Werff praktisch filosoferen hst 1 school van athene

Praktisch Filosoferen

Denk- en oefenboek

Saskia van der Werff

Filosoof/Wijsgerig gespreksleider

Creathos bv/Alkmaar

Saskia van der Werff/Praktisch filosoferen pagina 2 van 14

Dit denken oefenboek is van:

Copyright 2015 Saskia van der Werff [email protected] www.creathos.nl


De cursus praktisch filosoferen bestaat uit de volgende lessen: 1 Introductieles School van Athene 2 Heraclitus “Panta Rei/Alles stroomt en niets blijft hetzelfde” 3 Socrates “Ken u zelf” 4 Aristoteles “Het gulden midden” 5 Diogenes en de Cynici “De mens een dwaas” 6 Epicurus en de Stoïcijnen “Onverstoorbaar gelukkig zijn” 7 Marcus Aurelius “Heldhaftigheid van de geest” 8 Afsluiting/Oefeningen van de geest


1 De School van Athene

Op de School van Athene komen filosofen uit de klassieke Oudheid sa-men om het debat aan te gaan, elkaar te onderwijzen en na te denken. Zij ontmoeten elkaar in een denkbeeldige agora. Het gebouw waar de filoso-fen op de School van Athene samenkomen, is gebaseerd op het bouwplan van de Sint Pieter. De oorspronkelijk naam was Cassarische Prometeo, hetgeen kennis van oorzaken betekent. Het is later in een gidsboek De School van Athene genoemd, onder welke naam het beroemd is gewor-den.

1.1 Ontstaansgeschiedenis

De School van Athene is in 1509-1511 gemaakt. Het is een fresco in het tegenwoordige Vaticaanse museum. Paus Julius II heeft aan Rafael op-dracht gegeven om het kunstwerk te maken. Paus Julius II, geboren onder de naam Giuliano della Rovere in 1443 werd in 1503 verkozen tot paus. Hij besteedde veel tijd, aandacht en geld aan de heropbouw van Rome. De Via Giulia en de Sint Pieter zijn de bekendste de bekendste monumenten waartoe hij opdracht heeft gegeven. Hij trok ter verfraaiing van de gebouwen vele kunstenaars aan, zoals Leo-nardo da Vinci, Il Sodoma, Michelangelo en Rafael di Santi. Julius II is te zien als de oprichter van het Vaticaanse museum. Hij haalde zijn inspiratie uit twee zaken: 1. Religieuze ideologie: paus Nicolas V (1447-1445) hanteerde het prin-

cipe dat mensen slechts in hun zwakke geloof gesterkt kunnen worden door wat ze zien. Het luisteren naar teksten geeft hun nauwelijks een geloof van religieuze autoriteiten. De monumentale gebouwen uit die tijd hadden de uitstraling alsof ze door God zelf gebouwd waren en droegen volgens deze ideologie bij aan de devotie van de gewone mens.

2. Opgravingen klassieke kunstwerken: tijdens de regeringsperiode van Julius werden verschillende klassieke beeldhouwwerken opgegraven. Deze kunstwerken stonden symbool voor de herleving van de cultu-rele waarden uit klassieke Oudheid. Een van de opgegraven beeld-houwwerken stond tentoon in wat later het Vaticaanse museum werd. Het idee van klassieke harmonie kwam tot uitdrukking in de kunst van die tijd.

Julius II staat op de School van Athene model voor de figuur van Epicu-rus (41). Epicurus draagt een krans van eikenbladeren. De wintereik was het wapensymbool van Julius’s familie de Rovere’s.


