ł O T Y M M E D A L E M na Wystawie Budowlanej VI Targów Wschodnich we Lwowie 1926 roKu

Hydrofuge „ C A S T O R ”FabryKi B-ci FOBER w BruKseli

Zabezpieczenie od W ILGOCI, przeciekania, wstrzymywanie ciśnienia W ODY we wszystkich wypadkach, jako to: izolacji rezerwoarów, murów, kanałów, basenów, tuneli, tarasów, fasad, szczytów i fundamentów o t r z y m u j e się j e d y n i e

przez zastosowanie środka hydrofuge „CASTOR", który dodaje się do zaprawy cementowej.

Posiada na składzie MAURYCY KARSTENSi Przedsiębiorstwo Budowlane.

SPRZEDAŻ: w Warszawie przy ulicy Koszykowej Nr. 7. Tel. 27-95, w Krakowie „CASTOR" Rynek Kleparski Nr. 5. Tel. 2-18.w Katowicach inż. Kazimierz Wretowski, Gen. Zajączka Nr. 19, w Poznaniu „Materjał Budowlany”, Sew. Mielżyńskiego 23. Telefony: 29-76 i 38-74, w Lublinie Dom Komisowo-Handlowy F. Moskalewski i S-ka, Krakowskie Przedmieście Nr. 49.

CEN T RA LN A D R O G E R JA

J. C Z E P C Z Y Ń 8 K IPOZNAŃ, STARY RYN EK 8. TELEFONY 33-24, 33-15, 32-38, 33-53, 31-15.

Farby, lakiery, poKosty. Carbolineum — Kwas solny, pendzle, szczotRi do mulenia i Kwasów.

WYBÓR WIELKI!

P R Z E M Y Ś L B U D O W L

A s f a l t yWarszawa________________

„ S T A N D A R D — N O B E L " w P o l s c e ' ” Warszawa, Aleje Jerozolimskie 57

____________________ A S F A L T Y _______ _________

B e t o n i a r k iW arszawa _______________________________________________________________*

r T e W U S K i i S - k aSpółka Akcyjna

Warszawa________ul. O rdynacka 7 Tel. 28-95

Biura ArchitektonicznePoznań______________

M A R J A N A N D R Z E J E W S K Iinżynier dyplom. - architekt

Poznań, Plac Wolności 11/1 p. - ...............- - Tel. 15-42 j

Warszawa

B i u r o T e c h n i c z n e

K A Z I M I E R Z K R A J E W S K IWarszawa ul. Smolna 30, m. 7 Tel. 96-97

Tarnów

Biuro Architektoniczne i Budowlane Inż. E D W A R D A O K O N IA

architekta w Tarnowie ulica Przecznica Chyszowskiej 1 : 6, I p . Telefon Nr. 236

Biuro InżynierskieWarszawa

W L A D Y S L A W G A L L

WarszawaInżynier dyplomowany

ulica Krucza Nr. 40 Tel. 164-16

A N Y I T E C H N I C Z N Y

B r u k a r s t w oWarszawa___________________________________________________________________________________

“ z r z e s z e n i e b r u ' k a r z y z . o . o . |Warszawa, ul. Solec 20B, telefon 45-99.

Wytwórnia płyt betonowych i rur do kanalizacjitelefonicznej Wszelkie roboty brukarskie. Układanie kabli elektrycznych.__ j

Budowlane KonstrukcjeWarszawa

Fabryka Wyrobów Żelaznych, Konstrukcji i OrnamentacjiH. Z I E L E Z I N S K I —właściciel: Kornel Kubacki inż.

I Warszawa, Marszałkowska 11/13, tel. 5-74 i 281-43___

Budowlane MaterjałyW arszawa______ . •______________•___________________ _____ ________________

B IU RO T ECH NICZN O-H ANDLOW E

Z Y G M U N T C H O D Y N AWarszawa, ul. Żelazna 38, tel. 211-11

Poleca wyłączne przedstawicielstwo fabryk Wapno piechcińskie marmurowe niegaszone oraz hydrauliczne. Cement. Gips „Scipio". Szamoty „Kiepacki". Cegła. Dachówka. Eternit. Trzcina. Lepnik „Duroxyl“. Studzienki „Oms“. Papa.

