Wincenty Pol

Rok myśliwca Z ilustracjami

Juliusza Kossaka

1870

WSTĘP.

Jednym z odcieniów życia naszego wiejskiego jest myśliwstwo. Zamiłowanie do

niego jest tak starem jak dzieje ludzkie i stawało się niekiedy powołaniem dla całych epok i

dla całych warstw społeczeństwa; ztąd też łączą się z życiem myśliwego tradycye, zwyczaje

i obyczaje narodu, zostające w bezpośrednim związku z całym oddechem i życiem

miejscowej natury.

Przechowanie tych zwyczajów jest zadaniem Roku myśliwca; wszakże, gdy jej

oderwanie odgłosów i widoków natury i od kolejnych zmian w przeciągu roku zrozumieć

nie można, połączyłem tradycye myśliwego z Zegarem niebieskim, z Głosami i widokami

natury, oznaczając jak w każdym miesiącu gwiazdy stoją, jakie głosy natury uderzają ucho,

jakie widoki natury przesuwają się przed oczyma i jakie się w każdym miesiącu polowanie

godzi:

Stary to związek myśliwego z niebem. Myty greckie przedstawiają Dianę boginię

łowów, z księżycem na nowiu nad czołem; pół-bogi i bohaterowie byli myśliwymi; łucznik

z napiętym łukiem, jest panującym znakiem niebieskim w zwierzyńcu na czas łowów

walnych, a już za czasów chrześciaństwa obrali sobie myśliwi św. Huberta za patrona

łowów i jest wiele przysłów myśliwskich przywiązanych do świąt dorocznych:

Włodarz czeka na trop ciepły,

A łowca na skrzepły.

Między matkami, jak się zajesieni,

Najdzie Bartłomiej najprzód trop jeleni.

Na Michała

Łowcy chwała!

Najważniejszem jednakowoż jest przysłowie o św. Hubercie, bo jest regułą w

myśliwstwie:

Quousque medio aevi sui stabit,

Sanctus Hubertus dona sua dabit.

coby w przekładzie tak oddać można:

Św. Hubert tak długo będzie dary dawał,

Pokąd będzie pośrodku pory łowów stawał.

Jakoż, jeżeli się główne polowanie na ptactwo, mianowicie na podloty, poczyna w

czerwcu, koło św. Jana, kończy się już polowanie wszelkie około św. Kaźmirza królewicza,

a właściwie liczy sobie myśliwy 16 tygodni polowania przed św. Hubertem,

a 16 po św. Hubercie, bo:

Na św. Kazimierza

Pokój dla łowcy i zwierza.

To jest od św. Anny do św. Kaźmirza, kiedy czas królewskich łowów poczyna się w

wigilią św. Michała, a kończy się w wigilią do Trzech króli. Ztąd jest także przysłowie:

Sieć ostatnią trzej królowie Rozpinają po dąbrowie.

Z przekąsem mówią o myśliwym, że:

Zje wołu, a zabije ptaszka...

pochodzi to ztąd, że się nie pilnujemy pory łowów.

W krajach gdzie czas i sposób polowania jest opisany prawami i ściśle

przestrzegany, zwierzyna stanowi jedne z ważniejszych rubryk dochodu i jest w pewnym

czasie ważnym artykułem pożywienia miejscowej ludności, bo tańszą bywa od mięsa

zwierząt domowych.

Zapewne przyniesie czas i u nas tego rodzaju ulepszenia i może się stanie źródłem

dochodu, co dziś marnotrawnie bez pożytku ginie. Uregulowanie myśliwstwa jest i

warunkiem i skutkiem uregulowanej i prawnie określonej własności.

Pisząc „Rok myśliwego”, chciałem zdać sobie i drugim sprawę z widoków i wrażeń

natury, pośrodku której żyjemy i które, lubo przelotne, składają jednakowoż tło całego

życia.

Kto śród natury żyje, nie czuje tyle potrzeby zdawania sobie sprawy z jej głosów

wymownych i z jej czarownych widoków; ale kto powołaniem swojem odciętym się widzi

od żywego oddechu natury, dla tego staje się potrzebą wdrożenie się w tajemnice

powszechnego żywota, aby zdołał pochwycić i ocenić głosy i widoki natury, zrozumieć je w

sobie i dopełnić ten brak ciągłego związku z naturą, w chwili gdy się znajdzie śród wiejskiej

ciszy, pod sklepieniem drzew cienistych, lub pod namiotem gwiaździstego nieba.

ZEGAR NIEBIESKI DOROCZNY.

Odkąd z niczego Bóg dźwignął zrąb świata,

Płyną jednako i wieki i lata;

Na gwiazdy patrzy w niebo ziemia stara

I liczy doby wiecznego zegara

Po znakach nieba i po gwiazd obrocie,

I wielka sprawa w niebios kołowrocie

Prowadzi wiernie, od wieka do wieka,

Narody w dziejach, w pokoleniu człeka.

Więc gdy Byk idzie na niebieską paszę,

To w pola ciągną za nim trzody nasze;

Więc kiedy Panna sierp podniesie siny,

To chór żniwiarek pospiesza w caryny;

A kiedy Strzelec łuk napnie gotowy,

To się i w kniei poczynają łowy;

A kiedy Wodnik panowanie trzyma,

To leją deszcze, albo śnieży zima

Tak pory roku, a i niebios czasy

Dają świadectwo na pola i lasy,

I w związku stoi każda ziemska sprawa

Z świadectwem onem, co Bóg gwiazdą dawa.

Więc żyj w świadectwie i świadectwo dawaj,

I pod gwiazdami jak w swym domu stawaj,

Znaj gwiaździstego nieba starą kartę

I stróża-gwiazdę i stróża-anioła,

Bo życie nasze o tyle tu warte,

O ile z niebem człek je związać zdoła.

STYCZEŃ.

ZEGAR NIEBIESKI NA STYCZEŃ.

O nowem lecie na styczniowem niebie

Mrugają gwiazdy mrozem wyiskrzone,

Gdy lodem ścięte wszystko w koło ciebie

Jest jak na święto niebo wystrojone.

Oczy aniołów — tak lud gwiazdy zowie,

Patrzą czuwając i trzymają straże,

I czy się zbłąkasz w stepie, czy w dąbrowie,

To znana gwiazda drogę ci pokaże.

Wysoko tedy, na południe nieco,

Stoi Perseusz; obok niego świecą

Węże Meduzy, a kędy się słania

Szlak mlecznej drogi, Woźnica przegania;

Prawie na grzbiecie jego Kózka siadła,

I mleczna droga ku wschodowi spadła.

Na południowy zachód dość wysoko

Skrzydlaty Pegaz ponęci twe oko,

I w tejże stronie odszukasz już tedy

Koło Pegaza, głowę Andromedy.

Na południowym wówczas już zapadzie

Stoi Wieloryb, a od niego w prawo

Nad głową jego, już się Baran kładzie;

Byk na południu przyświeca jaskrawo;

Na południku Kwoczka wówczas wodzi,

Na małym wschodzie nizko Syrjusz wschodzi

I zieje z paszczy Wielkiego Ogara.

Po świetle jego, co jest najjaskrawsze,

Na nocnem niebie odszukasz go zawsze.

W prawo od niego, ale wyżej nieco,

Tam kędy gwiazdy w Wielkim Mieczu świecą,

Znajdzie się Orjon, pod nim Zając zwija,

A na południu Gołąb się wybija;

A dalej kroczy pobratymców para:

Kastor i Poluks stoją obok siebie

Na małym wschodzie, Lew na wschodzie całym,

A w głowie bliźniąt powoli się grzebie

W kole Zwierzyńca, Rak krokiem nieśmiałym.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE

Całunem śniegu pokryta, odlega ziemia w śnie twardym. Tylko wronę ptactwo

kracze na powietrzu, tylko tropem zdradza się zwierz. Noc długa, a o żer niełatwo; dzień

zdradza, bo na śniegu wszystko już widne zdaleka, więc co lotne i bezpieczne, zbliża się do

mieszkań ludzkich we dnie, a zwierz szoruje długiemi nocami po śniegu, tropi słabszego,

lub rozgrzewa się biegiem na mrozie.

Kościelne kawki trzymają się wież i hałaszą i trwożą się gromadnie, gdy się na

zimową zanosi burzę. Dachy miejskie, strzechy po siołach i stare lipy i grusze osiadają

wrony i żywią się po targach, gnoiskach i śmieciskach, tak na wsi jak w mieście; z nad sadu

lub płotu skrzeczy pojedynczo wesoła i fertyczna sroczka, tak oswojona z całą sprawą

domu, że się ani drobiowi, ani psu domowemu nie chce umknąć z pola i że się ledwo z pod

nogi człowieka podrywa .

Za miastem lub wioską zbierają się kruki przy padłe, i teraz, choć nietyle co latem,

stróżliwe; przy nich znajdzie się czasem gawronów kilka, które się od wielkiej odbiły

gromady i zimując z nami, trzymają się naprzemian kruków albo wron.

Na te pobojowiska ściągają się psy pod wieczór, a nocą lisy niekiedy; na trwogę zaś

szczekają czasami przez noc całą ku stronie padła zwrócone psy wsiowe, czując tam wilka.

Z drapieżnych ptaków sokolego lotu, rzadko i na krótko tylko pojawi się jaki, spadając z

góry na kuropatwy, które się w trwożliwem stadku tulą pod zaspami śniegu, lub pod obrosłą

zboczę przypadły, albo biją na gołębniki i na drób' w obejściach, nagle i znienacka.

Domowe wrony są tu w przymierzu z gościnnem dla nich obejściem, bo ledwo że się dokoła

gołębnika zawichrzy stado gołębi, ledwo że drób' narobi hałasu w dziedzińcu, a już

przybywają wrony na odsiecz, biją na psotnika, wrzawnie zwołują się z całej okolicy,

zabiegają mu zewsząd drogę, usiłują się wynieść w górę nad niego i dziwnie zuchwałe i

obrotne są w tym razie. Takie polowania wron na raroga ożywiają zimowy krajobraz, kiedy

jasnemi nocami cichaczem pomyka zajączek i drobi, i kołkuje, i kluczy, i zrzuca, odsadza

się od miejsca i do miejsca wraca, wiecznie strwożony i wiecznie obrotny, ufając tylko w

zadnie skoki swoje. To też jak wrzask i skrzek kruczego ptactwa jest w styczniu prawie

jedynym głosem natury, tak z tropem zajęczym spotyka się wszędy oko: koło sadyb tuż za

płotami, na zagumienkach, po sadach i ogrodach, na kapuśniskach, w szkółkach drzew

owocowych, na cmentarzach wsiowych i przy zielonych oparzeliskach stoku lub krynicy.

W ślad zajęczych tropów idą sznurem lisie, ale lis przerzyna klucze w poprzek, albo

pod trop idzie, aż dojdzie zająca, więc na śniegu pozostaje wierna karta zajęczej i lisiej

strategii. Nie żal wsiąść w sanie i wyruszyć w pole; i styczeń ma swe wdzięki, a ta świeżość

i plątanina tropów, ma tak cóś dziwnie uroczego i zajmującego w sobie, przy tej ciszy i

tajemniczości zimowych widoków, że kiedy koń i człowiek syty i pokryty, a dobra smycz

chartów w saniach, to i miło jest wyruszyć jednokonką w pole i opędzić kraniec lasu. Miło

jest także przejechać i knieje, a wprawne oko myśliwego dośledzi tu, w którym kierunku

ryś z drzewa na drzewo skacząc pootrząsał okiść z konarów na ziemię. Bojąc się spuścić na

dół, dla zwalistych śniegów, przysiada w dziuplę i czatuje na sarnę, która się z trudnością

przebija przez śniegi w zwartych lasach równo leżące.

Na ostatnich płotach wioski pozostają gromady wróbli, żyjące teraz w stodołach i

pod ciepłemi strzechami, w opuszczonych gniazdach jaskółczych; tylko stado trznadli

wymyka się w dzień pogodny za wioskę, ulata w lekkich podrywach wzdłuż drogi i

przypada często całem stadem do ziemi, szukając czegoś w zimowym naboju po drodze,

zaświegoce i uchodzi dalej, przodując przed sańmi.

W lesie cicho i uroczo. Równiej tu upadł śnieg i znaczniejszy trop grubszego

zwierza, który zamieć w czystem polu co chwila zawiewa. Słychać tylko kucie dzięcioła lub

kowala, czasem zaskrzeczy sójka, lub poderwą się jemiołuchy ze starego drzewa, które

jemioła obsiadła, lub z jałowców, które krańcem lasów knieje podszyły.

Kiedy mgła zimowa nizko ponad ziemią dyszy, można się o ranku, objeżdżając kraniec

kniei, spotkać z liszką, wracającą od wsi z nocnej rozdobędy zamgloną dolinką albo głębszą

debrą, i poszczuć ją w ślepie od lasu. Czasem gdy się wilki włóczyć poczynają, wracają i

one już o białym dniu, ciekąc powoli sznurem do kniei. Objazd grubego zwierza na śniegu

łatwy i styczeń to jeszcze miesiąc co tropami znaczy. Tylko zając, lis i wilk opuszczają

knieje i idą za żerem aż do sadyb ludzkich; wszelki zwierz inny trzyma się lasu zwartego i

gąszczów w tym czasie.

Nie wytropisz niedźwiedzia, bo w mateczniku, lub w ostępie zawalnych lasów,

siedzi w swojej gawrze, od której dwie tylko krótkie, wydeptane prowadzą ścieżki, jedna do

wody, druga na bok; nie wytropisz borsuka, bo jeszcze snem twardym śpi w swojej jamie;

ale wytropisz wydrę we dnie, która nory swe miewa w jazach, w starych groblach i

upustach, w korzeniach olszyny, nad brzegiem jezior, stawów, młynówek i rzek, i

weźmiesz ją na żelazo, lub o jasnej nocy na strzelbę.

Z trudnością wytropisz w gęstym lesie rysia, który po dziuplach starodrzewia lega,

od drzewa do drzewa skacze i na krótko tylko spuszczając się na ziemię, nie ciągnie tropu,

lecz znaczy go miejscowo. Na lisich i borsuczych jamach wytropisz żbika, który w nich się

chroni w tym czasie, kiedy dziki po zacisznych sołotwinach leżą, a jeleń przy stadzie

skupionem stojąc, trzyma- się gąszczów wysokiego lasu. Tak samo stoi kozioł przy sarnach,

które równie jak łanie ociężały i niedaleko od zimowych stanowisk odchodzą, jeżeli ich co

nie ruszy z miejsca.

W zaciszu głuchych lasów chroni się głuszec w tym czasie, toż jarząbek, żywiący się

borówkami. Łatwiej się spotkać z cietrzewiem, bo dalej od stanowisk swoich odlata; z

resztą z leśnego ptactwa przeleci często w poprzek drogi sójka, a kiedy się ostrożne tchórze,

kuny, łasice i gronostaje chronią oka ludzkiego po norach i dziuplach drzew, że ledwo tropy

o nich świadczą na małej przestrzeni, — skacze od drzewa do drzewa wesoło wiewiórka w

pogodny dzień mroźny, a skrzek sójki i taniec wiewiórki ożywia na chwilę leśną zimową

ciszę.

W wigilią Bożego narodzenia, w wiglią do Nowego roku i do Trzech króli, ostatnie

wielkie trzy polowania, a na Trzech królach kończą się królewskie łowy.

U dzików kończy się w tym miesiącu czas rui, na samury już się nie poluje, ani na

łanię i sarnę. Dzika mięso złe w tym czasie, a warchlaki zbiedniały od zimy; że zaś trudno

na łowach wybierać ze stada jelenie i kozły, więc na rogaczy czas łowów skończony i poluje

się na nie chyba tylko po zwierzyńcach na upatrzonego. Ustaje także polowanie na łosie,

które się gęstej olszyny trzymają, heblując ją, nie znaczą, tropu po halach, lecz po jednym

przegonie, którym do wody chodzą; trzymają się także gąszczu, bo już klępy ociężały.

Polowanie na małego zwierza z ogarami lub pogonką, ciągnie się jeszcze do św.

Agnieszki; tu zwykle bywa odwilż, a przy pogodzie i łagodniejszej porze idą w parkot

zające, więc wypadałoby na nie nie polować dłużej; polowanie z chartami ustaje zupełnie,

bo pole już nie po temu; ale mały myśliwy poluje „na skórkę”, bo wszelkie futro najlepsze

w tym czasie. Więc i dniem z jamnikami, i na zasadzkę po widnej nocy, w żelaza i paście,

na witerunek, ścierwo i owłokę; bije, łapie, kopie, bierze, podkurza i truje wilki i lisy, żbiki

i tchórze, kuny i łasice, wydry i gronostaje, lub stawia sidła na jałowcach w tym jeszcze

miesiącu, na kwiczoły, paszkoty i jemiołuchy.

LUTY.

ZEGAR NIEBIESKI NA LUTY.

Jeszcze nocami styczniowego mrozu,

Widny na niebie północnem wysoko,

Stał znak gwiaździsty niebieskiego wozu,

Co jak rok cały nęci blaskiem oko.

Między zadniemi koły tej telegi

Tkwi nieco wyżej, dalej do zapadu,

Gwiazda polarna, oś wiecznego ładu.

W koło tej osi zakreślone biegi

Wszystkich gwiazd Bożych!

Od małego wschodu,

Na zapad niebem mleczna droga płynie.

W zachodniej stronie gwiaździstego zwodu

Znak Kassjopei pięcią gwiazdy słynie.

Dalej na wschodzie popędza woźnica

Po mlecznej drodze, a kiedy przegania,

Skacze w też pędy kózka swawolnica.

Na wschodzie, w prawo od miecznicy nieco,

Przepyszny Orjon, niżej Syrjusz stoi.

W lewo bliźnięta oczętami świecą;

W ślad ich rak lizie i luty lew broi.

Więcej z południa, po za grzbietem byka,

Oko się z kwoczką na niebie spotyka,

A gdy się nizko po nad wschodem wodzi,

To wita pannę, która już wychodzi.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

W lutym zmieniają się widoki natury. Jednostajna białość śnieżnego całunu, którym

ziemia dotąd strojną była, niknie; poczyna się pole srokate. Szlaki, potoki i łożyska rzek

poczerniały, poczerniały zaspy śniegu i naprzemian czernieją albo bieleją wierzchołki gór i

pagórków, lub doliny, łąki i rudki, podług tego czy odwilż, czy mróz. Skiby wyłażą od

strony słonecznej i śnieg się na nich podnosi jak fala; słoneczne zbocze i odkryte pagórki

stoją po części już nagie, a tam nawet gdzie na znacznych obszarach śnieg jeszcze leży,

pokryte są śniegi pożółkłą skorupą cienkiej warstwy lodów, trynami ziół i pyłem ziemi,

który już wiatr zabiera z pola srokatego.

Zimowy krajobraz traci świeżość swoje, ale ciężkie śnieżne chmury zimowe

poczynają się przerzedzać i na obłoki powoli zamieniać. Widok odległych lasów i gór

odsłania się już na całe godziny i dnie, bo i chmury i obłoki poczynają, ciągnąc wyżej nad

ziemią, po części już być wschodniemi wiatrami pędzone.