De periode waarin de School van Athene is gemaakt, heet de renaissance (wedergeboorte). Deze beweging begon in de 14e eeuw in Italia en ver-spreidde zich over de rest van Europa. Italiaanse humanisten stelden dat er na een periode van verval in de middeleeuwen een periode was aangebro-ken van herleving van klassieke cultuur. De ontdekking van nieuwe conti-nenten, het copernicaanse planetenstelsel bracht een nieuwe, seculiere pe-riode op gang. Deze secularisatie kwam ook tot uitdrukking in de kunst. De renaissance kenmerkt zich door een optimistisch mensbeeld, herken-baar aan de term ‘Carpe diem’, als reactie op het pessimistische mensbeeld uit de middeleeuwen van ‘Memento mori’. Tevens kwamen humanistische ideeën als tolerantie, vrijheid van gedachten en onderwijs ter ontwikkeling van het individu tot uitdrukking. Centraal in het onderwijs stonden de vrije kunsten, artes liberales, bestaande uit het Trivium grammatica, retorica en dialectica en het Quadrivium astronomia, aritmatica, geometrica en mu-sica. De School van Athene is dan ook een kunstwerk van zijn tijd. Het ver-beeldt de klassiek Griekse periode als op geen ander kunstwerk. De artes liberales zijn er ook op terug te vinden. Het groepje rondom Euclides (56) verbeelden geometrica en aritmatica. De musica en aritmatica zijn aan te treffen rondom de figuur van Pythagoras. De figuren tussen Diogenes (51) en Pallas Athena (33) zouden de grammatika (figuur 31), dialectica en reto-rica (figuren 29, 30) verbeelden, hetgeen is op te maken uit de symboliek van de kleuren van kleding en hun gebaren.

1.2 Kunstenaar Rafael Santi

Rafael (1483-1520) werd in Urbino geboren, dat vlak in de buurt van Flo-rence ligt. Zijn vader had een kunstenaarswerkplaats, waar hij het vak heeft geleerd. De schilder Perugino was zijn leermeester en heeft belangrijke in-vloed gehad op de stijl van Rafael. Rafael kunstwerken zijn te herkennen aan complexere personages en harmonie in zijn composities. In 1509 vertrok Rafael naar Rome, waar hij werd opgenomen in een groep humanisten en kunstenaars die voorheen aan het hof van Urbino hadden gewerkt. Julius II was zo onder de indruk van zijn werk, dat hij hem opdracht gaf om de hele bibliotheek te decoreren. Hiertoe moesten eerder aangebrachte kunstwerken verwijderd worden. Rafael begon met de decoratie van de pauselijke vertrekken in 1509 en rondde het werk in 1511 af. Hij stierf op jonge leeftijd in 1520, zijn lichaam is begraven in het Pan-theon, wat toentertijd een teken was van de bijzondere positie die hij als kunstenaar en architect bekleedde.


De School van Athene is een fresco, een muurschildering. De verf werd direct op het natte, vers aangebrachte pleisterwerk aangebracht. Als het pleisterwerk opdroogt, absorbeert het pigment van de verf. Eenmaal opge-droogd is het niet meer mogelijk om het te beschilderen. Rafael moest dan ook zijn kunstwerk van te voren plannen zodat hij precies wist welk ele-ment waar moest worden aangebracht. Nadat een stuk nat pleisterwerk was aangebracht, had Rafael maar een paar dagen om het te beschilderen. Het karton, waarop een schetstekening van het kunstwerk staat, werd op het natte pleisterwerk bevestigd. De lijnen op het karton weden doorge-prikt op het pleisterwerk, en vervolgens werden de gaatjes met houtskool opgevuld, zodat er een patroon op het pleisterwerk ontstond. Daarna wer-den de patronen ingekleurd. De School van Athene bestaat uit 59 stukken pleisterwerk.

Het stuk karton, dat hij voor de compositie van de School van Athene heeft gemaakt, is bewaard gebleven. Het is te bezichtigen in het museum in Milaan. Opvallend is dat op het karton Heraclitus (50) die pas na voltooiing van het gehele kunstwerk is aangebracht. Rond dezelfde pe-riode dat Rafael in het Vaticaan aan het schilderen was, werkte Michelan-gelo aan de Sixtijnse kapel. Rafeal was zo onder de indruk van het kunste-naarschap van Michelangelo dat hij hem geëerd heeft door zijn beeltenis aan de School van Athene toe te voegen. Hiertoe moest hij een deel van het fresco verwijderen en opnieuw laten aanbrengen. Michelangelo ver-beeldt de filosoof Heraclitus (50). Het was in die tijd heel gebruikelijk om de beeltenis van bekende personages als eerbewijs op te nemen in een compositie. Rafael heeft naast Michelangelo zichzelf (59), de architect van de Sint Pieter en zijn vriend Bramante (56) en nog een paar anderen opge-nomen.

