WARSZTATY ARCHEOBOTANICZNE · wane jako karma dla zwierząt lub rodzaj wyściółki obiektów gospodarczych. Niewykluczone, że na wyspie przetrzymywano zwierzęta, ponieważ w badanych

WARSZTATY ARCHEOBOTANICZNE

STRESZCZENIA REFERATÓW

Kraków, Igołomia

28–30 września, 2015

Organizatorzy:

Aldona Mueller-Bieniek Maria Lityńska-ZającZakład Paleobotaniki Pracownia Archeologiczna w IgołomiInstytut Botaniki im. W. Szafera Ośrodek Archeologii Gór i WyżynPolskiej Akademii Nauk Instytutu Archeologii i Etnologii PAN

ul. Lubicz 46 ul. Sławkowska 1731-512 Kraków 31-016 KrakówA. [email protected] [email protected]

Instytut Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii NaukKraków, ul. Lubicz 46, tel. 12 42 41 700

Druk: Dział Wydawnictw Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk

Warsztaty Archeobotaniczne, 2015 3

Analiza makroskopowych szczątków roślin z terenu osady kultury łużyckiej w Markowicach,

stan. 9, woj. kujawsko-pomorskie

Joanna Abramów

Usługi Archeologiczne i Archeobotaniczne, Aleja Młodych 4/6, 41-106 Siemianowice Śląskie, [email protected]

Oczywistym jest, że inwestycje drogowe, takie jak budowa autostrad, obwodnic czy dróg szybkiego ruchu, poprzedzone muszą być badaniami wykopaliskowymi w obrębie stanowisk archeologicznych znajdujących się w ich przebiegu. Nie inaczej było w przypadku stanowiska numer 9 w Markowicach, gm. Strzelno w województwie kujawsko-pomorskim. W związku z planowaną budową obwodnicy Inowrocławia, w 2013 roku przeprowadzono badania sondażowe w obrębie 21 zewidencjonowanych stanowisk1. Natomiast, w 2014 roku, rozpoczęto badania szerokopłaszczyznowe2.

Stanowisko archeologiczne Markowice 9, już w trakcie badań sondażowych dostarczyło licznych materiałów źródłowych. W obrębie czterech wytyczonych wykopów, o łącznej powierzchni 1 ara, zarejestrowano łącznie 35 obiektów archeologicznych związanych z kulturą łużycką. Były to: dołki posłupowe, jamy gospodarcze oraz pozostałości budynku mieszkalnego. W trakcie badań szeroko-płaszczyznowych przeprowadzonych w 2014 roku, odkryto niemal 2000 kolejnych obiektów. Z nie-wielkiej ich części pobrano próby przeznaczone do badań archeobotanicznych. Prezentowany materiał pochodzi z 24 jam odkrytych w trakcie prac prowadzonych w 2014 roku.

Materiał archeobotaniczny zarejestrowany podczas analizy zawierał pozostałości roślin upraw-nych, jak i zielnych dziko rosnących. Łącznie wydzielono 171 makroskopowych szczątków, a prze-prowadzona analiza, pozwoliła na wyróżnienie 16 taksonów różnej rangi. Szczątki należące do zbóż stanowiły aż 82% wśród oznaczonego materiału. Uzyskane wyniki uzupełniają dotychczasową bazę źródłową materiałów roślinnych zarejestrowanych na stanowiskach w obrębie Kujaw.

1 Badania sondażowe w 2013 prowadzone były przez Konsorcjum Archeologiczne firm: Usługi Archeologiczne i Ar-cheobotaniczne Joanna Abramów, Pracownia Archeologiczna i Archeobotaniczna Arkadiusz Wiktor oraz Archeologiczna Pracownia Badawcza „Gava” Michał Dziób

2 Badania szerokopłaszczyznowe w 2014 roku realizowała Firma Archeologiczna „Artefakt” Krzysztof Błaszczyk

4 Warsztaty Archeobotaniczne, 2015

Badania archeobotaniczne wczesnośredniowiecznego stanowiska wyspowego w Nowym Dworku (woj. lubuskie)

Monika Badura1A, Kinga Prokop1B, Agnieszka Noryśkiewicz2, Wojciech Chudziak3, Ryszard Kaźmierczak4

1 – Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański, ul. Wita Stwo-sza 59, 80-308 Gdańsk, A [email protected], B [email protected]; 2 – Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, [email protected]; 3 – Zakład Archeologii Wczesnego Śre-dniowiecza, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, [email protected]; 4 – Pracownia Dokumentacji i Konserwacji, Instytut Archeologii, Uniwersytet

Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, [email protected]

Prowadzone przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu badania w ramach projektu „Systemy komuni-kacji interregionalnej i ich infrastruktura transferowa w północno-zachodniej części na Niżu Polski we wczesnym średniowieczu (Pomorze, ziemia lubuska i chełmińska, wschodnia Wielkopolska i Kujawy)” (11H 12 0526 81, kierownik – Prof. dr hab. Wojciech Chudziak), doprowadziły m. in. do odkrycia stanowiska wyspowego w Nowym Dworku. Wyjątkowa lokalizacja, sposób konstrukcji wyspy, jak również wstępne wyniki badań archeologicznych oraz archeobotanicznych (DS-530-L145-D486-15), wskazują, że miejsce to w okresie wczesnego średniowiecza (X w.) mogło posiadać znaczenie kul-towe.

Odkryty materiał botaniczny charakteryzuje się bogactwem doskonale zachowanych, niespalonych nasion i owoców. Na liście taksonów stwierdzono szereg gatunków uprawnych i zbieranych ze stanu dzikiego, które można powiązać z wczesnośredniowiecznymi wierzeniami, przesądami i medycyną ludową. Uwagę zwraca nagromadzenie plewek Panicum miliaceum. Z danych etnograficznych wia-domo, że zboża w przeszłości stanowiły ważny element wierzeń, a proso jest wymieniane m. in. jako element obrządków agrarnych. Na wyspę znoszono owoce uprawnych/zbieranych ze stanu dzi-kiego Cerasus avium/vulgaris, Malus sp. i Pyrus sp. W materiale znaleziono nieliczne pozostałości warzyw i przypraw (np. Brassica nigra, B. rapa, Pastinaca sativa) oraz roślin olejo- i włoknodajnych (Papaver somniferum, Cannabis sativa, Linum usitatissimum). Śladem zbieractwa są diaspory roślin rosnących w zbiorowiskach leśnych i okrajkowych (np. Fragaria vesca, Rubus idaeus, R. caesius, Viburnum opulus). Znaczenie lecznicze, jak i magiczne posiadały Pteridium aquilinum, Corylus avel-lana, Fagus sylvatica czy Quercus sp. Należy jednak pamiętać, że te rośliny mogły być wykorzysty-wane jako karma dla zwierząt lub rodzaj wyściółki obiektów gospodarczych. Niewykluczone, że na wyspie przetrzymywano zwierzęta, ponieważ w badanych warstwach natrafiono na liczne koprolity kozy/owcy. Stanowią one przedmiot badań palinologicznych, które maja na celu opisanie m. in. składu pożywania zwierząt domowych.

Pozostałe taksony to głównie chwasty segetalne i ruderalne, które są reprezentowane przez poje-dyncze diaspory. Liczniej wystąpiły owoce Chenopodium spp. Gatunki z tego rodzaju to pospolite rośliny spotykane w miejscach przekształconych przez człowieka i wzbogaconych w azot, które w wyjątkowych sytuacjach mogą być konsumowane. Pozostałości roślin nadwodnych i wodnych wiążą się z lokalizacją stanowiska. Jednak mimo bliskiego dostępu do wody, ich udział w materiale jest znikomy.

Zestawienie wyników analizy szczątków makroskopowych z danymi palinologicznymi pozwoli na dokładniejsze opisanie historii użytkowania wyspy oraz określenia roli roślin w życiu miejscowej społeczności.


Badania antrakologiczne materiałów z wczesnośredniowiecznej osady w Kałdusie (Pojezierze Chełmińskie)

Dorota Bienias

Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, [email protected]

Wczesnośredniowieczna osada podgrodowa w Kałdusie (stanowisko 2) jest częścią rozległego zespołu osadniczego (grodziska, cmentarzyska) zlokalizowanego na zachodnim skraju Pojezierza Chełmiń-skiego w odległości 3,5 km na południowy-zachód od Chełmna. Kompleks osadniczy położony jest na wysoczyźnie przy rozczłonkowanej krawędzi doliny Wisły. Badania archeologiczne zespołu prowa-dzone są przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu od 1996 r. Pracom archeologicznym towarzyszą badania przyrodnicze, m.in. archeobotaniczne. Analizie antrakologicznej poddano materiały z osady podgrodowej pozyskane w latach 2002–2013. Przebadano 525 prób węgli drzewnych ze 168 obiek-tów różnej kategorii: mieszkalnych, gospodarczych, produkcyjnych, sepulkralnych i delimitujących przestrzeń. Oznaczenie funkcji obiektów oparte jest na danych archeologicznych a chronologia (dzie-więć faz; 2.poł. VII-1 ćw. XIII w.) na analizie ceramiki opracowanej dla całego zespołu osadniczego w Kałdusie i datowaniach radiowęglowych (Chudziak 2003; Bojarski, Weinkauf 2011).