Jakoż już w początku lutego przywiązuje tradycya ziemian i myśliwych ważne znaki

i wróżby do święta Najświętszej Panny Maryi gromnicznej. Na gromnicę rozchodzą się

wilki z gromady. Jeżeli się na dniu wigilii ptaszek napije wody z kolei na drodze, to będzie

jeszcze długa i twarda zima. Na gromnicę rozwala niedźwiedź budę, jeżeli mróz tęgi, a

poprawia i okrywa ją, jeżeli odwilż i łagodne powietrze. Ale bez względu na porę pogodną

czy słotną, budzi się na gromnicę z zimowego snu borsuk i wychodzi na świat po raz

pierwszy z jamy; i na gromnicę wylatują skowronki polne, wdzięczne zwiastuny wiosny, a

śpiewacy Matki Boskiej na srokatem polu; lubo przysłowie mówi, że już

Święta Agnieszka

Wypuszcza skowronki z mieszka.

Jak wrzask kruczego ptactwa jest najdonośniejszym głosem natury w styczniu, tak

śpiew skowronka jest głosem natury na luty; bo nawet w dniach mroźnych, byle słonce

zabłysło a zamieć zimowa ustała na chwilę, wzbija się ponad skrzepłą jeszcze skibą w górę i

zawieszony jak w sidle, śpiewa wdzięczną pieśń swoje ludziom i młodzącemu się niebu,

niewidziany prawie, lecz nad każdą rolą i zagrodą od wszystkich słyszany.

Kiedy najwcześniejszy śpiewak roku pieśń swoje zaczyna, ściele najrańsza ptaszyna

swe gniazdo w nagich gałęziach szyszkowego lasu; krzywonos, który się już w barwę

godową ustroił, wysiada w tym czasie swe pisklęta na mrozie, a wcześniej jeszcze

zimorodek, ptaszyna najstrojniejszych piórek, nie naszego prawie nieba, siedzi już na

gnieździe.

Kruki zbierają się w pary, a na oziminy, które z pod śniegu wyszły, spadają już

gawrony. Borsuk, najwcześniejszy zwierz, ma w tym miesiącu troje do pięciorga młodych,

które się ślepo rodzą, i nie wywodzi ich z jamy, dopóki ziemia się nie ogrzeje.

Po ogrzanych uwrociach, po słonecznych zboczach i zabrzeżach dolin, gdzie

wcześniej budzi się życie i więcej jest żeru, poczynają się już na pary rozbijać kuropatwy ze

stada pod koniec lutego, a w miarę jak się powietrze ogrzewa, poczyna się najprzód

wyjątkowo, a następnie stale, zimowy ciąg dzikich gęsi i kaczek, które się z zimowych

swoich stanowisk przenoszą i na większe wody niepokryte lodem spadają.

Pierwszy to ruch wodnego ptactwa w powietrzu, ale bardzo znaczny, bo jeszcze

głucho w naturze, bo sznurami ciągnie i podaje głos z wysoka, więc każdy je i słyszy i

widzi; a jeżeli się pojedynczo podrywa, szukając pary lub stada, to jeszcze więcej hałasi.

Jarząbek w głębi zacisznych lasów poczyna się wabić, kiedy leszczyny kwitnąć zaczynają, a

pączki narastać na iwie; również dzierlatka poczyna się wabić po sadach.

Dla dzików nie minął jeszcze czas rui. Łowami rozstrzelone i w cudze lasy zagnane

samury, fukają się jeszcze do połowy lutego: stado trzyma się gąszczu i wielkich mrowisk

po lesie. Ale jelenie wychodzą już z gęstwin na rzadsze lasy, grzeją się po słonecznych

zboczach do słońca i pasą się całem stadem po porębach w czasie pogody. Bujne jelenie

zrzucają rogi w tym czasie; ztąd potrzeba stado objeżdżać i tropić rogacze.

Kozioł trzyma się sarny, szuka cieplejszych stanowisk około bagnisk i oparzelisk

leśnych i nasadza nowe rogi. W tych samych stanowiskach trzyma się głuszec i cietrzew,

szukając wód źródlanych.

Zając leży w kosmatem polu po łąkach i ściele kotlinę ku słońcu. Szlachecka kuna

chowa się teraz w gniazdach gołębich, kruczych i wiewiórczych po lesie i w kłębek zwinięta

czyha na łup, bo pod koniec lutego przylatują grzywacze i duplaki do dębowych lasów; ale

tchórz, domowa kuna i łasica trzymają się zawsze jeszcze obejścia i tłuc się poczynają po

nocy, po strychach i dachach. Rysie i żbiki wychodzą z nor w czasie pogody, grzeją się do

słońca i poczynają się marczyć, toż samo wydra. Ciecz wilków ustaje, ale liszka się grzeje,

a ztąd kłaczeje; wszelka skórka robi się ladaco i polowanie „na skórkę” ustaje już, skoro

myśliwy pierwszego usłyszy skowronka.

Gdzie o to chodzi żeby wytępić lisy i wydry, tam poluje się jeszcze na lisy z jamniki

na jamach lisich, w których po kilka razem w jednej jamie bywa o tym czasie, a na wydry

na zasadzkę po miesięcznej nocy.

Puszczając jamniki lub kopiąc lisy, wypada otropić wprzód jamy, czy nie żbiki w

nich siedzą; bo żbik popsuje jamniki.

Gdzie o zwierzynę chodzi, bo to czas zapust, tam bije się na upatrzonego tylko

rogacze, bez psów i pogonki, zające gdzie się porwą, a na oparzeliskach i po odkrytych

halawach dzikie kaczki, które bardzo lekkie w tym czasie bywają. Jarząbek wabiony, że się

w tym czasie wabi, leci sam na strzał.

W miarę jak się ocieplać poczyna, odzywają się w okolicach zapadłych czajki z nad

błot, już pod koniec lutego, a w cichy pogodny wieczór wylatują nietoperze z zimowych

swoich kryjówek, zgłodniałe szukając żeru.

Wszelkie zresztą zimowe polowanie, tak królewskie jak szlacheckie, tak wielkie, jak

małe, skończone, a i człek, i koń, i pies myśliwy ma spoczynek. Tu więc czas najlepszy

obmyślać przyszłość dla myśliwstwa.

Zimowe prządki przysporzyły przędzy, więc jest czem z nowego potargane

ponaprawiać sieci i jest z czego porobić nowe rozjazdy, poły i kuropatwie siatki, których

trzeba będzie. Zszargane i potyrane sieci i parkany, piorą się po łotokach na bieżącej

wodzie, suszą się rozstawione i rozpięte na błoniu, a wyłatane i policzone na sztuki,

składają się na wieszadłach w suchem miejscu, aby były od zbutwienia i myszy bezpieczne.

Na wielkim kolcu sieci, karbuje stary myśliwy corocznie wielkie polowania i królewską

zwierzynę, co legła.

Czas też około psiarni porobić porządki; więc nanowo parkan, częstokół, czy tam

płot opatrzyć i ociernić, żeby się psy nie wynosiły cichaczem do lasu i nie zwlekły, od kilku

miesięcy do łowów przywykłe. Kości trzeba od psiarni uprzątnąć, barłogiodmienić, lody

wyrąbać albo spuścić wody, dziedzińce psiarni umieść i świeżo słomą wysłać, aby psy do

słońca grzać się mogły w czasie pogody.

Psiarczyki biją w tym czasie konie i wędzą kobylinę na marcowym wietrze, na rok

cały na nawarę dla kundysów i gończych.

Cóś wycięły dziki, coś schodzi z pola; jakoż niejednę nową cnotę lub wadę odkryto

w tym lub owym psie, w tem lub owem gnieździe; więc co najlepsze wypada wybrać i

gniazda psów odnowić, wybrakować co gorsze i precz ze psiarni. Najlepszy to czas do tego,

póki pamięć każdego polowania świeża; a nadto trzeba się teraz tem zająć, aby szczenięta

nie przychodziły albo zawcześnie na świat i nie marniały od zimna, albo już pod gorącą

porę, gdyż takie mdłe być zwykły nazawsze.

MARZEC.

ZEGAR NIEBIESKI NA MARZEC.

Przepyszym strojem świeci noc marcowa!

I z tych gwiazd wszystkich, co tam w ciągu roku

Dla naszej ziemi widoczne są oku,

Żadna się z większych przed okiem nie chowa....

I mleczna droga, z gwiazd udziana wstęga,

Blask swój rozlewa i połowy sięga

Nieba w zachodzie, a gwiaździsty wieniec

Dwunastu znaków, niebieski zwierzeniec,

Znacznie się niżej spuścił do poziomu

I znacznie dalej przesunął na prawo.

W tak uwieńczonej połowie ogromu,

Rak na południu przyświeca jaskrawo.

A tam z północy roztacza swe kłęby

Smok, czując wiosnę i wyiskrza zęby.

Ponad nim nizko waga w lirze stoi,

Co się do pieśni wkrótce już wystroi;

A na pociechę, jak zwiastunka wiosny

Północnych krain, panna wyszła rano.

I twarz nadziei odsłania rumianą,

I śle od wschodu ziemi wzrok miłosny.

Jeszcze daleka — śle bociana gońcem,

Znanego ziemi dobrej wieści posła;

I wszystko żyje słońcem, tylko słońcem,

Odkąd wieść dobra w ziemi się rozniosła.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Marzec, u myśliwych „miesiącem szarego pola” zwany, bywa często jeszcze i

bardzo mroźny i śnieżny; ale słońce wybija się coraz wyżej, dzień coraz dłuższy, panowanie

wschodnich wiatrów nastaje, a wiosenne porównanie dnia z nocą sprowadza gwałtowne

burze i zmienia nagle całą postać widoków natury na ziemi i niebie.

Już to inny ciąg obłoków, inne zawieszenie chmur, inny kolor nieba i we dnie i w

nocy, w czasie porannej i wieczornej zorzy.

Jeżeli luty nie zniósł lodów jeszcze, to:

Na świętego Grzegorza idzie zima do morza.

Miesiąc to najszerszego rozlewu i panowania wód. Słotne burze i ciepłe wiatry topią

nagle śniegi, woda dostaje się najprzód na lody nim je połamie, nie wsiąka w zamarzła

jeszcze ziemię i zrządza wylewy. Po puszczach i lasach podnoszą się brody, błonia i

poniższe łąki, chały i roisty, odkryte błota i rudki zmieniają się w jeziora. Po większych

rzekach ląduje woda; zwierciadło jezior i stawów podnosi się w górę, a tam nawet gdzie

przez rok cały nie wystąpi powódź, grają fale w promieniach wiosennego słońca.

Najszersze to panowanie wód, ztąd też i najgłośniejsze panowanie wodnego ptactwa, które

teraz z cieplic powraca i wrzawnie stadami na czyste pada zwierciadła.

Dzikie gęsi i kaczki dają temu ruchowi początek, a wracające do gniazd bociany

zapowiadają powrót błotnego ptactwa. Ptaki obojej gromady, więcej południowej dzielnicy

od naszej, morskie i lądowe, przez rok cały u nas niewidziane zresztą, spadają w tym czasie

tłumnie i wrzawnie na te same wody, i w ciągu całego roku nie żyje błotne i wodne ptactwo

tak głośnem i podniesionem życiem, jak teraz, kiedy rade z cieplic wraca, długą podróżą

ośmielone, lekkie i żywe, czujne i obrotne, w barwę godową strojne.

Ztąd też jest głosem natury na marzec wrzawa ptactwa wodnego i klekot bocianów, a

widokiem natury szeroki rozlew wód. I wodne i błotne ptactwo szuka sobie pary, a w miarę

jak powódź opada, cichnie wrzawa i wabia ptactwa, a stada na pary rozbite, szukają

takrocznej pieleszy, na wierzchowinach, po oczeretach, spławach i osokach, w pobliżu

jezior, stawów, bagnisk i rzek.

Około św. Józefa Oblubieńca wracają bociany, a po św. Józefie poczyna już i

ziemianin wierzyć w wiosnę, bo wiatrem osycha rola.

Owady i płazy budzą się z zimowego snu, robactwo ziemne i wodne daje znaki życia

i wychodzi. W dzień ciepły wylatują już i pierwsze motyle, w noce ciepłe nietoperze, sowy,

puhacze i ćmy.

Kuropatwy niosą jaja, grzywacze, skowronki, głuszce, jarząbki i cietrzewie parzą

się; drapieżne ptactwo, które w ślad płochego także już wróciło, zwołuje się krańcem lasów

około gniazd takrocznych. Pod koniec miesiąca powraca już i słomka; wcześniej jeszcze

zapada bekas na błota, a pisk kulików odzywa się we dnie i w nocy od wybrzeży wód. Tu

poczyna się już ciąg żurawi, które nizko jeszcze ponad ziemią ciągną, a dzikie łabędzie i

pelikany spadają stadami na wielkie stawy i stepowe jeziora.

Polowania w kniei niema już w tym czasie, bo „marzec nie tropi” i na „szarem

polu” w końcu ni śniegu ni rosy.

Odyniec i wycinek odstrzelił się. od stada i ryje się w gęstwiny, a samury szukają w

podszytych ostępach bezpiecznego dla siebie barłogu. Takroczne warchlaki zbiedniały do

reszty od zimna i słoty, więc na dziki polowania niema.

Jeleń stoi przy stadzie w gęstwinach, tajaniem śniegów i lodów i wylewem wód

skupiony; więc polować na niego nie można. Jelonki zrzucają rogi w tym czasie. Sarny

trzymają się w przyłaskach, a sarniuk czemcha obrosłe swe rożki o drzewa i ociera łyko. W

blizkości tych stanowisk, po korze drzew znacznych, wypada szukać uronionych rogów

jelenich, z jelonków młodych i starych jeleni, chociaż trudniej je znaleść na szarem polu,

niż na śniegu.

Gdzie ze szkodą innej zwierzyny rozmnożyły się lisy, tam poluje się jeszcze na nie

na jamach z jamniki i stawia się żelaza.

Borsuk wychodzi nocą na żer, wyjąwszy burzliwe noce, ale borsucze jamy potrzeba

ochraniać, bo borsuk żywi młode w tym czasie. Stare szaraki mają już młode, marczakami

zwane, 2 — 4; szlachecka kuna 3 — 4; żbik 4 — 6 kociąt, które się ślepo rodzą.

Właściwe polowanie jest w tym czasie już na łodzi na wodne ptactwo, gdzie po temu

pole. Kaczki biją się także na wabia, lecące na strzał.

Do świtu wyprawia się myśliwy na głuszce i jarząbki do lasów zacisznych, gdzie się

wabią i wabione burczą. Cietrzew przebywa najczęściej w tym czasie w leszczynach. Biją

się także grzywacze i dzikie gołębie.

Wieczorem ciepłym rozstawiają się po polanach leśnych i przehalinach myśliwi,

jeżeli się już ciąg słomek poczyna, a chrzypienie lecącej słomki, to już prawdziwy głos

wiosny.

Kolor też lasów liściastych poczyna się już z oddalenia mienić i przechodzić z

czarnego w brunatny; leszczyny, osiki i wierzby kwitną; na iwie narastają lub pękają kotki;

śnieżki i ranne cebulki, kłują się z pod pleśni; brzęk muszek słychać już ciepłym wieczorem

w powietrzu, a pierwsze pszczoły błąkają się już około iwiny, gdy słońce przygrzeje.

Jeżeli koniec marca jest mglisty, to wróży sobie myśliwy, że będzie rok dobry na

wodne i błotne ptactwo. Ile mgieł po 25tym, tyle powodzi letnich na rzekach liczy z trwogą

na przyszłość ziemianin.

Kiedy myśliwy zobaczy pierwszego bociana, już pęk zimowych skórek ma być

wyprawiony i w ciemnem lecz suchem zawieszony miejscu.

Kto ma bystre oko i słuch dobry, dla tego przynosi każda chwila dnia i nocy

ostatnich dni marca nowe życie.

Już to wszelkie ptactwo wracające z cieplic ciągnie właściwie nocą; ale drobne tylko

nocą, kiedy większe ptactwo sznurowe i kluczne i na dzień wędrówkę swoje niekiedy

przeciąga. Wylewy wód i rzek większych są tu głównie, jak się zdaje, wskazówką, bo na

nie to kieruje się ptactwo w swej powietrznej podróży. W powszechności spuszcza się nawet

kluczne i sznurowe stróżliwie na wody lub błonia, wracając do ziemi; ale drobna ptaszka

przybywa nocą niepostrzeżona, a kiedy się ją o świcie posłyszy lub zobaczy, to już znalazła

stanowisko swoje — i trzcinna wraca to trzciny, błotna do błota, nadbrzeżna do brzegu,

gajowa do krzewu, sadowa do sadu i szpaleru, murowa do muru, płótna do płotu, a

strzeszna do strzechy, i krząta się do razu po swojemu, i ledwo że spadła, już znalazła

swoje żerowisko, odwidza takroczne gniazdo, radzi nad niem, poprawia je, albo szuka

miejsca i statku na nowe.

Z każdym dniem tedy przybywa więcej głosów w naturze i z nagich jeszcze gałązek

odzywa się już chór śpiewaków wcześniejszych, nad któremi głos ziemby i szczygła panuje.

Drobna ptaszka ciągnie nocą, bo jako płocha, strzeże się drapieżców, które na nią w też

pędy biją, żeru szukając.

Wszystkie, i te i owe, są strojne w godową szatę; jakoż przebywszy morza i zatoki

morskie gromadnie, rozbijają się na stałym lądzie na pary, albo ciągną pojedynczo i szukają

sobie pary w lądowej podróży, lub przybywszy do gniazd rodzimych w ziemi.

Ztąd są głosy ptactwa wiosną, już pod koniec marca, najsilniejsze, a wszystek głos

jest głosem nowego życia i nadziei. Nie słychać ani głosu troski jeszcze, ani smutku, ani

trwogi, które się później dopiero odzywają, gdy w gnieździe odnowionem kłują się pisklęta.

KWIECIEŃ.

ZEGAR NIEBIESKI NA KWIECIEŃ.

Z onych gwiazd świetnych, co w zimowe noce

Iskrzyły mrozem na północnem niebie,

Wielka już liczba w kwietniu nie migoce,

Ale się z marcem za poziomem grzebie.

Więc pozostaje z całej mlecznej drogi,

Na południowym zachodzie jedynie

Nizko nad ziemią, tylko rąb ubogi,

Który z dniem każdym coraz bardziej ginie;

I świetny orjon na zapad się chyli,

I z tych gwiazd wszystkich, co razem z orjonem

Najżywiej biły światłem wyiskrzonem,

Żadna już nocą nieba nie umili...

Woźnica tylko jeszcze szlakiem goni,

Zanim się oku z bliźniętami schroni;

Ale wysoko stoi w górze zato

Lew razem z rakiem, wróżąc już na lato.

Od wschodu panna podbiegła już bliżej,

A więc się wiosna już po ziemi szerzy;

Pod nią się szalki wagi już migocą,

(Znak porównania czasów i dnia z nocą),

A wóz niebieski co nigdy nie znika,

Lecz przez rok cały k'sobie nęci oczy,

Wierzchołka niebios podtenczas dotyka

I już się zgoła wyżej nie wytoczy....

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Ostatnie dnie marca, a pierwsze kwietnia mało różnią się od siebie, w tem tylko cała

różnica, że w czem nie dopisał koniec marca, to nagradza początek kwietnia.

Kwiecień, jużciż zapewne nie darmo tak nazwany, zowie się u ziemian miesiącem

„zielonej trawki”, a u myśliwych pod koniec miesiącem „ciepłej rosy”. Do tej zielonej

trawki wzdycha człowiek, ryczy bydlę i kwili wszelka ptaszka, trwożliwa o swe gniazdo i

czekająca zagajenia wiosennego maju. Ale cóż?

Póki z wieczora nie zajdą kosy,

Nie będzie cieplej dla ziemi rosy.

a póki ciepłej rosy nie będzie, nie będzie i zielonej trawki. Najwcześniej pękają wierzby i

agresty. Na św. Wincenty dnia 5go kwietnia ma już wszelka ptaszka, która do ziemi

wróciła, parę swoję; ztąd też przysłowie myśliwych, że:

Święty Wincenty, wesoły z ptaszęty.