Posadzka.

Inż. J A N P Ę D Z I C HWarszawa, ul. Zielna 30. Telefon 180-70

B IU RO T ECH N ICZN O-H ANDLOW E

„ S Z Y F E R P O L ‘ ‘Warszawa, Hoża 48. Tel. 93-95, 118-95, 118-48

Budowlane Przedsiębiorstwa i Materjały

Katowice

Bi u r o Bu d o wl a n e T. C Z O S N O W S K I

Warszawa, ul. Ceglana Nr. 5. Telefon 5-87M 0 N i E R Spółka Akcyjna

Przedsiębiorstwo Budowlane dla prac podziemnych, naziemnych i żelazo-bctonowych

Katowice, Sobieskiego 3, tel. 125

Przedsiębiorstwo Robót Budowlanych Inż. K. F E L I Ń S K I

LublinWarszawa, Marszałkowska 36. Telefon 131-47

Biuro Budowlane, Kanalizacyjne, Centr. Ogrzewania i Handl. „A R C H I T E K T“

Sp. z ogr. odp. w Lublinie, Zamojska 4, tel. 2-47

H. Ha l be r , Architekt, Warszawa, ul. Bagatela 13, tel. 160-98 J. Hal ber , Przedsiębiorstwo Budowlane

Warszawa, ul. Koszykowa 51, telefon 157-67

Kok całoicnla 1900P RZEDSIĘB IO RST W O TECHNICZNO-BUDOW LBNE

W. S Z C Z E P A Ń S K I i S. O R Ł O W S K ILublin, Krakowskie Przedmieście 36, tel. 219

B R A C I A

H O R N i R U P I E W I C ZSpółka Akcyjna

W A R S Z A W A

Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno-Budowlanych Zarząd: ul. Mazowiecka 7. Fabryka: Ludna 6

„ K O N S T R U K T O R ”Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Łódź, Al. Kościuszki Nr. 1, telefon 60-28Przedsiębiorstwo Przemysłowo-Budowlane

J Ó Z E F J A W O R S K I i S - k aPoznań Warszawa, ul. Fabryczna Nr. 28, tel. 195-03

J A N D O M E R A C K I budowniczy P r z e d s i ę b i o r s t w o R o b ó t I n ż v n i e r s k i c h w Poznaniu, ul. Górna W ilda Nr. 42. Telefon 16-67

Przedsięb iorstw o Budow lane

B R A C I A K A R I OM. H O F F M A N N i S-ka W arszaw a, S zp ita lna Nr. 1. Telefon Nr. 275-88

Przedsiębiorstwo robót naziemnych, podziemnych i żelbetowych Fabryka wyrobów cementowych

Poznań, Górna W ilda 134aPrzedsiębiorstwo Budowlane

J A N K Ę D Z I E R S K IWarszawa Nowy Świat 41 Tel 43-78K O C E N T i G O Z D Z I E W I C Z

P O Z N A Ń

ul. S «w . M ie lżyńsk iego Nr. 23

Budownictwo podziemne — żelbet — ulice asfaltowe

Fabryki: asfaltu i wyrobów cementowych P . K. 0 . Nr. 200355. Telefon 31—86

B i u r o I n ż y n i e r s k i e

D r . C Z E S Ł A W K Ł O SWarszawa Smolna 10 Tel. 271-01

Przedsiębiorstwo robót budowlanych i kanalizacyjno- wodociągowych

A . K L E IB E R i W . JE Ż E W S K IWarszawa ul. Polna Nr. 64 Tel. 525-64

P. Ł A B U Z I Ń S K Iarchitekt-budowniczy

P o z n a ń , Wierzbięcice 10. II Tel. 51-62

SosnowiecPrzedsiębiorstwo Budowlane

C. L U B IŃ S K I i K. JA S K U L S K IWarszawa, ul. W ilcza 5, m. 12, tel. 116-51, 116-50 i 97-88

P R Z E D S I Ę B I O R S T W O B U D O W L A N E

L U F T i S - k a

Warszawa Towarzystwo Akcyjne Zakładów Przemysłowo-Budowlanych

Pierwsza w Kraju Fabryka Gipsu p. f. „ALABASTER'*Zalolona w roku 1873

właściciel Inż. B R O N ISŁA W PLEBIŃSK I Warszawa, u l. Czerniakowska 156 (dom własny) tel. 13-40

F R . M A R T E N S i A D . D A A BWarszawa, ul. Wiejska Nr. 9. Telefon Nr. 55-84

Przedsiębiorstwo Techniczno-Budowlane

Towarzystwo Inż.-Budowlane „TRAWERS" BANASZKIEWICZ. HACIEW ICZ i SERWIŃSKI - Inż.