Na podstawie analizy antrakologicznej materiałów z osady kałduskiej oznaczono 14 taksonów drzew. Jedynym rozpoznanym przedstawicielem drzew iglastych jest sosna zwyczajna. Pozostałe tak-sony reprezentują drzewa i krzewy liściaste. Wszystkie rozpoznane dla stanowiska taksony zanoto-wano w obiektach mieszkalnych. Kolejnymi, typami obiektów co do ilości rozpoznanych taksonów są paleniska otwarte i jamy gospodarcze (po 11 taksonów). Najliczniej i najczęściej rejestrowany jest dąb Quercus sp. (54,5% wszystkich szczątków, w 76,8% obiektów). Takson ten występuje we wszyst-kich grupach obiektów, najczęściej w wędzarniach, rowach, obiektach mieszkalnych i piecowiskach. Kolejnymi są: brzoza Betula sp. (13,3% liczby szczątków, w 46,4% obiektów) i sosna zwyczajna Pinus sylvestris (13,1% szczątków, w 48,8% obiektów). Najrzadziej notowanymi w spektrum antra-kologicznym osady w Kałdusie szczątkami drzew są pozostałości: buka zwyczajnego Fagus sylvatica oraz drzew owocowych: gruszy Pyrus sp. i śliwy Prunus sp. (każdy w jednym obiekcie). W kolejnych fazach osadniczych zmniejszał się nieznacznie udział procentowy i frekwencja szczątków dębu na korzyść sosny zwyczajnej. Jednak stała dominacja dębu może sugerować znaczną jego dostępność w otaczających stanowisko zbiorowiskach lub świadomy wybór drewna dębowego ze względu na jego walory użytkowe.

W materiale antrakologicznym z osady podgrodowej znaleziono gatunki reprezentatywne dla wszystkich zbiorowisk roślinności potencjalnej otoczenia stanowiska (Cyzman, Kamiński 2004). Oznaczone taksony były składnikami lasów porastających obszar wysoczyzny (dąb, brzoza, grab pospolity, sosna zwyczajna) jak i podnóży oraz zboczy doliny i wąwozów (jesion wyniosły, wiąz, klon, leszczyna pospolita) a także doliny Wisły (wierzba, topola). Dowodzi to penetracji tych stref.

Literatura

Bojarski J., Weinkauf M. 2011. Wczesnośredniowieczna osada w Kałdusie, woj. kujawsko-pomorskie, (stanowi-sko 2). Wstępne wyniki badań prowadzonych w latach 2007–2009, (w:) XVII Sesja Pomorzoznawcza, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 499–512.

Chudziak W. 2003. Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Mons Sancti Laurentii, t. 1, Toruń.

Cyzman W., Kamiński D. 2004. Rzeczywista i potencjalna roślinność w Kałdusie i w jego otoczeniu, (w:) Mons Sancti Laurentii, t. 2, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeolo-giczne, red. W. Chudziak, Toruń, s. 113–127.


Oksywsko-wielbarski cykl kulturowy w rejonie Jeziora Czystego (północno-wschodnia część Pojezierza Chełmińskiego) w świetle

danych archeologicznych i paleobotanicznych

Ewa Bokiniec1A, 2, Agnieszka M. Noryśkiewicz1B, Maria Pronobis1C, Dominika Kofel1D, Dorota Bienias1E

1 – Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, A [email protected], B [email protected], C [email protected], D [email protected], E [email protected]; 2 – Muzeum Okręgowe w Toruniu, Rynek

Staromiejski 1, 87-100 Toruń

Jezioro Czyste położone jest w środkowo zachodniej części Pojezierza Ch ełmińskiego, około 30 km na północny zachód od Torunia. Współcześnie jest to teren odlesiony i intensywnie użytkowany rol-niczo. Badania archeologiczne i przyrodnicze, prowadzone wokół Jeziora Czystego, mają za zadanie kompleksowe rozpoznanie przestrzeni osadniczej wokół tego zbiornika począwszy od II wieku p.n.e. po okres wędrówki ludów.

Najstarsze obiekty kultury oksywskiej na obszarze międzyrzecza Drwęcy, Wisły i Osy, określa-nego tu także jako ziemia chełmińska, mają bardzo wczesną metrykę, sięgającą początków II stulecia p.n.e. Na Pomorzu i ziemi chełmińskiej na przełomie er pojawia się nowa kultura – wielbarska. Aż po pierwsze dziesięciolecia III w. n.e. ludność cyklu oksywsko-wielbarskiego intensywnie koloni-zuje ziemię chełmińską, pozostawiając po sobie liczące setki grobów cmentarzyska i liczne, wielkie osady. Sytuacja zmienia się zasadniczo już w III w. n.e. Liczba pochówków, które można datować na to stulecie jest wielokrotnie niższa od tej z ostatnich dwóch wieków p.n.e. i pierwszych dwóch n.e. Najmłodsze ślady osadnictwa kultywującego tradycje okresu rzymskiego, pochodzące z IV i V w. są już bardzo nieliczne i skupiają się głównie w północnej części ziemi chełmińskiej.

W celu określenia specyfiki rozkładu osadnictwa cyklu oksywsko-wielbarskiego w okolicach samego Jeziora Czystego, wzięto pod uwagę stanowiska z sześciu arkuszy Archeologicznego Zdjęcia Polski oraz wykonane z dużą rozdzielczością badania palinologiczne dla osadów biogenicznych ze wspomnianego zbiornika. Lokalizacja mikroregionu osadniczego bezpośrednio nad jeziorem, z któ-rego pobrano rdzeń do analizy pyłkowej pozwala precyzyjnie skorelować dane pozyskane z tych tak dwóch różnych źródeł. Analizie archeobotanicznej (szczątków makroskopowych oraz antrakologicz-nej) poddano również materiał pobrany bezpośrednio z obiektów kulturowych w celu pozyskania danych do prześledzenia charakteru prowadzonej, przez ówczesnego człowieka, gospodarki roślinnej.

Punkty osadnicze w tym rejonie (osady, cmentarzyska, skarby) tworzą wyraźne skupiska, oddzie-lone pustkami. Jeden z takich osadniczych mikroregionów otacza Jezioro Czyste, a nieruchome obiekty kulturowe schodzą na odległość około 100 m od jego aktualnych brzegów. Nad samym jeziorem, na morenowym wyniesieniu, ludność kultury oksywskiej zaczęła grzebać swych zmarłych już w 1. poł. II w. p.n.e. Później jednak zarysowuje się przerwa, trwająca przynajmniej 100 lat, aż do 2. poł. I w. p.n.e. Najmłodsze pochówki wyposażone w tradycji oksywskiej najpewniej są współczesne najstar-szym grobom kultury wielbarskiej z okresu rzymskiego. Nekropola użytkowana jest nieprzerwanie aż po 2. poł. II w. n.e. Na tym cmentarzysku brak jakichkolwiek późniejszych obiektów archeologicz-nych, aż po okres wczesnego średniowiecza.

Pyłkowy zapis roślinności ukazuje stopniowy wzrost antropopresji od III/II w. p.n.e. Po regeneracji lasów, przypadającej od IV/III w. p.n.e., wzrasta sumaryczny udział wskaźników antropogenicznych, a zboża formują ciągłą krzywą. Silniejsza presja człowieka i zarazem zmiana w sposobie gospodarowa-nia przypada na poł. II wieku p.n.e. kiedy to wzrasta znaczenie uprawy zbóż w tym również żyta zwy-czajnego. Definitywne załamanie się osadnictwa zaznacza się w pierwszej połowie III w. n.e. Zaniechana zostaje uprawa i wypas, co inicjuje na porzuconych obszarach, regenerację zbiorowisk leśnych.


Trudności przy oznaczaniu średniowiecznych źródeł drewnianych ze zbiorów archeologicznych

Katarzyna Cywa

Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, [email protected]

Z punktu widzenia badań ksylologicznych średniowiecznego drewna użytkowego, zmierzających mię-dzy innymi do określenia stopnia dopasowania materiału drzewnego do typu wykonanego z niego przedmiotu, ważne jest jak najbardziej szczegółowe oznaczenie taksonomiczne surowca. Niestety metody badania pozostałości drewna oparte o jego budowę anatomiczną mają ograniczenia, które najczęściej nie pozwalają na ścisłe oznaczenie gatunku. Dodatkowym utrudnieniem przy oznaczaniu średniowiecznych źródeł drewnianych jest zabytkowy charakter badanych przedmiotów. Ze względu na wymóg minimalnej ingerencji w substancję zabytkową, rozmiary prób pobranych do analiz muszą być niewielkie, często na granicy wystarczającej do oznaczenia drewna. Z tego samego powodu nie ma też możliwości pozyskania do badań drewna z głębszych, a tym samym lepiej zachowanych warstw drewna.

Istotnym zagadnieniem w badaniach ksylologicznych i antrakologicznych jest brak absolut-nie pewnej metody rozróżnienia drewna świerka od modrzewia. Zwykle w przypadku artefaktów archeologicznych, jak i innych fosylnych pozostałości drewna, szczątki tego typu zostają oznaczone jako Picea/Larix. Tymczasem oba rodzaje drewna, pomimo podobnej budowy anatomicznej, skrajnie różnią się właściwościami fizycznymi, mechanicznymi i eksploatacyjnymi. Drewno modrzewia jest dość ciężkie, twarde i charakteryzuje się największą wśród krajowych gatunków iglastych trwałością. Świerk ma drewno lekkie, miękkie i nietrwałe.

Na potrzeby prowadzonych badań podjęto próbę odróżnienia drewna świerka od modrzewia za pomocą metody opartej na wzajemnych proporcjach różnych typów morfologicznych jamek lejkowa-tych w cewkach poprzecznych promieni rdzeniowych (Bartholin 1979). Różnicowaniu poddano 109 prób średniowiecznego drewna użytkowego oznaczonego wstępnie jako Picea/Larix. Dla znacznej części z nich (59,6%) nie udało się uzyskać wiarygodnego oznaczenia. Problemem okazała się degra-dacja struktury drewna. Wśród pozostałych prób (40,4%) badanie wykazało 5 przypadków drewna modrzewia i 39 świerka.