1.3 Het Vaticaan; Stanza della Segnatura

De School van Athene is onderdeel van het grotere geheel in de Stanza della Segnature, de voormalige bibliotheek van de paus. Het bestaat uit 4 grote muurschilderingen en ermee samenhangende plafondschilderingen. Het verbeeldt de de vier takken van de humanistische studies: theologie, filosofie, poëzie en rechtswetenschap. Deze studiegebieden staan op pla-fond verbeeld in ronde schilderingen. De kennisbronnen bestaan uit de cy-clus 1e waarheid onthuld door christelijke openbaring met theologische kennis, 2e rationele waarheid van de klassiek speculatie met filosofische kennis 3e mooie waarheid middels poëtische kennis en 4e de praktische waarheid met kennis van gerechtigheid. In de Stanza della Segnatura ont-moet de humanistische platoonse filosofie de christelijke traditie.


1.4 Filosofische betekenis

De filosofische betekenis van de School van Athene bestaat uit verschil-lende lagen. Welke zijn dat? 1. Wereldvisies: het schilderij is in tweeën te delen, door een streep tus-

sen Plato (18) en Aristoteles (19) te trekken. Beiden representeren een andere wereldvisie. Plato en Apollo (4) staan voor de speculatieve, ab-stracte en ideële rationaliteit. Filosofische kennis komt voort uit een bovenwereldse wereld. Aristoteles en Pallas Athena (33) staan voor de praktische en materiele rationaliteit, filosofische kennis komt voor uit het kennen van de wereld. Alle figuren links en rechts sluiten aan bij deze wereldbeelden.

2. Hiërarchie van wereldse sferen: het schilderij is van boven naar bene-den ook gelaagd. Het sluit aan bij de leer van Plotinus (34). Volgens diens leer bestaat de wereld uit 4 gelaagde sferen, waarvan de bovenste sfeer van het Ene de bron is waaruit de andere delen hun levensener-gie uit putten. Vanuit het Ene stroomt de energie steeds lager de we-reldse sferen in. Elke fase verliest het aan perfectie, de laagste fase is het minst perfect. Het goddelijke en de wereldziel (verbeeld door de zichtbare hemel) zijn buiten en boven de menselijke zielen (verbeeld door de personages) aan te treffen en onder de menselijke ziel de


materie (verbeeld in de objecten, die als laagste objecten in de compo-sitie opgenomen zijn).

3. Gelaagdheid in proces van leren en kennis verwerven: volgens het klassieke denken bestaat de volgorde van het verwerven van kennis uit 4 stages: meetkunde, astronomie, wiskunde en stereometrie (meet-kunde van drie dimensionale figuren). Socrates verbeeldt deze fases door 4 vingers op te steken. De vier treden, waarop de personages staan, verbeeld deze 4 fasen eveneens. En tot slot verbeelden de vier jongelui rondom Euclides (56) tevens 4 fasen van leren.

4. De elementenleer zoals in de opzet van de Stanza della Segnatura is bedoeld, komt ook tot uitdrukking in het schilderij. De kleuren van de kleding van Plato en Aristoteles staan voor de 4 elementen. Plato’s paars staat voor lucht/ether en het rood staat voor vuur; beide ele-menten die geen gewicht hebben en dus te verbinden zijn met spiritua-liteit en het bovenwereldse. Aristoteles’ blauw staat voor water en het bruin staat voor aarde; beide elementen die wel gewicht en materie hebben en dus te verbinden zijn met het materiele, aardse van de men-selijke aangelegenheden.