F. M A Z U R K IE W IC ZWarszawa, ulica Złota Nr. 76 Tel. 32-98

Warszawa, Piękna 22. Tel. 271-66

P O L S K IE T O W A R Z Y S T W O B U D O W L A N EBiuro Inżynieryjno-Budowlane BOBROW SKI i S-ka Inż.

Sp. z ogr. odp.Warszawa, Rakowiecka 9, telefon 94-18

Warszawa, ul. Wierzbowa Nr. 9. Tel. 255-02, 255-07 i 255-29

, , B iuro Przem ysłow o-Budow lane

Przedsiębiorstwo Techniczno-Budowlane M. BIAŁOBRZESKI i J. HILDT

Warszawa, Miedziana 8. Telefon 183-71

S. P R O N A S Z K O i R. S O B I E S Z E K

W arszaw a , Ś-to K rzyska 25, tel. 426-72, 426-74.

Przedsiębiorstwo Budowlane A D A M I G. B R O M K E i S Y N

Warszawa, ul. Nowowiejska Nr. 11, telefon 56—23 i 112—28

A R T U R R E IN B E R G , inżynier-budow niczyPR ZE D S IĘB IO R ST W O RO BÓT B U D O W LA N Y C H

Warszawa, ul. Wspólna Nr. 51, telefon 283-18

Budowlane Przedsiębiorstwa i Materjały

Warszawa

Centralne Ogrzewanie i Wodociągi

Łódź

B i u r o b u d o w l a n e

Inżyniera M I C H A Ł A S Z Y L A J N E R AWarszawa, ul. Hoża 9/3. tel. 322-89 i 303-22

FRANCISZEK W AGNER i S-kaŁÓDŹ, ul. ŻEROM SKIEGO 94

Fabr yka Og r z e wa ń Cen t r a l n ych i Wo d o c i ą g ó w

P r z e d s i ę b i o r s t w o I n ż y n i e r y j n o - B u d o w l a n e

J A N T A R C Z E W S K I i S-kaSp. z o. o.

Warszawa, ul. Elektoralna 18, tel. 209-09

Warszawa

BRACIA GE1SLER, OKOLSK1 i PATSCHKETow . Akc.

Warszawa, ul, Leszno Nr. 128. Tel. 198

W ARSZAW SKIE PRZEDSIĘBIORSTWO BUDOWLANESpółka Akcyjna, egz. od 1910 r.

Warszawa, ul. Hoża Nr. 9, telefony: 322-89 i 303-22

Biuro Instalacyjno-TechniczneI n ż . C Z . Z A R Z E C K I E G O

Warszawa ulica W ilcza 43 Teł. 413-43

W A R S Z A W S K A S P Ó Ł K A B U D O W L A N ASpółka z ogr. odp.

C e r a m i k aGrudziądz

Warszawa, Al. Ujazdowskie 39, tel. 230-22 i 15-34.— Równe.

Budownictwo lądowe— Żelbet—Projekty—Kosztorysy—Mosty

Budownictwo kolejowe Własne Zakłady Ceramiczne

P O M O R S K IE Z A K Ł A D Y C E R A M IC Z N ETowarzystwo Akcyjne w Grudziądzu

N a j w i ę k s z a w P o l s c e f a b r y k a d a c h ó w e k

poleca znane ze swej dobroci:

karpiówkę żłobioną, holenderkę i rzymską na krycie kościołów i gmachów monumentalnych

Prospekty i kosztorysy gratis

W A C Ł A W W Ę D R O W S K IPrzedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno-Budowlanych