Zieloną trawkę wyprzedzają leśne drzewa: klon, jesion, olcha, modrzew i wilcze

łyko poczyna kwitnąć, a po ciepłych ściankach i uwrociach okrywa się dereń i głóg

wcześniejszy kwiatem.

Szare marcowe pole poczyna się nawodzić barwami, a jak się zwolna brunatna rózga

lasów mieni, czem więcej narastają pączki przyszłego listowia i kwiatu, w tem więcej

odcieni i kolorów poczyna się zmieniać szary krajobraz na lesie, po łanach i łąkach. Nie

bywa to tak samo coroku: czasem ożywią się świeżą zielonością pierwej łąki, czasem

pierwej oziminy, a podług tego co się wprzód ożywi, wróży ziemianin rok dobry na paszę

lub snop, a myśliwy rok dobry na wodne i błotne ptactwo, lub na zbożową i stepową

ptaszkę, na przepiórki, kuropatwy i dropie. Bez względu wszakże czy się wprzód łąki, czy

oziminy zazielenia, pilnuje las swojej pory.

Ptactwo około mieszkań ludzkich wyzimowane powraca teraz do lasu, gdzie i

drapieżne takrocznych gniazd szuka, a około mieszkań ludzkich gromadzą się w sadach,

szpalerach i przylaskach wdzięczni śpiewacy wiosny.

Jeżeli w zimowych miesiącach roku można było policzyć wszystkie głosy natury, to

teraz spływają wszystkie głosy napowietrzne i nadziemne w jeden chór wielki, wielki i

pochwalny, sławiący wiosnę na ziemi, a Boga na niebie; — od skrzeczenia żabek

począwszy, które się zrazu tylko pojedynczemi odzywają głosami, aż do kruczenia lecących

żórawi, które szeroko i z wysoka zapowiadają światu powrót wiosny i swój powrót do

ziemi, — spływają wszystkie głosy natury w jeden chór wielki, pochwalny!

Często jeszcze ściśnie nocą przymrozek wierzchem ziemię, która do gruntu puszczać

poczyna; często jeszcze rzuci szarga mokrym śniegiem, lub suchemi krupami; często

jeszcze nawidzają zamietne burze ziemię na wiosennem porównaniu dnia z nocą z

gwałtownością tej porze właściwą; często przeciągają tak zwane „planety” po kwietniowem

niebie i nie darmo pono mówi przysłowie „Że kwiecień plecień!” Wszakże, byle na chwilę

zabłysło słońce, wyczyszcza się błękit nieba i odzywa się znowu cały chór śpiewaków od

sadów, krzewin i lasów, ledwo co minioną burzą ociekłych, a zielona trawka pcha się

gwałtem do świata. Tu przypomina mi się co wiosnę wiersz Drużbackiej:

Wolno ci, wiosno, dla twojej zabawki

Dziś urodzone straszyć śniegiem trawki...

Często wszakże się zdarza, że prawdziwą wiosnę mamy w kwietniu i że nawet tak

bardzo się ociepla, iż pierwszy grzmot i błyskawica na goły las spada. Źle wróżą sobie ztąd

ziemianie: jeżeli „nad górami” po raz pierwszy zagrzmiało, t. j. od południa, od Karpat,

wróżą rok suchy; jeżeli „nad morzami” to jest od północy, wróżą rok mokry; a jeżeli „nad

lasami”, to wróży sobie myśliwy rok dobry na knieje, kiedy rok suchy na kurkę i stepową

ptaszkę dobry bywa, a mokry na wodną i błotną. O suchem lecie wróżą także wydry, jeżeli

po wywiedzeniu młodych, gromadami wielkiemi rzekami w dół za wodą płyną, a o

mokrym, bobry, jeżeli się z domów swoich wynoszą, i dzikie kaczki, gdy po drzewach

gniazda kładą.

Początek kwietnia tak jest różnym od końca, iż zaledwo uwierzyć można, że to ten

sam miesiąc. Z początkiem wszystko szare, z końcem już zielony i umajony świat.

Około połowy kwietnia, kiedy słomka już ciągnąć przestaje, świegoce słodko o

ranku pod strzechą jaskółka i muska oblicze wód oczyszczonych. Co to za wojna z

wróblami, które ich gniazdo w posiadanie wzięły! Słabsze lepią nowe gniazda, silniejsze

odbijają od gniazd swoich szarego Tatara, a niekiedy, gdy tego nie mogą, zamurują w

gnieździe najeźdzcę żywcem za karę.

Jak skowronek ptak najrańszy, jak bocian, stróż domowej strzechy, jest zwiastunem

dobrych nadziei i wiosny, tak powrót jaskółki jest zapowiedzią ciepłej pory i ciepłej rosy.

Co to za radość dworu czy chaty, gdy po raz pierwszy zaświegocą ponad głową

domowników!

W ślad wracających jaskółek, przybywają także turkawki i synogarlice, młode

wiewiórczęta wychylają drobne główki trwożliwie z wiszącego gniazda, a już znacznie

wprzód wraca całemi gromadami świat owadów do życia. Z każdym dniem cieplejszym i

najpóźniejsze ptaszki wracają, najprzód kukułki, a następnie gajówki, które podobno więcej

niż całą drugą połowę gnieżdżącego się u nas ptactwa stanowią.

Teraz, gdy pod koniec kwietnia słowik się najprzód nieśmiało odzywać poczyna w

cieniu agrestów i łóz, mieni się cała szata lasów, a sady i futory okrywają się kwiatem.

To dopiero kwiecień prawdziwy!

Gdy nastała wrzawa wodnego ptactwa wracającego z cieplic, które myśliwy bije bez

względu na to że lekkie, bo nie uważa go za swoje, ale za wędrowne; gdy ciąg słomek

skończony, tyle ponętny całem obudzeniem się natury dla człowieka: wówczas można już

strzelbę zawiesić na kołku i na czas niejaki powiedzieć sobie: „basta!” bo wszelka ptaszka

kwili na gniazdeczko, szuka pary, ściele gniazdo, niesie jaja, lub siedzi już na jajach, a

kuropatwa wywiodła już kurczęta.

W kniei tak samo: odyniec i wycinek ryje za słodyczką po gąszczach i nikt go nie

szuka, warchlaki chodzą osobnem stadem, a samury leżą już po ostępach w barłogu.

Jelenia swędzą rogi, więc odbija się od stada i czemcha je na rzadkim lesie; sarny

wychodzą na zręby, a sarniuk ociera jeszcze i w tym miesiącu łyko, dziwnie zły i

trwożliwy. Rogacze, łanie i sarny mają w tym czasie ladaco mięso, a skórę podziurawioną,

bo się poczwarki z jaj pod skórą wylęgłych owadów przez skórę wygryzać poczynają, co

wiele cierpienia tej zwierzynie sprawia; jelonki takroczne zrzucają jeszcze rogi. Szaraki

stare mają młode, takroczne idą w parkot. Młode lisy wywiodły się już po jamach 3 — 9.

Kuny mają już także młode 3 — 4; toż tchórze 3 — 6, wydry 2 — 4, żbiki 4 — 6 kociąt.

Ciepłemi nocami wywodzi już borsuk młode przed jamę. W liściastem gnieździe leżą już

także młode wiewiórczęta.

Słowem, że na nic polowania niema; jest to miesiąc ni z pierza, ni z mięsa, ni ze

skórki, bo się w tym czasie gniazdo wszelkiej ptaszki i zwierzyny odnawia. Ztąd razem z

ciągiem słomek, ustaje także polowanie na błotne wędrowne ptaki, na grzywacze, głuszce,

jarząbki i cietrzewie, a kto przysmaczki lubi, podbiera jaja czajek, które w okolicach

jeziornych i błotnych krzykiem swoim zagłuszają głos wszelkiego innego ptactwa.

W tym czasie najwłaściwiej zająć się odnowieniem gniazd psów legawych i

układaniem młodych psów, dla których w tym roku pierwsze idzie pole. Szczenne suki mają

być po psiarniach oddzielone i dobrze żywione; strzelby do naprawy dane; rozjazdy i letnie

siatki sporządzone lub odnowione; myśliwskie czółna naprawione lub ciosane znowa, a

parkany czy płoty psiarni opatrzone nanowo, żeby się psy nie wykradały, nie wykopywały,

nie wynosiły i nie psuły zwierzyny która gniazdo odnawia.

MAJ.

ZEGAR NIEBIESKI NA MAJ.

Czem dalej słońce na wschód się posuwa,

Czem wyżej łukiem wypędza ku górze,

Tem mniej nad ziemią gwiazd już nocą czuwa

I tem samotniej na niebios lazurze.

Największe gwiazdy świecą w maju tylko,

A i te jeszcze znikną później chwilką,

Bo na dzień z nocy żywot się przekłada

I siła światła dniem na ziemi włada,

A w blasku zorzy, co nie gaśnie nocą,

Majowe gwiazdy zaledwo migocą....

I mlecznej drogi brylantowe piaski

Sieją w zachodzie zaledwo mdłe brzaski;

Orjon na zachód północny zapada,

I byk się hardo odbija od stada,

Lecz na południu astra się podniosły,

Znaki zwierzyńca, jak ogrzane posły

Lata co idzie, i spieszą bliźnięta,

Wziąwszy się wdzięcznie za drobne rączęta.

Lew się wylenił, stoi panna gładka,

A tuż pod wagą zeszedł znak niedźwiadka.

W onczas na ziemi sercu już najmilej,

Bo każda ptaszka nad gniazdeczkiem kwili,

I każda muszka już do zorzy brzęczy,

I każdy kwiatek do nieba się wdzięczy,

I każda rybka wykąpana w zdroju:

I jest przymierza chwila — i pokoju!....

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Już łąki umajone, zagajony las! Wszystko w pełnym wzroście i pędzie, a po części

już okwitłe lub w kwiecie; wszystko oddycha pełnem życiem: w ziemi i w wodach, nad

ziemią i na wodach, nad wodami i na błotach, na łąkach i polach, na błoniu, lesie i w

powietrzu. Wszystko żyje rozkoszą słońca i wiosennego powietrza oddechem, które potęgą

płodnych grzmotów i błyskawic oczyszczone, ciepłemi odkropione deszczami, odzyskało

swą wonną sprężystość i ożywczą moc.

Wiosna, wiosna! maj, maj! powtarza sobie każdy, a dwa przysłowia ludu i stara pieśń

słowiańska, aż dotąd w uściech ludu żyjąca, do bogini Maji, oddaje najwłaściwiej te

pociechy i pragnienia prostego serca na wiosnę:

Na Świętego Wojciecha

W polu pociecha!

Święty Stanisław

Kłósko wystaw!

Tak wzywa lud patronów tej ziemi, a rozmarzony urokiem wiosny, powtarza starą

pieśń:

Maju gaju!

Gaju maju!

Maju raju!

Daju! daju!

Jakoż kwitną już prawie wszystkie krzewy i drzewa i okrywają się liściem; z drzew

leśnych kwitnie: dąb, buk i grab, brzoza, klon wielki i mały drobnolistny, głóg biały i

owocowy, bez, z szyszkowych: sosna, jodła, świerk, cis i jałowiec, a brzost, osika i

wierzba roni już dojrzałe owoce i puchy, które na namuły spadając, dorazu się kulczą, z

drzew owocowych i sadowych kwitną wszystkie, które jeszcze w końcu kwietnia nie

okwitły.

Mlekiem kwiatu oblane sady i futory, odbijające żywo i zdaleka już od świeżej

zieloności krzewów i drzew, to widok natury na maj; ale głosu natury trudno tu już

oznaczyć, bo jak się zieloność cieniuje, stopniuje, i spotęża, od wątłej papuziej barwy

począwszy, aż do ciemno - zielonej i zielono-czerwono-brunatnej, tak od brzęku cichego

muszki i grania komara, od brzęku skrzydeł chrząszcza, aż do wachlowania skrzydeł

wodnego ptactwa i podniosłego głosu żurawia w obłokach, — stopniują i spotężają się tu

głosy owadów i śpiewy ptaków, strojąc się w jeden chór wielki, któryby chyba „głosem

wiosny” nazwać można.

Trudno skąpanemu w tem morzu tylu odcieni i fal tęczy, głosów i woni, pojąć się i

zrozumieć do razu. Na trzy zmysły uderza tu natura potężnie, całym urokiem swego

czarodziejstwa; ztąd też odurza to wrażenie pierwszych dni rozwiniętej wiosny duszę, i

powoli tylko można sobie z niego zdać sprawę, odzyskać rozkosz pojedynczych wrażeń i

piękności natury.

Chór wiosennych śpiewaków nabiera pełności, miękkości i całkowitej harmonii

dopiero z przybyciem ostatnich gajówek, z któremi się co do czasu trzyma i przepiórka,

później jeszcze od jaskółki wracająca z cieplic.

Wszakże gdy już jaskółka ogrzane wody muśnie, gdy się od łąki chrapliwy chruściel

odezwie, gdy przepiórka w Zielonem zbożu, które już w kolanko strzela, zawabi, a słowik

w wonnych krzewach zaśpiewa: to dopiero wiosna prawdziwa!

Na przehalinach jezior i halawach stawów, gwarzy już od świtu wodne ptactwo;

zdaleka od brzegów i grobel roi i czerni się gwarliwa rzesza stadami; jak błyskawica łyska

koza i nurek do słońca; w stadzie hałaszą kaczory; z oczeretów podrywają się ponad

gniazdami cyranki, gdy się wodny orzeł lub sokół nad wodami zważy. Zdala od tej wrzawy

siadają samotnie na nieprzystępnej wierzchowinie stróżliwe czaple, a bąk wodny huka po

trzcinach, niewidziany, ale głośniejszy od wszelkiej wodnej ptaszki, i chyba tylko radosne

kruczenie żurawi, gdy na nieprzystępnych leśnych błotach pod wieczór rozpoczną swój

taniec, rozlega się tak szeroko po zapadłej okolicy, jak hukanie wodnego bąka wieczorem i

nocą, szczególniej z wielkiej bardzo odległości słyszane.

Wdzięczni śpiewacy skupiają się około sadyb w tym czasie, po sadach i krzewach,

po przylaskach i łozach; ale pełnym chórem grzmi dopiero las, i jest tu kilka

podnioślejszych, odrębnych głosów, które górują nad całą harmonią wiosennego śpiewu.

Kraniec lasu opędza dudek, stawiając co chwila czub strojny i huda z wysoka; kukułka

zaleca się do gniazd drobnej ptaszki i kuka; czasem zaskrzeczy żołna; czasem zakuje w

przestankach dzięcioł lub kowalik, a wilga pogwizduje tak głośno, że wszelkie inne ptactwo

w jej blizkości cichnie. Dodajmy do tego chóru jeszcze głos jeden, głos słowika od gęstwin

i skowronka, teraz już powszedni, z nad skiby rolnika, — a będziemy mieli całą harmonią

głosu natury na wiosnę.

Ledwo w samo południe jest taka chwila, że wszelka ptaszka znużona cichnie i

usypia na chwilę; ale wieczorem nie ustają głosy natury, bo gdy śpiew ptaków w wieczór

cichnie, poczyna się nieszporne grzechotanie żabek, nocne hukanie bąka, brzęczenie

chrząszczy w ogrzanem powietrzu i pieśń nocna słowika, a w lesie huczą sowy i jęczą

puhacze, czasem nawet zakuka zbudzona kukułka, choć jeszcze daleko do świtu.

Ktoby w tym czasie polował? Nawet najzapaleńszy myśliwy bierze tylko ze

zwyczaju strzelbę na plecy, idąc na pola lub w lasy, i raduje się raczej tylko obyczajem

wszelkiej ptaszki i wszelkiego zwierzątka, a ma nawet jakiś przyrodzony wstręt do strzału.

Więc do czego ta strzelba? pytałem nieraz. Człek bez strzelby głupi, była odpowiedź; a

zresztą zdarzały się już wypadki, że któś na fijołki wyszedł z pannami i wypłoszył wilka z

fijołków, że któś inny wyszedł na krzyki i nakrył niedźwiedzia rozjazdem. Cóż na to

powiedzieć? Czy kłamią może? A Boże broń! nie kłamią, bo i jakby mogli ci skłamać, co

nigdy nie powiedzą prawdy!?

Wszakże gdyby któś był ciekawym, co się w tym czasie z remanentem myśliwego

czyni, to powiemy mu: że odyńce, takroczne warchlaki i jałowe lochy, trzymają się stadem,

a stare samury mają już moręgowate prosięta i ryją po sołotwinach za słodyczką. Jelenia

swędzą jeszcze rogi, więc czemcha łyko i odbija się od stada. Daniele i sarny wychodzą na

paszniste, rzadsze lasy. Cielne łanie i sarny szukają samotnych polan i źródeł. Zające lęgną

się w zbożach. Liszka wywodzi młode z jamy i poczyna je zaprawiać do łupu, a borsuk leży

z młodemi przed jamą i wygrzewa je do słońca. Młode wiewiórki wychylają się już z

gniazda nieśmiało i nikną w niem za lada szelestem. Na upartego można strzelić do rogacza

lub kozła dla kuchni i brać przepiórki na siatki.

Drapieżne ptactwo siedzi na jajach, albo wywodzi już młode. Toż samo siedzą leśne

kury na gnieździe.

„I jest przymierza chwila — i pokoju!”

CZERWIEC.

ZEGAR NIEBIESKI NA CZERWIEC.

Czerwiec — toć idą noce świętojańskie,

Najkrótsze w roku, więc kto tam gwiazd pyta,

Gdy zorze takie świetlane i pańskie,

Że jedna żegna, a druga już wita.

Jasny robaczek co się porwie z darnią,

Lub z wonnych krzewów wypełznie po mroku,

To wdzięczna nocy czerwcowej latarnia,

A i większego od gwiazdy uroku.

Jednak, jeżeli znajdziesz taką chwilę,

Gdy paproć kwitnie gdzieś na nocy krótkiej,

Między zorzami a ogniem sobótki,

Że nawet gwiazdy ponęcą cię mile,

To oko twoje na Niedźwiadku stanie,

Który się teraz na południu jadzi;

I Łabędź spłynie po ciepłym limanie,

A Koń skrzydlaty już od wschodu sadzi.

Łabędź i Pegaz, to gwiazdy natchnienia,

I noc co daje pół światła, pół cienia,

Niech będzie święta w służbie Apolina,

Niech Łabędź płynie i Pegaz się wspina.

Gdy się Regulus Lwu przełamać nie da,

A na Łabędzia patrzy Andromeda,

Gdy przy niej staje wdzięczna Kassjopeja,

Wówczas już świeci dla ciebie nadzieja,

Miły myśliwcze, — bo Strzelec na niebie

Z napiętym łukiem zjawia się dla ciebie....

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Czerwiec bywa u myśliwych miesiącem „ciepłych tropów” zwany, więc dla łowcy nie

zdatny; bo przysłowie mówi, że:

Włodarz czeka na trop ciepły,

A łowca na skrzepły.

Koniec maja i początek czerwca mało różnią się od siebie, zwłaszcza gdy spóźniona

wiosna, tylko że wszystkiemu idzie więcej w górę i na gniazdo. Łąki okryte i częścią

jeszcze kwitnące, poczynają przerastać; zboża strzeliły i poczynają falą płynąć za wiatrem,

ozime idą w kłos, a jare w kolanko; drzewa już wszystkie w pełnej sile i zieloności,

poczynają nabierać właściwych sobie odcieni kolorytu; w polach giną z każdym dniem

więcej średnie oddalenia; w lasach mrok zielony, i tylko gdy się słońce wyniesie, błyszczą

po takrocznem zżółkłem i miedzianom podsłaniu liścia, jasne, krągłe oczka, jakby kto złote

szelążki rozsypał po ziemi.