5. Symboliek: Het gebouw, de achtergrond, bevat zowel religieuze als fi-losofische verwijzingen. De structuur van het gebouw is gebaseerd op de bouwtekening van de Sint Pieter, een gelijkbenig kruis. De drie ge-welven symboliseren de hemels drie-eenheid. Aristoteles wijst direct naar de kijker van het schilderij. De kijkende toeschouwer symboliseert hiermee de moderne mens, die in zichzelf en de wereld het goddelijke aantreft. Met de dialogische rede is de mens in staat waarheid tot uit-drukking te brengen. De verwijzingen van Plato en Aristoteles raken elkaar nooit, elk begin is een einde en elk einde is een begin. Alleen via de rede en de dialoog kan de mens inzicht krijgen in de verhouding tussen hemel en aarde, een autonome zoektocht van het individu.

Het centrale idee, dat dit schilderij verbeeldt, is dat kennis niet tot ons komt via een christelijke bron, die door kerkgeleerden aan de gewone mensen uitgelegd moet worden. Kennis komt tot ons door met elkaar in gesprek te gaan over de ons omringende wereld. Filosoferen draait om het in samenspraak delen van kennis en waarheid. De school van Athene ver-beeldt de schoonheid van het denken.


1.5 En toch klopt er iets niet….

Denken begint met een gevoel van onrust dat iets niet klopt (Wilhelm Schmid)

Het moge duidelijk zijn dat dit schilderij te denken geeft. Juist omdat Ra-fael, voor zover bekend, niet heeft opgeschreven wie er volgens hem op het schilderij staan, biedt dit ruimte voor uiteenlopende interpretaties over de identiteit van de personages. Waar iedereen het over eens lijkt te zijn is dat de centrale figuren Plato en Aristoteles zijn; zij vormen de basis voor de filosofische interpretatie van het werk. Maar wat als dit helemaal de be-doeling van Rafael niet was. Er zijn immers meerdere aanwijzingen dat er iets niet klopt. Welke aanwijzing zijn dat? 1. Ontwerp: op het karton dat in Milaan hangt, ontbreekt niet alleen de

figuur van Heraclitus. De boeken die Plato en Aristoteles in handen hebben geen titel. En dat terwijl in de kraag van Bromante’s tuniek heel duidelijk de inscriptie RVSM MXIX te lezen is (Raphael Urbinas Sua Manu MXIX) (van de hand van Rafael van Urbino, jaar 1509). Als Rafael de moeite heeft genomen om zijn handtekening op het karton te plaatsen, waarom dan niet de titels van de twee boeken?

2. De oorspronkelijke naam van het kunstwerk was ‘Kennis van eerste oorzaken’. Het Vaticaan lijkt makkelijk mee te zijn gegaan toen er in een toeristische gids ‘toevallig’ de naam School van Athene verscheen. Een raar misverstand voor wat toen al een monumentaal kunstwerk was.

3. Als het werk de School van Athene heet en het een herleving verbeeldt van de Griekse klassieke oudheid, waarom staan er dan personages van veel latere datum op? Zoals de Perzische Averroes Ibn Rush/12e eeuw na Chr. (45), de Alexandrijnse Hypathia/4e eeuw na Chr. (48) en de Egyptische Ptolomeus/2e eeuw na Chr. (58. Geen van hen leefde rond de 5e eeuw voor Chr in het klassieke Athene?

4. Hoe past dit schilderij in de ideologie van Julis II, dat het woord van God tot de mens komt door prachtige kunstwerken te maken. Als de centrale figuren Plato en Aristoteles zijn, dan spreekt er in dit schilderij de seculiere stem van de waarheid van mens tot mens.

1.6 Alternatieve interpretatie

Wat nou als het niet Plato en Aristoteles zijn maar Bijbelse figuren? De kunsthistoricus Hermann Grimm heeft in de 19e eeuw onderzoek naar de School van Athene gedaan en hij constateerde dat er sprake was van