Warszawa, ul. Polna Nr. 46 (dom własny), tel. Nr. 140-96

Warszawa

B iuro Budow lane

W . W O JN A R O W S K I i B. Ś W IE C K I

„ D Z I E W U L S K I i L A N G E *Tow. Akcyjne Zakładów Ceramicznych

Warszawa, ul. Rysia Nr. 1 Telefon Nr. 18-84 i 18-65

W arszaw a, ul. M arsza łkow ska 79, tel. 58-01Z A K Ł A D Y C E R A M IC Z N E „ P U S T E L N IK "

S P Ó Ł K A A K C Y JN A

„Ż E L A Z O-B E T O N" S. z ogr. odp.W. Krysiński, W . Malinowski i W. Polkowski inżynierowie

Warszawa, Żórawia 11. Tel. 60-24, 40-24 i 7-67

Zarząd: Warszawa, Królewska Nr. 8

Drzwiczki Hermetyczne, piecowe i kuchenne

WarszawaZawiercie

B iuro B udow lane A N T O N I B L A N A

Zawiercie, ul. Słowackiego 12

Drzwiczki Hermetyczne Piecowe i Kuchenne

P IO T R Ł A W A C Z i S y n o w i e w K o ńsk ichO dd z ia ły : W arszaw a, D an iłow iczow ska 2. tel. 202-54, Ł ó d ź , S ienk iew icza 30

Budowa Tanich DomkówElektryczne Instalacje

Warszawa

WarszawaE. K i i h n i S - k a

Biuro instalacyjno-techniczne Warszawa, Marszfiłkowska 71, tel. fc7-52, 97-93

W Ł A D Y S Ł A W D U D Z I Ń S K I Budowa Tanich Domków

Warszawa, Marszałkowska 46, tel. 253-22

Cegielnie

Skolimów

B IU R O E L E K T R O T E C H N IC Z N E

A . Z . O K O ŃWarszawa Szopena 10 Tel. 107-99

Fabryka Kafli i Przedsiębiorstwo Robót

ZduńskichC eg ie ln ia , ,0 B O R Y “

poczta S k o l i m ó w , tel. 241-77

Ceg ła ręczna i m aszynow aWarszawa

Fpbryka Kafli i Przedsiębiorstwo Robót Zduńskich

S T E F A N B O G U S Ł A W S K IW arszawa

Cegielnia „G 0 R K I" Warszawa, Czackiego 14. telefon 20-25

poleca cegłę ręczną, maszynową i diurawkę

Warszawa Śniadrckich 3 Tel. 143-65

Fabryki HydrauliczneWarszawa

W. R O S T K O W S K I W arszaw a, N ow y Ś w ia t N r. 18, tel. 29-40

F a b r y k a H y d r a u l i c z n a „ W I S Ł A ” M .STRASBURGER i K. SASKI

Warszawa, ul. Kopernika 26, tel. 62 i 70-48

Warszawa

Fabryki Wyrobów Betonowych

FABRYKA W YRO BÓW BETONOW YCH

S T A N IS Ł A W R A D Z Y M IŃ S K IW a r s z a w a W i l a n o w s k a 22

ST O P N IE L U S T R IC O , P O S A D Z K A C E M E N T O W A I N K R U S T O W A N A B I A Ł A I K O L O R O W A

W ytw ó rn ia W y r o b ó w B e t o n o w y c h ,,G O Ł K 0 W " H en ryk G o ło g o w sk i

Cegła Puitaki okładc. I ifopowe, Schody, Tralki. Słupjr, Dcliii, Kolumny, Cembrowiny itudzicnne i mostowe ora* inne detale Budowlane i Drogowe

Zarząd■ W A R SZ A W A , A L . JERO ZOLIM SKIE n , TELEFO N 919-74

E D M U N D S Z M I D T Wytwórnia Wyrobów Betonowych i Ksyłolitowych Warszawa. ul. Grójecka 56,________ tel. 328-39

Warszawa

Fasadowa Wyprawa

w y p r a w a T F R R A 7 V T ” k a m i e ńF A S A D O W A >> -L ^ X V X V jC\ A j I 1 S Z T U C Z N Y

Zakłady Przemysłowe „ T E R R A Z Y T " w Warszawie

Chmielna 72 Telefon 72-14

Warszawa

Gazowe aparaty. Lampy elektryczne

Fabryka „JAN SERKO WSKI" Sp. Akc.Gazow e Piece K ąp ie low e — K uchn ie , K uchenk i G a ­

zowe, L am py i Ży rando le E lektryczne.