Wszelki ptak, wszelkie zwierzątko i zwierzę które się u nas gnieździ, wylęga się

teraz, trzyma się blizko swego gniazda w miejscu i broni małego obejścia, gdziekolwiekby

siadło i było, a nawet drapieżne nie unosi się daleko. Wszelkie żyjątko jest niejako związane

i osadzone w miejscu i strzeże gniazda i łoża, pieleszy jamy i nory, gdy się młodym miotem

i życiem odnawia.

Umajenie i zagajenie wiosny, poszycie i okrycie traw, kwiatów, krzewów i drzew,

sprzyja dziwnie temu życiu skupionemu około gniazd i odnawianiu rodzaju.

Chór wiosennych śpiewaków grzmi jeszcze w całej sile, ale w miarę tego jak się po

gniazdach z jaj kłują pisklęta, ubywa wdzięcznych głosów, a miasto nich poczynają się

odzywać dwusylabowe głosy troski czułych o wyżywienie gniazda rodziców, lub trwogi,

gdy się do gniazda człowiek albo zwierzę jakie przybliża.

Tu potrzeba podziwiać siłę przyrodzonego prawa, w którego obronie z narażeniem

życia najdrobniejsza ptaszyna uderza tak śmieie, odpierając napaść najsilniejszego nawet

najezdzcy i bardzo często ze skutkiem.

Są ptaki, które już wcześniej śpiewać przestają, ale z wielkich, podniosłych głosów,

gdy

Na św. Wit

Słowiczek cyt,

to już ubywa wiośnie bardzo wiele wdzięku. Jakiś czas jeszcze podrzeźnia śpiew jego

pokrzywka, wielkiego słuchu i wielkiej pojętności muzycznej ptaszyna; ale gdy jej

wielkiego wzoru zabraknie, ucicha i ona. Dudek tylko huda jeszcze wesoło, głośno

pogwizduje wilga i kukułka cichnie dopiero pod koniec miesiąca, gdy się na gnieździe

młode podniosą bociany.

Do głosów czułości i radości, troski i trwogi około gniazd ptasich, przybywa

piszczenie, cierpanie i świegotanie głodnych żeru piskląt, które czekając opatrzności,

szeroko rozdziawiają, dzióbki, jeszcze w pałkach na gnieździe, lub już upierzone, obsiadają

gałązki kupką blizko gniazda, albo tulą się pod skrzydła kwoczącej ptaszyny, która grzebie i

wodzi.

I tu nierówny obyczaj jest ptaków. Błotne, zbożowe i wodne, łączne i krzewowe tulą

i wodzą dłużej młode koło siebie, wprawiając je do cieczenia i pływania, do żeru i pola, do

ostrożności i lotu, poczem trzymają sią razem z niemi miejsca, lub zbijając gniazda, tworzą

gromady i zmieniają pole. Przeciwnie drapieżne ptactwo, lubo bardzo starannie żywi swoje

młode, ale już upierzone z pewnym rodzajem ostrości odbija od gniazda i swojej dziedziny,

już z końcem tego miesiąca.

Jest to czas w którym się myśliwe ptaki wybiera z gniazda i żywi z ręki, lubo

sokolnicy wybierali także z gniazda jaja i podkładali je pod inne ptaki.

Po płotach i polach nie wypada chodzić z psem, bo płocha ptaszka siedzi jeszcze na

gniazdach, spłoszona zaś porzuca jaja, a jeżeli już się wywiodły kurczęta, to są jeszcze w

puchu i pies się bałamuci i chwytaniem kurcząt psuje się, a i przyszłego polowania szkoda.

Właściwe polowanie jest w tym czasie pod koniec miesiąca na łodzi, na podloty i od

ostatniego strzału który się rozległ po leśnej polanie za słomką, nie godziłoby się właściwie

strzelić, jak dopiero z łodzi na podloty. W tym czasie poczynają, się już także pierzyć

kaczory i gęsiory i szyją się po oczeretach i spławach, niesposobne do lotu, a już

odżerowane dobrze. Najwdzięczniejsze to polowanie, gdzie po temu pole.

Dla małego myśliwego czas to najprzód podbierania jaj ptasich, a gdy wszelki ptak,

płochy czy drapieżny, trzyma się swego gniazda stale i zdradza się głosem i zrywaniem,

więc jest to pora dogodna do upatrywania gniazd i wybierania myśliwych sokołów i

wszelkiej ptaszki, która się ma chować w klatce i na wabia.

Gdzie chodzi o wykorzenienie szkodliwego drapieżnego ptactwa (bo jest i

pożyteczne), tam bije się stare przy gnieździe, a wydziera się młode z gniazdem. Mały

myśliwy powinien także w tym czasie tropić łasice, kuny, tchórze, żbiki i domowe koty,

które się w poprzek drogi i szerokiej miedzy często przemykają, wychodząc na łup do

gniazd ptasich i tym samym tropem wracać zwykły. Nie chodzi o skórkę (lubo już są

wylenione i lśniące w tym czasie włosem krótkim), ale chodzi o wielką szkodę jaką

zwierzynie czynią, szukając dniem i nocą żeru i wydzierając gniazda płochej ptaszki.

W tym czasie mają bobaki młode i biorą się z gniazda na chowanie, również młode

wydry, których stanowisko obsiewa się popiołem dla świeżego tropu i następnie stawiania

łapek drucianych z rybką, która je jak samotrzask zamyka.

Dzika koza ma w tym czasie młode koźlątko, które na stole do najwykwintniejszych

należy przysmaków.

Młode wilki w tym czasie odssane, wybierają się z gniazda i biorą po jednemu na

łańcuch do myśliwskiej stajni, gdzie tego potrzeba aby myśliwskie konie z wilkiem

oswojone były. Młode lisy, które liszka w tym czasie z jam w zboża wyprowadza, do łowu

zaprawia i płytkie letnie jamy kopać uczy, można podbierać z wielką łatwością, puszczając

jamniki. Gdzie jest zwyczaj, że lisy do polowania układają, tam najlepiej dać je odrazu do

psiarni, aby się razem z psami chowały; czem młodsze, tem łatwiej przystają do psów bo są

wesołe i igrać lubią z szczeniakami swego wieku.

Dziki trzymają się i w tym czasie ciągle gąszczów; ale samura wywiodła już z

barłogu 8 do 10 morągich warchląt. Jeleniowi odrosły już rogi i stwardniały wcale, w części

już obczemchane; ogładził się też, zrzucił sierść zimową i pociemniał pięknie już o świętym

Janie, a gdzie tego potrzeba, biją go na upatrzonego na kuchnię.Łania i sarna ma już

centkowane cielątko i trzyma się z niem zdaleka od stada i jałowych kóz, i tu czas chwytać

żywe do zwierzyńców i na chowanie, co nie jest trudno.

Głuszec, jarząbek i cietrzew odbił się od samicy i żyje znowu samotnie po głuchych

ostępach, a samica wodzi kurczęta po gąszczach.

W zbożach mają już młode dropie, a przepiórki siedzą na jajach. Najpóźniejsze to

wszelkiej kury pisklę jest ta przepiórka, ale po skowronku najwierniejsza towarzyszka

rolnika, co uwesela świat Boży swym głosem, i dopiero wdzięcznie i wesoło, gdy ona

powraca, a wszystko głuchnie, gdy jej już nie staje.

Do układania psów legawych, dla których pierwsze pole idzie, czas to ostateczny.

Młode jamniki pierwszego pola najlepiej zaprawiać na płytkich polnych jamach na młode

lisy, które jeszcze nie tną i psów nie zrażają.

Czerwiec zwany jest miesiącem „ciepłej rosy” zorze nie gasną przez noc całą.

Trudno też, mówiąc o czerwcu, nie wspomnieć o uroku świętojańskiej nocy, która rojem

świecących muszek, jak iskrami wonnego kadzidła, sieje i rozlewa czarodziejstwo swoje.

Już też i w części pokoszone łąki napełniają balsamiczną wonią powietrze, a ptaszka, która

po łąkach swe gniazdo usłała, tuli się trwożliwie z pisklęty pod pokosami.

Słońce jest w pełnej sile; ogromne obszary łąk i błot, ogołocone z roślin,

wychmarzają z powierzchni wód stojących parną atmosferę, elektrycznością ciężarną, a

częste grzmoty i błyskawice, lub wieczorne i nocne łyskania na pogodę, przeciągają ponad

ziemią i oczyszczają powietrze.

Odkąd najwyższy stan wód i rzek naszych na zimowe przypada miesiące, zwykły

niedopisywać gościnne świętojańskie wody; wszakże jeżeli jeszcze przybywają, uprzedza

powódź i wezbranie wód ruchem swoim ptactwo morskie, zjawiając się na wybrzeżach

rzek. W tym czasie jeszcze jest wędrówka ptaków wyjątkową, dlatego uderza tak bardzo ten

ruch morskich wron, rybitw i wodnych orłów, które tylko na wybrzeżach północnego

morza, lub w okolicy wielkich jezior teraz przebywać zwykły.

Zaledwoby uwierzyć można, że do 200 mil od brzegu morskiego, w głąb

śródziemnych krajów, lecą te ptaki, wietrząc burzę, która się nad Tatrami i pasmem Karpat

zbiera i wylać ma powodzią na rzekach. Zresztą wróżą z przybycia tego ptactwa morskiego

zawsze na powódź, a gdzie rybitwa morska siędzie na porzeczach, spadając po raz

pierwszy, aż do tego miejsca będzie wylew.

LIPIEC.

ZEGAR NIEBIESKI NA LIPIEC.

Po sześćkroć księżyc wykłuł nowe rogi,

Ziemia obiegła w niebios kołowrocie

Dokoła słońca połowę już drogi

I zegar czasów stanął już na zwrocie.

Słońce najwyżej stało w Raku stając

I wielką kolej świata przerzynając;

Lecz odtąd w łuku już się nie podźwignie

I dnia ubywa, a żar nieba stygnie...

Panna już dalej pomknęła się znacznie

I chór żniwiarek wkrótce sierp jej złączy;

Bo po carynach już się żniwo zacznie.

A snop użęty przednówek zakończy....

Lew, co żar sypał od spiekłej pustyni

I w piaskach wygrzał nowe plemię gadu,

Szuka zziajany dla siebie jaskini

I ma się blizko już swego zapadli....

Nizko nad ziemią na samo południe,

Pełznie Niedźwiadek, a trochę na prawo

Zawisła Waga, ważna czasów sprawą,

I wszystko świadczy, iż wkrótce pochłódnie,

Bo Łucznik wyszedł i stoi w odwodzie,

Bo Koziorożec pomknął w wyższe góry

I już się Wodnik pokazał na wschodzie,

Co wiedzie z sobą mgły i mokre chmury,

I chwilkę jeszcze wyczekać potrzeba,

A wróci przepych gwiaździstego nieba.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Z lipcem przeważa się rok słoneczny. Przez przeciąg sześciu miesięcy przybywało

dnia, światła i ciepła, ziemia ogrzewała się stopniowo coraz więcej i choć już w lipcu dnia

ubywać poczyna, jestto miesiąc najcieplejszy w roku, bo ziemia wypromienia ciepło które

przyjęła. Pod skwarem też słońca poczynają płowieć trawy i żółknąć zboża, a krzewy i

drzewa zmieniają godową zieloność czerwca na właściwe sobie odcienia i kształty, tak że

się już do połowy lipca stanowczo zmieniają widoki natury. Cała warcabnica łąk i pól

płowieje i traci żywość kolorytu; wypalone od słońca leżą ugory; szaro odlega pokład

świętojański; żyto bieleje, rumieni się pszenica i jęczmień dochodzi do swojej żółtości;

tylko hreczka oblewa się mlekiem i rozsiewa miodne zapachy; tylko późne owsy stoją

jeszcze zielono; tylko na świeżo pokoszonych łąkach, po skończonych sianokosach, spotyka

się oko jeszcze z zielonością godową, jak gdyby nanowo wracała wiosna. Ale koloryt lasów

poważnieje z każdym dniem więcej i nabiera większej rozmaitości w odcieniach, bo liść

wiosenny pociemniał, a powtórne gony i pędy na drzewach i krzewach odsądzają się żywo

od swego tła, z całą siłą i barwą rodzajowi rośliny właściwą,. Lasy, czy to szyszkowe, czy

listne, porastają nanowo i zagajają się więcej, a w szyszkowych rozlewa lipiec balsamiczną

woń żywicy, którą szczególniej w dniach parnych przepełnione jest leśne powietrze. Na

zmianę kolorytu lasów wpływają nietylko lipcowe gony, ale także narastające nasiona drzew

i szyszki borowe, które szczególniej na świerkach rumienią się pięknie, jakby dojrzałe

owoce.

Lipa rozsiewa balsamiczne wonie i pszczoła brzęczy wesoło po lipnikach i sadowej

lipie, zbierając pożytki.

Po skoszeniu łąk, po wystrzeleniu powtórnem drzew i krzewów w lipcowe gony i

pędy, po odsądzeniu się szyszek od tła boru, następuje powtórne roczne ukojenie w naturze.

Pierwsze było, kiedy wszelka ptaszka na gnieździe siadła i miejscem związana, dawała tylko

głosem lub śpiewem świadectwo o sobie; drugie ukojenie jest teraz, kiedy już największa

liszba ptaków śpiewać przestała lub przestaje i stanowczo miejsce i obyczaj zmieniać

poczyna.

Z dojrzewaniem zboża, poczyna zbierać się po łanach mnóstwo tych ptaków, które

ziarnem żyjąc, wyprowadzają teraz młode swoje z gęstwin gniazdowych na otwarte i obfite

pole. Ptaki jednego miotu opuszczają okolicę swego gniazdowiska i zbijają się już w

gromady; ptaki dwóch miotów, albo te które pierwszego nie wywiodły gniazda, siedzą

powtórnie na jajach, lub karmią młode, albo już upierzone wywodzą. Wzdłuż zagumienek

lub dróg wysadzanych drzewami, pędzają się najwcześniej ze wszystkich roje wróbli,

spadając co chwila na łany i wypijając jeszcze w mleczku kłosy. Na ¦czereśniowe i

wiśniowe sady i futory spadają inni szkodnicy, którzy częścią się żywią dojrzewającemi

owocami, częścią tylko pestkami dojrzałych owoców. Kostohryz spada tu całemi

gromadami i wybiera najdojrzalsze owoce; ale więcej jeszcze wyrządzają ci szkodnicy

szkody, na których nikt nie stawia strachów. Susły i jeże, gromady myszy polnych i

domowych wychodzą teraz z rozrodzonemi gniazdami w pola, kopią sobie nowe jamy i

zaopatrują je nowym zapasem ziarna na zimę, falą kłosów zakryte i bezpieczne w

gospodarstwie swojem. Dla drobnych ptasząt i zwierzątek byłaby to może najswobodniejsza

chwila, bo mają żer w miejscu i są pod zasłoną zbóż, zakryte przed okiem drapieżnego

ptactwa, które teraz opuściwszy okolicę swojego gniazdowiska, buja zuchwale, unosi się

daleko i bije z wysoka; ale jego miejsce zastępuje inny nieprzyjaciel, który na drobną

ptaszkę i małe zwierzątko w zbożu ukryte godzi. Liszka i kuna, tchórz i łasica, żbik i kot

domowy wywodzi młode w zboża i zaprawia je do łowu i myszkowania.

W miarę jak głosy śpiewaków cichną, a zboża poczynają płynąć falą kłosów dojrzałych,

towarzyszy temu widokowi natury jeden głos podnioślejszy tylko i wszędzie słyszany, głos

przepiórki, o którym powiada lud, że woła:

Pójdźcie żąć! pójdźcie żąć!

Jakoż, chcący czy niechcący, poczynają już kosiarze w czasie sianokosów, a żeńcy z

pierwszem żniwem polowanie na przepiórki, kiedy się myśliwi na nie wyprawiają z

rozjazdem i biorą je na siatkę i strzelbę. W tym czasie jest także polowanie na błotach na

bekasy, derkacze, żurawie i czaple, a od świętej Anny na dubelty, których się ciąg w tym

czasie poczyna; po przylaskach na grzywacze i młode gołębie; po kosmatych miedzach i

krzakach na kuropatwy; w zbożach na młode dropie. Ale właściwe polowanie jest i w tym

jeszcze miesiącu na łodzi, zrazu od św. Jana na pierwsze podloty, następnie na stare gęsi i

kaczki, które się w tym czasie pierzą i których łów jest łatwy, bo nie mogą się wzbić do

lotu; — w powszechności na wszelkie wodne i błotne ptactwo, które się już wywiodło i

znowu swobodne odzyskało ruchy po wywiedzeniu młodych.

Zwierciadło wód ożywia się tedy nanowo, bo i ptaki jednego miotu, jak rybitwy,

jaskółki morskie i kuliki, ważą się nad wodami i piszczą po brzegu, i rybny orzeł nurza się

do wody za łupem, wywiódłszy już młode, a i jaskółki domowe szybują nad wodami,

zbiwszy się w gromady, i szpaki obsiadają chmurami łozy i trzciny nadbrzeżne, lub ważą

się wielkim czarnym obłokiem po całych godzinach nad pastwiskami, spadając tylko na

chwilę na błonia pomiędzy pasące się bydło; — słowem ptactwo nie jest już śpiewne, ale

głośne jeszcze na początku żniw. Z wielkich śpiewaków nie zamilkł tylko jeszcze leśny

skowronek, wyższego jeszcze głosu od słowika ptak, i gdyby był tak pospolitym jak słowik,

danoby mu nad słowikiem pierwszeństwo.

Samury trzymają się w tym czasie z warchlakami w gaistych, zwartych, ale

skrajnych lasach. Stary dzik poczyna się zbliżać do hurtu, który się kupą trzyma i w polach

niekiedy wielkie robi szkody, mianowicie nocą; ztąd też sa okolice, gdzie „z ognistą

obławą” (to jest płonącemi wiciami i snopami na tykach) poluje się już w tym czasie na

dziki, przejmując obławą łan przez nie zajęty i spędzając je napowrót do lasu. Zuchwałe

ustępują tylko z trudnością, a że się wolno i stadem cofają, ztąd jest tego rodzaju polowanie

łatwiejsze od innych na dziki, a częstokroć bardzo wdzięczne.

Z końcem tego miesiąca, gdy owsy w mleczko idą, poczyna wychodzić i niedźwiedź

nocą na polany leśne owsem obsiane, zbiera w snop na pniu stojący owies i wysysa z niego

mleczko; tu tedy bije go nocą na zasadzkę mały myśliwy, bo co noc wraca do tej samej

polany, dopóki całego nie wytłucze owsa, lub gdy blizko polany w oszyjkach lasu się

trzyma, łatwo go otropić i objechać w tym czasie i wyprawić łowy na niego po dniu.

Niedźwiedzica wodzi się z piastunami, ztąd też jest daleko trwożliwszą od samca;

żywi się jagodami leśnemi po odludnych porębach lub zawalnych i załamanych lasach, które

ostrzężyną, malinami i borówkami porastają, i w tym czasie można na nią polować, jeżeli

chodzi o schwytanie młodych niedźwiadków na chów, bo po zabiciu niedźwiedzicy piastuny

są nieradne i do schwytania łatwe.