Wykorzystaną metodę można uznać za wiarygodną, ponieważ została zweryfikowana na bogatym materiale porównawczym (Anagnost et al. 1994). Jednak ze względu na ujawniony w badaniach różny stan zachowania cewek poprzecznych promieni, generalnie słabą frekwencję jamek lejkowatych (śred-nio 16,8 jamek na próbę) oraz skrajne różnice w sumie jamek uzyskanej dla poszczególnych prób, można mieć wątpliwości, czy stopień uszkodzenia struktury drewna nie miał wpływu na proporcje jamek i ostateczny wynik różnicowania drewna archeologicznego.

Badania są finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2014/13/N/ST10/04881 (grant nr 2014/13/N/ST10/04881).

Literatura

Anagnost S. A., Meyer R. W., de Zeeuw C. 1994. Confirmation and significance of Bartholin’s method for the identification of the wood of Picea and Larix. IAWA Journal, vol. 15(2): 171–184.

Bartholin T. 1979. The Picea-Larix problem. IAWA Bull. n. s. 1: 68–70.


Badania archeobotaniczne jamy ze stanowiska Lipnik k. Przeworska – próba scharakteryzowania funkcji obiektu

Magda Kapcia1A, Aldona Mueller-Bieniek1B, Magdalena Moskal-del Hoyo1C, Marcin S. Przybyła2

1 – Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A [email protected], B [email protected], C m.moskal.botany.pl; 2 – Instytut Archeologii UJ, ul. Gołębia 11, 31-007 Kraków,

[email protected]

Stanowisko 5 w Lipniku położone jest w południowo-wschodniej Polsce, na Podgórzu Rzeszowskim, w powiecie przeworskim. Datowane jest ono na epokę brązu, a w jego skład wchodzi osada łączona z kulturą trzciniecką i cmentarzysko kultury łużyckiej. Stanowisko to archeologicznie badane było w latach 1998–2006, a wykonane wtedy wstępne opracowanie materiałów roślinnych pozyskanych z omawianej jamy 302, zawierającej widoczne gołym okiem zwęglone fragmenty żołędzi sugerowało depozyt paszy zwierzęcej (Bieniek 2008). Fragmenty żołędzi dały datę 3015±35, 2σ 1390–1120 BC.

Szczegółowa analiza karpologiczna (M. Kapcia, A. Mueller-Bieniek) dodatkowych prób z obiektu 302, wzbogacona o badania antrakologiczne (M. Moskal-del Hoyo) i archeologiczne materiałów z całego stanowiska (M. Przybyła) wskazuje na unikatowy charakter obiektu.

W wystąpieniu przedstawione zostaną wyniki oznaczeń owoców i nasion oraz węgli drzewnych z obiektu 302 na tle danych antrakologicznych z innych obiektów, analizy przestrzennej i funkcjonal-nej stanowiska.

Objętościowo w materiale z jamy 302 dominują żołędzie dębu a ilościowo ziarniaki prosa, jednak widać różnice pomiędzy odrębnymi próbami w składzie roślin dzikich i uprawnych. W materiale zanotowano znaczną liczbę taksonów roślin łąkowych oraz drobnych gałązek, pąków i diaspor praw-dopodobnie niedojrzałych.

Analiza węgli drzewnych z obiektu 302 wykazała obecność co najmniej 12 taksonów ze zdecy-dowaną dominacją graba oraz prawie zupełnym brakiem dębu i zupełnym brakiem drzew iglastych co by potwierdzało, że możemy mieć do czynienia z paszą. Jednak analiza węgli drzewnych z innych obiektów również dała podobne wyniki, przy czym wskazała na znacznie większy udział drewna lipy. Prawie zupełny brak drewna dębu w kontekście znaleziska nagromadzenia żołędzi, w połączeniu z danymi etnograficznymi wskazuje na wyjątkową rolę tego drzewa w gospodarce mieszkańców osady lub właściciela badanego obiektu.

Analiza przestrzenna stanowiska oraz rozkładu kubatury obiektów trapezowatych wskazuje na wyjątkowy charakter jamy 302. Obiekt ten należy do najmniejszych na stanowisku i położony jest poza główną strefą zamieszkania.

Brak danych karpologicznych pochodzących z innych obiektów stanowiska uniemożliwia bardziej precyzyjne wnioskowanie jednak już sam sposób próbkowania wskazuje na wyjątkowy charakter jamy 302. Zawartość tego obiektu, jego rozmiar i położenie wskazuje na przewagę zbieractwa i być może gospodarki hodowlanej jego właścicieli.

Literatura

Bieniek A. 2008. Pozostałości paszy zwierzęcej? Archeobotaniczne badania jamy 302 ze stanowiska 5 w Lip-niku, pow. Przeworsk. Aneks. W: M. S. Przybyła, W. Blajer. Struktury osadnicze w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na obszarze podkarpackiej wysoczyzny lessowej między Wisłokiem i Sanem. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 319–327.


Wyniki analiz z późnobrązowego stanowiska w Hala Sultan Tekke, na Cyprze

Dominika Kofel

Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń, [email protected]

Przedmiotem badań jest Hala Sultan Tekke na Cyprze, które znajduje się w południowo – wschodniej części wyspy, ok 7 km od Larnaki. Jest to stanowisko archeologiczne obejmujące przestrzeń póź-nobrązowego miasta Dromolaxia Vizatzia. Ze względu na znaczną powierzchnię zajmowaną przez potencjalne miasto oraz zlokalizowane na obrzeżach cmentarzysko, teren stanowiska został podzie-lony na mniejsze obszary. Badania rozpoczęto od tak zwanego Obszaru 8 w latach 70-tych XX w. i zostały one przeprowadzone przez szwedzkiego archeologa prof. Paul’a Åström (Åström et al. 1980). Podczas wielu sezonów badań archeologicznych tylko jednokrotnie zlecono badania archeobotaniczne (Hjelmqvist 1979). Dalsze prace archeologiczne, tym razem w granicach Obszaru 6, zostały pod-jęte w ramach projektu: „New Swedish Cyprus Expedition” przez prof. Peter’a Fischer (Uniwersytet w Goteborgu). Przeprowadzone do tej pory wykopaliska, podczas sześciu sezonów prac, pozwoliły na zweryfikowanie lokalizacji części osadniczej, części produkcyjnej (warsztaty metalurgiczne i zwią-zane z produkcją tekstyliów) oraz prawdopodobnego cmentarzyska. Wszystkie strefy są datowane na późną epokę brązu (Late Cypriot II: 1450–1200 p.n.e. i Late Cypriot III: 1200–1050 p.n.e.). Dodat-kowo zidentyfikowano dwa etapy osadnictwa Stratum 1 oraz Stratum 2, które można odróżnić poprzez zmiany w kolorycie nawarstwień oraz występowanie konstrukcji kamiennych w Stratum 1 (Fischer, Bürge 2012).

Celem analiz archeobotanicznych była próba stworzenia rekonstrukcji okołorolniczych zacho-wań mieszkańców oraz weryfikacji funkcji użytkowych odkrytych budynków stanowiska Hala Sultan Tekke na podstawie makroskopowych szczątków roślinnych. Dotychczasowe badania archeologiczne Obszaru 6 opierały się głównie na inwazyjnych metodach archeologicznych, z poprzedzającymi je badaniami georadarem. Nie zlecano żadnych innych analiz z szerokiego wachlarza nauk pomocni-czych archeologii w tym brak było badań archeobotanicznych, dlatego prezentowane wyniki są pierw-szymi tego typu z tej części stanowiska.

Materiał do badań został pobrany podczas dwóch sezonów prac archeologicznych w 2014 oraz w 2015 roku. Próby uzyskane w 2014 pochodzą z trzech różnych lokalizacji tj. z Obszaru 6, ze świadków pozostawionych podczas wykopalisk w 2011 (wschodnia część Obszaru 6) oraz z części cmentarnej. Natomiast materiał pobrany w 2015 roku pochodził tylko z Obszaru 6. Uzyskane próby pozwoliły na przeprowadzenie analizy porównawczej zarówno pomiędzy dwoma Strata jak i między różnymi częściami osady.

Uzyskane rezultaty badań pozwoliły ustalić, jakimi czynnościami, poza metalurgią oraz produk-cją tekstyliów oraz w którym okresie osadniczym, zajmowali się mieszkańcy późno brązowej osady w Hala Sultan Tekke.

Literatura

Åström P. Bailey D. M. Karageorghis V. 1980. Hala Sultan Tekke. Parts 1–12.Fischer P. M. Bürge T. 2012. The New Swedish Cyprus Expedition 2012. Excavations at Hala Sultan Tekke (w:)

Opuscula 6. Annual of the Swedish Institutes at Athens and Rome, 45–79Hjelmqvist, H. 1979. Some economic plants and weeds from the Bronze Age of Cyprus (w:) U. Öbrink (red.)

Hala Sultan Tekke 5. Excavations in Area 22, 1971–1973 and 1975–1978 (SIMA XLV: 5), Göteborg, 110–133.