een eeuwenoude misleiding. Zijn onderzoek bracht naar voren dat de cen-trale figuren niet Plato en Aristoteles waren, maar Dyonisius de Areopagiet (18) en de apostel Paulus (19). Deze twee personages ontmoeten elkaar in Athene rond het jaar 48 na Christus. Als zijn conclusie klopt, dan krijgt de School van Athene niet een filosofische maar een religieuze lading. Hoe zit dat in elkaar? Dionysios de Areopagiet Dionysios, een strafrechter in Athene, reisde in 34 na Chr. naar Baalbek in Syrie om daar te ondersteunen bij een rechtszaak, die tot veel beroering had gezorgd. Op het moment dat hij tot zijn uitspraak zou komen, werd de stad getroffen door een aardbeving. Hij zegt er in zijn autobiografie het volgende over: De zon werd verduisterd en het werd zo donker, dat men elkaar niet meer kon zien, want ook de sterren waren onzichtbaar. In de bergen waren ook aardschokken. In de stad waren daken, die instortten en standbeelden vielen om. We waren allen op de grond gaan liggen aan de voet van een helling. Men hoorde rotsten splijten. Overal was een angstig gekerm te horen. Dionysius kon geen astronomische of geografische verklaringen vinden voor deze drie uren durende duisternis. Hij concentreerde zich op zijn in-nerlijk rust waarna het volgende beeld in hem opkwam. Een menselijk li-chaam, genageld aan een groot houten kruis en hij hoorde de woorden ‘Deze is de verborgen Godheid, die in de sfeer van de aarde is neerge-daald. Onwetende beulen sloegen hem aan het kruis. De hoogste waarheid is op aarde verschenen. De Schepper zelf is mens geworden en heden heb-ben mensen hem gekruisigd en gedood. Daarom verduisterde het licht, beefde de aarde.’ Veertien jaar later ontmoet Dionysius de apostel Paulus, die Athene op zijn tochten bezoekt. Paulus verkondigt de boodschap van Christus’ komst op aarde en vertelt over zijn dood. Dan herinnert Dionysius zich het voorval in Syrie en realiseert zich dat hij een openbaring heeft meege-maakt van het woord van God. Hij bekeert zich tot het Christendom en wordt door Paulus tot eerste bisschop van Athene gewijd. Pseudoniem Dionysius de Areopagiet In de 5e eeuw na Chr. publiceerde een kerkgeleerde onder het pseudoniem van Dionysius de Areopagiet. Zijn theorie, bekend als de hiërarchieën-leer werd het fundament van het rooms-katholieke geloof. De kerkgeleerde ge-bruikte het pseudoniem van Dionysius om zijn eigen werk meer prestige te kunnen geven. Dat was in die tijd niet ongebruikelijk.


In de tijd dat de School van Athene werd geschilderd, ontstonden er breuken in het geloof van de hiërarchieën leer. Kerkhervormers als Luther en humanisten als Erasmus betwisten het bestaan van de bedenker ervan, de kerkgeleerde Dionisius en kwamen met alternatieve theorieën. Toen de kerkgelegeerde Dionysius als vervalser werd ontmaskerd, had paus Julius II een groot probleem. Zijn pronkstuk School van Athene met een bedrie-ger erop? Dat kon niet. In 1511 werd op last van de paus de titels Timaeus en Ethica op de boeken geschreven. Boeken zonder titel, die ongetwijfeld stonden voor hét boek de bijbel, transformeerden naar twee klassieke wer-ken en de personages naar hun auteurs, Plato en Aristoteles. Hierdoor was één van de hoofdfiguren niet langer een bedrieger maar één van de groot-ste filosofen: Plato. Religieuze betekenis Als de centrale figuren twee bijbelse personages zijn, krijgt het schilderij opeens een geheel andere lading. De hiërarchieën-leer van de kerkgeleerde Dionysius bestond uit de gedachte dat het universum uit 4 sferen bestond: 1e de zintuigelijke sfeer van de veranderlijke, materiele dingen; 2e de zin-tuiglijke sfeer verbonden met de ziel van de kenbare sfeer; 3e de kenbare sfeer samengesteld uit de intellecten, de eeuwige en onveranderlijke vor-men 4e het Ene, het Goede waar alles uit voortkomt Als de School van Athene geschilderd is vanuit de 4-hierarchien theorie van de kerkvoogd Dionysius dan krijgt het schilderij een geheel andere la-ding, die te interpreteren is via het getal 4: 1. 4 dimensies in het schilderij, die van boven naar onderen opgebouwd

de hierachieen-leer symboliseren; het Ene bovenin het schilderij, niet te zien maar wel te verbeelden; de kenbare sfeer, gesymboliseerd in de goden Apollo en Pallas Athene; de verbonden menselijk ziel, gesym-boliseerd in de personages in de compositie; de materiele sfeer gesym-boliseerd in laag geplaatste objecten, zoals het bord van Euclides