Gdzie tego potrzeba, a jest wiele zwierzyny w lesie lub zwierzyńcu, można już w

tym czasie z tropowcem lub na upatrzonego polować na rogacze. Jeleń i kozioł, daniel i łoś

ma już róg twardy i oczemchany, dobrą skórę i mięso i idzie na strzał. Łanie i sarny z

cielęciem trzymają się jeszcze samotnie gęstwin gaistych; reszta zwierzyny przechodzi na

wielkie, zwarte lasy, gdy już rogaczom rogi napowrót skostniały, i trzyma się tam stadem

aż do czasu rykowiska. Miejsca te gdzie jeleń i kozioł czemchają rogi, są znaczne po korze

dzew. Czemchają je najprzód o miękką korę iwiny, młodych wierzb i osik; następnie o kory

twardsze. Miejsca te wypada zaznaczać i stawiać w nich sól do lizania w małych

skrzyneczkach, wymieszaną z czystą gliną. Jestto jedyny sposób przywiązania przechodnich

jeleni i sarn do miejsca, równie jak stawianie małych stogów siana po gęstwinach, gdzie się

jelenie i sarny zimą trzymać zwykły.

SIERPIEŃ.

ZEGAR NIEBIESKI NA SIERPIEŃ.

Rok się przeważył i dnia już ubywa.

Coraz mniej kwiatów dostać już z ogrodu,

Lecz mleczna droga coraz jaśniej spływa

Ku południowi od małego wschodu.

Pysznie się snuje po niebie jej wstęga

I coraz większem światłem się nawodzi.

Gdy przez południk na niebie przechodzi,

Lecz czaszki niebios jeszcze nie dosięga.

Panna stanęła już na żytnim łanie,

To chór żniwiarek rankiem przy niej stanie,

I gdy przepiórka pod garście przypada,

To Lis do Gęsi na niebie się skrada.

Gdzie rąb miecznicy nad małym zachodem,

Strzelec z wieczora wysunął się przodem

I łuk napiąwszy na swe gody czeka;

Bo ledwo z łanów Panna sprzątnie zboże,

To już i łowów pora niedaleka

I trąbka zagra w polach i na borze.

W prawo od Strzelca wyżej na zachodzie

Stoi Wężownik, a w tym samym pasie

Orzeł wyleciał już z gniazda w tym czasie

I ponad ściernią buja w rannym chłodzie.

Więc nieco niżej, a od Orła w prawo,

Na tle miecznicy Wąż się kłębem toczy

I gwiazdy świecą w ogonie jaskrawo,

A dalej jeszcze Byk po ścierni kroczy.

Pomiędzy Wężem co się zjadłe wspina,

A na zachodzie Antinoa stopy,

Jest zawieszona zwycięzka Janina (*)

I z gwiazd się biorą do chwały pochopy.

Na małym wschodzie Wodnik już podchodzi,

Co mokre chmury i mgły z sobą wodzi;

Pod nim znak Ryby, dalej Pegaz pędzi,

Od niego Baran w prawo o dwie piędzi,

W lewo Wieloryb; bo kiedy nie stanie

W polach już zboża, a po lesie grzybów,

Ani łabędzia na ciepłym limanie,

Pocznie się w morzach połów wielorybów.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Sierpień, to miesiąc żniw. Im bardziej dochodzi zboże, tem więcej krząta się ptactwa

i drobnych zwierzątek około źrałych kłosów. Jakoż w tym czasie porastają sporo

wywiedzione gniazda ptaków; stare, wypierzywszy się, porosły nanowo i są tłuszczem

oblane, a wszelkie zwierzątko żyjące ziarnem dobrze ogładzone i świecące, krząta się około

zbierania zapasów na jesień i zimę. Żniwa nadają zupełnie inny ruch ptactwu, które aż

dotąd falą zbóż zakryte, swobodnie sobie bujało. Skoro tylko zadzwoni sierp w łanach,

skoro tylko ozwą się głosy i śpiewy żniwiarzy, pierzcha od tej obławy wszelka płocha

ptaszka, podrywa się z pod nogi, albo ciekąc cichaczem, uchodzi ku przeciwnej stronie,

lękając się nietyle jeszcze samych żniwiarzy, ile raczej gołej ścierni i drapieżnych ptaków,

które się w ślad żniwiarzy ważą nad złocistą ściernią.

Najpierwsze wynoszą się ztąd stróżliwe dropie w otwarte obłogi i jałowe pagórki, a

przepiórki, ciekąc i wodząc częstokroć jeszcze ostatnie gniazda, uchodzą zwolna tylko przed

żeńcami. Zrazu znajdzie się jeszcze przytułek i pod garściami, i pod snopem, i pod

półkopkiem, i nocą nawabiają kwoki drobne pisklęta. Ale kiedy już dograbek i obżynek

przejdzie całe łany, a wóz pawężny zwiezie dostatek do stodoły; kiedy pierwszy chłód

schodzącego lata pociągnie po ścierniu, wówczas rozproszyło się już całe ptactwo aż dotąd

w zbożach żyjące i poczyna się zbijać w gromadę, ściąga się około gumien, przysiada po

drogach po których zwieziono zboża, lub szuka miedz, krzakami porosłych zboczy,

nieskoszonych jeszcze owsów, niewyżętej jeszcze hreczki, łanów kukurudzy i ziemniaków.

Z końcem żniwa spadają wędrowne siwki, przypadając stadem na pokosach, po drogach i

tokach, a nocą zbijają się całe stada dzikich gęsi i kaczek, szukając żeru na pokosach owsa i

hreczyska. Dniem zaś zbierają się z okolicznych gniazd bociany i krążąc wysoko wielkiemi

kołami, gotują się już do drogi za morze.

To śmiałe szybowanie bocianów, które się w locie swoim coraz wyżej wznoszą, w

wielkie zebrane gromady, ma cóś dziwnie uroczystego w sobie. Często jeszcze spadają na

łąki, ale trzymają się już od swych gniazd zdaleka, dumając i radząc o przyszłej żegludze,

aż sąd odbywszy, w końcu przed drogą rozszarpią jednego z pomiędzy siebie w mgnieniu

oka, a potem z wielkim krzykiem wzbijając się w górę, zawiązują się w klucze i ciągną do

cieplic.

Wiele ubywa już wdzięku widokom sielskiej natury, gdy bociany odlecą, gdy

klekotu ich nie słychać z nad gniazda, a okazałego żeglarza powietrznego zabraknie dla oka.

Wieniec ciernisty bocianiego gniazda biorą w posiadanie wróble na zimę i ścielą sobie

mieszkalne gniazdeczka, a smutny po bagnie długo jeszcze chodzi jedynak bocian, pozostały

od pary z zabitym, aż go co zje lub porwie, lub aż w końcu zlitują się nad nim chłopaki i

zabiorą banitę do dworskiej kuchni na zimę.

Wiele także ubywa już wdzięku, gdy wieczorne kruczenie żurawi od wierzchowiny

stawów lub od łąk leśnych nie dolatuje ucha, gdy zabraknie podniosłego głosu ich kruczenia

i wesołych tańców wieczornych.

W gromady i stada zbite ptactwo płoche trzyma się bardzo trwożliwie i przeciąga

samotne pustkowia, przypadając tylko chwilowo na obrosłych przyczółkach, na samotnych

czubałkach pagórków, lub miedzach podszytych jagodami, jałowcem, głogiem i tarnin,

gdzie czuje się bezpieczne od drapieżnego ptactwa.

Baczne oko dośledzi w tym czasie i niezwykły ruch drobiu i domowego ptactwa, i

niezwykły ruch ptactwa wodnego. Skoro tylko półkopki rzędami staną po poletkach i

łanach, wyrusza w pole cały drób, który się aż dotąd trzymał obejścia albo błonia wioski i

od wiosny nie przeszedł ani płotu, ani kołowrotu. Kury idą w tym jedynym czasie daleko w

pola na pokłosie; gęsi wiejskie zbierają się w wielkie stada, a stróżliwe gąsiory obmyślają

jakby tu przejść kołowrót, który teraz niepilnowany, stoi już otworem.

Statecznie ciągną te stada, póki nie dojdą do kołowrotu; lecz przebywszy kołowrót,

podnoszą się z krzykiem niekiedy w powietrze i spadają na ściernie pomiędzy półkopki, a

nim się pokłosie skończy, porastają młode gęsi tak sporo, że młodych od starych rozróżnić

nie można. Nawet kaczki domowe cieką rowami i bruzdami w pola, a choć nie pogardzają

ziarnem, chwytają raczej polne koniki, gąsienice i ścierniowe pająki, które w tym czasie

odnowiwszy gniazdo, roją się w słonecznej ścierni. Na kapuśniskach opierają się ostatecznie

kaczki, gdzie żer gąsienic je zwabił. Najwcześniej wracają kury do domu, po nich kaczki, a

po bydle dopiero wracają gęsi białemi, wielkiemi stadami i rozchodzą się po ulicach wioski,

odwiedziwszy wprzód jeszcze stawy lub jeziorka.

Kiedy w polach kopno, to i wesoło. Okolice od wiosny niewidziane, odkrywają się

oku po wyżęciu zboża; złota ścierń połyskuje w rosie i cały krajobraz się zmienia, bo bydło

ciągnie przez ściernie, a konie pasą się na skoszonej łące, której nie puszczono w otawę.

Z każdym dniem więcej swobody dla ruchów ptactwa i bydła, które bez szkody ze

ściernią na łąkę, z łąki na ściernie przechodzi. Przez całą wiosnę i całe lato po miedzach i

krzakach, po wiklinach i lasach, po wiejskiem błoniu lub jałowym ugorze pasiony statek

zbiera się teraz w otwartych polach, a o chłodnym poranku lub wieczorze wznoszą się dymy

z polnego ogniska, przy którem się kupią, grzeją i pieką ziemniaki pastuszki.

Już też pod koniec sierpnia poczyna się siew bartłomiejski i w rąbki składa pług

świeżą skibę. Za pługiem żywi się pies wsiowy i spadają pierwsze wrony, malo przez lato

widziane, zbierając to co się wykłuwa z ziemi po odłożonej skibie. Psy też wiejskie

poczynają się ogładzać w tym czasie, bo i dla nich już przednówek skończony, kiedy nowy

chleb w chacie, a wrony nabierają zuchwałości, przekomarzając się z psami za oraczem, że

się nie boją potem psa na obejściu, gdy je jesień spędza do wioski i przejeżdżają się nawet

wierzchem na świni.

Taki sam ruch poczyna ożywiać i ptactwo wodne, gęsi i kaczki dzikie, które aż

dotąd lęgły się po niedostępnych kaczyńcach i przerosłych spławach. Porzucają pielesz

swoje i przenoszą się na wielkie stawy i jeziora, spadając na otwarte halawy, nieobrosłe

trzciną i szuwarem. Kaczki, które się po drzewach w zapadłych i nieprzystępnych łąkach

gnieździły, szukają teraz wielkich i otwartych zwierciadeł wód, trzymając się zawsze

wszakże na halawach, opodal brzegów i grobel. Zrazu nie łączą się te stada z sobą, lecz

każde gniazdo wodzą z osobna kaczory i gąsiory, aż nareszcie silniejsze przemogą i ład

uczynią w tych stadach.

Gwar tego ptactwa jest od świtu wielki i zdaleka słyszany. Niespokojnie zrywa się tu

i ówdzie stadko i wraca do miejsca gniazdowiska swego, albo szuka w nowej i nieznanej

sobie okolicy żeru samotnych oparzelisk, lub stepowych i leśnych jeziorek. Ztąd krzyżują

się tu te stada w równych kierunkach w ciągu dnia całego, niepokoją się, nie mogą się

zgodzić z sobą na otwartych wodach, wzbijają się wysoko i rozpatrują się w całej okolicy,

strzegąc się strzału.

Wrzawa ptactwa wodnego o świcie na otwartych wodach (które nieraz dosłownie

biorąc zaczernia całą powierzchnię wód), jest głosem natury na sierpień. Towarzyszy mu

zawsze jeszcze hukanie bąka wodnego i przenikliwy śpiew i świegot wodnych drozdów,

które teraz obsiadłszy trzciny całemi gniazdami, straszliwie hałaszą. Nad błoniami i łozami

ważą się szpaki w coraz większych chmurach i w tym miesiącu jeszcze podziwiać trzeba i

zwroty tej chmury, i szybowania powietrzne, których jak na komendę kształty, wielkość i

kierunek zmienia, jak gdyby czarodziejską różczką kierowana.

Wszelka ptaszka czuje się arcyswobodną w tym czasie; po odnowieniu gniazda, po

wyżywieniu młodych, upierzona nanowo i oblana, używa swobody ruchów i ćwiczy w locie

swe siły, zbijając się w wielkie gromady.

Tę sarnę swobodę widać i w ruchach bydła po żniwie. Polowanie jest zawsze i w

tym miesącu na łodzi i po błotach na wodną i błotną ptaszkę, której małe i wielkie ciągi

obudzają czujność myśliwego; w żadnym czasie nie jest też ta zwierzyna lepszą i więcej

oblaną. Na lodzi o świcie przebija się myśliwy przez oczerety ku odkrytym, halawom.

Czem dzień gorętszy, tem lepiej dosiada krzyk i dubelt na błocie, zwłaszcza po deszczu,

albo na przyparek, a wieczorem ustawiają się myśliwi wzdłuż grobli, albo po brzegach

stawów i jezior, gdzie kaczki stadami i dosyć nizko ponad ziemią na nocne ciągną

żerowiska. Polowanie tego rodzaju jest bardzo wdzięczne. Do zorzy wieczornej padają

strzały i kilku myśliwych pali nieraz do tego samego stada. Do północy prawie słychać

nieustanne wachlowanie skrzydeł w powietrzu. Robią się też w tym czasie zasadzki przy

półkopkach na dzikie gęsi, a na wczesnych hreczyskach na kaczki, gdzie ptaki te nocą

chmurami spadają.

Dziki trzymają się gąszczów, ale w lasach skrajnych, które o uprawne łany graniczą.

W czasie gorącym szukają w leśnych błotach barłogu. Wodzące samury chodzą jeszcze z

warchlakami z osobna. Jałowe łoszki, podświnki i wycinki trzymają się hurtu. Stary odyniec

chodzi jeszcze z osobna, ale wpada już niedy na chwilę do stada.

Jelenie i sarny trzymają się także w skrajnych przylaskach, albo w polnych gajach,

wychodząc w zboża, szczególniej gdy im owad leśny dokuczy. W gorącym czasie szukają

łanie i sarny żywych samotnych źródeł i zbierają się przy nich stadkiem, szczególniej o

ranku i wieczorze; w czasie zaś skwarnego południa układają się w cieniu na ziemi,

szukając chłodu, i drzemią spokojnie obok cieląt, w miejscach tych głównie gdzie dwa zioła

rosną: jeleni język i turzyca, bo z nich najmłodsze odgryzają listki.

Zające robią sobie w tym czasie nory na północnej stronie w oraninie, szukając

chłodu, albo zakopują się w świeżej skibie głęboko i mają młode drugiego miotu.

Cietrzew z samicą i młodemi trzyma się w wielkiem ukryciu i bardzo cicho w

gęstwinach. Skowronki poczynają się pierzyć. Kuropatwy trzymają się z młodemi w jarych

posićwach późniejszych i szukają źródeł w czasie upałów po obrosłych zboczach.

Jarząbki trzymają się wielkich, chłodnych gąszczów i obsiadają najniższe gałęzie

drzew całemi gniazdami, strzegąc się drapieżnego ptactwa.

Po świętym Bartłomieju poczynają się walne łowy na jelenie i kozły, które w tym

czasie są najlepsze. Rogacze idą tu jeszcze na strzał. Rozpoczyna się także polowanie na

borsuka, który jest najlepszy w tym czasie, tak pod względem skóry, jak sadła; ztąd też

poczyna się tu polowanie na niego z jamnikami na jamach, na zasadzkę nocną przy

utkanych jamach i na żelaza. Poczyna się także polowanie z siatkami dziennemi i nocnemi

na kuropatwy, skowronki i przepiórki, które się przez zimę chowa, i z połami na drobną

ptaszkę.

Na zasadzkę poluje się w grochach i wykach na dzikie gołębie i grzywacze. Po

połowie sierpnia zaczyna się też polowanie na młode zające, czyli tak zwane marczaki, a na

błotach zawsze jeszcze rozjazdem i na sidła.

Młode drapieżne zwierzęta pozbywają się kłaczystej wełny z końcem tego miesiąca,

a pokrywają się gładkim włosem i sierścią. Młode lisy i wilczki biorą się teraz na chów.

Gdy się wilki w tym czasie jeszcze wabią i nie rozeszły się, najłatwiej wybić całe gniazda,

nim się jeszcze szkodnicy rozejdą, obstawiając wilcze debry sieciami. Równo ze

skończonem żniwem rozpoczyna się polowanie z charty, a między matkami na rogacze;

więc w ciągu całego sierpnia trzeba lepiej pamiętać o psiarni. Ogarom i niedźwiedzim

kundysom dodaje się do osypki nawaru, a chartom baranich nóżek, aby były w sile. Od

początku też sierpnia puszcza się na tropy ogary, dla których pierwsze pole idzie po

porannej rosie w krzakach i małych kniejach, aby się układały do nawoływania myśliwych,

rozumiały głos szczwaczy i głos trąbki. Charty powinny przynajmniej w tym miesiącu

przebywać w stajni myśliwych koni i być upięte pod żłobem tego konia, przy którym

chodzić będą.

Rankami i wieczorami wypada je w pola wyprowadzać, przy końcu na smyczy, aby

się uczyły chodzić sforne, aby się nie ciągnęły i nie lazły pod konia. Przeprowadzając

charty, trzeba je oswajać z trzaskiem harapów, obudzać ich czujność, uczyć haseł i

poszczuć czasami w polach domowego kota. Czas też wielki pomyśleć o wszelkich

przyborach myśliwych, o odebraniu strzelb od ruśnikarza, o poostrzeniu żelaz, o naprawie

myśliwych siodeł i rzędów, o odnowieniu troków, smycz, sfor i drążków, a w końcu o

opatrzeniu sieci.

WRZESIEŃ.

ZEGAR NIEBIESKI NA WRZESIEŃ.

Wrzesień to jesień, lecz na nocnem niebie

Coraz piękniejsze dla ócz uroczysko,

Bo co się latem za poziomem grzebie,

To teraz świeci ponad ziemią nizko.

Zwierzyniec z mleczną krzyżuje się drogą

I w świetne gwiazdy strop się nieba stroi,

A zanim w świetle gwiazdy się rozmogą,

Wpół wychylony, jak stał. Strzelec stoi,

Bo przypadł czujnie na jedno kolano,

Odkąd na ziemi łowy obwołano,

Odkąd tam trąbka zagrała na lesie,

I już się zgoła wyżej nie podniesie.

Dwoma szlakami nad poziomem nizko

Przeszła mlecznica niebios okolisko (1).

Na wschód od Strzelca, który już nie kroczy.

Znacznie się wyżej Koziorożec mroczy,

Bo pomknął raźno przez turnie urwiste,

Rzuciwszy hale i doliny mgliste.

Nad głową Węża na zapadniej stronie

Jaśnieje klejnot w wspaniałej koronie;

Orzeł się waży nad ziemią z wysoka,

A przy jaskrawej gwieździe jego znaku,

Pławi się Delfin przy miecznicy szlaku.

Kiedy Wieloryb uchodzi dla oka,

Obiedwie Ryby w lewo od Wodnika

Płyną po niebie wyżej, wyżej nieco

I jasna gwiazda pyszczki ich odmyka,

Bo już ostatnie w starem kole świecą.