Historia mezolitycznego stanowiska w Krzyżu zapisana makroskopowymi szczątkami roślin i ziarnami pyłku

Maria Lityńska-Zając1, Iwona Okuniewska-Nowaczyk2A, Jacek Kabaciński2B

1 – Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków, [email protected]; 2 – Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych, Instytut Archeologii i Etno-logii PAN, ul. Rubież 46, 61-612 Poznań, A [email protected], B [email protected]

Stanowisko 7 w Krzyżu Wielkopolskim położone jest na północnej krawędzi pradoliny Noteci. Bada-nia wykopaliskowe doprowadziły do osłonięcia tysięcy wytworów krzemiennych, narzędzi z kości, poroża i drewna, odpadków z ich produkcji oraz odpadków pokonsumpcyjnych, drewna i węgli drzewnych świadczących o intensywnym użytkowaniu terenu stanowiska. Materiały te są reliktem osadnictwa późnopaleolitycznego z okresu młodszego dryasu, a szczególnie wczesnomezolitycznego, datowanego na drugą połowę okresu preborealnego oraz cały okres borealny. W trakcie eksplora-cji warstw kulturowych systematycznie zbierane były próby przeznaczone do badań archeobotanicz-nych. Próby do analiz palinologicznych oraz karpologicznych i antrakologicznych pobrano również z kilku odwiertów zlokalizowanych poza krawędzią wykopów archeologicznych. Dwa typy mate-riału zawierające szczątki roślinne o niejednorodnym pochodzeniu (antropogenicznym i naturalnym) dają możliwość szerszej interpretacji źródeł wczesnoholoceńskich. Prowadzone równocześnie studia palinologiczne pozwalają na porównanie wyników badań uzyskanych różnymi metodami, a więc na drodze analiz makroskopowych szczątków roślinnych oraz analizy pyłkowej.

Subfosylne pozostałości roślinne zachowane w warstwach kulturowych wyróżnionych w obrębie omawianego stanowiska, jak i wydobyte z trzech profili, obejmowały resztki drzew i krzewów, w tym głównie sosny zwyczajnej i leszczyny oraz niezbyt liczne szczątki roślin zielnych. Również spektra palinologiczne (poza spągową próbką – Salix-NAP LPAZ) wyróżnia stała, znacząca obecność pyłku leszczyny (Corylus LPAZ).

Rekonstrukcja przemian środowiska w okolicy Krzyża Wielkopolskiego wskazuje, że w począt-kowej fazie, być może odpowiadającej okresowi preborealnemu, w najbliższym otoczeniu zbiornika wodnego występowały wierzby. Znaczące powierzchnie zajmowały różne gatunki traw. Okolica była w niewielkim stopniu zalesiona, (NAP – 33,2%), a obecny w diagramie pyłek sosny zwyczajnej przynajmniej częściowo pochodzi z dalszego transportu. W pobliżu wody pojawiały prawdopodobnie turzyce, szarota błotna, rutewka orlikolistna i pokrzywa zwyczajna. Lebiodka pospolita, biedrzeniec mniejszy, komosy i przedstawiciele rodziny astrowatych zajmowały siedliska bardziej suche. Kolejny etap sukcesji roślinnej wiązał się z występowaniem leszczyny, której ekspansja jest charakterystyczna dla okresu borealnego. W okresie tym zbiornik ulegał postępującemu wypłyceniu i zmniejszeniu powierzchni, aż do jego zaniku. Systematycznie powiększał się obszar zajmowany przez paprocie zwłaszcza przez narecznicę błotną.

Uzyskany obraz zarówno palinologiczny, jak makroskopowych szczątków roślinnych odzwiercie-dla zmiany warunków lokalnych. Prawdopodobnie dochodziło do wahania (wahań) poziomu wody, które mogły być przyczyną luk sedymentacyjnych. W badanym materiale z warstw kulturowych odznaczyło się stosowanie ognia w postaci znalezisk fragmentów węgla drzewnego.

Źródła archeologiczne i przyrodnicze dostarczyły również informacji o gromadzeniu niektórych roślin w celach spożywczych (owoce leszczyny) i technicznych (trzonki drewniane narzędzi, drzewca strzał) oraz przesłanek dla określenia sezonowości podejmowanych działań gospodarczych.


Wyniki analizy węgli drzewnych z wielokulturowego stanowiska nr 3 w Miechowie

Magdalena Moskal-del Hoyo

Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, [email protected]

Przedmiotem badań są węgle drzewne pochodzące z wielokulturowego stanowiska archeologicznego nr 3 w Miechowie. W związku z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia przemieszanych mate-riałów botanicznych w celu rekonstrukcji dawnych zbiorowisk leśnych z ogólnej liczby 363 prób archeobotanicznych wybrano materiał antrakologiczny zebrany tylko z obiektów lub warstw o pew-niejszej chronologii. Celem analizy antrakologicznej jest poznanie rodzajów drzew i krzewów wyko-rzystywanych jako surowiec drewniany w różnych kulturach archeologicznych. Na stanowisku nr 3 w Miechowie węgle drzewne przede wszystkim pochodziły z drewna opałowego, o czym świadczyć może zaleganie ich nielicznych resztek w wypełniskach jam osadowych i odpadowych oraz występo-wanie prób charakteryzujących się różnorodnością taksonomiczną. Dzięki badaniom węgli drzewnych będących pozostałością po drewnie zbieranym na opał w najbliższym otoczeniu osad możliwe jest scharakteryzowanie najbliższych zbiorowisk leśnych. Na podstawie tego typu materiału opisano róż-nice taksonomiczne pomiędzy materiałami związanymi z kulturami neolitycznymi a tymi pochodzą-cymi z młodszych okresów pradziejowych, które mogą wskazywać na przemiany okolicznych lasów.

Na stanowisku nr 3 w Miechowie w okresie atlantyckim odkryto szereg obiektów reprezentu-jących neolityczne kultury. W najstarszym okresie, związanym z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, udokumentowano 7 taksonów, z których najczęstszymi i najliczniejszymi drzewami były dąb Quer-cus sp. i sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Resztki tych drzew były również dominującymi w pró-bach pochodzących z pozostałych kultur neolitycznych. W okresie kultury pucharów lejkowatych wzrasta frekwencja brzozy Betula sp. Najprawdopodobniej wokół neolitycznych osad rozwijały się mieszane lasy liściaste a przewaga pozostałości dębów może wskazywać na rozwój dąbrów. Intere-sującym zagadnieniem jest występowanie sosny od początku neolitu, wskazujące na większy udział tego gatunku w okolicznych lasach.

W okresie subatlantyckim dąb i sosna nadal są najliczniejszymi taksonami. W późnej fazie epoki brązu oraz w młodszym okresie przedrzymskim częstsze były też fragmenty należące do brzozy i klonu Acer sp. W próbach z tych okresów wystąpiła większa różnorodność taksonomiczna i pojawiły się węgle drzewne nowych taksonów (jodła pospolita Abies alba i grab pospolity Carpinus betulus). W okresie wpływów rzymskich najczęściej spotykanymi taksonami był dąb, sosna, lipa i brzoza. Pojawiły się także szczątki należące do buka zwyczajnego Fagus sylvatica. W okresie wczesnego średniowiecza po raz pierwszy w spektrach antrakologicznych udział procentowy dębu spadł poniżej 70%. Większy udział miała sosna, ale również liczniejsze były fragmenty brzozy, buka, jodły i olszy. Można przypuszczać, że w okresie subatlantyckim nastąpił spadek dębów kosztem sosny, najpraw-dopodobniej w wyniku działalności człowieka. W lasach z dominacją dębów zaczęły pojawiać się coraz częściej buki, graby oraz jodły. Prawdopodobnie w okolicy osady rozpoczęła się przebudowa drzewostanów prowadząca do wytworzenia się grądów.


Wpływ strategii próbkowania obiektów archeologicznych na wyniki badań archeobotanicznych

Magdalena Moskal-del Hoyo1A, Aldona Mueller-Bieniek1B Maria Lityńska-Zając2, Marek Nowak3

1 – Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A m.moskal.botany.pl, B [email protected]; 2 – Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Sławkow-ska 17, 31-016 Kraków, [email protected]; 3 – Instytut Archeologii UJ, ul. Gołębia 11, 31-007 Kraków,

[email protected]

Podejmując przedstawiony powyżej temat zabieramy głos w dyskusji nad istotą i sensem prowadzenia badań archeobotanicznych w archeologii, jak i samej definicji tych badań. Wraz z rozwojem szeroko rozumianych nauk o przeszłości rośnie świadomość współzależności tych dziedzin, ich wzajemnych relacji oraz możliwości i ograniczeń poznawczych.

Analizy archeobotaniczne wymagają wysublimowanego warsztatu paleobotanicznego oraz wiedzy z różnych gałęzi botaniki i pokrewnych nauk przyrodniczych, jednak to kontekst archeologiczny jest kluczowy dla tych badań. Z drugiej strony, niejednokrotnie to badania przyrodnicze, w tym także archeobotaniczne, pozwalają na bardziej dokładne zdefiniowanie lub weryfikację kontekstu archeolo-gicznego.

W planowanym wystąpieniu przedstawimy znane z literatury teoretyczne założenia próbkowa-nia archeobotanicznego oraz różne strategie takiego próbkowania, stosowane i wdrażane w praktyce. Zostaną one zaprezentowane na przykładach zarówno systematycznych (rejon Osłonek, Moravany, Mozgawa, rejon Polgár), jak i ratowniczych badań archeologicznych. Ich efekty zostaną ponadto skonfrontowane z badaniami prowadzonymi bez strategii próbkowania archeobotanicznego, zwłaszcza tymi z ubiegłego stulecia. Poruszone zostaną również problemy związane z próbkowaniem stanowisk mokrych.

Wszelkie prace badawcze związane są z czasochłonnością, a ich teoretyczne przymioty, takie jak: „dokładny” i „detaliczny” nie zawsze znaczą „najlepszy”. Postaramy się przedstawić optymalną strate-gię próbkowania, z reguły wymagającą obecności archeobotanika, lub w szerszym ujęciu – archeologa środowiskowego – na stanowisku.