W arszaw a , ul. N ow olip ie 78, tel. 6-12 i 163-87.

Instalacyjno- Techniczne BiuraWarszawa

T . O S I Ń S K I i S - k aB IU R O K A N A L IZ A C Y JN O - W O D O C IĄ C O W E , O G R Z E W A N IE

Warszawa, ul. Marszałkowska 48 m |4. Tel. 101-55

Z a jączko w ski, S z e w cz y k o w s k i i S-kaI N Ż Y N I E R O W I E

Warszawa, ulica Śliska Nr. 9. Telefon 165-12 i 89-12

D M O W S K I i J A W O R S K IKanalizacja, Wodociągi, Ogrzewania, Instalacje gazowe

Warszawa, ul Płocka 20 (dom własny) Tel 282-48

Inżynierja SanitarnaWarszawa

T o w . A k c . „ D R Z E W I E C K I i J E Z I O R A Ń S K I " W a r s z a w a , A l. Jerozolim skie 71

Biuro Urządzeń Zdrowotnych i Ogrzewań Centralnych W A C Ł A W T O M A S Z E W S K I inż.

W arszaw a, ul. M azowiecka 10. Telefon 162-68

Warszawa

Izolacje i Asfalty

F abryka materjalów izolacyjnych, gudronitu i asfaltu

„ G U D R O N I T " W . C IS Z E W S K I bud.W arszaw a, Krakowskie-Przedmieście 17

tel. biuro 11 -Ą&, fa b r y k a 160-45

Izolacje i AsfaltyWarszawa

F ab ryka materjalów izolacyjnych, asfaltów i przetw. chemicznychL. O R Ł O W S K I , J. R O G O W I C Z i S-ka

Zarząd: W ars za w a, ul. Królewska Nr. 8, telefon i o i ~25

Kastor, środek przeciw wilgociWarszawa

H Y D R O F U G E „ K A S T O R ” — K A R S T E N S M A U R Y C Y

W arszawa, ul. K o s z jk o w a Nr. 7. Telefon 27-95

Kopjowanie RysunkówWarszawa

Z ak ład wyświetlania rysunków,E L E K T R O K O P J A’

W arszawa, ul. Hoża Nr. 49> telefon 254~8 i_____

Lampy — Latarnie Naftowo - ŻaroweWarszawa

Warszawa

P O L M E T , S. A.B I U R O S P R Z E D A Ż Y

Warszawa, Pl. Dąbrowskiego 2, tel. 123-99

Naklejanie Planów i Map

IN TROLIG ATORN IA I W YT W Ó R N IA RAM

EMIL RUCZWarszawa, Widok 22, tel. 218-40

Specjalność t N AKLEJANIE P L A N Ó W . M AP. TEK I, PASSE -PAR TO U S etc. R A M Y . LIST W Y IM ITACYJNE 1 NATURALNE

Obicia PapieroweWarszawa

j 1 Tow. A kc. „ J . F R A N A S Z E K " M ag azyn detaliczny obić papierowych

W arszaw a, ul. K rakow skie Przedmieście 16

Polichromja—Malarstwo Art.—WitrażePoznań

„ P O L I C H R O M J A "

Poznań, ui. Dąbrowskiego 79

Poznań

Posadzki i Parkiety

K O R A S Z E W S K I i M A R W E G Wyroby Drzewne. Posadzki Dębowe. Handel Drzewem

Poznań, Plac Wolności 14a. tel. 28-84

P R Z E M Y S Ł B U D O W L A N Y S t a n i s ł a w P o t o c z n y

______ Poznań,________ul. Fredry 2.________Tel. 50-32_______

Reprodukcje Światłolitograficzne z Rysunków,

Poznań

Planów, Map

K O N R A D R O Z Y N E K Z a k ł a d y G r a f i c z n e

Poznań. Aleje Marcinkowskiego 28. Tel. 37-47

Warszawa

Rysunkowe Artykuły

W y t w ó r n i a p a p i e r ó w ś w i a t ł o c z u ł y c h

W . S K I B A i A. W Y P O R E KW A R S Z A W A M A R SZA ŁK O W SK A 71 TELEF. 35-66

E L E K T R . Z A K Ł A D K O P I O W A N I A P L A N Ó W i R Y S U ' N K Ó W F O T O G R A F J A — W SZELK IE A RT Y K U ŁY RYSU N K O W E