Pomiędzy świetnym klejnotem korony

I tym Lirnikiem, Herkul się rozpiera,

Kiedy na wschodzie ścierniem przez zagony

Wybiegła Kwoczka i pisklęta zbiera.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

„Wrzesień, to jesień”. W polach coraz widniej, po świecie coraz chłodniej. Swiegot

w gromady zbitego ptactwa, ryk bydła i rżenie koni od błonia i rzeki, — oto głosy natury na

wrzesień. W szyszkowych lasach poczyna się jednostajny szum przeciągłego jesiennego

wiatru, a w stepach, na jeziorach i stawach w dniu chłodnym słychać już poświst suchych

oczeretów. Wronę ptactwo, w gromady zbite, zmienia w tym czasie stanowisko i noclegi

swoje; przybliżając się zwolna do mieszkań ludzkich, obsiada hałaśliwie stare drzewa po

miedzach, lub małe przylaski.

W naturze jak w dziejach. Kiedy się świat zamai i zaruni liściem i zbożami, to

wszystko przysłonione i urocze, a kiedy widno, to i chłodno. Prąd ogrzanego powietrza,

który napływał od równika ku biegunowi, łamie się na schyłku lata, zwraca się z północy ku

południowi i strychuje zimnemi wiatrami ziemię w kierunku północnych i północno-

wschodnich wiatrów.

Lato nie przechodzi przeto u nas zwolna ku jesieni, ale przejście to charakteryzują

nawalne piorunowe burze, które zwykle pod koniec żniw przypadają. Nie jest to wyjątkowe

ani przypadkowe zjawisko, kiedy aż osobne nazwisko tym piorunowym burzom dano,

nazywając je „palikopy”.

Wczoraj było jeszcze skwarne lato i gorące żniwo; ale z północy nadciągnęły

gromowe chmury i po burzy dziś czuje już każdy, że nastała jesień, bo okna spotniały bo się

wszyscy kupią przy kominku, a w polach wznoszą się słupy białych dymów i świecą

wieczorem coraz gorętsze polne ognie.

„Palikopa” rozpoczyna te burze, a pomiędzy matkami (to jest pomiędzy 15 sierpnia

a 8 września) ubywa już znacznie z każdym dniem ciepła i świat przybiera pozór jesienny.

Ztąd też jest przysłowie:

Między matkami jak się zajesieni,

Najdzie Bartłomiej naprzód trop jeleni,

a myśliwy czeka jesiennej rosy i chłodnego tropu. Burza, która się nawalnemi deszczami i

gromady wylewa na równinach, spada już pierwszym śniegiem w wysokich górach i oziębia

na kilkadziesiąt mil okolice górom przyległe, a czy z południa, czy z północy wiatr

pociągnie, to ciągnie nizko ponad ziemią i czuć już w nim chłód jesienny.

Lasy też zmieniają się z każdym dniem więcej po tych ostatnich letnich burzach.

Liść poczyna już polatywać z drzew za pociągiem wiatru, a ten co się jeszcze mocno

trzyma, zmienia swoje barwę. Najpiękniejszym kolorytem grają listne lasy w tym czasie, i

patrząc na nie z oddalenia, możnaby myśleć, że się kwiatami tysiąca odcieni okryły.

Najbardziej uderzający kontrast jest pomiędzy krzewami a drzewami leśnemi, pomiędzy

barwistą tęczą listnych lasów, a ponurą, rudą zielonością borów, która aż w ciemnoczarną

przechodzi. W całym ciągu roku nie mają wielkie krajobrazy nasze tyle gry kolorytu i w

tym jedynie czasie przybierają koloryt ciepły i dodatni, choć już rzeczywiście pochłodniało

na świecie, jestto prawdziwa godowa barwa lasów, kiedy liść na drzewach i krzewach

więdnieje, a owoce przybierają żywe kolory. Jakoż po ostatnich burzach letnich, na

przejściu z lata do jesieni, uspokaja i ściepla się znowu powietrze i nastaje cudowna jesień

złota, najpiękniejsza i najstalsza pogoda w ciągu całego roku.

Raz już dawniej skreśliłem ten świat jesiennego oddechu natury; niech mi tu wolno będzie

do niego powrócić.

Coraz ciszej. Wrzesień! wrzesień!

Słońce rzuca blask z ukosa,

I dzień krótszy, chłodna rosa,

Ha i jesień, polska jesień!

O! jesieni złota nasza!

Tyś jak darów Boża czasza,

Dziwnie mądra, pełna części

I kojącej pełna treści...

W pożegnanie grają lasy

Barw tysiącem, pełnych krasy;

Miedzią, zlotem i rubinem,

I szmaragdem i bursztynem.

Na jesieni świat się mieni

I w dobrane gra kolory,

Pajęczyny srebrem dziany,

Jak kobierzec różnowzory,

Na dzień wielki rozesłany.

Mgła poranna, co nie rada

Wdzięk odsłonić naraz oku,

To się wznosi, to opada,

I uroczy świat w tym mroku,

Co się dzieli na obrazy,

W plątaninie tęcz i gazy,

jak czarowna niby wstęga,

Co te ziemię z niebem sprzęga,

Z srebrnej gazy, z tęczy wątku,

I bez końca, bez początku,

Płynie, sunie i przegania,

I otula, i odsłania

Wdzięki ledwo sercu znane,

A tak pięknie zasromane!

Aż gdy cicho złote słońce

Z dobrą wieścią wyszle gońce,

Mgła uchodzi wielkim zwojem,

I po czarach łzy się żalą.

Za wzgórkami gdzieś niebiosa

Jarząbatą płyną falą;

W blasku słońca perli rosa,

A świat strojny wielkim strojem,

jak matrona się uśmiecha,

I w milczeniu znów oddycha,

I powagą, i pokojem.

Złote słońce i ścierń złota,

Nigdzie głosu, nikt nie śpiewa,

A po duszy się rozlewa

Jakiś smętek czy tęsknota.

Odleciały już bociany,

Polskiej strzechy gospodarze;

Już i żuraw rzuca straże,

W klucz powietrzny zawiązany;

I już tylko od jeziora

Słychać jeszcze wrzask kaczora;

Lub szum długi, gdy gromada

Już wędrownych gęsi spada.

Jesień polska, to matrona,

Przysporzyła i oddaje,

A co wyszło z serca, z łona,

Ukojone całe staje.

A ta srebrna pól tkanina,

Ta jesienna pajęczyna,

Owo rąbek wielkiej pani,

Który ziemia niesie w dani.

Cicho, chłodno, jakoś smętno,

Czule, rzewnie i pamiętno;

Bo wianuszki dawno zwite,

Wielkie prace odprawione,

Wielkie burze już przebyte,

Wielkie bóle ukojone.

A więc słońce zlotem ciska,.

A złociste łanów ściernie

Srebrną gazą się połyska

I przyświadcza temu wiernie,

W wielkiej ciszy, w wielkiej wierze,

Niebo, ziemia, człek i zwierzę.

W tym czasie powszechnego ukojenia w naturze, jest i stan wód na potokach i

rzekach w ciągu całego roku najniższy. Bezpiecznie idzie bydło w bród, a ludzie

przebywają po rzuconych kładkach, lub brodząc nawet, spławne rzeki. Wody też

oczyszczają się od namułów, przybierając właściwy sobie koloryt, i tu rozpoznasz dokładnie

górskie, leśne, jeziorne i stepowe wody już po ich barwie. Potoki i rzeki można przejrzeć aż

do dna i widzieć nietylko rybę cicho chodzącą, ale nawet w dniu słonecznym jej cień na

dnie rzeki, stawu lub jeziora za nią chodzący. Wszelka ryba płynie w tym czasie pod wodę i

szuka głębszych toni, przerzuca się w powietrzu przez mielizny i podwodne groble, a pstrąg

przerzuca się nawet przez wodospady i pluśnie często pomiędzy rzecznemi kamieniami,

goniąc za łupem. Jak srebrny promień drobnego piorunu, łyska on się w tym rzucie do

słońca całemi godzinami nieraz, chcąc się wydobyć na wierzch wodospadu, aż się w końcu

znuży albo wydobędzie. Rankami snują się już mgły jesienne, przysłaniając w części uroczy

krajobraz. Jak wyspy na morzu pływają pagórki i gaje wierzchem tej powodzi, a gdy słońce

podbiegnie, opada mgła obfitą rosą i przeciągają lekkie, srebrne, jarząbate chmurki na

niebie. Długie cienie łamią się już z południa, a kiedy słońce w nieszpór idzie, stoi bez

promieni, jak wielka złota lub pąsowo-złocista kula, w wianuszku lekkich obłoków. Z

każdym dniem więcej pusto w polu, bo i ostatnie półkopi znikają i ostatnie kawałki późnego

owsa i hreczki. Tu właściwe też pole nastaje na charty, i miło objechać i poszczuć szaraka

po obłogu, lub w mglistej dolince puścić charty na liszkę wracającą ode wsi do lasu.

Co mi diabli zławiać tłumem,

Za psim w tropy - biedz rozumem?

To mi licha gra!

Nasz brat w polu, świat otwarty.

Dawaj konia! na smycz charty!

A hajże go! ha!

Na koń! na koń! a ochoczo!

Patrz, jak stępem konie kroczą,

Jaki piękny świat!

Więc szeroko zająć światem,

Kot dziś siedzi na kosmatem.

Lub pod skibę padł.

Przypadł, siedzi, pal z harapa!

Ależ palnął! ależ szkapa!

Patrz, jak chart to zna.

Odkąd stepy, odkąd gracze,

I na stepie dojeżdżacze,

Krew tych chartów gra.

Sławne charty ziemi buta.

Hej, gdzie Czehryn, gdzie Sławuta

Każdy zna ten ród,

I niejedno tam zawiedzie,

Lecz z tym chartem człek na przedzi

I nie próżny trud.

Sokół poda wichrom skrzydło,

A ta Strzałka to pieścidło,

Czy widzisz jak drży?

To rączości i krwi znamię,

Ród nie zwodzi, krew nie kłamie,

Ale ogniem skrzy.

Na trzy smycze pierwsze pole,

Ale gniazdo to sokole,

Wiec nie pola licz,

Tylko otwórz dobrze ślepie

I nie prześlep co na stepie,

Tylko gracza życz.

Raźno idą konie szlakiem

I człek radby zlecieć ptakiem,

Bo jak pomkniem w dzicz

I jak ruszym z miejsca kota,

To dziurawą czapkę złota

Za charta mi licz.

W polu człowiek coś tam warty,

Gdy koń pryska, skomlą charty,

To mi graj w te grę!

Bo na łupie tylko siada

I na nagiej skale składa

Orzeł gniazdo swe.

Zawsze było moje zdanie,

To mi męzkie polowanie,

Gdy człek na koń siadł,

Gdy z sokołem łowów niema,

Tem się człowiek jeszcze trzyma,

Że na koniu chwat.

Bo i w koniu, bo i w człeku

Krew dowodna płynie z wieku

Wielką, dziejów grą.

Nie zająca, lecz sumaka

Bierze u nas już smycz taka,

Tak te charty rwą.

Hajże! hajże! jak tarninka

Kot zaspany dał kominka,

Znać swą sztukę zna;

Znaj sokola teraz z lotu,

Już go liznął bez obrotu

A hajże go! ha!

Jakoż jest w tym czasie i komu i koło czego pojunaczyć, bo polowanie na łodzi i na

błotach trwa jeszcze ciągle w pierwszej połowie miesiąca, a w drugiej połowie poczyna się

polowanie z charty w polach i stepach, a z ogary po krzakach, po ściankach i gajach na

małego zwierza, a następnie już i na grubego zwierza w kniei, gdzie się w wigilią św.

Michała walne rozpoczynają łowy. Jeżeli przeto kiedy, to w tym czasie potrzeba znać

dokładnie stanowisko zwierza.

U jeleni, kozłów, danieli i łosiów poczyna się czas rykowiska; wszelkie rogacze tedy

odszukują takroczne miejsca rykowiska swego w zwartych, samotnych lasach,

przegrodzonych małemi leśnemi polankami, zbierając się w stada u żywych źródeł. Rogacze

wpadają wieczorem do stada, a odchodzą rankiem, dziczeją i są bardzo złe w tym czasie.

Licząc od początku września, trwa czas rykowiska pięć do sześciu tygodni; więc nietrudno

opatrzyć stanowisko rogaczy i odszukać po beku głośnym, który przez całą noc nie ustaje.

Gdzie polowanie urządzone, bije się tylko rogacze i szuflaki w tym czasie na upatrzonego.

Stada dzików przeszły po skończonych żniwach na wielkie lasy i leżą po bagnistych

sołotwinach. Sarny trzymają się jeszcze w skrajnych przylaskach, ale rogacze upatrują

gęstwiny i przeprowadzają zwolna stadka w zwarte lasy.

Zające mają w początku miesiąca poraz ostatni młode, które stają się zazwyczaj

łupem dzikiego ptactwa, znalazłszy się na nagiej ścierni. W czasie pogodnym leżą w

owsianej ścierni lub na oraninie, w czas wilgotny pod kosmatemi komeszami, w tarninach i

podszytych miedzach.

Wilki rozchodzą się w tym miesiącu z gniazda; lisy powracają z letnich polnych nor

do zimowych jam, trzymają się krzaków i wychodzą tylko pod zasłoną mgły na

myszkowanie w pola, niedaleko krzaków i podszytych kniei, gdzie rozrodzone gniazda

myszy polnych dają i starym i młodym obfite pożywienie.

W tym czasie też odpędzają lisy, borsuki, łasice, kuny, tchórze i żbiki młode od

siebie, które odtąd zmieniają miejsce i w części znacznej wracają do wiosek i siedzib

ludzkich; mianowicie zaś łasice, kuny, tchórze i żbiki przebywają odtąd po domach i

strychach, po stodołach i spichrzach i po młynach, dokąd się także wielka część myszy

domowych i polnych ściąga, w miarę tego jak po świecie chłodnieje.

Kury leśne, jakoto głuszce, cietrzewie, jarząbki, powracają w tym czasie już do

zimowych stanowisk i trzymają się wielkich, samotnych gęstwin. Kuropatwy zapadają w

obrosłe zbocza i kapuśniska.

Od połowy września poczyna się ciąg skowronków.

PAŹDZIERNIK.

ZEGAR NIEBIESKI NA PAŹDZIERNIK.

Kiedy z dniem każdym coraz więcej chłodnie,

Gdy świat zasępią te jesienne słoty,

Niebo gwiaździste wystraja się cudnie

I świetne gwiazdy idą w kołowroty,

I mleczna znowu wyiskrza się droga,

I pierwsze gwiazdy idą znów na czasy,

Niebo jesienne staje pełne krasy

I po tych gwiazdach trafia człek do Boga,

Kiedy na ziemi wszystko się zatarło,

Kiedy co żyło wszystko obumarło;

Bo jedne gwiazdy patrzą na nas łzawo,

Jakby się czegoś nad ziemią żaliły.

Inne mrugają ku nam błękitnawo,

A inne jeszcze stoją, pełne siły,

Błyszcząc rubinem i patrzą jaskrawo.

Z jednemi tedy wolno się pożalić,

Z drugiemi kochać aniołów miłością,

Z trzeciemi pałać serca gorącością,

Z wszystkiemi razem Pana domu chwalić.

Gdy mgły się mokre ponad ziemię ścielą,

Gwiazdy się tylko do serca anielą;

Kiedy mróz grudą pustą ziemię ściska,

Niebo tak wielką pogodą połyska,

Jakby tam wiosna schodziła z kolei;

Gdy świat w rozcieczy, ziemia bez nadziei

Żywot się ze dnia tu na noc przekłada

I jest w niebiesiech na niedobór rada.

Gdy wszystko żywe na ziemi umiera,

Niebo swój skarbiec dla duszy otwiera

I świecą znowu klejnoty na ziemi,

Co tam świeciły wiekami całemi,

Od pokolenia każdego witane,

W każdym narodzie mądrym ukochane.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Z każdym dniem chłodnieje i zmienia się coraz więcej koloryt widoków; coraz

rozleglejszy widokrąg odkrywa się dla oka. W polach leży wszystko jak na dłoni, a liść

lecący z drzew odkrywa niejeden widok, przez całą wiosnę i całe lato zakryty dla oka.

Widać już i wierzchem lasów i śród lasów niejedno. Wyschły osoki i trzciny, które

pokrywały wody, i już z oddalenia błyszczą się znowu wielkie zwierciadła stawów i jezior, i

srebrne wstęgi rzek, których teraz nie przysłaniają wikle lub oczeret. Z każdym dniem

chłodniej lub widniej. Różnica zachodząca pomiędzy ciepłem pogodnego dnia a chłodną

nocą jest bardzo znaczna, bo w południe ociepla się czasem do dwudziestu stopni jeszcze, a

nocą ścina się rosa szronem i nieraz zabieleje świat cały o ranku. Nieraz zaleje szron, rosa

najobfitsza w tym czasie; ztąd czy po rosie, czy po szronie jest codziennie trop świeży i

objazd na grubszego zwierza łatwy; ztąd też poczyna się już urocza gra mgły porannej i

wieczornej.

Cienie coraz dłuższe; seledynowe i fioletowe odcienia nieba i chmur, po rąbkach

jeszcze ozłacane, grają w świetle słonecznem, gdy się słońce chylić poczyna. Na niebie i

ponad ziemią gra kolorytu cudna; ale na ziemi wszystko coraz więcej szare. Po przejściu

ostatnich burz jesiennych, na przesileniu uspokaja się znowu powietrze i nastaje babie lato

pod koniec miesiąca. Powtórnie kwitną wtedy niektóre kwiaty wiosenne i zapach

macierzanki roznosi mgła osychająca po słonecznych zboczach; snują się srebrne pajęczyny

i błyszczą szczególniej w rosach albo w szronie, nawodząc świat cały srebrną, gazową

tkaniną.

Jeżeli babie lato zawiedzie, to nie zawiedzie z pewnością słota jesienna, która zwykle

dnia trzeciego po przymrozku bywa. Ranki i wieczory zwykle i chłodne i mgliste, a pod

koniec miesiąca pada już często mokry śnieg z deszczem pospołu.

Rolnik liczy już od Matki Bożej Różańcowej głuchą jesień; jakoż straciły już gołe

ściernie złocisty swój połysk, a paszniste ściernie zieloność swoje, gdy po nich przeszły

stada tłoką. W mgle porannej ciągną stada nie pasąc się, bo już rosa chłodna, i rycząc, bo

już w polu goło; miedze tylko rozgradzają jeszcze zielonością szare ugory, lub czarną

oraninę, a tylko łąki wyszłe z pod otawy ciągną się jeszcze zielonemi smugami wzdłuż

dolin. Ozime posiewy żyta, które z razu schodziły czerwoną szczotką, przechodzą teraz w

zielone krzaczki, a szmaragdowa zieloność ozimej pszenicy mszy się w rosach i odbija

żywo od ciemnego tła czarnoziemu.