Badania są finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/10/M/HS3/00537, DEC-2013/11/B/HS3/03822 oraz DEC-2012/06/M/HS3/00288


Badania domieszki roślinnej w ceramice kultury wstęgowej rytej

Magdalena Moskal-del Hoyo1A, Anna Rauba-Bukowska2A, Aldona Mueller-Bieniek1B, Maria Lityńska-Zając2B

1 – Zakład Paleobotaniki Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A [email protected], B [email protected]; 2 – Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul.

Sławkowska 17, 31-016 Kraków, A [email protected], B [email protected]

Glina była jednym z podstawowych surowców używanych w dziejach, między innymi, do wyrobu naczyń, produkcji ciężarków tkackich i innych sprzętów codziennego użytku oraz do wznoszenia i uszczelniania konstrukcji naziemnych czy wylepiania jam. W trakcie przygotowywania masy glinia-nej, przed jej wypaleniem względnie wysuszeniem, dodawana była domieszka schudzająca w postaci ziaren mineralnych, tłucznia ceramicznego, rozdrobnionych kości lub fragmentów świeżych roślin. W przypadku ceramiki domieszka ta zwiększała jej porowatość i w konsekwencji obniżała ciężar naczyń.

Dzięki działaniu wysokiej temperatury w wysuszonej glinie (polepie) lub wypalonej ceramice do naszych czasów przetrwały szczątki roślinne zachowane w postaci odcisków, spalonych względnie wysuszonych diaspor lub fragmentów tkanek. Ich oznaczenie, metodą morfologiczno-porównawczą, jest od wielu lat przedmiotem badań archeobotanicznych. W odróżnieniu od polepy, na ceramice, odci-ski lub spalone szczątki występują zwykle rzadko i w niewielkiej liczbie. Natomiast obserwacje mikro-skopowe szlifów ceramicznych różnych naczyń ujawniają w przełomach skorup domieszkę roślinną, nieoznaczalną wyżej wymienionymi metodami. Celem podjętych badań jest próba sprawdzenia możli-wości identyfikacji tych drobnych pozostałości roślinnych zachowanych w ceramice „kuchennej” oraz cienkościennej i wygładzonej „zastawie stołowej”, pochodzącej ze wczesno neolitycznych stanowisk archeologicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej zlokalizowanych w południowej-wschodniej Pol-sce. Jako metodę oznaczenia wspomnianych szczątków roślinnych zaproponowano ich identyfika-cję taksonomiczną w oparciu o cechy anatomiczne widoczne w budowie epidermy. Użyty do tego celu współczesny materiał porównawczy obejmował wybrane rodzaje traw, w tym głównie gatunków uprawnych, a więc taksonów najczęściej oznaczanych w postaci odcisków i równocześnie obcych naszej rodzimej florze.

Analizy wykazały obecność domieszki roślinnej w obu wspomnianych wyżej typach ceramiki. Domieszkę tą stanowiły przede wszystkim pozostałości oplewienia pszenic i jęczmienia. W ceramice kuchennej były to pozostałości po omłotach. W zastawie stołowej zanotowano głównie drobne frag-menty plew pszenicznych, które prawdopodobnie zostały uzyskane drogą przesiewania, a więc ostat-niego etapu obróbki ziarna zbożowego. Mogły być one dodawane do masy glinianej bezpośrednio po omłotach lub też przechowywane i wykorzystywane w późniejszych okresach.

Oprócz analiz taksonomicznych oszacowano ilościowy udział domieszki roślinnej w ceramice pochodzącej z trzech faz rozwoju omawianej kultury. Wykazano stopniowe zmniejszanie się tego rodzaju komponentu w masie glinianej. Obserwacja ta pozwoliła na wyrażenie przypuszczenia doty-czącego zmian w technologii produkcji naczyń wprowadzanych etapami przez ludność kultury cera-miki wstęgowej rytej.


Badania archeobotaniczne stanowiska Ludwinowo 7

Aldona Mueller-Bieniek 1A, Magda Kapcia 1B, Magdalena Moskal-del Hoyo1C, Joanna Pyzel 2

1 – Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A [email protected], B [email protected], C m.moskal.botany.pl; 2 – Instytut Archeologii i Etnologii UG, ul. Bielańska 5, 80-851

Gdańsk, [email protected]

Położone na wschodnim skraju Kujaw stanowisko Ludwinowo 7, badane było w latach 2000–2009 w trakcie wykopalisk ratowniczych pod autostradę A1 wykonywanych przez Zespół ds. Ratownictwa Archeologicznego oddziału poznańskiego Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Na stanowisku tym odkryto szereg obiektów wczesnoneolitycznych, w tym domów słupowych. Mocno zaznaczyło swoją obecność również osadnictwo kultury łużyckiej.

Analizą archeobotaniczną objęto 651 próbek ziemi o objętości około litra każda, pobranych w sezonie 2001, datowanych w większości na wczesny neolit (KCWR – 436 próbek). Przeważająca liczba prób wczesnonelitycznych nie zawierała zwęglonych diaspor roślinnych. Natrafiono na nie tylko w 90 próbkach (około 20%). W większości próbek natrafiono na diaspory komosy (Chenopo-dium t. album), najczęściej niezwęglonych lub o nieokreślonym statusie. W przypadku 75 próbek stwierdzono obecność zwęglonych nasion komosy, najprawdopodobniej niedojrzałych. Pozostałości roślin uprawnych, w tym pszenic oplewionych i lnu, były niezwykle rzadkie. Materiał wczesnoneo-lityczny był generalnie bardzo źle zachowany co szczególnie uwydatniało obecność nagromadzeń nasion komosy. Nasiona komosy (60 sztuk) oraz plewy pszenicy samopszy (Triticum monococcum, 2 nasady kłoska i 1 nasada plewy) z tej samej próbki zostały wydatowane dając wynik 6210±40 BP dla komosy (Poz-72392) oraz 6180±40 BP dla samopszy (Poz-72393), co potwierdza ich wczesnoneo-lityczne pochodzenie i znaczenie komosy w gospodarce pierwszych rolników na Kujawach.

Ponadto, z neolitycznych prób oznaczono węgle drzewne, których niewielkie, nieliczne i wyjąt-kowo źle zachowane fragmenty pojawiły się w sporej części prób archeobotanicznych. Zastanawiać może, że pomimo pochodzenia węgli drzewnych z resztek drewna opałowego, w spektrach antrako-logicznych zaobserwowano małą różnorodność taksonomiczną. W próbach zdecydowanie dominują dwa taksony: dąb Quercus sp. i sosna zwyczajna Pinus sylvestris.

W prezentacji przedstawione zostaną wyniki analiz archeobotanicznych ze stanowiska Ludwinowo 7 oraz innych stanowisk kujawskich na tle dotychczasowych informacji na temat modelu gospodarki wczesnoneolitycznej Europy środkowej.

Badania są finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/10/M/HS3/00537.


Koprolity z wczesnośredniowiecznego stanowiska w Nowym Dworku (Pojezierze Lubuskie) w świetle badań palinologicznych

Agnieszka M. Noryśkiewicz1A, Wojciech Kawczyński2, Monika Badura3A, Kinga Prokop3B, Ryszard Kaźmierczak1B, Barbara Kowalewska1C, Wojciech Chudziak1D

1 – Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Koper-nika w Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87–100 Toruń, A [email protected], B [email protected], C [email protected], D [email protected]; 2 – Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Biskupin 17, 88-410 Gąsawa, [email protected]; 3 – Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin,

Uniwersytet Gdański, A [email protected], B [email protected]

Analizę pyłkową można przeprowadzić na próbach z wielu rodzajów osadów, głównie biogenicznych, ale również z obiektów i materiałów archeologicznych, w tym koprolitów. W niniejszej pracy sku-piono się na szczegółowej analizie fosylnych odchodów zwierzęcych pozyskanych w trakcie przesie-wania prób w procesie przygotowawczym do analizy szczątków makroskopowych (Badura i in. w tym tomie). Pozyskane koprolity określone zostały jako odchody owcy/kozy (Monika Badura inf. ustna), czyli zwierząt roślinożernych.

Kilkadziesiąt koprolitów lub ich fragmentów pochodziło z trzech wykopów z wczesnośrednio-wiecznego stanowiska archeologicznego Nowy Dworek, zlokalizowanego na wyspie na Jeziorze Paklicko Wielkie. Dla 28 największych okazów przeprowadzono analizę pyłkową, najmniejszy z nich ważył 0,0377g, natomiast największy 0,2241g. Wszystkie koprolity miały barwę ciemnobrunatną, a ich powierzchnia była chropowata. W celu zminimalizowania zanieczyszczenia współczesnym pył-kiem zostały one, przed obróbką chemiczną, opłukane wodą destylowana. Każdy koprolit traktowany był jako odrębna całość. Przeprowadzona, standardowa, dla analizy pyłkowej maceracja wykazała doskonale zachowane sporomorfy.

W celu uzyskania pełniejszej wiedzy na temat sposobu dostania się materiału pyłkowego do odchodów zwierzęcych, w celach porównawczych, wykonano badania na materiale współczesnym pozyskanym w różnych sezonach wegetacyjnych. Każdorazowo próby pobierano z zagrody zwierzę-cej, prowadzonej w ramach archeologii eksperymentalnej w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie.

Obraz pyłkowy zawarty w spektrum pyłkowym badanych koprolitów jest zarówno wyrazem diety roślinożercy jak i sezonowej dostępności roślin kwitnących. Przeprowadzone badania uzupełniły dane na temat odzwierciedlenia sposobu żywienia. Na etapie wstępnie prowadzonych badań porów-nawczych materiału kopalnego i współczesnego (jeszcze brak pełnego cyklu wegetacyjnego) można stwierdzić, że skład spektrum pyłkowego w dużej mierze odzwierciedla charakter środowiska roślin-nego, a w mniejszym stopniu dietę.