2. 4 treden waarop de personage gegroepeerd zijn, hetgeen de gelaagd-heid van sferen waaruit het universum bestaat symboliseert

3. Socrates steekt 4 vingers op, hetgeen de 4 kennisbronnen symboliseert die nodig zijn om de uitstroming van het Ene in de tastbare wereld te kunnen kennen: geometrie, astronomie, aritmetica en stereometrie.

4. 4 jeugdigen rondom Euclides (56) verbeelden de 4 stadia om van on-geloof tot geloof te komen, ondersteund door een leermeester

5. 4 religieuze deugden: fortituda, prudentia, temperantia, justitia 6. 4 lagen in de abacus bij Pythagoras symboliseren de harmonie van de

wereld


1.7 Wie staan erop?

Personages School van Athene

1 Onbekend 21 Onbekend 41 Epicurus 2 Diagoras van Melos 22 Onbekend 42 Onbekend 3 Critias van Athene 23 Onbekend 43 Diogenes v Laertius 4 Apollo 24 Eudemus v. Rhodos 44 Anaximander 5 Aeschinus 25 Onbekend 45 Averroes Ibn Rushd 6 Alcibiades 26 Theophrastus v Lesbos 46 Pythagoras 7 Xenophon 27 Onbekend 47 Anaxagoras 8 Onbekend 28 Onbekend 48 Hypatia 9 Alexander de Grote 29 Onbekend 49 Parmenides 10 Socrates 30 Aristippus 50 Herclitus 11 Onbekend 31 Onbekend 51 Diogenes van Sinope 12 Onbekend 32 Phyrro van Elis 52 Onbekend 13 Xenocrates 33 Pallas Athena 53 Onbekend 14 Onbekend 34 Arcesilaus/Plotinus 54 Onbekend 15 Onbekend 35 Onbekend 55 Onbekend 16 Speusippos 36 Onbekend 56 Euclides 17 Onbekend 37 Onbekend 57 Zoroaster 18 Plato 38 Melissus van Samos 58 Ptolomaeus 19 Aristoteles 39Zeno van Elea 59 Appeles 20 Onbekend 40 Onbekend 60 Protogenes

Modellen voor filosofen op School van Athene

13 Francesca v. Urbino 42 Federigo Gonzaga 56 Donato Bromante 18 Leonardo da Vinci 48 Francesco d Rovere 59 Rafaello di Sanzio 41 Paus Julius II 50 Michelangelo 60 Il Sodoma


Enkele personages uitgelicht

Apollo (4) Griekse god van muziek en poëzie

Pallas Athena (33) griekse godin van wijsheid en oorlog

Socrates (10) dialectiek als bron van kennis

Plato (18) Ideeën als bron van kennis

Aristoteles (19) ethica+praktisch leven bron kennis

Epicurus (41) Utopie de Tuin, filosofie als gelukkig leven

Pythagoras (46) wiskundige principes/muziek bron kennis

Herclitus (50) de sombere filosoof, kennis door afzondering

Diogenes (51) platvloerse/ontberingen en ascese bron kennis

Euclides (56) grondlegger wiskunde, logica bron kennis

Zoroaster (57) (Zarathustra), gedrag (denken/zeggen/doen) bron van kennis

Appelius (59) schilder 400vChr Het zal altijd wel een onbeantwoordbare vraag blijven wie er nu op het Schilderij van Athene staan. En dat is wat dit schilderij zo fascinerend maakt: het symboliseert hoe onbeantwoordbare vragen aanzetten tot den-ken. De cursus Praktisch Filosoferen vertrekt vanuit deze fascinatie.


Documents

Werff praktisch filosoferen hst 1 school van athene