Ruch też ptactwa zupełnie inny. Wielka część płochej ptaszki odleciała już do

cieplic; cicho w polach i na łąkach, pusto po halawach. Drapieżne ptactwo krąży

pojedynczo, wysoko ponad ziemią w wielkich kołach i unosi się daleko, bo coraz trudniej o

zdobycz, więc buja i uchodzi w ślad płochej ptaszki za morze. Sadowa ptaszka, która się po

pniach i gałęziach wspina i przysiada, ściąga się około dziupeł i sadów, a ta co gromadnie

żyje, zbija się w coraz większe gromady, trzyma się trwożliwie stada, zmienia ciągle

miejsce, szukając żeru lub uchodząc przed nieprzyjacielem. Ptactwo wodne ciągnie w części

do cieplic, a w części przenosi się na żyzne oparzeliska i stepowe jeziorka, gdzie do

pierwszych mrozów dosiaduje, lub na zimę zostaje. Wronę też ptactwo zbija się w gromady

coraz większe; gawrony spadają nieraz tak wielkiemi stadami na zarunione oziminy, że się

całe łany czernią. Największy ruch wronego ptactwa o świcie, gdy się w przylaskach

gromadnie i wrzaskliwie zbiera; O wieczorze, gdy od zorzy leci, szukając noclegu, lub

tłumiąc się przeczuwa słotę. Miejskie kawki wracają do wież i murów, domowe sroki

przybliżają się do obejścia, a w dzień pogodny ciągnie wysoko ponad ziemią pojedynczy

kruk w jednym kierunku, jak gdyby na całe mile upatrzył lub wietrzył cóś z wysoka, i

kracze zrzadka, nie zmieniając kierunku od chwili gdy się w oddaleniu ponad ziemią dla

oka wybije, aż do chwili kiedy po drugiej stronie za widokrąg zapada.

To kraczenie i wrzask wronego ptactwa po starych drzewach i skrajnych

przylaskach, to głos natury na październik, któremu towarzyszy ryk coraz większy bydła, a

po kniejach granie psów i odgłos myśliwskiej trąbki.

Od świętego Michała

Trąbka dla nas zagrała

I gwar psiarni się niesie

I paździerzy po lesie.

Jakoż zmienia się barwa lasów z każdym dniem więcej i opadają dojrzale nasiona.

Dziki idą na żołędź w dąbrowy, a na bukiew w buczyny.

Młode warchlęta porastają bardzo sporo, a podświnki o drugie tyle. Samury

odżywiają się po odkarmieniu warchlaków; hurt jałowy pęcznieje, a stare dziki nabierają

zuchwałości i siły. Dla jeleni czas to rykowiska, więc trzymają się stadem w samotnych

lasach około źródeł i beczą przez noc całą, niewidziane we dnie, lecz w nocy na mile

słyszane.

Łosie przechodzą na godzinę przed wieczorem z wielkich, ciemnych puszcz i lasów

na odkryte hały, przebywając rzeki i jeziora wpław, bo i dla nich czas bekowiska. Klępy z

cielętami nocują z osobna na odkrytych, nieprzystępnych halach w kępach olchowych, gdzie

się bezpieczne czują od wilka, a przez rzeki i jeziora płyną stare szuflaki, na bek stada,

które się nocą do hurtu zbiera w miejscach bekowiska. Na łodzi bywa tutaj częstokroć

polowanie na łosie bardzo szczęśliwe, bez psów i obławy, bo przeprawiają się zawsze w

tem samem miejscu przez wody i przez hały do kęp i nie zmieniają raz powziętego

kierunku, nawet na odgłos gęstych strzałów. Łoś płynie bardzo równo i pewniejszy tu

strzał, ale w oko trafić trzeba, bo prócz szufli i głowy, nic nie widać z wody. Hały są na

całe mile odkryte i tak bagniste, że inny zwierz po nich nie przejdzie, a gdyby się do cieląt

skradał, jest już z bardzo daleka słyszany od czujnej łoszy. Nie z przypadku tedy trzymają

się łosie pewnej tylko okolicy i nie przechodzą linii zapadłego Polesia na południu. Gdzie

niema wielkich, odkrytych hałów, przez które po dniu jasnym ciągną sznurem, powoli i

niedbale przechodząc z puszczy ku kępom i wracając od kęp do puszczy; gdzie niema rzek

o bagnistych brzegach i wielkich jezior, — tam i łosi niema. Pławienie się łosi na wielkich

wodach i jeziorach należy do ich natury. Potrzebują one tej kąpieli, kiedy się owady pod ich

skórą lęgną, gdyż w skutek, tego cierpienia narastają po nich bolączki, zanim się wylęgłe

owady przez skórę przegryzą. Potrzebują one tej kąpieli, bo się nią chłodzą w czasie

rykowiska, kiedy za bekiem samicy idą w prostym kierunku przez jeziora i rzeki. Stary

myśliwy na Litwie zrobił mi uwagę, że łoś jest zwierz ciężki i że na każdem polu trop

znaczy. Wie on o tem, więc idzie wpław przez wody i tu ginie trop jego na wodzie dla

myśliwego i dla ogara i dla zwierza, któryby go tropił. Ztąd też płyną łosie przez rzekę z

wodą lub pod wodę, aby trop zatracić, ale nigdy naprost i wpoprzek rzeki, a gdy już los

pójdzie wpław przez jezioro, niema obawy by go kto stropił, lub jezioro objechał.

Łoś włóczy się po hałach, gdy liść z drzew opadać poczyna i przenosi się w gęsto

podszyte jelniki i szyszkowe bory, z leśnych czarnych dolin, liściastem drzewem porosłych,

bo tu z dniem każdym widniej, więc się nie czuje bezpiecznym.

Jakoż poczyna już brunatna rózga lasów przebijać z każdym dniem więcej.

Cytrynowy liść z brzozy oblatuje z wiatrem i już nagie jej warkocze zwieszają się ku ziemi i

świszczą w powietrzu. Bukowe lasy palą się w ciepłym kolorycie i są podobne do miedzi

świeżo z ognia wyszłej. Dzikie owocowe drzewa błyszczą już resztką purpurowych listków.

Pomiędzy krzewami, jak z wiosny wilcze łyko, tak teraz berberys nawodzi się karminem, a

i owoce i liście przybierają w końcu jeden kolor. Jarzębina zarumienia swe jagody, a całe

lasy jarzębowe, w górach skorosiną zwane, palą się niby w ogniu w czerwieni tych jagód.

Zieloność sosnowych borów zrudziała, a świerkowe i jodłowe lasy przechodzą z ciemnej

zieloności w granatową i czarno-zieloną. Jak wiosną uderzają oko wszystkie odcienia

papuziej zieloności, aż do brunatnej czerwieni, tak teraz się poczyna świat cieniować całą

skałą kolorów; od blado-żółtych i zgniło-zielonych począwszy, przechodzi przez całą tęczę

kolorów dodatnich, aż do ciemno-orzechowych i zielono-czarnych, a z każdym dniem

poczyna przeważać więcej brunatny kolor nagiej rózgi i paździerzy po lesie i w sadzie.

Polowanie jest w tym czasie na wszystko co człek zoczy i na cel weźmie; wszystko

oblane, dołożone, ogładzone, nowem pierzem i nową skórką porosłe. Polowanie z charty

trwa ciągle jeszcze i właściwie najlepsza pora to na charty, bo z każdym dniem chłodniej,

więc szczuć można przez dzień cały. W kniejach i puszczach trwają jeszcze królewskie

łowy na niedźwiedzia, dzika, jelenia i łosia, na sarny, daniele i rysie. Po krzakach i

ściankach, po okopach i łazach poczyna się polowanie szlacheckie z ogary na liszkę i

borsuka. W tym czasie urządzają się wielkie obławy na wilki, a mały myśliwy bije szaraki

na upatrzonego w polach, bo liść leci, więc kot w polu leży.

W połowie października, mianowicie po i 16tym, zaczyna się ciąg jemiołuch,

paszkotów, kostohryzów i kwiczołów. Jedne przybywają z północy, drugie z południa po

winobraniu węgierskiem i spadają u nas na jałowce i późne jagody. W tym czasie są też one

najlepsze, kiedy się na winohradach odpasły, a u nas jałowcami żyją i idą tysiącami na

sidła. Przez cały październik poluje się w krzakach z psem legawym, a w podszytych

przyłaskach z pogonką na słomki, które są oblane i najlepsze w tym czasie. Zając

przebywa, gdy chłodno, w podszytych komeszach, na pogodę w oraninie, w kapuśniskach i

w rzepniskach. Liszka, wydra, borsuk i żbik łagodzi i sposobi się do zimowych leży.

Tchórz, kuna i łasica poczyna się znowu tłuc po strychach, śpichrzach i gumnach. Wróble

cisną się gromadą pod ciepłe strzechy w stodołach i stajniach, a obsiadają szczególniej przed

słotą całemi kępami ociernione płoty i ostrzeszki, w których się bezpieczne od

nieprzyjaciela czują. Czas to dla ptaszników, i wszelka mała ptaszka co gromadami ciągnie i

gromadą spada, łapie się wtedy na poły, samotrzaski i na lep, na ziarno, na konopie,

jarzębinę i jemiołę, a połów tem szczęśliwszy, czem pustsza i więcej bezleśna okolica. Dla

rogaczy wszelkich kończy się ze schyłkiem miesiąca czas rykowiska. U dzików poczynają

się fukać samury i lochy jałowe. Jałowe łanie i rogacze biją się jeszcze na upatrzonego, ale

hurt oszczędzać już wypada. Jarząbki wabione, lecą jeszcze do połowy miesiąca na strzał.

Ciąg skowronków trwa ciągle. Kaczory hałaszą jeszcze bardzo na halawach przed zmianą

stanowiska. Polowanie na łodzi ustaje. Kuropatwy łapią się jeszcze na zimowe chowanie po

dniu i na nocne siatki.

LISTOPAD.

ZEGAR NIEBIESKI NA LISTOPAD.

Lasy na ziemi w gołej rózdze stoją

I mgły się ścielą ponad ziemię nizko,

Myśliwską wrzawą kipi uroczysko,

Ale co większe gwiazdy niebo stroją,

Bo w siedmiu znakach niebieskich pospołu

Pierwszego rzędu gwiazdy są na czasie,

I niebo staje w całej Bożej krasie

Ponad obszarem szarego padołu,

Gdzie się mlecznica na dwa szlaki dwoi,

W znaku Łabędzia Deneb świetny stoi;

Więc Waga w Lirze na karku Woźnicy,

Jaśnieje Kózka przy szlaku miecznicy,

W Lwiem sercu płonie Regillus jaskrawo,

Tak jako pałał w dziejach wielką sprawą.

W znaku Orjona znęcą cię o brzasku

Dwie wielkie gwiazdy uroczego blasku;

A gdy na ziemi łowów sama matnia,

I gdy człek dobry, psiarnia nie ostatnia,

Naówczas Syrjusz we wielkim Ogarze,

(Bo najjaśniejszy na północnem niebie),

Trzyma na mrozie te niebieskie straże

I jest otuchą dla łowcy w potrzebie.

A że to także i mały myśliwy

Chwyta się tropu i tej końskiej grzywy,

A więc w Psie małym

Procjon świeci jemu,

Bo wyjść potrzeba z chwałą i małemu.

Gdy w siedem znaków to się niebo stroi,

Słonce podówczas w znaku Strzelca stoi,

A że człek dobry, psiarnia nie ostatnia,

To na Huberta łowów sama matnia.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Listopad... Przez dwa miesiące polatywał liść z drzewa i w listopadzie poczynają się

już na gołym lesie łowy; naga rózga świszczę w przeciągłym wietrze, a w borach

nieustanny szum, jak we dnie tak w nocy, i choć się w polach uspokajać zdaje, wiatr wojuje

nad sklepieniem w sosnach, jak gdyby się duch puszczy po nich pławił.

Już to przez pięć miesięcy ubywało dnia i ciepła, a przybywało wilgoci w powietrzu.

Obfite rosy, częste szrony, mgły i słoty jesienne rozkaliły ziemię i przepełniły wilgocią

powietrze; nizko tedy opuściły się nad ziemią mgły i chmury i ołowiane niebo zdaje się

ciężyć nad nią.

Przez całe dnie, a nawet przez całe tygodnie, nie wyjrzy słońce z poza. tej szarej

opony. Nizko ponad ziemią ciągną śniegowe chmury i łamią się w olbrzymich bałwanach,

strychując mokrą mgłą wyżyny lub pasma pagórków, które na całe tygodnie znikają wtedy

dla oka.

Widokrąg zcieśnia się, i ani zblizka, ani zdaleka niema na co spojrzeć, bo szare

niebo, szary las, szare pole, powietrze zgniłe i ciężkie. Czasem tylko z odbicia chmur

wyższych oświecają się chmury niższe przykrem, żółtem, fałszywem światłem, które

jaskrawo oświetla jakiś pas widoków, poczem się znowu czarne, śniegowe nasuwają

chmury. Przeciągłe, jednostajne, żałosne wycie wiatru jesiennego, to głos natury na

listopad, a widokiem natury trzydniowa mraka drobniutka, lecz zimno i ostro cięta, las goły

i szare pole.

Człowiek opada z myśli i nie zdoła się prawie obronić duchem tym przykym głosom

i widokom natury.

Wszystko zdaje się czekać przesilenia; ale zkąd ma się wziąć przesilenie, kiedy

codziennie do krótszych dni i do zimy idzie? Człowiek pragnie mrozu i śniegu, byle się

tylko cóś odmieniło na świecie. Jakoż wyjaśnia się tylko na mrozie i czekać polepszenia

tylko od śniegowej zamieci. Jeżeli jeszcze w październiku na Szymona i Judę nie było

śniegu ani grudy, to zdarzać się zwykło, że zjeżdżają dopiero wszyscy Święci na białym

koniu i w wigilią świętego Huberta, patrona myśliwych, wyprawiają pierwsze łowy na

ponowie; ale jeżeli i święty Hubert nie dopisze i zasłoci się na nowiu, to szaruga jesienna

przeciąga się nieraz aż do świętego Andrzeja apostoła.

Może to nie daremnie na listopad przełożyli myśliwi święto swojego patrona, aby się

wtenczas zabawić po męzku łowami, kiedy nic nie bawi. Święty Hubert stoi w połowie

łowów, i myśliwi chwalą się, że się i oni na cóś przydali, jak przysłowie mówi:

Kiedy swego czasu

Goły las nastaje,

Święty Hubert z lasu

Cały obiad daje.

Tak szczycą się ci, o których powiedziano jest pomiędzy rolnikami, że „zjedzą wołu,

a ptaszka zabiją”. Pytałem tedy starych myśliwych, co to za cały obiad daje święty Hubert z

lasu? No to rzekł mi pan łowczy:

— Dziś wydałem ja dyspozycyą kuchmistrzowi i na jutro na obiad świętego Huberta

prosimy, a jeżeli jedna rzecz będzie ze spiżarni innej, jak ze śpiżarni świętego Huberta, to

niech chybię do dzika, gdy na połeć idzie.

— Cóż będziem mieli? spytałem dalej.

Pan łowczy poprawił ognia w kominku, pokiwał trocha głową, podkręcił raźno

wąsów i tak mi powiada:

— Obiad będzie dobry, ale musiemy począć od wódki; wszystkiego będzie na cześć

świętego Huberta po troje. Więc najprzód trzy myśliwskie wódki: topolówka z pączków,

dębówka także z pączków i jałowcówka, wszystko wódki trzyletnie, pięknie sklarowane i

najbezpieczniejsze w tym czasie. Do tych trzech wódek są trzy przyprawy, dziengiel miałko

tłuczony, pieprz tłuczony grubo i świeże sadło borsucze, na odżywienie trzewiów,

szczególniej dla starych myśliwych bardzo dobre. Kto go używa jak lekarstwa, pije je z

wódką jałowcówka, poczynając od świętego Huberta aż do wigilii Bożego Narodzenia. Po

wódce pójdą przekąski. Więc najprzód królewska wędlina, bo ozory jelenie i języczki z

kozłów do chrzanu; na drugą przekąskę marynowane koźlę dzikiej kozy; na trzecią serek

utarty z głuszca, przekładany białemi truflami. My będziem mieli jutro głuszca, który do

królewskiej przekąski należy; ale gdzie głuszcza niema, można wziąć i inną leśną kurę,

jarząbka lub cietrzewia, a że brat nasz nie przebiera, więc „na bezrybiu i rak ryba”. Można

utrzeć serek i z kuropatew, zawsze go jednakowoż wypada przełożyć białemi truflami. Po

przekąskach będziemy mieli barszcz jeden i drugi; dobrze skromny zając pójdzie do

barszczu. Grubsze kości sam potłukłem, aby się cóś i szpiku obrało.

Zapytałem pana łowczego:

— A czy i barszcz z lasu?

Nierad był żem go przychwycił zaraz na wstępie, ale wyszedł obronną ręką.

— O! wielka sprawa! Tyle też baby chwały mają, że do uczty myśliwskiej dodają

zawsze kwasu. Otóż po barszczu pójdzie na sztukamięsę dzik przerosły dobrze i dany prosto

z pieca na głogowym smaku, a głóg pono z lasu. Że i na pierwsze przetrącenie mają być

trzy dania, więc pójdzie przed sztukamięsą głowizna z dzika i studzone nogi; potem pójdą

trzy pasztety; pierwszy z kaczek dzikich w dyni, drugi z małych ptaszków w kapuścianych

liściach pieczony, trzeci z kwiczołów w gniazdach z rzepy. Dalej pójdzie z kolei troje

pieczystego: najprzód jelenia pieczeń z grzybami, potem cząber sarni ze świeżemi rydzami,

w końcu słomki, a do nich niby to garusik, niby marmulada z dzikich jagód i owoców. Na

tem basta. A dodać tylko trzeba trzy naturalne trunki: maliniak, dereniak i stary miód leśnej

pszczoły. Będą także na wety kandyzowane tarki, borówki, w miodzie smażone laskowe

orzechy i kalmus smażony na cukrze. A kto nie dołoży, ten sam sobie winien. Dosyć na

tem, że święty Hubert daje cały obiad z lasu. Jeżeliby się znalazł fryc na obiedzie świętego

Huberta, podaje się mu z osobna przy pieczystem pieczeń z lisa lub wilka, a jak się tylko

tknie półmiska, frycują go myśliwi, bo się otwierają drzwi do izby stołowej i myśliwi trąbią

we wszystkie rogi. Na odgłos rogów zawyje cała psiarnia, którą z umysłu na to przed ganek

posforowaną sprowadzają, i jest krotochwila myśliwska, o którą w listopadzie niełatwo. W

parę godzin po obiedzie zrobię ad laetificandum cor krupniku; przygotowałem okowity

takiej co proch spali. Otóż jak okowita zapalona zawre w kociołku, dodamy w miarę

lipcowej patoki, a roztworzymy żurawinowym sokiem. Kolor gdyby rubin i taki krupnik

jest w listopadzie dla podeszłych ludzi zdrowy i pić się daje.

Otóż raz na rok w dniu świętego Huberta upominamy się u myśliwych o taki obiad i

taki krupnik, podług regulaminu łowieckiego i przepisu pana łowczego, na którym stoi trzy

razy podkreślone „probatum”. Możnaby po takim obiedzie i przy takim krupniku

zapomnieć i o listopadzie i o kalendarzu łowieckim; ale że nie przy krupniku, lecz przy

kominku siedzim, że wiatr wyje straszliwie na świecie, wypada nam powracać do rzeczy.

Całemi godzinami, dniami i nocami przysłuchiwałem się nieraz wyciu tego jesiennego

wiatru. Wszystkie boleści człowieka, wszystkie jęki natury, wszystkie męki duchów

czyścowych żalą się i wyją w tym wietrze jesiennym, który się wciska do każdego

klasztoru, do każdego dworu i każdej chaty najmniejszej, popod progi i przez okna, przez

korytarze i krużganki, od piwnic aż do kominów, od grobów aż do wieź, niepokojąc

boleścią natury żywe i czujące dusze.

Cóś złego musi się z naturą robić w tym listopadzie, kiedy to przeciągłe żałosne

wycie wiatrów, które całą skalę tonów przechodzi, tak bardzo w tym czasie niepokoi

człowieka i naprowadza myśl jego na mękę duchów czyścowych, tak iż radby uciekł sam od

siebie.