Przeprowadzone badania pokazują, że koprolity wydalane były w różnych sezonach, o czym świadczą dominujące taksony roślin kwitnących w odmiennych porach roku. Oprócz 1–2 roślin domi-nujących zanotowano dużą różnorodność pyłku (łącznie oznaczono 113 taksonów) występującego w mniejszych ilościach bądź sporadycznie. Ponieważ koprolity pochodzą od zwierząt roślinożernych (owca/koza), połykanie pyłku i zarodników odbywa się przy okazji spożywania kwitnących roślin, a także roślin pokrytych pyłkiem pozostałym z wcześniejszych okresów jak i może też być przypad-kowe poprzez oddychanie i z wodą.

Z materiału pobranego w Biskupinie w okresie obfitego kwitnienia sosny (29 maja 2015 roku) uzyskano 46% jej udziału w spektrum pyłkowym. Znając warunki wypasu i karmienia zwierząt jakie panują w Biskupinie jednoznacznie możemy stwierdzić, że pyłek sosny nie pochodził z pokarmu a został połknięty przez zwierzęta mniej lub bardziej „przypadkowo”.


Pyłek zbóż i zarodniki grzybów z wczesnośredniowiecznych warstw kulturowych z grodziska w Santoku

Iwona Okuniewska-Nowaczyk1, Kinga Mazurkiewicz-Zapałowicz2

1 – Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ul. Rubież 46, 61-612 Poznań, [email protected]; 2 – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, ul. Kazimierza Królewicza 4,

71-550 Szczecin, [email protected]

Rekonstrukcja warunków przyrodniczych na obszarze objętym osadnictwem wczesnośredniowiecz-nym i rodzaju aktywności mieszkańców grodu oparta na badaniach palinologicznych, to nie tylko identyfikacja pyłku zbóż, ale także możliwie pełne poznanie towarzyszących im struktur morfologicz-nych grzybów mikroskopowych. Zróżnicowanie taksonomiczne tych grzybów, zwłaszcza ich gatun-ków fitopatogenicznych, w osadach archeologicznych ma duże znaczenie w odtwarzaniu sposobu funkcjonowania społeczności różnych epok. W trakcie analizy palinologicznej warstw kulturowych* z poziomów osadniczych I (2 poł. VIII w.-poczt. IX w.), II (1poł.IX w.) i III (3 ćw. IX-3/4 ćw. IX w.) z wczesnośredniowiecznego grodziska w Santoku (φ 52°74′ N, λ 15°42′E) stwierdzono dominację roślin zielnych (NAP). W grupie tej wykazano przeważającą obecność przedstawicieli rodzin: komo-sowatych Chenopodiaceae, bobowatych Fabaceae oraz traw Poaceae, w tym także zbóż, zarówno bliżej nieoznaczonych Cerealia, jak i pszenicy Triticum, a przede wszystkim żyta Secale cereale. Obserwa-cje materiału paleomykologicznego wykazały, że roślinom towarzyszyły liczne pozostałości grzybów z różnych grup systematycznych i troficznych. Dotychczas z dużym prawdopodobieństwem wśród szczątków organicznych oznaczono: hyfopodium Gaeumannomyces, teliospory Puccinia, zarodniki Bipolaris, Thecaphora, Tilletia, zarodniki typu teliospory z rodzajów Urocystis, Ustilago i Uromyces.

Dla rekonstrukcji gospodarki szczególnie istotne jest stwierdzenie obecności teliospor grzybów z rodzaju Puccinia, należących do pasożytów bezwzględnych (biotrofów), występujących tylko na żywych roślinach okrytozalążkowych i wywołujących choroby zwane rdzami. Spośród fitopatoge-nów z tego rodzaju najważniejsze gospodarczo są gatunki porażające rośliny trawiaste, a szczególnie zboża, które w próbkach palinologicznych z warstw kulturowych reprezentowane były przede wszyst-kim przez pyłek żyta i pszenicy. Grzyby te infekują zwłaszcza nadziemne organy wegetatywne zbóż i przy epifitozie potrafią spowodować zmniejszenie urodzaju nawet o 40–50%. Potencjalnie całkowitą redukcję plonu ziarna mogą natomiast powodować, stwierdzone w analizowanym materiale grzyby głowniowe (Ustilaginales), reprezentowane przez rodzaj Tilletia. Jeden z tych patogenów – Tilletia caris prowadzi do zniszczenia bielma ziarniaków i skarlenia źdźbeł pszenicy natomiast drugi gatu-nek – Tilletia controversa oprócz pszenicy, poraża także jęczmień i żyto, u których również niszczy nasiona.

Wśród szczątków organicznych, z dużym prawdopodobieństwem stwierdzono również obecność fitopatogenów z rodzaju Gaeumannomyces, wywołujących choroby podsuszkowe związane ze zgo-rzelą korzeni i podstawy źdźbła. Fitopatogeny tego rodzaju są szczególnie groźne dla pszenicy, upra-wianej na lekkich i piaszczystych glebach o niskim poziomie agrokultury. Można więc przypuszczać, że w okresie wczesnego średniowiecza Gaeumannomyces w znacznym stopniu przyczyniał się do infekcji pszenicy, łamania jej źdźbeł, a w konsekwencji także do istotnej redukcji plonu.

Zidentyfikowane fitopatogeny, zwłaszcza zbóż, potwierdzają nie tylko powszechność ich wystę-powania, ale mogą wskazywać na jedną z przyczyn klęsk nieurodzaju i głodu w minionych epokach.

* Wykorzystano część danych uzyskanych z badań prowadzonych w Instytucie Archeologii i Etnologii w latach 2009–2012 pod kierunkiem prof. dr hab. Michała Kobusiewicza w ramach projektu rozwojowego (NR17001406/ 2009): „Badania multidyscyplinarne jako metoda odtwarzania przemian osadniczo-kulturowych. Zachodnia Wielkopolska w pradziejach i średniowieczu” Zad. 9. „Rekonstrukcja paleośrodowiska w rejonie stanowisk archeologicznych w Pszczewie i Santoku”


Archeobotaniczne badania osady z epoki brązu w Maszkowicach (Karpaty Zachodnie)

Marcin S. Przybyła1, Aldona Mueller-Bieniek2A, Magdalena Moskal-del Hoyo2B

1 – Instytut Archeologii UJ, ul. Gołębia 11, 31-007 Kraków, [email protected]; 2 – Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A [email protected], B m.moskal.botany.pl

Położone na obszarze Kotliny Łąckiej stanowisko w Maszkowicach to rzadki w całej strefie karpackiej przykład doskonale zachowanego, wielowarstwowego osiedla obronnego z okresów prehistorycznych. Stanowisko to posiada dwie główne fazy osadnicze – młodszą z późnej epoki brązu i z epoki żelaza (ok. 1000–50 przed Chr.) oraz starszą, datowaną radiowęglowo na około 1700–1500 BC. Szcze-gólnie interesujące są najstarsze poziomy osadnicze, z czytelnymi śladami budynków mieszkalnych oraz reliktami imponujących fortyfikacji, należących do najstarszych w Europie Środkowej przykła-dów kamiennej architektury obronnej. Referat prezentuje wyniki analiz archeobotanicznych próbek z nawarstwień starszej fazy osadniczej pozyskanych podczas badań w latach 2010–2014, uzupełnio-nych o próbę z obiektu odkrytego w 1971 roku.


Przyczynek do poznania struktur uprawnych społeczności neolitycznych w południowo-zachodniej Polsce

Agata Sady

Dział Archeologii, Muzeum Śląskie w Katowicach, ul. W. Korfantego 3, 40-005 Katowice, [email protected]

Śląsk czyli region położony w południowo-zachodniej części Polski, to obszar gdzie najwcześniej pojawiają się społeczności zajmujące się rolnictwem. Systematyczne pozyskiwanie materiałów arche-obotanicznych, gromadzenie i porównywanie informacji uzyskanych w wyniku ich analiz, przyczynia się do poznania struktur uprawnych społeczności neolitycznych oraz warunków środowiska przyrod-niczego, które wskutek nowego sposobu gospodarowania jego zasobami ulegało przekształceniom.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wyników analiz archeobtanicznych materiałów roślin-nych pochodzących ze stanowisk archeologicznych o metryce neolitycznej, zlokalizowanych w połu-dniowo-zachodniej Polsce. Wykaz stanowisk opracowany został na podstawie materiałów archiwalnych publikowanych i niepublikowanych, analiz wykonanych w ramach badań własnych oraz w ramach projektów badawczych realizowanych na omawianym obszarze. Do dzisiaj zebrano dane z 27 stano-wisk zlokalizowanych na terenie Śląska. Pierwsze opracowania szczątków botanicznych wykonane zostały w latach 60-tych XX wieku. Znaczny wzrost liczby pozyskiwanych materiałów do badań archeobotanicznych nastąpił po 2006 roku, co związane jest głównie z realizowanymi na terenie Ślą-ska projektami badawczymi, w których analizy makroskopowych pozostałości roślinnych stanowiły integralną część.

Badania szczątków roślinnych, których dominującą część stanowiły pozostałości roślin upraw-nych, dostarczyły danych, na podstawie których możliwe stało się wnioskowanie na temat struktur uprawnych na poszczególnych etapach rozwoju kultur neolitycznych.

W uprawach prowadzonych przez ludność kultur wstęgowych dominująca rolę odgrywała pszenica płaskurka (Triticum dicoccon). Towarzyszyła jej pszenica samopsza (Triticum monococcum). Pszenice te najprawdopodobniej wysiewane były razem. W mniejszej ilości, na osobnych polach, uprawiany był też jęczmień.