Rzeźbiarstwo i SztukatorstwoP oznań

F R A N C I S Z E K B O H N Kamieniarstwo i Mechaniczna Obróbka Marmurów Poznań, ul. Łazarska 23. Teł. 69-10

S T . D U Ż E W S K I Mistrz Reźbiarsko - Sztukatorski Poznań, Łazarska 13, tel. 66-26

Studnie Artezyjskie wierconePozr

J. K O P C Z Y Ń S K I i Sp.Przedsiębiorstwo wiercenia studzien — Fabryka pomp

Poznań. ul. Łazarska 30, tel. 60-42

S z k ł o

Warszawa

Z w ią z e k H u t S zk lanych w Polsce

W a r s z a w a , ul. Hortensji 5, tel. 309-29

Zakłady___StolarskieWarszawa

Z A K Ł A D Y S T O L A R S K I E

L. G L O E H , W arszaw a — Praga,ul. Kowieńska Nr. 5/7/9. Telefony 290-63 i 147-86.

Ż e l a z o

Warszawa

S. G R A F F, W arszaw a, G rzybow ska 10 . ŻELAZO - BLACHA — BELKI

Tel. 13-62, 37-67, 137-55. P. K. O. 3499.

ŻyrandoleWarszawa

J A B Ł O Ń S K I i S p ó ł k a Warszawa, Królewska 16. Tel. 118-14 Świeczniki nowoczesne. Największy wybór

„A . M A R C I N I A K i S - k a ”SPÓ ŁK A AK CYJN A

Warszawa, ul. Z ło ta N r. 49. T el . 260-76 i 260-06

TOW. AKC. FABRYKI MASZYN

B ™ Geislcr, Okolski i PatschkeW W ARSZA W IE

LESZNO Nr. 128. TEL. 198

PROJEKTUJĄ i W YKONUJĄ:

C E N T R A L N E O G R Z E W A N I A

W ODOCiąGI — PRALNIE - SUSZNIE.

ŁAŹNIE, KUCHNIE PAROWE i t. p.

C I E P Ł E M I E S Z K A N I EU S U N I Ę C I E W I L G O C I

507, OSZCZĘDNOŚCI OPAŁUosiąga się po obsadzeniu w piecu patent,

MULTIPLIKATORA OGRZEWANIAPATENT. D R ZW IC Z K I H ERM ET YCZN E R E G E N E R A C Y JN E , POD G R ZA N E PO W IE T R Z E P O D W Y Ż S ZA T EM PERA T U RĘ SPALIN O 50» C

N IG D Y N IE W Y S U W A JĄ SIĘ Z P IECA .

P IECE P ŁA SZC ZO W E Ż E L A Z N E DO P O W O LN E G O PA LEN IA . N A SA D Y K O M IN O W E D Y S Z O W E STAŁE , C ICHE , S ILN IEJ C IĄ G N Ą NIŻ O B R O T O W E , N IE Z A W O D ZĄ NA K OM IN ACH O B O K W Y ŻSZY C H

B U DOW LI.

P IECE D O SPA LA N IA ŚM IEC I i t. p.A PA RA T Y D EZY N FEK CYJN E STAŁE, PRZEN O ŚN E I PRZEW O ŹN E

Dr. Inż. W. P. HŁOBUHOWSKI i S-Ka z o. o.

Warszawa, Wspólna 71. Telefon 15-04

B E T O N IA R K ISyst. Am erykańskiego

WINDY BUDOWLANEMASZYNY DO WYROBU STROPÓW BETONOWYCH

P U S T A C Z A R K IPOLECA.

Fabryka Maszyn RZEWUSK I i S-kaSP. A K C .