Czemu, zapytuję, nie oddała kompozycya muzyczna w tonach tego wielkiego

rozstroju natury? Źle mówię rozstroju, bo jużciż skala tych tonów strojna i niema w niej nic

fałszywego, chociaż są głosy wielkich cierpień i czyścowej męki w tym żałosnym koncercie

natury.

Listopad czeka jeszcze u nas na kompozytora muzycznego; a teraz przy świętym

Hubercie powracamy do regulaminu łowieckiego, bo wypada się rozstać z listopadem.

Już obiad świętego Huberta uczy, na co się jeszcze poluje. Dla rogaczy ustaje już z

początkiem miesiąca czas rykowiska, a częstokroć nie przeciąga się nawet do listopada.

Jelenie i sarny przechodzą po rykowisku stadem na wielkie, zwarte lasy. Do łań i sarn nie

strzela się więcej, ale rogacze i hurt jałowy można jeszcze bić na upatrzonego. Niedźwiedź

odszukuje swoje gawrę, łagodzi się na zimę i trzyma się blizko niej; bojąc się, żeby go nie

zapadły śniegi i nie chcąc w górach, gdzie już śniegi spadły, znaczyć tropu po ponowie,

układa się do snu zimowego. Listopad, to czas właściwy polowania na dziki, które teraz na

żołędzi i bukwi spęczniałe, chłodzą się po bagnistych sołotwinach i szczeć ocierają o korę

drzew, bo dołożone dostają świendu w skórze. Ztąd też łatwo w tym czasie objechać ich

barłóg i po korze drzew upatrzyć gdzie się tarły. Dziki chodzą w tym czasie w wielkim

hurcie i odyńce są już przy trzodzie, bo z końcem miesiąca poczyna się czas rui.

Borsuk leży na jamach z końcem miesiąca w kotle, bo i on się grzać poczyna.

Zając, bo go liść lecący z drzewa nie płoszy, wraca do krzaków, i lasów; ale wilk

spuszcza się na poniższe działy; liszka myszkuje po dniu mglistym w polach i zachodzi już

nocą do wiosek na rozdobędę po gęsi i kury, a przebywa dniem w oczeretach i łozach w

pobliżu wiosek, gdzie i wilk czyha na łup, bo się już bydło w polach nie pasie.

Kto w tym czasie pod gołem niebem nocuje, czy to w lesie, czy w obłogach, czy w stepie,

nie nocuje bez ogniska, i listopadowe ognie, które po nocy tu i ówdzie świecą, są rzadsze,

ale zato większe.

Leśne kury zajęły już zimowe swoje stanowiska; kuropatwy trzymają się w

przylaskach, lub krzakami obrosłych zboczach.

Rogów rogaczy potrzeba pilnować, bo z końcem miesiąca tego ronią rogi. Polowanie

na borsuki trwa jeszcze ciągle, a na skórkę wszelką poluje mały myśliwy, na strzelbę, na

ponętę, na witerunek, na owłokę i żelaza.

GRUDZIEŃ.

ZEGAR NIEBIESKI NA GRUDZIEŃ.

Słońce na grudzień w Koziorożcu stoi.

W też same gwiazdy sklep się nieba stroi,

Co w listopadzie na niebie płonęły,

Tylko się w górę i na zapad wzięły.

Rok czasów swoich na niebie dobiega,

W górę się zbiło co stało u brzega,

A co świeciło na zachodniem niebie

Tak okazale w nocach listopadu,

To się już chyli teraz do zapadu,

Albo się zwolna za poziomem grzebie;

Bo czasy blizkie swego przesilenia,

Więc na pamiątkę czasów dopełnienia,

O nowem lecie gwiazda duszy wschodzi

I śpiew po ziemi: Bóg się ziemi rodzi!

A na wieść taką i na takie głosy,

Drży cała ziemia, drżą całe niebiosy.

Patrzę po niebie, a Lira swadziebna

Zeszła z widoku, więc znać niepotrzebna;

To czas i nasze zawiesić na dębie,

Co jeden został jeszcze na tym zrębie.

Resztę w kolendzie niech donucą dzieci,

Jakie tam wieści z niebios uroczyska,

Kiedy was serce zgarnie do ogniska

I betlejemska gwiazda wam zaświeci.

GŁOSY, WIDOKI NATURY I POLOWANIE.

Przejście z głuchej jesieni do zimy, zmienia jednostajność listopadowych widoków

natury. Przejście to bywa bardzo różne. Czasem przez cały adwent przeciąga się szare pole

i wilgocią poczyna się zima; czasem przez cały adwent chodzą jeszcze pługi w polu, chociaż

doświadczony rolnik nie radzi tykać roli w adwencie, bo mokra skiba zlega się zbytnie i

jałowieje ziemia po takim pokładzie. Pospolicie jednakowoż zastaje już grudzień grudę i już

się kończy pole na charty, bo chart zdziera pazury, a koń łamie nogi, kiedy kot po twardem

gładko bez obrotu uchodzi. „Na gołej grudzie ni pochopu, ni tropu”. Więc wypada czekać

ponowy; wszakże i do tej ponowy nie do razu świat dochodzi. Rolnik i myśliwy nudzą się

pod strzechą i wyglądają przez okna, po szybach pukając. Rolnik czeka ustalenia zimowej

drogi, utarcia grudy lub sanny, a myśliwy czeka ponowy. Rolnik czeka świętej Łucyi, bo na

świętą Łucyą ma przybywać dnia na kurzą stopę i poczynają się obserwacye rolnicze na

ziemi i niebie, a podług zjawisk natury dziennych i nocnych stawiają się horoskopy na rok

przyszły. Przez dwanaście dni od świętej Łucyi obserwuje rolnik od północy do północy, co

sześć godzin, niebo i ziemię, a jaka była doba, taki będzie miesiąc z kolei idący w roku

następnym. Cztery obserwacye odpowiadają czterem lunacyom każdego miesiąca, a

zapisane w kalendarzu roku co ma nastać, są te obserwacye wytyczną linią dla rolników.

Od wigilii Bożego Narodzenia poczyna się obserwacya powtórna dwunastu dni

idących z kolei, a jak się obserwacye świętej Łucyi z obserwacyami nowego lata zgodzą,

niema wątpliwości, że horoskop pogody i słoty, niedoboru i urodzaju pewny, i gospodarz

wie już czy rok będzie suchy, czy mokry, przepadzisty, czy urodzajny, mierny, czy

pochybny.

Kto to tam na kurze stopy Boże niebo pomierzył i przybytek dnia na jednę kurzą

stopkę od świętej Łucyi obliczył, to niewiadomo; ale to wiadomo, że na przesileniu

zimowem bywają zimowe burze i śnieżne zamiecie, i nie radzę się spierać nikomu o

przyrost dnia na kurzą stopkę od świętej Łucyi, a na dwanaście stopek od wigilii Bożego

Narodzenia, bo mógłby być wzięty za bezbożnika od ludzi pracy i pokoju, którzy wiarą

niebo z ziemią łączą i od nieba łaski czekają dla ziemi.

Bardzo różnie przechodzi świat z głuchej jesieni do zimy. Zazwyczaj poprzedzają to

przejście gołe grudy i gołoledzie, po których się sączy suchy, mały śnieżek, ostrym

wichrem gnany. Z gołoledzią wypogadza się niebo, a naga rózga lasów i strzępata igła

borów powleka się jednostajnem szkliwem. W tem szkliwie połyskują i pnie drzew, i płoty,

i dachy, i grudy; długie sople zwieszają się u strzech; wrona nie zdoła się utrzymać na

dachu; wróble wywracają figlarnie koziołki; a fertyczna nawet sroczka nie umie sobie

inaczej radzić w dziedzińcu, jak że przed stajniami lub na nawozach przysiada, bo się na

płocie utrzymać nie zdoła.

Zwykle wszakże zaczyna się zima tak, że idzie deszcz ze śniegiem, i to bywa

najlepsze, bo śnieg zawsze przeważa w końcu, a mokra ponowa spada równo, przylega do

ziemi i nie tworzy zasp, lecz pokrywa jednostajnym białym całunem ziemię. Czasem znowu

ucisza się zupełnie przed śniegiem, śnieg poczyna padać wielkiemi płatami, a nazajutrz

mróz i pogoda, już nie ponowa, ale do razu sanna, bo śnieg padł w kolano, jednostajnie i

równo. Na świecie i w domu do razu widniej i weselej; nigdzie jeszcze tropu, nigdzie

szlaku, bo ani ptak, ani zwierz, ani człowiek nie ruszył jeszcze z miejsca, dopóki się w tym

widnym i białym nie opatrzy świecie. Wszystko jest okryte i niby puchem lekkim owiane.

Przykre uczucie nagiej grudy niknie, niknie martwota nagiej rózgi i szarego pola; miękko i

niby znowu ciepło na świecie, bo świąteczny, czysty całun pokrywa ziemię, a każde źdźbło,

każdy krzew, każde drzewo puszy się szronem owiane, tysiącem strojnych kitek i białych

bukietów. To prawdziwe białe świątki!

Z białemi świątkami w porównanie co do piękności widoków, mogą iść tylko światki

zielone, bo jak tam wszystko zamajone i zarunione, tak tu wszystko kryształowym puchem

owiane i w kryształy od słońca strojne, w których się łamią wszystkie kolory tęczy.

Ma zima piękności swoje dla synów tej ziemi, nie ocenione jeszcze dotąd

dostatecznie, lecz uczute przez każdego, co się głosom natury przysłuchiwał i rozpatrywał

w widokach tej ziemi.

Cóż będzie tedy głosem natury na grudzień? Skrzeczenie domowej sroczki z nad

płota, złowrogi wrzask wrony, pod której skrzydłami śnieg w kulkach oblatuje z dachu, i

świegotanie gromady wróbli domowych, które się w świeżym śniegu kąpią; widokiem zaś

natury na grudzień jest świąteczna białość śnieżnego całunu, mroźne opuszenie krzewów i

drzew długiemi kryształami owianych, kwiaty mroźne na szybach okien, naśladujące

wszelkie typy roślinne, i szron mroźny, iskrzący się złotem ku jasnemu słońcu.

Czerwono i złocisto wznoszą się słupy dymów z białych kominów prosto w górę, i

widok tych ognisk domowych, tych świateł wieczornych i doświtnych po chatach i

dworach, świadczy tylko że pod strzechą ciepło i że się pod nią przytulili ludzie, zanim

jeszcze ptak, zwierz i człowiek z miejsca ruszył po zwalistym śniegu i trop poznaczył, lub

ślad przetorował.

W parę dni po świeżo spadłych śniegach poczyna zazwyczaj wyć wiatr nizko ponad

ziemią i miecie śniegiem, i tym co na ziemi leży, i tym co go zamieć z nieba niesie, i

powstają zaspy śniegowe, które częstokroć zmieniają widok całej okolicy. Do polowy

zakopane drzewa czernią się tylko wierzchem, a sanie pomykają wierzchem zasp, w

poprzek płotów i wyżej strzech, do lasów i na łąki, prostując drogę w podróży, a przez cały

rok nieprzystępne okolice odkrywają się teraz dla oka, bo leśne uroczyska, bagniste hały i

rojsty, wrzosowiska i stepy, rzeki i jeziora pokryły się lodem i śniegiem i przeprawa przez

nie łatwa po zimowem runie.

Kiedy w polach i stepach zadymka, zdaje się ciepło, gdyś wjechał do lasu lub czarnej

dąbrowy, do zielonego boru lub zawalnej puszczy. Stryjaszek stanie tu za kożuch. Różna

też sprawa wiedzie w tym czasie ludzi do lasu, bo i drwal, i rolnik, i cieśla, i myśliwy

upatruje, cechuje i obiera tu drzewo i śledzi tropów zwierza.

Grudniowe ognisko, nałożone w lesie, które nie może być lada jakie (bo się i ludzie,

i konie, i woły muszą ogrzać przy niem), należy także do zimowych widoków natury na

grudzień. Jeżeliśmy o łosiu nie zapomnieli w październiku, to o królu puszcz litewskich, o

żubrze, wypada wspomnieć w grudniu. Białowiezka puszcza jest ojczyzną i królestwem

jego. Po ponowię przeganiają leśnicy całe stado żubrów z jednego ostępu w drugi, w

poprzek dróg, które długiemi liniami odgraniczają jedno leśnictwo od drugiego. Żubry, do

tej pogonki przywykłe, ustępują stadem pzed nią niedbale, rozpierzchłe, znacząc na

ponowię trop po sobie, i wówczas liczą się tropy każdej sztuki z osobna, a cielęta

tegoroczne zaciągają się do księgi sznurowej. Tropy samicy są znacznie większe niż

wyrosłego wołu, a ze wszystkiego co żubr ma, jest wszystko najokazalsze i najlepsze w tym

czasie; bo i okazały róg pięknie lśniący, i kędziory na czole, pomiędzy rogami

najwytworniej utrefione, i broda podełbem najokazalej -odrosła, i kędzierzawa grzywa

bałwani się jak u lwa falą, i cała skóra w końcu jest równo sierścią porosła. Ztąd w tym

czasie biją się żubry. Mięso żubra jada się tylko solone, bo jest grubego słoju i szare, ale

skóra żubra jest bardzo wielkiej ceny dla gabinetów, bo to wyjątkowe zwierzę na kuli

ziemskiej. Z rogów żubra robią się puhary hetmańskie i myśliwskie, wierzchem w złoto

oprawne. Na ucztach królewskich piastował wielki podczaszy taki puhar, a myśliwe wozy

hetmańskie i królewskie było zwyczajem okrywać żubrzą skórą z wierzchu. Nic

okazalszego nad taki rydwan, który raz tylko w życiu widziałem, kiedy przy nas w

białowiezkiej puszczy zabito żubra. Skórę wyprawił leśnik otrębami i kwasem naprędce,

aby się podawała i nie twardła od wiatru. Mózg wyjęto z czaszki, ale kość czołowa

pozostała z łbem całym i z rogami; pozostały także racice od pęcin przy skórze. Cztery

szpongi żelazne przyprawiono do racic, i one to przytrzymywały całą skórę na rydwanie do

półdrabków. Ogromny pakowny rydwan okryła ta skóra, a łeb żubrzy z okazałą grzywą

zwieszał się z tyłu rydwanu, ciągniętego czterą końmi wzdłuż puszczy.

Powtarzam to, iż wspanialszego rydwanu nie widziałem w mojem życiu, i

wspominam tu dlatego o nim, że kiedyśmy się nieraz z panem Juliuszem w duchu spotkali,

pragnąłbym się jeszcze z nim zejść przy żubrzym rydwanie, bo „Rok myśliwca” kończy

się i trzeba sobie powiedzieć:

Czas do domu, czas,

Zabawili nas!

Otóż od żubra, od królewskiego rydwanu, od Mohorta i tego serdecznego zwrotu do

pana Juliusza, wypada powracać do rzeczy.

Zbierała się sójka za morze i nie odleciała. Jest w tem historya wielka i plotek ztąd

niemało pomiędzy myśliwymi, dlaczego sójka nie odleciała za morze?

Są dwie wersye: jedni mówią że gil bardzo grzeczny przyleciał i uprosił sójkę, aby z

nim na zimę pozostała, więc dała się uprosić; inni znowu mówią, że był między myśliwymi

jakiś co się nazywał Sylwester, okrutnie do polowania zapalony, lecz pudłował wiecznie i

nigdy nic nie zabił. Z panem tedy Sylwestrem żyła sójka w wielkiej przyjaźni, bo wiedziała

że od niego żadnemu zwierzątku, ani żadnej ptaszce śmierć nie grozi. Pan Sylwester

zaprosił ją na imieniny, kiedy w zaciszy borów, w towarzystwie z gilem, zimorodkami i

krzywonosami spędzała zimę.

Jakże tu lecieć do cieplic, kiedy tacy mili goście przybyli w gościnę i jakże panu

Sylwestrowi odmówić zaprosin na jego imieniny, kiedy taki grzeczny dla wszelkiej ptaszki,

wszelkiego zwierzątka?

Zbierała się tedy sójka za morze, ale odłożyła czas odlotu swego aż do nowego lata,

aby w wigilią nowego roku odbyć jeszcze imieniny u pana Sylwestra. Bardzo wysoko

podnosił tę zasługę gil podtatusiały i bardzo grzeczny: bardzo podnosił tę zasługę

zimorodek, który bywał niegdyś paziem na dworze i ogon wielkiej szaty nosił; wszakże iż

nie wyrósł na papugę, prywatyzuje po szyszkowych borach razem z gilem, bo mu

południowy klimat nie służy. Podnosiły bardzo wysoko tę zasługę w końcu krzywonosy,

oryginalni i dziwaczni turyści, którzy chwalą piękności wodospadów w Szwecyi i chłodne

widoki północnego nieba i wolą przy kominku z sójką spędzać zimowe wieczory, niż lecieć

do Nicei, gdzie i nudno, i parno, i drogo.

Tylu argumentami dała się sójka nakłonić, aby do nowego roku nie odlatywała za

morze, a gdy nowe lato nadeszło, rzekła do towarzystwa: „Na Gromnicę będą już

skowronki; czyż warto lecieć za morze? Kiedym dla imienin pana Sylwestra pozostała do

nowego lata, to już przebędziem resztę zimy razem”.

Te legendę o sójce i wielkiej pamięci panu Sylwestrze, który wiecznie pudłował,

opowiadają sobie myśliwi po polowaniu w wigilią Nowego roku, a jeżeli się zdarzy, że jest

Sylwester w tem gronie, to ubolewają nad nim przy krupniku z całej duszy, że on jeden jest

tak biedny na świecie, iż cały rok musi czekać na święto swojego patrona.

W wigilią nowego roku i w wigilią do trzech królów ostatnie wielkie łowy z

sieciami, z ogary i na pogonkę, od kuropatwy aż do żubra, bij co zoczysz, i szczęściem że

zima nie trwa wiecznie, bo wielki i mały myśliwy wybiłby wszystko co na ziemi pozostało

od świętego Huberta do świętego Kaźmirza, gdyby pole w tej porze codziennie służyło do

łowów. Ale że wszystko ma swoje dziurę, więc nie wszędzie człek dotrzeć zdoła, a że Bóg

miłosierny, to cóś i na pudło policzyć trzeba; ztąd też kończymy myśliwską piosenką „Rok

myśliwego”:

Trąb pojezdnego! niechaj się schodzą,

Niech nadaremnie w śniegu nie brodzą. i t. d.

Wigilią nowego roku kończyliśmy za młodości mojej wieczory myśliwskie przy

kominku, i w towarzystwie znalazł się zawsze któś, co nam z zapałem i z całą prawdą

wygłosił wiersz Aleksandra Fredra „Polowanie”. Wiersz ten otworzył mi oczy i serce na

piękności rodowej poezyi, nauczył zapatrywać się poetycznie na żywe stosunki świata,

który nas otacza i w którym żyliśmy podówczas tak całem sercem!

Wiersz ten nie był nigdy drukowany, choć wyprzedził czasy całej tak zwanej

romantycznej poezyi i tej która po niej nastąpiła.

Kończąc „Rok myśliwca”, zgrzeszyłbym i przeciwko pierwszym ślubom pięknej

młodości naszej, i przeciwko towarzyszom wspólnej drogi, i przeciwko żywotnym

zadatkom ducha w poezyi naszej, gdybym tu nie wspomniał o tym wierszu, który wówczas

należał do życia myśliwych i był duchową okrasą swego czasu.

Niech się któś, gdzieś i kiedyś upomni w literaturze o ten wiersz Aleksandra Fredra:

my kończymy wspomnieniem jego „Rok myśliwca”.