Społeczności kultury pucharów lejkowatych uprawiały pszenice, głównie płaskurkę i w mniej-szym zakresie samopszę. Trzecim zbożem był jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare). Sporadycz-nie występowały pozostałości pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum) i pszenicy orkisz (Triticum spelta). Pojawia się też proso zwyczajne (Panicum miliaceum).

W materiałach związanych z kulturą amfor kulistych oraz z kulturą jordanowską odnotowano obecność zbóż, zarówno pod względem zestawu gatunkowego jak i proporcji ilościowych, podobnych do tych opisanych wcześniej.


Szczątki roślinne w kryptach. Interpretacja materiałów

Agata Sady

Dział Archeologii, Muzeum Śląskie w Katowicach, ul. T. Dobrowolskiego 1, 40-205 Katowice, [email protected]

W kulturze ludowej śmierć była wydarzeniem wyjątkowym, a rośliny od zawsze odgrywały ważną rolę w obrzędowości funeralnej. Ich obecność w jamach grobowych, sarkofagach czy trumnach nie jest więc przypadkowa. Rośliny jako element wyposażenia grobowego symbolizowały cześć odda-waną zmarłemu, mogły stanowić zapas żywności na wędrówkę w zaświaty, miały chronić duszę zmarłego przed demonami czy też pełnić rolę mediatorów przy przekraczaniu granic między światami. Poza tym rośliny służyły do ozdabiania zwłok, zabezpieczenia przed rozkładem ciała czy niwelowania nieprzyjemnego zapachu.

Dzięki współpracy z archeologami prowadzącymi badania w kryptach, w ciągu ostatnich kilku lat pozyskano szereg materiałów pochodzenia roślinnego, które poddano analizom botanicznym. Pierw-szym i podstawowym celem tych analiz była identyfikacja taksonomiczna zachowanych szczątków. Następnym etapem była próba interpretacji tych znalezisk.

Niniejsza praca ma więc na celu zestawienie dostępnych informacji o szczątkach roślinnych spo-tykanych w nowożytnych obiektach grobowych. Na postawie przeprowadzonych obserwacji wyróż-niono kilka grup materiałów roślinnych. Podział oparto na funkcji jakie rośliny pełniły lub mogły pełnić w obrzędowości pogrzebowej. Pierwszą grupę stanowią szczątki drewna pochodzące z trumien, drugą – wysuszone pozostałości wypełnisk poduszek i materacy, trzecią – rośliny włożone do trumien w celach ozdobnych. Kolejną grupę stanowią pozostałości pochodzenia roślinnego o nieokreślonej funkcji.


Apera spica-venti i inne trawy o małych ziarniakach ze średniowiecznego stanowiska w Surażu

Grzegorz Skrzyński

Muzeum Ziemi w Warszawie PAN, Al. Na Skarpie 20/27, 00-488 Warszawa; [email protected]

Trawy o małych ziarniakach, a w szczególności miotła zbożowa Apera spica-venti, są rzadko spo-tykane wśród znalezisk archeobotanicznych. Jednak niewątpliwie taksony te stanowiły istotny skład-nik zbiorowisk roślinnych towarzyszących osadnictwu ludzkiemu oraz występowały w ekosystemach przez człowieka penetrowanych.

W ramach wystąpienia zostaną przedstawione analizy nawarstwień, w których odnaleziono zde-ponowane diaspory, techniki preparacyjne oraz dodatkowo przewidziano prezentację oznaczonych materiałów.

Zaprezentowane, relatywnie bogate, wyniki oznaczeń taksonomicznych owoców traw odnalezio-nych na stanowisku w Surażu stanowić mają przyczynek do dyskusji oraz wymiany doświadczeń związanych ze sporadycznymi znaleziskami pozostałości roślin z rodziny wiechlinowatych o małych ziarniakach.

Badania, których wyniki przedstawione zostaną podczas wystąpienia, przeprowadzone były w ramach gran-tu NPRH nr 12H 12 0076 81.


Gospodarka roślinna wczesnośredniowiecznego Radomia w świetle dotychczasowych badań makroskopowych

szczątków roślinnych

Grzegorz Skrzyński

Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa, [email protected]

Wiedza zgromadzona w miarę postępów prac archeologicznych dotycząca radomskiego ośrodka osad-niczego pozwoliła na nadanie mu istotnej rangi wśród dotychczas poznanych lokalizacji z okresu plemiennego i wczesnopaństwowego.

Badania archeobotaniczne na tym stanowisku prowadzone były w latach 60-tych oraz podczas wykopalisk prowadzonych na przełomie I i II dziesięciolecia XXI w. Pozyskane dane botaniczne zostały zebrane z materiałów publikowanych i niepublikowanych, w tym z badań własnych autora. Usystematyzowane oraz poddane krytycznej analizie wyniki stanowią podstawę do wnioskowania na temat użytkowania roślin przez ludność zamieszkującą we wczesnym średniowieczu zlokalizowane nad rzeką Mleczną osady przygrodowe oraz gród.

Przygotowane podsumowanie stanowi wstęp do dalszych analiz prowadzonych w oparciu o współ-pracę z geomorfologami oraz archeozoologami, której wstępne wyniki zdają się potwierdzać tezy formułowane na podstawie badań makroskopowych szczątków roślinnych.

Przedstawione informacje będą w przyszłości uzupełnione o wyniki badań paleośrodowiskowych opartych o materiały pozyskane z naturalnych depozytów zgromadzonych w torfach niskich doliny rzeki Mlecznej prowadzonych w ramach grantu NCN UMO-2014/13/N/HS3/04592.


Badania archeologiczne oraz analizy środowiskowe pozostałości moczydła z XVI w. w Lutomiersku (województwo łódzkie)

Renata Stachowicz-Rybka1A, Piotr Kittel2, Scott Elias3, Aldona Mueller-Bieniek1B, Błażej Muzolf4, Daniel Okupny5, Mateusz Płóciennik6, Agnieszka Wacnik1C

1 – Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, A [email protected], B [email protected], C [email protected]; 2 – Katedra Badań Czwartorzędu, Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, [email protected]; 3 – Geography Department, Cen-tre for Quaternary Research, University of London, Royal Holloway, Egham, Surrey TW20 0EX, United King-dom; 4 – Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Plac Wolności 14, 91-415 Łódź, [email protected]; 5 – Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, [email protected]; 6 – Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowi-ska, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, [email protected]

Badania archeologiczne stanowiska Lutomiersk-Koziówki w dolinie środkowego Neru ujawniły liczne ślady osadnictwa pradziejowego, średniowiecznego i nowożytnego. W dnie doliny Zalewki, dopływu Neru, odkryto pozostałości obiektu , w którym zachowane relikty, charakter nawarstwień oraz wyniki badań paleobotanicznych i paleozoologicznych dowodzą, że stanowi on resztki zniszczonego zbior-nika użytkowanego, w okresie w przybliżeniu między 1500 a 1665 rokiem, jako moczydło. Moczydło to, z czasem zaczęło ulegać stopniowej destrukcji, zniszczeniu uległa drewniana konstrukcja, a okre-sowe wahania poziomu wody z niewielkim przepływami doprowadziły do przykrycia jego reliktów osadami epizodycznego przepływu wezbraniowego. Nagromadzenie osadów mogło być również efek-tem spłynięcia wód ze zbiornika położonego powyżej omawianego obiektu.

W użytkowanym zagłębieniu powstała 50 cm warstwa ciemnych mułków z piaszczystymi prze-warstwieniami, z których pobrano próbki w celu wykonania analiz paleoekologicznych. Wieloaspek-towe badania pozwoliły na dokładne określenie historii użytkowania zbiornika i jego funkcjonowania w ekosystemie. Charakter zbiornika potwierdziła obecność nasion i owoców oraz ziaren pyłku Canna-bis sativa (konopii siewnych) i Linum usitatissimum (lnu zwyczajnego), które dominowały w począt-kowej fazie istnienia zbiornika. W tej części znajdowało się również nagromadzenie nieokreślonych łodyg, prawdopodobnie należących do powyższych gatunków. Początkowo zagłębienie było zatem używane do moczenia lnu i konopi, ale z upływem czasu zanikały szczątki obu gatunków, co może świadczyć o zmianie funkcji obiektu. Procesom tym towarzyszył, udokumentowany analizą szcząt-ków makroskopowych, zanik roślinności wodnej, na miejsce której wkroczyła roślinność rozwijająca się w zbiorowiskach bagiennych. Oprócz funkcji moczydła zbiornik mógł okresowo pełnić funkcję wodopoju, o czym mogą świadczyć liczne owocki cibory żółtej Cyperus flavescens, rosnącej zwykle nad brzegami zbiorników, często w miejscach wydeptywanych przez bydło. W poziomie z owockami cibory żółtej występują także szczątki chrząszczy koprofagicznych, które z pobliskiego brzegu mogły być zmywane do zbiornika wraz z odchodami bydlęcymi. Analiza szczątków muchówek z rodziny Chironomidae i chrząszczy wykazała sprzyjające warunki do bujnego rozwoju bentosu we wczesnej fazie zbiornika. Później, wraz ze spadkiem poziomu wody zagęszczenie szczątków owadów wodnych spadło. Z drugiej strony niekorzystne warunki w zbiorniku mogło wywołać niskie pH, na co wska-zują wyniki analizy geochemicznej oraz szczątki niektórych gatunków chrząszczy obecne w osadzie. Wysoką trofię wód moczydła, zwłaszcza na początku jego użytkowania potwierdza również zespół ochotkowatych.