Warszawa, ul. Ordynacka 7, tel. 28-95, 28-17

Czy kupiłeś już

„Kalendarz

Techniczno-Budowlany"na rok 1928?

Szanownych Prenumeratorów prosimy o wpłacenie prenumeraty zaległej i na kwartał IV r. b.

Administracja „ Architektury i Budownictwa“ .

B I U R O T E C H N I C Z N EZAJĄCZKOWSKI, SZEWCZYKOWSKI i S-ka

I N Ż Y N I E R O W I E

O G R Z E W A N I A C E N T R A L N E , . KUCHNIE PAROWE, SUSZARNIE,--------------------------------PRALN IE , Ł A Ź N I E . -----------------------------------W O D O C I Ą G I I K A N A L I Z A C J A ---------1-------- ODKURZANIA, D E Z Y N F E K C J E .

fi i , W A S S Z A W A i r 4.P ro je k ty śljska NR. 9. TEL. 165-12, 89-12 Kosztorysy

F i r m a e g z . o d r . 1875 F i r m a e g * , o d r . 1875

Z A K Ł A D Y STO L A R SK IE

W a rs z a w a - P ra g a , u l. K ow ieńska N* 5/7/9.

Telefony i 290-63 i 147-86.

WYKONUJĄ: stolarkę budowlaną, drzwi, okna, bramy, szalówkę, okładziny i t. p.

PosadzKa Klepkowa. Schody zwykłe i ozdobne.

Specjalny dział posadzki Klepkowej. Własna suszarnia.

FABRYKA ŻYRANDOLI ELEKTRYCZNYCH

SPÓŁKA AKCYJNA

W A R S Z A W A

ZARZĄD,- ODDZIAŁ SPRZEDAŻY i IZ O R O IN IA

ZŁOTA 49. T el. 260-76 i 260-06

FABRYKA — WRONIA 23.

b e n z y n o w e

cooaxxxxxmxxxxmxaxxxxxxx)cxx3axaxxxn3ooocm3occcx)ocioooooocooooccmxcxxxxx%mxiooaxxxxxxsx300o{:

Tow. Akc. Budowy Maszyn i Urządzeń Sanitarnych

DRZEWIECKI I JEZIORAŃSKIroR założenia 1893

Warszawa, Al. Jerozolimsłiie 71

Oddziały:

K R A K Ó W , ul. Szpitalna 7.

PO ZN A Ń , Wały Zygmunta Augusta 2.

Ł Ó D Ź , ul. Nawrot 85.

W IL N O , ul. WilKomiersKa 3.

OGRZEWANIE ZESPOLONE. PRZEWIETRZANIA. SUSZARNIE. WODOCIĄGI. KANALIZACJE. ZAKŁADY KĄPIELOWE. PRALNIE MECHANICZNE. URZĄDZENIA

DEZYNFEKCYJNE. OGRZEWANIE LUB PRZEWIETRZANIE FABRYK zapomocą zespołów grzejnych.

oooocoooocoooocooococxxxr)ocxxxxxx)oocxxxxoDoocarc)oooocxxx3xxxxxxxoocooaxxxxxxxxx30ocoDcxxxooaxxxx30ol: iexxxx;acaxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx)oocoDocxxx:cxxxxxxxxxxxxxx:ccca3coocxxxxxx]oczxxx)ooooo3Cccxxxxxxxxxxxxxxx)R

Towarzystwo Akcyjne Zakładów Przemysłowo-Budowlanych

Fr. Martens 3D, Ad. Daabw Warszawie

Z a rz ąd — uL iejsRa Nr. 9 tel. 65-94 55-84*

WYKONANIE WSZELKICH ROBÓT BUDOWLANYCH W JENERALNEM

PRZEDSIĘBIORSTWIE.

ROBOTY INŻYNIERYJNE, KONSTRUKCJE ŻELAZO-BETONOWE

ROBOTY STOLARSKIE BUDOWLANE I URZĄDZENIA WNĘTRZ.

Własne stolarnie i tartaki.

0QQCXXXnXO XCXXa X 00 0 a g CCXXgOCCXXXXXXXXXXOC00000gXXXm X XX0000CXXXX3000CXXXXXXXXXXXXXP0CXXXXXX30QCPH