Źródła archeobotaniczne do studiów nad gospodarką roślinną kultury wczesnosłowiańskiej

Bartłomiej Sz. SzmoniewskiA, Maria Lityńska-ZającB

Ośrodek Archeologii Gór i Wyżyn, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków; A [email protected], B [email protected]

Zasięg terytorialny osadnictwa ludności kultur wczesnosłowiańskich obejmuje znaczne obszary Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej. Posługując się dzisiejszymi granicami państwowymi jest to: środkowo-północna Ukraina, południowo-wschodnia Białoruś, Rosja w partiach przylegających do Białorusi i Ukrainy, Polska bez części północno-wschodniej, wschodnie Niemcy, Czechy, Słowa-cja, północna i środkowa część Republiki Mołdawii, Rumunia (bez Banatu i Dobrudży) i północno--wschodnie Węgry. Obecność elementów kultur wczesnosłowiańskich obserwuje się też w Chorwacji, Grecji, Serbii i Czarnogórze jednak o nieco późniejszej chronologii. Na tym obszarze wyróżniane są trzy podstawowe kultury archeologiczne: praska, pieńkowska i kołoczyńska.

Z tak dużego obszaru dostępnych jest bardzo niewiele źródeł archeobotanicznych co uniemożliwia tworzenie syntetycznych sformułowań na temat gospodarki wczesnosłowiańskiej. Jak wskazują te nieliczne informacje podstawowe znaczenie miały: uprawa zbóż, chów zwierząt oraz zajęcia związane ze zdobywaniem pożywienia czyli gospodarka przyswajalna. Strukturę upraw możemy odtworzyć jedynie dla nielicznych kompleksowo przebadanych stanowisk z analizowanego obszaru. Zboża upra-wiane były przede wszystkim na ziarno, z którego wyrabiano zarówno mąkę (pszenica, żyto, czasami jęczmień), jak i kasze (proso, owies, jęczmień). Interesujący w tym kontekście jest zwiększony udział prosa w uprawach. Liczne informacje źródłowe o prosie jako jednym z podstawowych zbóż w gospo-darce słowiańskiej stały się podstawą do uznania go, podobnie jak żyto w późniejszych odcinkach wczesnego średniowiecza, za element charakterystyczny dla modelu kultury wczesnosłowiańskiej. Dla zwolenników koncepcji autochtonistycznej obecność prosa w zespołach wczesnosłowiańskich na ziemiach polskich jest jednym z argumentów na rzecz ciągłości kulturowej. W świetle analizy dostęp-nych materiałów trudno jednoznacznie stwierdzić czy większy udział prosa w uprawach jest cechą charakterystyczną dla fazy wczesnosłowiańskiej. Traktowanie prosa jako jednoznacznego wyznacz-nika etno-kulturowego i przesądzanie na tej podstawie o „obcości” lub „rodzimości” ludności kultury wczesnosłowiańskiej wydaje się być jednak nieuzasadnione.

W wystąpieniu po raz pierwszy zostaną przeanalizowane dostępne źródła archeobotaniczne z obszarów zajętych przez osadnictwo ludności kultury wczesnosłowiańskiej oraz zostanie podjęta próba charakterystyki gospodarki roślinnej kultury wczesnosłowiańskiej.


Holocene treeline and timberline changes in the South Carpathians (Romania):

climatic and anthropogenic drivers on the southern slopes

Ildikó Vincze1,2*, Ildikó Orbán3, Hilary H. Birks3, Ilona Pál1,2, Katalin Hubay4, Elena Marinova5, Gusztáv Jakab6, 7, Mihály Braun4, Tamás Biró7, Claudia Dănău8, Walter

Finsinger9, Enikő K. Magyari1,10

1 – MTA-MTM-ELTE Research Group for Paleontology, H-1117 Budapest, Pázmány Péter st. 1/C, Hungary; 2 – Department of Physical and Applied Geology, Eötvös Loránd University, H-1117 Budapest, Pázmány Péter st. 1/C, Hungary, [email protected]; 3 – University of Bergen, Department of Biology and Bjerknes Centre for Climate Research, PO Box 7803, 5020 Bergen, Norway; 4 – Hungarian Academy of Science – Institute for Nuclear Research, Hertelendi Laboratory of Environmental Studies, H-4026 Debrecen, Bem tér 18/C, Hungary; 5 – Royal Belgian Institute of Natural Sciences, Dept. Palaeontology, 1000 Brussels, 29 Rue Vautier, Belgium; 6 – Szent István University, Faculty of Economics, Agricultural and Health Studies, H-5540, Szarvas, Szabadság st. 1-3., Hungary; 7 – Hungarian Academy of Sciences, Research Center for Humanities, Institute of Archaeology, H-1014, Budapest, Úri str. 49; 8 – Department of Physical Geography, Eötvös Loránd University, H-1117 Buda-pest, Pázmány Péter st. 1/C, Hungary and Administratia Parcului National Retezat (APNR), Nucsoara, nr. 284, com. Salasu de Sus, jud. Hunedoara, Romania, cp 337423; 9 – Centre for Bioarcheology and Ecology (UMR 5059 CNRS/UM2/EPHE), Institut de Botanique, 163 Rue Broussonnet, 34090 Montpellier, France; 10 – Seminar of Geography and Education, University of Cologne, Gronewaldstr. 2, D-50931 Cologne, Germany

Two high-altitude lake sediment sequences (Lake Lia, 1910 m a.s.l. and Lake Bucura, 2040 m a.s.l.) in the low-alpine zone of the Retezat Mountains (South Carpathians, Romania) were analysed using multi-proxy methods to study responses of treeline, timberline and alpine/subalpine vegetation to cli-mate change and human impact during the last 15,000 years.

The first woody species (Pinus mugo, Pinus cembra, Picea abies and Juniperus communis) reached the lower lake at 11,800 cal yr BP, while P. mugo colonised the shores of the upper lake at 9600 cal yr BP. The timberline was situated above Lake Lia between 8000 and 3200 cal yr BP; the closed forest consisted of P. cembra and P. abies, typical of the subalpine forest today. Lake Bucura was probably situated in the upper part of the treeline ecotone and the Krummholz zone during the mid-Holocene. The disappearance of P. cembra and P. abies from the shores of Lake Lia at ~3000 cal yr BP suggests rapid timberline descent. A large amplitude mean July temperature decline (from ~11°C to 9.3°C), detected between 3300–2800 cal yr BP inferred from a chironomid record on the northern slope, likely contributed to the descent of P. abies – P. cembra forests. The first appearance or significant increase of human indicator pollen types in the Bucura pollen profile around 4200 cal yr BP suggested human presence in the naturally open landscape at high elevations. In contrast, at Lake Lia the first human impact was detected by macrocharcoal and pollen considerably later, around 2650 cal yr BP. Intensi-fied human impact was detected in pollen data from ~2200 cal yr BP at both sites that coincided with human-induced lowering of the Krummholz zone. Grazing and burning probably contributed to the disappearance of last tree individuals from the shores of Lake Lia. Both climate change and human impact contributed to the lowering of the treeline and timberline in the mid- and late-Holocene.

The treeline ecotone in the Retezat Mts. consisted of P. mugo, P. abies and P. cembra, in contrast to the Alps, where the ecotone was mostly composed of Larix decidua and Pinus uncinata. Pioneer species, such as P. mugo, Pinus sylvestris and L. decidua spread widely in response to Early Holocene warming in the Alps. The latter species was dominant until ca. 9000–8000 cal yr BP in the Alps and still plays an important role in the continental part of the treeline ecotone, whereas it went totally extinct in the Retezat Mountains.


Szczątki roślinne z osady Harburger Schlosstraße między XIII a XVII stuleciem

Anna Wierzgoń

Institut für Ur- und Frühgeschichte, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Johanna-Mestorf-Straße 2-6, 24118 Kiel, Niemcy; [email protected]

W latach 2012–2014 miały miejsce rozległe wykopaliska w ramach projektu „Maritimes Wohnen Kaufhauskanal“ („Życie nadmorskie nad kanałem kupieckim“) prowadzone przez Muzeum Arche-ologiczne w Hamburgu (Helms-Museum). Zbadane zostały cztery obszary dzisiejszej Harburger Schlossstraße 23–27 o łącznej powierzchni około 1200 metrów kwadratowych. Celem badań było prześledzenie postępów w rozwoju Harburga od ulicówki (jednodrożna wieś o zwartej zabudowie po obu stronach drogi) do miasta.

Archeobotaniczne badania z wykopu Harburger Schlossstraße 23–27, obejmują okres od drugiej połowy XIII do XVII stulecia. Do botanicznej analizy wybrano 21 próbek gleby. Łącznie znaleziono 23 442 pozostałości roślinnych na podstawie których oznaczono 154 taksonów różnej rangi.

Dzięki analizie makroskopowych szczątków roślinnych spróbowano scharakteryzować typy archeologicznych depozytów, a w szczególności wyróżnić wypełniska latryn lub miejsca związane z wysypiskami oraz składowaniem kompostów. Na podstawie podziału taksonów na grupy ekolo-giczne związane z określonymi kategoriami środowiskowymi starano się zrozumieć przemianę środo-wiska w otoczeniu Harburga od krajobrazu naturalnego do kulturowego. Wyniki badań botanicznych potwierdziły, że Harburger Schlossstraße powstało w mokrym i błotnistym miejscu, gdzie dominowały rośliny wilgociolubne.

Spektrum roślin, które zostały wykryte w Harburger Schlossstraße przedstawia typowy obraz roz-woju północnoniemieckiego miasta od późnego średniowiecza do czasów współczesnych.

Notatki

Documents

WARSZTATY ARCHEOBOTANICZNE · wane jako karma dla zwierząt lub rodzaj wyściółki obiektów gospodarczych. Niewykluczone, że na wyspie przetrzymywano zwierzęta, ponieważ w badanych